Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FAKULTETI
YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024 MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………… 2- 6
I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY
O‘ZGARISHLAR.
1.1   Xiva   xonligining   manbalar   asosida   o’rganilishi…………………………….7-
17
1.2   Q о ‘ng‘irotlar   sulolasi   hukmronligi   boshlanishi   davridagi   siyosiy
vaziyat…………………………………………………………………………18-29
II   BOB.   XIVA   XONLIGINING   QO‘SHNI   DAVLATLAR   BILAN   OLIB
BORGAN TASHQI ALOQALARI.
2.1   Xiva   xonligining   Buxoro   va   Qo‘qon   xonligi   bilan   olib   borgan   savdo   va
diplomatik   aloqalari……………………………………………………………30-
33
2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari…………...…34-39
Xulosa…………………………………………………………………………40-41
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..42-43 KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Xorazm   jahon
madaniyati rivojiga, umuminsoniy qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa
qo’shgan qadimiy o’lkalardan biri hisoblanadi. Bu ko’hna yurt tarixiga qiziqish uni
har   tomonlama   o’rganish  va  yoritishga  intilish   jahonning  ko’plab  mamlakatlarida
kuchli   bo’lgan.   Xalqimizning   o’tmishi,   tarixini   yoritish   ishiga   hurmatli   Birinchi
Prezidentimiz  Islom  Karimov  boshchiligida   davlat   mustaqilligi   qo’lga  kiritilgach,
haqqoniy va adolatli  yondashildi. Jahonning  eng qadimiy yurtlaridan biri  bo’lgan
Xorazmning   uzoq   o’tmishi,   tarixini   o’rganish   va   uni   yoritish   endilikda   yangicha
mazmunga   ega   bo’ldi.   Ma’lumki,   mustaqillikgacha   bo’lgan   tarixnavisligimizda
o’tmishning   turli   davrlarida   katta   faoliyat   ko’rsatgan   tarixiy   shaxslar,   ayniqsa,
hukmdorlar   har   tomonlama   kamsitilib   kelinardi.   Bu   hol   minglab   yillarga   ildiz
otgan tariximizni haqqoniy yoritish yo’lida to’siq edi. 
Vaholanki,   jahon   tarixida   bo’lganidek,   mintaqamiz   o’tmishida   ham
ko’plab   e’tiborli   zotlar   yetishib   chiqqan   va   ular   yurt   ravnaqi,   uning   taraqqiy
topishiga   katta   hissa   qo’shib   kelganlar.   Endilikda   biz   ularga   to’g’ri   baho   berish,
dastlabki   ishonchli   manbalar   asosida   bunday   tarixiy   shaxslar   bilan   bog’liq   voqea
va   hodisalarni   xolisona   tahlil   etish   imkoniyatiga   ega   bo’ldik.   Shu   o’rinda
O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi   Prezidenti   I.A.Karimovning   quyidagi   so’zlari
g’oyat   o’rinlidir:   -   “Mustaqillikning   dastlabki   kunlaridanoq   ajdodlarimiz
tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy
va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim
vazifa   bo’lib   qoldi” 1
.   Tarix   sohasida   amalga   oshirilgan   ilmiy   izlanishlar   tufayli
nafaqat   tariximizning   buzib   talqin   etilgan   sahifalari   qaytadan   sayqal   topmoqda,
balki   voqealarga   boy   tariximiz   jahon   miqyosida   ham   tan   olinish   sari   o’ziga   yo’l
ochmoqda.  “Modomiki,   o’z   tarixini   bilgan,   undan   ruhiy   quvvat   oladigan
xalqni   yengib   bo’lmas   ekan,   biz   haqqoniy   tariximizni   tiklashimiz,   xalqimizni,
1
  Каримов.И.А.   Ўзбекистон   ХХI   аср   бўсағасида:   хавфсизликка   таҳдид,   барқарорлик   шартлари,   тараққиеWт
кафолатлари. -Т.: Ўзбекистон. 1997, 137-б. millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish,
yana   bir   bor   qurollantirish   zarur.   Agar   olimlarimizning   ilmiy   tadqiqot   ishlari
zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo’lmasa, ularning sariqchaqalik ahamiyati
yo’q”-   degan   so’zlari   bilan   Prezidentimiz   tarixchilar   oldiga   ilmiy   jihatdan
asoslangan   va   haqqoniy   tarixni   yaratish   vazifasini   qo’ydi.   O’zbekistonning   bir
necha   ming   yillarga   borib   taqaladigan   qadimiy   tarixi,   uning   davlatchilik
masalalari,   ajdodlarimizning   moddiy   va   ma’naviy   merosi,   o’zbek   xalqining
shakllanishi va etnik jarayonlar va boshqa ko’plab tariximizga taalluqli jihatlariga
oid minglab nodir qo’lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. 
Xorazmda   shakllangan   o’zbek   tarixnavislik
maktabi,   ayniqsa,   XVIII-XIX   asrlarda   yuksaklikka   ko’tarilgan.   Bu   yerda   birin-
ketin   buyuk   o’zbek   tarixnavislari   –   Munis,   Ogahiy   va   Bayoniylarning   jahon
tarixnavisligida   “Xorazm   salnomalari”   nomini   olgan   qimmatli   asarlari   vujudga
keladi. Bu tarixiy asarlarda Xiva xonligining xalqaro munosabatlari, ichki va tashqi
siyosati   va   xonlikning   qo’shini,   harbiy   va   mudofaa   tizimi   haqida   qimmatli
ma’lumotlar berilgan. Ushbu fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki,
boy o’tmishning to’la yoritilmagan mo’jaz bir qismi - Xiva xonligining ijtimoiy -
siyosiy   jarayonlar   bo’lib,   uni   ilmiy   va   xolis   o’rganish   va   birlamchi   yozma
manbalar   asosida   tahlil   etish   ushbu   kurs   ishining   oldida   turgan   dolzarb   vazifalar
sirasiga kiradi. Tadqiqotning
mavzusining   obyekti.   Xiva   xonligida   ichki   va   tashqi   siyosiy   tizimi   o’rganish
hisoblanadi. 
Tadqiqotning   mavzusining   predmeti.   Xiva   xonligidagi   tashkil   topishi,
xonlikda ijtimoiy – siyosiy  jarayonlar, qo’shni  davlatlar  bilan olib borgan siyosiy
aloqlari  mavzu bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlarning
tahlili va mavzuni o’qitishning ta’lim texnologiyalaridan iborat.
Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,   muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi. 
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi   quyidagilardan   iborat:   Xorazmda   XVIII- XIX   aslarda   hukumronlik   qilgan   sulolarning,   ichki   va   tashqi   aloqalarning   olib
borilishini ilmiy tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda yoritildi. 
Tadqiqotning   maqsadi   Ushbu   kurs   ishining   asosiy   maqsadi   -   Xiva
xonligining   siyosiy,   ahvoli   masalalarining   qay   darajada   yoritilganini   ko‘rsatib
berish maqsadi etib bergilangan. 
Tadqiqotning   vazifasi   Qo’yilgan   maqsaddan   kelib   chiqib,   quyidagi
vazifalar belgilandi: 
– Xiva xonligining ichki siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy ahvolining
mahalliy   va   xorijiy   olimlarlar   asarlarida   yoritilishini   o‘rganish   va   qiyosiy   tahlil
qilish;  –   Xiva   xonligida   Qo‘ng‘irot   inoqlarining   hokimiyat
tepasiga kelishini tahlil qilish;
–   XIX   asr   boshlarida   Xiva   xonligi   siyosiy   va
iqtisodiy yuksalishining obyektiv ham subyektiv sabablarini aniqlash 
–   Xiva   xonligining   qo’shni   davlatlar
bilan olib borgan munosabatlarini o’rganishdir.
Kurs   ishi   bo’yicha   adabiyotlar   sharhi
(tahlili).   Ilmiy   adabiyotlarning   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   Xiva   xonligining   XIX
asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   20-30   yillari   davrida   shu   kunga   qadar   maxsus
o`rganish   obyekti   sifatida   alohida   tadqiq   etilmagan.   Xiva   xonligi   tarixi   XIX
asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asrning   20-30   yillariga   oid   mahalliy   tarixchilardan
Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy “Zubdat ut-tavorix” “Shohid ul-iqbol” 1
va   Muhammad   Yusuf   Bayoniy   “Shajarayi   Xorazmshohiy” 2
,   “Xorazm   tarixi”,
Sayyid Homid To‘ra Kamyob “Tavorix ul-xavonin” 3
  nomli birlamchi manbalarda
muarrixlarning   o`zi   tarix   jarayonida   yuz   bergan   voqeotlarni   ko`rib,   eshitib
yozganligi bilan qimmatlidir. Sovet davrida bu yo‘nalishdagi dastlabki tadqiqotlar
P.P.   Ivanov   va   M.Y.   Yo‘ldoshevga   tegishli   bo‘lib,   tadqiqotchilar   Xiva   xonlari
1
  Огаҳий   Муҳаммад   Ризо.   Зубдат   ут-таворих   (Тарихлар   сараси)   //   Нашрга   тайёрловчи   Н.   Жабборов.   –   Т.:
O ’ zbekiston , 2009.  – 240  б.;   Муҳаммад   Ризо  Эрниёзбек  ўғли   Огаҳий. Шоҳиду-л-иқбол (Иқбол  шаҳодати)  //
Нашрга тайёрловчи Н. Шодмонов. – Т.: Муҳаррир, 2009. 336-б
2
  Баёний   Муҳаммад   Юсуф.   Шажарайи   Хоразмшоҳий   //   Мерос   тўплами.   –   Т.:   Камалак,   1991.   –   Б.
256.;Юлдашев   М.Ю.   Ценный   источникпо   истории   Хорезма   (О   рукописи   Баяни   «История   Хорезма»)   //
Известия АН УзССР. Серия Общественные науки. – Т:. 1958. – № 6. 71-72– С.
3
 К a мёб Сайид Ҳомид Тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. 7– Б. arxivi   hujjatlaridagi   ma'lumotlarni   o‘rganganlar   va   nashr   etganlar 1
.   Ushbu
tadqiqotlarning   so‘z   boshisida   tarixshunoslik   tahlili   berilgan.   Bundan   tashqari,
asarga hujjatlar, ularga berilgan izohlar va ko‘rsatkichlar ham kiritilgan. B.V.Lunin
tomonidan   esa,   rus   sharqshunosligida   O‘rta   Osiyo   xonliklarining   o‘rganilishi,
rossiyalik tadqiqotchilar olib borgan izlanishlar natijalari va tahliliy fikrlari taqdim
etilgan 2
.   XX   asrning   70-yillariga   kelib,   Xiva   xonligining   XIX   asr   ikkinchi   yarmi
XX asr 20-30 yillari davri ijtimoiy-iqtisodiy sohalariga oid masalalar umumlashma
tadqiqotlarda, ilmiy adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Xususan, “Qadimgi Xorazm”
deb   nomlangan   monografiyaning   kirish   qismida   mavzu   tarixshunosligining
umumiy   sharhi,   shu   jumladan,   Xiva   xonligining   Qo‘ng‘irotlar   sulolasi   davri
ijtimoiy-iqtisodiy sohalarining o‘rganilish darajasi yoritilgan 3
. 
Shunga   ko‘ra,   sovet
tarixshunosligida  Rossiya  imperiyasining  O‘rta Osiyoni  bosib olish imasalasi  XX
asrning  20-30   yillarida   “mutlaq  jaholatdir”,  30   –  40   yillarda   “qisman   jaholatdir”,
50-yillarning boshlarida “Rossiyaga  qo‘shib olinishi  progressiv fakt bo‘lgan edi”,
deb   talqin   qilingan.   Ushbu   muammo   bilan   shug‘ullangan   olimlar   “bosib   olish”
atamasini rad etgan holda, “o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shib olinishi” atamasini qo‘llay
boshlaganlar 4
.   60–80-   yillarning   birinchi   yarmiga   kelib,   tadqiqotlarning
muammoviy   doirasi   kengayib,   Xiva   xonligining   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy
hayotining   ko‘pgina   masalalarini   o‘rganish   kabi   vazifalarni   qo‘ygan   va   ular   bir
qator   tadqiqotlarda   hal   qilingan   bo‘lsa,   80-yillarning   ikkinchi   yarmidan   boshlab,
“ko‘rsatma   bilan   ishlash”   prinsipi   o‘rniga   tarixiylik   prinsipining   tiklana   borishi
bilan,   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoni   bosib   olishi   masalasi,   davlatchilik
tarixi, mustamlaka va sovet hokimiyati boshqaruv tizimi mohiyatini aniqlash kabi
1
  Иванов   П.П.   Архив   Хивинских   ханов   XIX   в.   /   Исследование   и   описание   документов   систорическим
введением   //   Новые   источники   для   истории   народов   Средней   Азии.   –   Л.:   Изд-ие   Государственной
Публичной Библиотеки, 1940. – С. 8-31; Йўлдошев М.Й. XIX аср Хива давлат ҳужжатлари. – Т.: Фан, 1960.
Т. II. – Б. 5-29
2
  Лунин  Б.В. Средняя Азия в дореволюционном  и советском  востоковедении. – Т.:  Наука,  1965. – С. 5-25;
Ўша  муаллиф.  История Узбекистана  в  источниках.  Узбекистан  в  сообщениях путешественников  и  учёных
(20 – 80-е годы XIX в.). – Т.: Фан, 1990. – С. 3-4; Ўша муаллиф. Известия путешественников, географов и
учёных (XVI – первой половины XIX в.). – Т.: Фан, 1998. – С. 3-11.
3
 История Хорезма. С древнейших времен до наших дней. – Т.: Фан, 1976. – С. 5-28.
4
 Ниғматов Т.Н. XIX асрнинг 20 – 50 йилларида Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги муносабатларга оид
босилиб чиққан асосий манбаларга характеристика.: Тарих фан. номз. ...дисс. – Т:. 1955. – Б. 47-174; Халфин
Н.А. Присоединение Средней  Азии к России (60 – 90 годы XIX  в.). – М.:  Наука, 1965. – С. 3-51; Садыков
А.С. Экономические связи Хивы с Россией. – Т.: Наука, 1965. – С. 5-14. masalalarni o‘rganishga e'tibor kuchaygan.  Mustaqillikdan   keyin
nashr   qilingan   bir   qator   to‘plamlardan   Xiva   xonligi   tarixshunosligiga   oid
maqolalar o‘rin olgan. Jumladan, “O‘zbekistonda tarix fani: yutuqlar va rivojlanish
muammolari”   to‘plamida   O.G.   Pugovkina,   U.A.   Abdurasulov,   M.U.   Qayumovlar
tomonidan Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri tarixining talqini, Rossiya
tarixshunosligida   Xivaga   yurishning   yoritilish   masalalari   yangicha   yondashuvlar
asosida   yoritilgan.   E.E.   Karimovning   Xiva   qozilik   hujjatlari   va   xon   yorliqlari
tavsifini   o‘zida   mujassamlashtirgan   asariga   doir   muhim   ma'lumotlar   mavjud.
Jumladan,   Q.   Munirov  asarida   Xiva   xonligining   XVII   –  XX   asr   boshidagi   tarixi,
Ogahiy,   Kamyob,   Bayoniyning   tarixiy   asarlari   mazmuni   tahlil   qilingan   va   bu
asarlarning   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixini   o‘rganishdagi   ahamiyati   ko‘rsatilgan.
G‘.A.   Ahmadjonovning   tadqiqotlari   mazmuni   Rossiya   imperiyasining
Turkistondagi  mustamlakachilik siyosati  tarixi va tarixshunosligiga bag‘ishlangan
bo‘lib,   ushbu   tadqiqotlar   o‘rganilayotgan   muammoni   tahlil   etishda   nazariy   asos
bo‘la oladi. Xorazmdagi
ijtimoiy-siyosiy   jarayonlar   va   harakatlarga   oid   O.Qo‘shjonov   va   N.   Polvonov
monografiyasining   birinchi   bobida   Xiva   xonligi   tarixining   so‘nggi   davri
manbashunosligi   va   tarixshunosligi   xususida   so‘z   yuritilgan.   XIX   –   XX   asr
boshlaridagi   Xiva   xonligining   tarixiga   oid   ma'lumotlar   nomzodlik
dissertatsiyalarida   ham   keng   o‘rin   olgan.   Jumladan,   O.   Masalieva   tadqiqotida
e'tiborini   Xiva   xonligi   tarixining   XX   asr   xorijiy   tarixshunosligida   o‘rganilishiga
qaratsa,   U.A.   Abdurasulov   tadqiqotida   Xiva   xonligidagi   yer   munosabatlari
masalalarining o‘rganilish darajasi ilmiy tahlil etilgan. 
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.   Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 43 betni tashkil etadi. I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY
O‘ZGARISHLAR
1.1 Xiva xonligining manbalarda o’rganilishi
Mahalliy   tarixchilar   asarlarida   Xiva   xonligidagi   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy
va   madaniy   munosabatlarning   yoritilishi   O‘zbekiston   mustaqilligining   ilk
paytlaridanoq   asl   manbalarga   tayangan   holda,   chuqur   ilmiy   tahlil,   yaxlit   bir
konsepsiya   asosida   xalqning   haqqoniy   tarixini   yaratish   vazifasi   davlat   siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Zero, tarixiy voqelikni haqqoniy va to‘laqonli aks ettirishning
zarurshartlaridan   biri   birlamchi   manbalardan   foydalanish,   ularni   ilmiy   iste'molga
kiritish   hisoblanadi.   Xiva   xonligining   Qo‘ng‘irotlar   sulolasi   davri   tarixini
o‘rganishda yozma ma'lumotlar muhim ahamiyatga ega. 
Xonlik tarixi bilan bog‘liq ma'lumotlar asosan Muhammad Rizo Erniyozbek
o‘g‘li Ogahiy (“Riyoz ud-davla”, “Zubdat ut-tavorix”, “Jome' ul-voqeoti sultoniy”,
“Gulshani  davlat”,  “Shohid ul-iqbol”)   va  Muhammad  Yusuf  Bayoniy  (“Shajarayi
Xorazmshohiy”,   “Xorazm   tarixi”),   Sayyid   Homid   To‘ra   Kamyob   (“Tavorix   ul-
xavonin”)   singari   xivalik   tarixchilar   asarlarida   qayd   qilingan   bo‘lib,   ular   XVII
asrda   Abulg‘oziy   Bahodirxon   boshlab   bergan   tarixnavislik   ilmini   davom
ettirganlar,   hamda   rivojlantirganlar.   Ushbu   mualliflar   o‘zlaridan   oldin   o‘tgan   va
zamondoshlari   asarlaridan   ham   foydalangan   xolda,   voqea-hodisalarga   o‘zlarining
fikr-mulohazalari,   tanqidiy   yondashuvlarini   bildirganlar.   Ogahiy,   Bayoniy   va
Kamyobning   tarixiy   asarlari   faktik   ma'lumotlarning   ko‘pligi   va   aniqligi   jihatidan
katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Rus   olimi   akademik   V.V.   Bartold   Munis   va   Ogahiy
asarlarini adabiy-tarixiy asarlar deya ta'kidlagan 1
. 
Olimning   ushbu   fikriga   qo‘shilgan   xolda   shuni   aytish   mumkinki,   Ogahiy,
Bayoniy   va   Kamyob   asarlarida   tarixiy   voqealar   bayon   etilib,   faktik   ma'lumotlar
keng o‘rin olgan bo‘lsada, bayon etish usuli  adabiy ekanligi ko‘rinadi. Ma'lumki,
Xiva   xoni   Eltuzarxon   tashabbusi   bilan   Munisga   Xorazm   tarixini   yozish   ishi
topshirilgan.   Ogahiy   tomonidan   yakunlangan   ushbu   “Firdavs   ul-iqbol”   asarining
ahamiyati   shundaki,   asardan   Xiva   xonligining   qariyib   300   yillik   (1511   –   1825)
1
 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – Л:. 1927. – С. 113 tarixi,   shu   davr   mobaynida   istiqomat   qilgan   turli   etnik   guruhlarning   ijtimoiy-
siyosiy   hayotda   tutgan   o‘rni,   yer   egaligi,   soliq   va   majburiyatlar,   ichki   va   tashqi
savdo,   diplomatik   aloqalariga   oid   ma'lumotlar   o‘rin   olgan.   Ayniqsa,   Qo‘ng‘irot
urug‘larining   Xorazm   hududiga   kelib   joylashishi,   bu   urug‘   vakillarining
Xorazmdagi   siyosiy   voqealarda   muhim   ro‘l   o‘ynay   boshlaganlari   tarixi   hamda
xonlik taxtiga erishish yo‘lida qilgan tadbirlari bayon qilingan.
Ogahiy   yashagan   davrda   Xivada   yetti   marta   xon
almashgan,   muallif   ularning   faoliyati   davrida   bo‘lgan   tarixiy   voqealarni   bayon
etuvchi   beshta   tarixiy   asarlarini   yozishga   muvaffaq   bo‘lgan.   Jumladan,
Olloqulixon   hukmronligi   davrini   (1825   –   1843)   yorituvchi   “Riyoz   ud-davla”
(“Saltanat   bog‘lari”)   asari   shular   jumlasidandir.   Ushbu   manbaning   qimmati
shundaki,   unda   Olloqulixon   davrida   yuz   bergan   voqealar,   ichki   va   tashqi   savdo,
diplomatik aloqalar, xalqning turmush tarzi, madaniyati, mamlakatda hukm surgan
diniy   ahvol   keng   yoritilgan.   Ogahiyning   tarixlar   sarasi   yoki   tarixlar   qaymog‘i
nomini   olgan   “Zubdat   ut-tavorix”   asari   Xiva   xoni   Rahimqulixon   saltanati
voqealarini(1843   –   1846)   tasvirlaydi.   Ushbu   asar   ikki   qismdan   iborat   bo‘lib,
birinchi qism Rahimqulixonning tug‘ilishidan boshlanib, diniy, dunyoviy va harbiy
ilmlarni   egallashi,   Hazorasp   hokimi   sifatidagi   faoliyati,   hamda   xonlik   taxtiga
chiqquniga   qadar   bo‘lgan   voqealar,   ikkinchi   qismda   xonning   taxtga   chiqqandan
vafotigacha   bo‘lgan   voqealarni   o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   asar   2009   yilda   Rashid
Zoxid muharrirligida nashr qilindi. Tadqiqotchi
Nurboy   Jabborov   uni   nashrga   tayyorlab,   asarni   so‘z   boshi,   lug‘at,izoh   va
ko‘rsatkichlar   bilan   ta’minlagan 1
.   Bu   esa,   tabdilning   ilmiy   ahamiyatini   oshiradi.
Ogahiyning   “Jome   ul-voqeoti   sultoniy”   (“Sulton   voqaealarining   majmuasi”)
asarida   1846   –   1854   yillarda   hukmronlik   qilgan   Muhammad   Aminxon   davri
voqealari   o‘z   aksini   topgan.   Bundan   tashqari,   asarning   oxirida   Xiva   xonlari
Abdullaxon   (1854)   va   Qutlug‘murodxon   (1855)   davridagi   voqealarni   bayon
etuvchi   qism   ham   bor 2
.   Xiva   xoni   Sayyid   Muhammadxon   zamoniga   doir
1
  Огаҳий   Муҳаммад   Ризо.   Зубдат   ут-таворих   (Тарихлар   сараси)   //   Нашрга   тайёрловчи   Н.   Жабборов.   –   Т:.
Ўзбекистон, 2009. - B .240.
2
 Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари). – Т:. Ғафур Ғулом. 2002. - B .52. Ogahiyning   “Gulshani   Davlat”   (“Davlat   gulshani”)   asari   esa,   xonlikning   1856-
1865   yillari   voqealarini   o‘z   ichiga   oladi 1
.Hozirda   ushbu   manbalar   O‘zbekiston
Respublikasi   Fanlar   akademiyasi   SHarqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalar   fondida
saqlanmoqda.   Biroq,   Ogahiyning   “Shohid   ul-iqbol”   asarining   muallif   dastxati
hisoblangan yagona  nusxasi  hozirda Rossiya  Fanlar  akademiyasi  Sankt-Peterburg
Sharq   qo‘lyozmalari   institutida  saqlanmoqda.   Manbaning   O‘zbekistonda   emasligi
esa, uning kam o‘rganilganligiga sabab bo‘la oladi. Ushbu manbaning O‘zbekiston
Respublikasi   Fanlar   akademiyasi   Sharqshunoslik   instituti   qo‘lyozmalar   fondida
fotonusxasi saqlanib, shu asosda 2009-yil N. Shodmonov tomonidan to‘liq shaklda
nashr   qilindi.   “Shohid   ul-iqbol”   asari   1865   –   1872   yillarda   Xiva   xonligida   sodir
bo‘lgan   voqealarni   bayon   etadi   va   Muhammad   Rahimxon   II   ning   hukmronlik
yillarini   yoritadi.   Biroq,   Xiva   xonligi   tarixini   yorituvchi   va   fanda   “Xiva
solnomalari” nomini olgan ushbu asarlar mazmuni hanuzgacha kompleks ravishda
tadqiq   qilinmaganligi   tarixnavislik   fani   oldida   turgan   dolzarb   muammolardan
biridir.  Tadqiq
qilinmaganiga sabab  esa,sovet  davrida ushbu asarlarning mazmun-mohiyati  o‘sha
davrdagi   hukmron   mafkura   siyosatiga   zid   edi,   chunki   ularda   Qo‘ng‘irotlar
sulolasiga   mansub   Xiva   xonlari   johil   emas,   balki   yuksak   fazilatlarga   boy,
ma'rifatparvar, xalqparvar, odil  hukmdorlar sifatida baholangan (ba'zi  hollarda bu
kabi   ta'riflar   ularning   hatti-harakatlariga   to‘g‘ri   kelmasada,   mahalliy
mualliflarning,   ayniqsa   Ogahiyning   odil   shoh   haqidagi   orzularini   ifodalagan).
Ogahiydan   so‘ng,   Xorazm   tarixini   yozish   ishini   Muhammad   Yusuf   Bayoniy
davom   ettirdi.Bayoniy   “Shajarayi   Xorazmshohiy”   va   “Xorazm   Tarixi”   asarlarini
yaratib31,   tarixnavislik   fani   rivojiga   o‘zining   munosib   xissasini   qo‘shdi.
Bayoniyning   Xiva   xoni   Asfandiyorxon   topshirig‘iga   binoan   yozilgan   “Shajarayi
Xorazmshohiy”   asari   qadim   zamonlardan   boshlab,   1913   –   1914   yillargacha
Xorazmda sodir bo‘lgan tarixiy voqealarni qamrab olgan. O‘zining xarakteri bilan
bu   asar   Munis   va   Ogahiy   tomonidan   yozilgan   tarixiy   asarlarning   xulosasi   va
davomi   hisoblanadi.   Polvonniyoz   Xoji   Yusupov   taklifiga   binoan   yozilgan
1
  Муҳаммад   Ризо   Эрниёзбек   ўғли   Огаҳий.   Шоҳиду-л-иқбол   (Иқбол   шаҳодати)   //   Нашрга   тайёрловчи   Н.
Шодмонов. – Т:. Муҳаррир , 2009. -B.336. “Xorazm   tarixi”   asari   esa,   uning   “Shajarayi   Xorazmshohiy”   asariga   o‘xshaydi.
Biroq,   shuni   ta'kidlash   lozimki,   “Shajarayi   Xorazmshohiy”   asari   tarixiy   asar
bo‘lsada,   voqealar   adabiy   uslubda   bayon   etilgan.   “Xorazm   tarixi”   asari   esa,
yozilish   uslubi   jihatidan   undan   farq   qilib,   yengil,   xalqchil   tilda   yozilgan   tarixiy
asar hisoblanadi. Shuni   ta'kidlash   joizki,
Bayoniy   asarlari   xalq   tushunishi   uchun   oson,yengil   tilda   yozilgan.   Ogahiy
asarlarini o‘qish esa, o‘quvchidan muayyan tayyorgarlikni talab qilib, eski o‘zbek
yozuvini   bilgan   hamma   tadqiqotchi   ham   bemalol   o‘qiy   olmaydi.   Ogahiy   arab   va
fors tillarida kamdan-kam holda qo‘llanadigan so‘zlarni ham faol so‘zlar qatorida
bemalol  qo‘llayvergan. Shu tufayli  ushbu bo‘limda shu paytgacha  kirill  yozuviga
qilingan tabdillardan va bu mualliflar asarlari haqida olib borilgan tadqiqotlardan,
hamda   imkon   qadar   mahalliy   tarixchilar   asarlarining   qo‘lyozma   nusxalaridan
foydalanildi. Kamyobdan bizga bitta she’riy devon, Xorazm tarixiga oid “Tavorix
ul-xavonin”, “Muntaxab ul-voqeot” kabi tarixiy asarlari va XIX asr oxiri - XX asr
boshlarida Xorazmda yuz bergan tabiat o‘zgarishlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi
esdaliklar yetib kelgan.  D.   Rahim   va   Sh.   Laffasiyning   bergan
guvohligiga ko‘ra, Sayyid Homid To‘ra Kamyob “To‘raxonim” nomli boshqa bir
tarixiy   asar   ham   bitgan.   Asar   Feruzga   ma’qul   tushgan   va   undan   bir   necha   nusxa
ko‘chirilgan. Lekin, hozirga qadar uning qo‘lyozmasi topilgan emas 1
. Kamyobning
ikkinchi   tarixiy   asari   “Muntaxab   ul-voqeot”   Feruz   vafotidan   so‘ng   yakuniga
yetgan.   Shunday   qilib,   XIX   –   XX   asr   boshlarida   yashagan   zamonasining   ko‘zga
ko‘ringan   tarixchilari   Ogahiy   va   Bayoniy   tomonidan   ijod   etilgan   tarixiy   asarlar
O‘rta Osiyo, ayniqsa Xiva xonligi tarixini o‘rganishda asosiy manba bo‘lib xizmat
qiladi.   Ushbu   asarlarda   Xiva   xonligida   yer-suv   egaligi,   mulkchilik,   soliq   tizimi,
qurilish   ishlari,   savdo   va   diplomatik   munosabatlar,   boshqaruv   tizimida   amalda
mavjud   bo‘lgan   mansablar,   toifa   va   urug‘lar,   ziyolilar   to‘g‘risida   qimmatli
ma'lumotlar keng bayon etilgan.  Ma'lumki,   XIX   –   XX   asr   boshlarida
Xorazmda   yaratilgan   tarixiy   asarlarda   Xiva   xonligi   va   unga   qo‘shni   hududlarda
joylashgan   shaharlar,daryo   va   ko‘llar,   quduqlar,   sahrolar   va   boshqa   geografik
1
 Rahim. D. Matrasul. Sh. Feruz- shoh va shoir qismati. – T:. 1991. -B.77. ma'lumotlar ham berilgan.Jumladan, Ogahiy asarida Xiva xoni Muhammad Rahim
II   ning   surunkali   harbiy   yurishlar   qilib   yovmutlarni   bo‘ysundirgandan   keyin   sayr
va   shikorga   chiqqani   haqida   bayon   etishi   jarayonida   xonlikning   1866-yillarda
joylashgan   geografik   hududi   haqidagi   ma'lumotlar   qayd   qilingan.   Asarda
yozilishicha,   Muhammad   Rahim   II   avvalo   Urganchdagi   o‘zining   bog‘iga   borib,
undan chiqib Jayhun (Amudaryo ) daryosidan o‘tib, Ko‘hna Kat qal'asi janubidagi
Shayx   Abbos   valiy   maqbarasini   ziyorat   qiladi   (Bu   hozirgi   Qoraqalpog‘iston
Respublikasining Beruniy shahri hududi ).  Undan   chiqib   Sulton   Uvays   va
Shayx   Jalil   tog‘iga,   Qo‘sh   ko‘lga,   Ko‘k   o‘zak   va   Qavanj   yorma   atroflariga   va
undan   Tovqara   muzofatiga   kelib,   Qilichbiy   qal'asining   atrofiga   borganligi   bayon
etilgan.   39   kunlik   sayr   va   shikor   chog‘ida   Muhammad   Rahim   II   yana
Cho‘michliko‘l,   Boyo‘choqi,   Bo‘richi   qiri,   Oqsavat,   Butonko‘l,   Chimboy,   Tuk,
Xo‘jayeli,   Muzdehqon,   Mazlumxon,   Tangriyor,   Nayman,   Po‘rsiyon,   Hiloliy
(Ilonli),   Toshhovuz,   Shohobod(Shovot),   Kat   qal'a   va   mavzelarda   bo‘lganligi
haqidagi   ma'lumotlar   orqali   bu   davrdagi   ma'muriy   hududlar   va   aholi   joylari
toponimikasi   haqida   bilimga   ega   bo‘lamiz.   Q.   Munirovning   yozishicha,   mahalliy
mualliflar   asarlarida   xonlik   hududi   haqidagi   geografik   ma'lumotlar   asarning   bir
yerida umumiy keltirilmagan bo‘lib, tarixchilar tomonidan xonlarning sayr, shikor
yoki   harbiy   yurishlarini   bayon   etish   jarayonida   tilga   olingan,   xolos.   Biroq,   shuni
ta'kidlash lozimki, bu asarlar ma'lum bir sohalarga bag‘ishlangan asarlar bo‘lmay,
balki xonlar topshirig‘iga binoan xronologik tartibda yozilgan asarlar hisoblanadi. 
Mualliflarning
asarni  yozish jarayonida qiziqarli  ma'lumotlarni munosib tarzda berishlari esa, bu
asarlarning, aniqrog‘i mahalliy mualliflarning yutug‘idir. Bundan tashqari, mazkur
tarixiy asarlar xonlikda yashagan elatlar, urug‘lar, ularning kelib chiqishi, turmush
tarzi  va madaniyatini  o‘rganishda  ham  muhim  manba sanaladi.  Unga ko‘ra, Xiva
xonligi hududida nayman,mang‘it, qo‘ng‘irot, qang‘li, sart, o‘zbek, uyg‘ur, nukuz,
imrali,   yovmut,   chavdur,qozoq,   olobulik,   qirq   qayir,   tanga   xitoy,   Qora   Ahmad,
Chumagoy,   Erdor,do‘rmon,   yuz,   ming,   burloq,   Ali   eli,   Kenagas,   Xo‘ja   eli   kabi
toifa   va   urug‘lar   joylashgan.   Shu   bilan   birga,   daryo,   kanal   va   arnalarning nomlaridan   u   yerda   yashagan   urug‘   va   toifalarni,   ayniqsa   ularning   qaysi
hududlarda   yashaganligini   aniqlashda   ham   ushbu   manbalarning   ahamiyati
kattadir.Jumladan, Suvonli kanali u yerga o‘rnashib olgan urug‘ nomi bilan Xo‘ja
eli   deb,   Omonquli   kanali   Kenagas,   Otaliq   kanali   esa,   Mang‘it   arna   deb   atala
boshlangan.   Lavzanning   g‘arbidagi   Qang‘li   kanali,   Qipchoq,   Uyg‘ur,   Nayman,
Gurlan   yaqinidagi   Nukus   kanali,   Xizir   eli,   Boshqird   urug‘i   kanali   va   shu   kabi
kanallar   shu  yerda  yashovchi   urug‘lar   nomi   bilan   yuritilgan.  Sharqning  madaniy-
xo‘jalik mintaqalaridan biri bo‘lgan Xiva xonligining iqtisodiy hayotida yer egaligi
asosiy masalalardan biri bo‘lib,xonning o‘zi katta yer egasi edi.
Xonning   deyarli   barcha   bekliklarda   yerlari   va   bog‘lari   bo‘lgan   va   ular
nasldan-naslga   o‘tib   kelgan.   Mazkur   tarixiy   asarlarda   mualliflar   xonlarga   tegishli
mulk yerlarni “mulki xolis”, “mulki xossa”,  “amloki xossa”, “mulki maxsusa” va
boshqa   nomlar   bilan   ataganlari   kuzatildi:   “...   namozi   asr   hangomida   Urganch
Bandai  tayyibasining   g‘arbiy  jonibidagi  o‘zining  mulki  xolisida   farmoni...”.  Xiva
xonligida   kanallar   qazish   va   ularni   tozalash,   sug‘orish   ishlarini   kengaytirish   va
yangi   yerlarni   o‘zlashtirish   xonlikning   iqtisodiy   hayotini   va   siyosiy   mavqeini
belgilashda   asosiy   omillardan   biri   edi.   Mahalliy   mualliflar   tarixiy   asarlarida
irrigatsiya   masalalariga   doir   ma'lumotlar   berilgan   bo‘lib,   ularda   yozilishicha,
hukmdorlar asosan suv yo‘lini berkitish orqali bo‘ysunmagan aholini jazolaganlar,
itoatkor odamlarga esa sersuv va serunum yerlarni ajratib berganlar. 
Ogahiy   esa,   “Riyoz   ud-davla”   asarida   Toshsaqo   degan
joyda   daryogacha   suv   bog‘langani   xususida:   “Hamul   bahor   viloyoti   maxrusa
mazorig‘a   suvjihatidan   andak   tanqisliq   chekti.   Ul   hazrat   (Olloqulixon)   yurt
manfaativa   xosu-om   behbudi   uchun   otlanib…   hazrati   Qutb-ul-avliyo   Pahlavon
otanahrining   saqosig‘a   borib,   o‘tgan   yil   qirdan   yordurg‘on   saqonikim
Toshsaqoderlar, yangidan hashar bila qazdurub suv joriy qildi” deb xonlikdagi yop
va   solmalarning   muntazam   tozalanishi,   xalqning   ko‘magida   “qazuv”   deb,
nomlangan   hashar   uyushtirilib,   kanallarning   tuproqdan   tozalanishi   va   bu   ishlarga
xonlarning   o‘zlari   boshchilik   qilishini   bayon   etgan.Xiva   xonligi   iqtisodiyotining
asosini   soliq   va   majburiyatlar   tashkil   qilgan.   Tarixiy   adabiyotlarda   xonlikda aholidan   olinadiga   nsoliqlar,   ularni   yig‘ib   olish   yo‘llari,   soliq   yig‘ish   maqsadida
shaharlarga   kimlar   tayin   etilgani,   qaysi   joylardan   qanday   miqdorda   soliqlar
olingani,   ba'zida   soliq   to‘lashdan   bosh   tortgan   yoki   to‘lay   olmagan   kishilar
tomonidan   xon   soliq   yig‘uvchilarining   o‘ldirilgani,   natijada   xon   harbiy   qism
yordamida   soliq   undirganiga   oid   ma'lumotlar   mavjud.   Jumladan,   “Firdavs   ul-
iqbol”   asarida   bu   haqida:   «...   tamomi   qo‘ng‘irot   elin   mute   va   mahkum   qilib,
Sayyidnazar biyda ixtiyor qo‘ymadilar. 
Muxoliffat   va   muonidan   ko‘sin   urub,   isyon   va   tug‘yon   maydonig‘a
jur'at   qadamin   qo‘ydilar.  Bu   jihatdin   amiri   kabir   Avaz   biy  inoq   alarming   taadibu
gushmoli uchun Xosa qo‘shbegi boshlig‘ umaroi oliymiqdor va shujao inomdorni
to‘rt to‘pa va Besh qal'a sipohi bila sana ming ikki yuz sekkizda Qo‘ng‘irot ustig‘a
yubordi.   Sipohi   nusratpanoh   Qo‘ng‘irot   sarhadig‘a   yetganda,   alar   istiqbol   etib,
tansuqot   va  peshkashlar   bila  umaro   izomning  mulozimatig‘a   yetib,   talbis   yuzidin
gurg oshtiy qildilar. Ul shart bilakim kelur yil Orol yurtining zakot va xirojoti bila
Avaz   inoqning   xizmatig‘a   borib,   mulorzimat   qilg‘aylar.   Bu   bahona   bila   umaroi
oliyjoh va sipohi nusratpanohni qaytarib, yana o‘z ishlarining tahsil va takmilig‘a
ishtig‘ol   ko‘rguzdilar”   deyilgan.   Ushbu   ma’lumotlardan   shu   narsa   ma’lum
bo‘ladiki,   mahalliy   mualliflar   garchi   ushbu   asarlarini   xonlar   topshirig‘iga   binoan
yozgan   bo‘lsalarda,   hamda   hukmdorlarning   manfaatlariga   mos   qilib   yoritishga
majbur   bo‘lsalarda,   ularning   olib   borgan   siyosati,   yuqorida   tilga   olingani   kabi
hatti-harakatlari,   ba'zi-bir   nomaqbul   qarorlarini   ham   keltirib,   ularga   o‘zlarining
munosabatlarini ham bildirganlar. 
Xonlik   aholisidan,   hamda   savdo   karvonlaridan   qancha   va   qanday   soliqlar
olingani,   Rossiyaga   boradigan   savdo   karvonlari   o‘tuvchi   Erdor   yo‘li   xususida   Q.
Munirov   Ogahiyning   quyidagi   jumlalarini   keltiradi:   “…1273-yili   rabi'-us   soniy
oyining 20 sida panj shanbasida… Muhammad Yaqub mahram bir jamoa lashkari
jarror…   bila   Xorazm   va   Buxoro   korvonikim,   urus   viloyatidin   chiqib,   Xorazm   va
Buxoro   savbig‘a   kelur   erdilar,   alarning   istiqboliga   chiqib,   shariat   hukmi   bila
kazotlarin   olib   kelmak   uchun…   Dashti   Qipchoqda   Erdor   yo‘li   Jonibiyga   ozim
bo‘ldilar”.   Shuni   aytish   lozimki,   ushbu   tarixiy   asarlarda   Xiva   va   Buxoro karvonlarining   Mang‘ishloqqa   borib   savdo   qilishi,   Rossiya   karvonlarining   O‘rta
Osiyo   shaharlariga   kelishi   va   savdo   yo‘lidagi   qiyinchiliklar   to‘g‘risida   ayniqsa,
Rossiya   bilan   bo‘lgan   savdo   munosabatlariga   oid   ma'lumotlar   keng   o‘rin   olgan.
Bunga   sabab,   Rossiyada   kapitalistik   munosabatlarning   taraqqiy   etishi   natijasida,
Xiva   xonligida   Rossiya   mollariga   ehtiyoj   katta   bo‘lgani   holda,   Rossiyada   ham
Xiva mollariga talab katta bo‘lgan. Hamma davrlarda ham mamlakat taraqqiyoti va
xalqning farovonligi unga yo‘lboshchilik qilayotgan hukmdorlarga, uning vazirlari
va amaldorlariga bog‘liq bo‘lgan. 
Xiva xonligida davlat boshqaruvi monarxiya tipida bo‘lib, uning mansabi va
huquqlari   avloddan-avlodga   o‘tgan.   Uning   atrofidagi   mansabdorlar   ham
hukmdorga yaqin kishilar, qarindosh, urug‘doshlardan tayinlangan bo‘lib, ularning
mansab   va   huquqlari   ham   vafotlaridan   keyin   o‘z   avlodlariga   me’ros   sifatida
qoldirilgan.   Xiva   xonligining   Qo‘ng‘irotlar   sulolasi   davridagi   davlat   tizimini
o‘rganishda   amalda   bo‘lgan   turli   mansablarning   vazifalari   to‘g‘risidagi
ma'lumotlar   muhim   ahamiyatga   ega 1
.   Biroq,   sovet   davri   tarixshunosligida   aynan
shu   davrdagi   ma'lumotlar   ko‘proq   tahlil   qilinib,davlatchiligimizdagi   mansabga
qo‘yish   tartibi   tamoman   qoralangan.   Xiva   xonligi   davrida   yozilgan   tarixiy
manbalardagi   ma'lumotlar   esa,o‘sha   zamonda   bo‘lib   o‘tgan   voqealar   qandayligi
haqida   nisbatan   ishonchliligi   bilan   ajralib   turadi.   Jumladan,   Ogahiyning   “Shohid
ul-iqbol”   asaridagi   mansablarga   qo‘yilish   bilan   bog‘liq   ma'lumotlar   diqqatga
sazovor   bo‘lib,   Ogahiy   Muhammad   Rahimxon   II   ning   ustozi   sifatida,   hamda
xonlikdagi yuqori mansabdor shaxs sifatida saroydagi ko‘p voqealarning guvohi va
ishtirokchisi edi 2
. Shu sababli ham uning ma'lumotlari ishonchli hisoblanadi. 
Ogahiy   ma'lumotlarida
Muhammad   Rahimxon   II   hokimiyatga   kelgan   daslabki   yillarida   mavjud   eski
mansabdorlarning   o‘rniga   o‘ziga   yaqin   bo‘lgan   sodiq   kishilarni   yuqori
mansablarga   qo‘yganini,   bular   qatoriga   Muhammad   Murod   devonbegi   va
1
  Полвонов   Н.Т.   Хоразмдаги   ижтимоий   ҳаракатлар   ва   сиёсий   партиялар   тарихи   (1900-1924).   Тарих   фан.
номз. … дисс. автореф. ― Тошкент:. 2005. - B .32.
2
 Матниёзов М. Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган ўрни
ва роли (XIX аср – XX аср бошлари). 2–нашри. ― Урганч:. 2004. - B .69. Abdullaboy   mingboshi   kabilarni   bayon   etganini   ko‘rish   mumkin.   Jumladan:
“Jum’a   oqshomi   erdi   hazrat   zillisubhoniy   saltanat   umuri   intizomi   va   mamlakat
masolihi   istikmoli   uchun   Xudoynazar   devonbegini   devonbegilik   va   muzakkiylik
mansabidin ma'zuletib, aning o‘rnig‘a Muhammad Murod mahramnikim, ul hazrat
tufuliyatzamonidin   to   bu   saodatlig‘   avong‘acha   davlat   yonglig‘   hamdam   bo‘lub,
xizmatnigorlig‘   bobida   jonsiporlig‘   qilg‘an   qadimiy   xodimlariningsarbalandi   va
boshidin   qadam   qilib   sadoqat   rasmida   havodorlig‘   ko‘rguzganboyiri
mulozimlarining   arjumandi   erdi   va   bag‘oyat   donishmand   ufarosat   payvand   va
sohibviqoru diyonatosor va davlatg‘a loyiqu tarbiyatg‘amuvofiq kishi erdi”. Yoki:
“Orol   qo‘ng‘irotining   umarosidin   Muhammad   Yusufboy   Qo‘ng‘irotda   maraza
tab'iiy bila jahondin rihlat qildi.  Mazkur
oyning   vositida   aning   vafoti   xabari   dargohi   jahonpanoh   mulozimlarig‘a   keldi.
Hazrat zilli subhoniy kamoli shafqat va bandaparvarlikdin aning favtifotihaxonliqi
uchun o‘z tarafidin arkoni davlat akobiridin Muso mutavalliyni buyurib, oshu obi
uchun yuz tillo berib yibordi. Va mazkurbiyning o‘g‘li  Hayniyozbekni  hamkim...
hazrat   zilli   subhoniy   kamolikaramidin   anga   muruvvat   va   shafqat   ko‘rguzub,
atosining o‘rnig‘a biylikmansabig‘a nasb etti” kabi misollar orqali otasi dunyodan
o‘tgach,   hukmdor   tomonidan   o‘g‘lini   uning   o‘rniga   qo‘yilishiga   haqida   asarning
boshqa joylaridan ham parcha keltirish mumkin. Bunda otasi ishini kuzatib yurgan
farzand   bu   ishni   uddalay   oladi   deb   umid   qilingan.   Shu   bilan   birga,   agar
mansabdorning   o‘g‘il   farzandi   bo‘lmasa,   uning   o‘rniga   ukasi   yoki   amakisi
qo‘yilganligi to‘g‘risidagi misollar ham asarda ko‘plab uchraydi.
Mansabda o‘tirgan, lekin azbaroyi yumshoqligi va odamlar bilan muomalani
o‘rniga qo‘ya olmaydigan mansabdorlarni ham xon almashtirar edi. Bu haqida ham
“Shohid   ul-iqbol”   asarida   bir   qancha   misollar   keltirilgan.   Xivalik   tarixnavis
Bayoniy   asarida   ham   xonlikda   mavjud   a'lam,   qozirais,   devonbegi,   yasovulboshi,
mirzaboshi,   eshik   og‘osi,   qushbegi,   yuzboshi,otaliq,   mehtar,   mirshab,   mahram,
sarhang,   vazir,   inoq,   biy,   mirob,   hokimkabi   mansablar   to‘g‘risida   ma'lumotlar
mavjud   bo‘lib,   ularning   tayinlanish   tartibi,   hamda   o‘sha   shaxslarning   ismlari
haqida   ham   keng   ma'lumotlar   berilgan.   Demak,   ushbu   tarixiy   asarlar   orqali Qo‘ng‘irotlar  sulolasiga  mansub  Xiva xonlari  (ayniqsa  Muhammad  Rahimxon II)
tomonidan davlat boshqaruvida o‘zgarishlar sodir etilib, ko‘plab mansabdorlarning
o‘rniga   nisbatan   kuchliroq   shaxslar   qo‘yilgan   yoki   muayyan   mansabga   yangi
kishini   belgilashda   bilimli   mutaxassislar   tanlangani   ma'lum   bo‘ladi.   Mahalliy
mualliflar tarixiy asarlarida shoir va tarixchilarning ham nomlari keltirilgan. Biroq,
ularning   nomlari   asarning   bir   yerida   umumiy   keltirilmagan   bo‘lib,   mualliflar
tomonidan biror tarixiy voqeani bayon etish jarayonida tilga olingan. Chunki o‘sha
shoirlar   ana   shu   bo‘lgan   voqeaga   atab   qasida   yoki   tarix   yozganlar.   Ana   shu
qasidalarni   yoki   tarixlarni   keltirish   barobarida   ularni   yozgan   mualliflarning
nomlari   ham   tilga   olingan.   Bu   kabi   ma'lumotlarni   biz   Ogahiy   va   Bayoniy
asarlarida ham uchratishimiz mumkin. Xususan,   Q.   Munirov
Ogahiyning   “Gulshani   davlat”   asarida:   “Va   navrasfikru   tozatab'   shuarodin   fazlu
hunar ahli arosida mumtoz Pahlavon Niyozboykim, fozillar  guruhi ichra taxallusi
Komildur,   buta'rixni   nazm   etibdurkim,   tastir   topar:   Ta'rix:   ...   Komil   zi   bahri   guft
“azsari   bashorat”   “Shud   voliy   viloyat   shoh   Sayyid   Muhammad”   deb   keltirib
o‘tgan,   Bayoniy   esa   o‘zining   “Shajarayi   Xorazmshohiy”   asarida:   “...
Alimahramning Ahmad otlig‘ bir o‘g‘li bor edi. Ul ham o‘zini Tabibiy taxallusibila
mutaxallis   etib   she'r   aytmoq   boshladi 1
.   Tabibiy   farmoni   mujibibila   amal   qilib,   ul
g‘azallarni jam' qilib har g‘azalni yozmoqchi bo‘lg‘onda,masnaviy bila ul g‘azalni
aytg‘on   kim   erkanin   bayon   etib,   bu   tariqada   tamomig‘azallarni   jam'   qilib   tamom
etib   ul   kitobg‘a   “Majmuat   ush-shuaro”   otqo‘yuldi.   Oning   itmomi   ham   ushbu   yil
voqye bo‘lub erdi. Faqir onga butarixni aytdim...” deb bayon etgan. Demak, ushbu
asarda   xonlikda   yashagan   shoir   va   tarixchilar   haqida   ma'lumotlar   mavjud   bo‘lib,
bu   manbalar   ularning   hayoti   va   faoliyatini   o‘rganishda   ham   katta   ahamiyat   kasb
etadi. Ogahiy, Bayoniy va  Kamyobning tarixiy asarlari  XIX – XX asr  boshlarida
xonlikdagi   bunyodkorlik   ishlari   tarixini   yoritishda   muhim   o‘rin   tutadi.Jumladan,
Bayoniy   asarida   Xivadagi   bunyodkorlikka   oid   ma'lumotlar   mavjud.   Unga   ko‘ra:
“Chun   Xevaq   shahrining   orqa   tarafi   tamomi   viloyat   xalqining   rohguzarlaridur,
bag‘oyat   vayron   va   nozirlarg‘a   boisi   nafrat   erdi.Xohlardilarkim,   ul   yerlarni   obod
1
  Камалов   С.   К.   Народно-освободительная   борьба   каракалпаков   против   хивинских   ханов   в   XIX   веке
(қарақалпоқ тилида). ― Нукус:. ККГиз. 1955. - C .81. etib,   Toza   Xevaq     ismi   bila   mavsum   etgaylar.   Bas,   Otajon   devong‘a   buyurdilar,
tokim, qal'aning orqa darvozasinikim, oni Urganch darvozasi derlar, yiqib tozadin
o‘rnig‘a  ikki  darvozaxona  bino qilg‘ay. Biri  elning shaharga  kirmaklari  uchun va
birichiqmoqlari   uchun.   Yana   darvozaning   yovuqida   yo‘l   ustida   bir
tiligramxonabino   qilmoqni   ham   Otajon   devong‘a   buyurdilar   va   oning
muqobilidayo‘lning   sharq   tarafida   bir   g‘oyatda   vase'   dorushshifo   bino   qilmoqni
Rahimberganga   buyurdilar...”   deb   bayon   etilgan.   Ma’lumki,   XIX   asrda   Xiva
xonligida hujjatlarni saqlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, Toshhovlida hujjatlar
saqlanadigan maxsus joylar qurilgan.  Tarixchilarning   bergan   ma'lumotlariga
qaraganda,   saroydagi   arxiv   hujjatlari   Xazinaxonada   –   alohida   binoda   juda
ehtiyotkorlik   bilan   maxfiy   holda   saqlangan.Arxiv   hujjatlarini   nazorat   qilib   turish
uchun   alohida   kishilar   ham   ajratilgan.   Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlardan   shu
narsa  ma'lum  bo‘ldiki,  Qo‘ng‘irotlar  sulolasi   davrida  Xorazmda   qurilish   sohasida
ancha   ishlar   qilingan,   Xiva   xonlari   tashabbusi   bilan   mamlakatda   yangi   masjid,
madrasa,   saroy   va   boshqa   bir   qator   inshootlar   qurishga   e’tibor   berilgan,   hamda
saroy   amaldorlari   ham   bu   ishga   jalb   qilingan.   Tarixiy   ma'lumotlarga   qaraganda,
Xiva   xonlari   turkman,   qoraqalpoq,   Xurosonda   yashovchi   ba'zi   bir   xalqlarni
Xorazm   atrofiga   ko‘chirib   keltirib,   daryo   va   kanallar   atrofidan   ularga   muqim   joy
tayin   etganlar.   Shunday   guruhlardan   biri   –   eroniylar   bo‘lib,   Xorazmning
Qo‘shko‘pir tumanining Oqdarband qishlog‘ida makon topganlar. 
Mahalliy   mualliflar   asarlarida
ushbu masala yuzasidan to‘liq va ishonarli ma'lumotlar mavjud. Unga ko‘ra, XIX
asrning   birinchi   choragiga   kelib,   islom   dinida   mavjud   bo‘lgan   oqimlar   orasidagi
nizo kuchayishidan foydalanib, Xiva shayxulislomi shialarga qarshi g‘azovot e'lon
qilib,   ularni   qirib   tashlash   yoki   qul   qilib   sotish   haqida   fatvo   bergan.   Shundan
so‘ng, Ogahiyning yozishicha, Xiva xoni Rahimquli to‘ra boshchiligidagi  qo‘shin
1826-yilda   Xuroson   o‘lkasining   Oqdarband   qal'asiga   hujum   uyushtirib,   zafar
natijasida aholisini asir olib kelgan. Nazarimizda, xonlar tomonidan eroniylarning
Zeyyop   bo‘yiga   joylashtirilishi   xonlikka   qarshi   turli   chiqishlarni   daf
qilish,chegaralarni mustahkamlash uchun bo‘lgani shubhasiz. Chunki   XIX asrning   birinchi   choragida   Xiva   xonligi   tasarrufidagi   hududlarda
turkman,qoraqalpoq   elatlari   tez-tez   g‘alayonlar   qilib   turganlar.   Ko‘chmanchi
turkmanlar   soliq   to‘lashdan   bosh   tortganlar,   boshqarish   uchun   yuborilgan   noib
yoki   beklarni   o‘ldirganlar,   ayrim   hollarda   Xiva   shahriga   qarshi   yurishni   amalga
oshirganlar.   Turkmanlarning   bu   kabi   xujumlari   esa   asosan   Xiva   shahrining
shimoli-g‘arbiy   tomonidan   bo‘lgan.Xiva   xonlarining   qo‘shni   hududlarga   harbiy
yurishlar   olib   borishi   natijasida   ko‘chirib   keltirilgan   xalqlar   bilan   tub   aholi
o‘rtasidagi etnik jarayon va munosabatlarni o‘rganishda ham ushbu asarlar muhim
manba   hisoblanadi.Mahalliy   mualliflarning   Xiva   xonligi   tarixini   yoritishga   oid
birlamchi manba bo‘lib xizmat qiluvchi asarlarida mamlakatning tashqi siyosatiga
doir   bir   qancha   ma'lumotlar   keltirilgan.   Xususan,   ularda   XIX–XX   asr   boshlarida
Xivaning   Rossiya,   Eron,   Buxoro,   Hirot,   Dashti   Qipchoq,   Qobul,   Kurdiston   bilan
savdo   va   diplomatik   munosabatlari   tarixiga   doir   ma'lumotlar   o‘z   aksini   topgan.
Ushbu   ma'lumotlarni   biz   to‘rt   guruhga   ajratishimiz   mumkin:   1)   Elchilik
munosabatlari;   2)   Chegara   masalalari   va   migratsiya;   3)   Qo‘shni   davlat   qochoq
rahbarlarining Xivaga kelishi; 4) Chet davlatlar bilan yozishmalar. 1.2 Q о ‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy yuksalish
XVIII   asr   ikkinchi   yarmiga   kelib   shakllangan   obyektiv   shart–sharoitlar
siyosiy–ma’muriy   boshqaruvda   о ‘zbeklarning   q о ‘ng‘irot   sulolasi   arboblarining
mustahkam  о ‘rin egallashlari uchun real imkoniyatlarni yaratdi. 1763-yilda siyosiy
minbarga   о ‘zbeklarning   q о ‘ng‘irot   urug‘i   inoqi   Muhammad   Amin   (1729–1790)
k о ‘tarildi   va   keyingi   150   yil   davomida   uning   avlodlari   Xiva   xonligi   taxtida
о ‘tirdilar.   1770-yilda   о ‘zbeklarning   q о ‘ng‘irot   urug‘i   inoqi   Muhammad   Amin
Buxoro   xoni   Doniyolbiy   oldiga   yordam   s о ‘rab   bordi.   Uning   bilan   Buxoroga
borgan   mahramlar   orasida   Avaz   mirob   (Munisning   otasi),   Shomurodbek,
Abdukarimbek,   Shoniyozbek,   Muhammad   Rizobek,   Bobobek,   Rahimberdibek,
Ollaberdi   udaychi   kabi   amaldorlar,   Abdurahmonboy,   Boynazarboy,   Eshqobilboy,
Niyozmuhammadboy kabi boylar bor edi 1
. 
Buxorodan   madad   kuchlari   bilan   qaytgan   Muhammad   Amin   inoq
Jahongirxonni   taxtdan   tushirdi   va   uning   о ‘rniga   Bulakayni   о ‘tqazdi.   Qisqa
muddatda   yovmutlar   z о ‘ravonligi   cheklandi,   ocharchilik   asoratlari   tugatildi   va
arzonchilik   boshlandi.   Yirik   yer   egalari   va   dehqonchilik   kentlaridagi   oqsoqollar
hamda   savdogarlardan   madad   olgan   q о ‘ng‘irot   qabilasi   biyi   Eshmuhammadning
о ‘g‘li   Muhammad   Amin   q о ‘g‘irchoq   xonlarni   taxtga   chiqarib   amalda   butun
davlatni   boshqarishni   о ‘z   q о ‘liga   oldi.   Muhammad   Amin   inoq   vafotidan   s о ‘ng,
о ‘g‘li   Muhammad   Avaz   inoq   (1790–1804)   ham   bir   qator   xonlarni   (Oqimxon,
Abdulazizxon,   Abdullaxon,   Ortiq   G‘oziyxon,   Yodgorxon,   P о ‘lat   G‘oziyxon,
Abdulfayzxon,   Abulg‘ozi   IV   va   V)   taxtga   k о ‘targan   b о ‘lsada,   asosan   xonlikda
davlat hokimiyatini  о ‘z q о ‘lida ushlab turdi 2
. 
1
 Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX асрнинг бошларида Хоразм. Хива
хонлиги. – Урганч:. Хоразм, 2009. - B .147.
2
  Камалов   С.К   Народно-освободительная   борьба   каракалпаков   против   хивинских   ханов   в   XIX   веке
(қарақалпоқ тилида). – Нукус:. ККГиз. 1955. - C .95. 1804-yilda taxtga   о ‘tirgan Avaz inoqning   о ‘g‘li Muhammad Eltuzar (1804-
1806)   о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug‘idan birinchi b о ‘lib, rasmiy ravishda xon deb
e’lon   qilindi.   Xivadagi   madrasalardan   birida   ta’lim   olgan   va   harbiy   ishlarga
k о ‘proq e’tibor bergan xon Buxoro bilan munosabatlarni keskinlashtirdi. Natijada
1806-yilda   amir   Haydarning   q о ‘shinlari   Xorazmga   yurish   boshlab,   Shabboz
yaqinidagi   jangda   Xiva   q о ‘shinlariga   shikast   yetkazdilar.   Amudaryoning   s о ‘l
qirg‘og‘iga  о ‘tishga uringan Eltuzarxon kema ag‘darilishi natijasida ch о ‘kib, halok
b о ‘ladi.   Xon   bu   vaqtda   37   yoshda   edi.   Buxoro   amirligi   bilan   urushdagi
mag‘lubiyat  Xiva   xonligining  harbiy–siyosiy   mavqeini   pasaytirib  yubordi.  Ayrim
amaldorlar   markaziy   hokimiyatni   tan   olmay   q о ‘ydilar.   1806-yilda   soliqlarning
k о ‘pligidan   norozi   b о ‘lgan   Beshqal’a   hududidagi   (Chimboy,   Qipchoq,   Mang‘it,
X о ‘jayli va Q о ‘ng‘irot) aholi q о ‘zg‘olon k о ‘tardi 1
. 
О ‘zini xonlikdan mustaqil deb e’lon qilgan qozoq–
qoraqalpoqlarning Xivaga qarab y о ‘lga chiqqan q о ‘shinlari qurolsizlantirildi. Xiroj
deb   nomlangan   mahsulot   bilan   olinadigan   soliq   о ‘rniga   solg‘ut   deb   atalgan   pul
solig‘i joriy qilinishi aholi noroziligini biroz b о ‘lsada. pasaytirish imkonini berdi.
Ushbu   vaziyatdan   foydalangan   Muhammad   Rahimxon   t о ‘rt   oy   taxtda   о ‘tirgan
Abulg‘ozi   о ‘rniga   davlatni   boshqarishni   о ‘z   q о ‘liga   oldi.   Munisning   yozishicha,
Muhammad   Rahimxon   I   davlatni   q о ‘lga   olganidan   keyin   uning   qarindoshi
Muhammad Rizobek unga b о ‘ysunishdan bosh tortadi. U   о ‘ziga tegishli odamlari
bilan Qiyot q о ‘ng‘irotidagi hovlisiga boradi. S о ‘ngra Qipchoq qal’asini bosib olib,
qal’a hokimi Ollohberdibekni  о ‘ldiradi. U orol hokimi T о ‘ramurod s о ‘fidan xonga
qarshi   kurashda   yordam   s о ‘radi.   Xon   Qipchoq   qal’asiga   avval   Qutluq   Murod
inoqni   yuboradi,   keyin   о ‘zi   ham   uni   qamal   qiladi.   Muhammad   Rizobekka
Muhammad   Niyozbek   va   Muhammad   Niyoz   otaliqlar   madad   beradilar.   Bu
kurashda u Orol hokimi T о ‘ramuroddan ham yordam oladi. 
Suyunbek   va   О ‘roz   Alibek   Oroldan   yordamga   kelgandilar.
Muhammad Rahimxon natijasiz Xorazmga qaytadi. Muhammad Rizobek Qipchoq
qal’asidan   s о ‘ng,  Gurlanga  ham   hujum  qiladi   va uni   qamal  qiladi.  Bu  yerda  ham
1
Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшоҳий // Мерос тўплами. – Т:. Камалак. 1991. - B . 49 . unga katta mulkdorlar Muhammad Niyozbek va Muhammad Niyoz otaliq yordam
beradilar.   Ular   Buxorodan   madad   olgach,   Qiyotni   ham   bosib   olib   Xivaga
yaqinlashadilar.   Muhammad   Rizobek   xon   bilan   sulh   tuzish   bahonasida   Xivaga
kirib, uni tarafdorlari bilan  о ‘ldirmoqchi b о ‘ladi. Uning bu niyatidan xon xabardor
b о ‘lib, poytaxtga kelgan Muhammad Rizobekni tarafdorlari bilan tutib olib, qatl va
zindonband   etadi.   1808-1809   yillardan   boshlab,   Muhammad   Rahimxon   I   о ‘z
hukumatini   turkmanlar,   qoraqalpoq   va   Orol   b о ‘yi   о ‘zbeklari   orasida
mustahkamlash   uchun   harakat   qilib,   urush   va   muhorabalar   olib   bordi.   Xiva
navkarlari 1810-yil bahoridan kech kuzgacha Janadaryo (Yangidaryo) b о ‘ylaridagi
qozoq va qoraqalpoq ovullariga tajovuz qilib turdilar. Natijada mahalliy amaldorlar
Aydosbiy,   Kechenekbiy,   О ‘rinbiy   yordamida   Yangidaryo   atrofida   yashayotgan
qoraqalpoqlar xonlikga b о ‘ysundirildi.  1811-yil   fevralidan
boshlab,   xon   buyrug‘i   bilan   Orololdi   о ‘zbeklari   ustiga   q о ‘shinlar   yuborila
boshlandi.  Shu bilan  bir   qatorda.  18 yildan  buyon mustaqil  hudud  sifatida xonlik
tarkibida   mavjud   b о ‘lib   turgan   Q о ‘ng‘irot   bekligiga   qarshi   harakatlar   boshlandi.
Orolb о ‘yi   qozoq–qoraqalpoqlari   xonlikga   b о ‘ysundirilgach,   ular   bilan   о ‘lpon   va
soliqlar masalasida bitim tuzildi. “Muhammad Rahimxon butun nizolarni y о ‘qotish
maqsadida deb yozgandi A.L.Kun, – qoraqalpoq oqsoqollari bilan shunday qarorga
keldi:  1.   Qoraqalpoqlar
qancha   yer   ishlatishiga   qaramasdan,   har   yili   xonga   20   ming   kichik   tillo   t о ‘lab
turadilar;  2.   Ular   xonga   2
ming askar yuboradilar;  3. Umumiy ishlarga
har yili 6 ming odam beradilar.  4.   Q о ‘ng‘irotliklar   va
nukusliklar 2 ming tillodan, x о ‘jayliliklar 500 kichik tilla solg‘ut t о ‘laydilar”. Soliq
tizimini   tartibga   solishga   jiddiy   e’tibor   bergan   xon   davlat   xazinasini   t о ‘ldirish
y о ‘llarini izladi. Endilikda soliqning miqdori mulkdorlarga qarashli ekin maydoni
hamda olingan hosilining hajmiga qarab belgilanadigan b о ‘ldi. Soliq t о ‘plash ishi
mahalliy   hokimlar   q о ‘lidan   markaziy   hukumat   tasarrufiga   о ‘tkazildi.   Davlat
soliqlarini  yig‘ish  vazifasi  qushbegi  va mehtarga,  zakot  t о ‘plash  esa  devonbegiga
topshirildi.   Fuqarolardan   solg‘ut   usuli   bilan   xazinaga   olinadigan   daromad   va harajatlar   maxsus   daftarlarda   qayd   etilib,   xonning   nazorati   ostiga   olindi.
Xonlikning chegara shaharlarida, karvon va kemalar qatnaydigan y о ‘llarda maxsus
bojxona   xizmati   joriy   etildi.   Xonlikda   ziroat,   hunarmandchilik,   ichki   va   tashqi
savdoning   jonlanishi   davlat   xazinasi   daromadining   о ‘sishiga   imkon   yaratdi.
Xivaga kelgan rus elchisi N.Muravyev xon xazinasining bir yillik daromadi 4 mln.
s о ‘mdan oshib ketganligi haqida ma’lumot bergandi. Xon dastavval mamlakatdagi
tarqoqlikka   chek   q о ‘yish,   davlat   hokimiyatini   markazlashtirish   va
mustahkamlashni  о ‘zining asosiy vazifalaridan biri deb hisobladi. 
Odamlarning qobiliyatiga qarab,
ish topshiradigan xon davlat ahamiyatiga molik tadbirlarni amalga oshirish uchun
о ‘z   atrofiga   ishonchli,   nufuzli,   ishbilarmon   amaldorlar,   dindorlar   va   harbiylarni
t о ‘pladi.   Xiva   xonligi   tobeligiga   о ‘tgan   turkman,   qozoq   va   qoraqalpoqlarning
badavlat hamda nufuzli arboblarini  о ‘ziga yaqinlashtirib, ularga yer mulk va yuqori
lavozimlar in’om etdi. Musulmon dindorlarining el-yurt orasidagi obr о ‘-e’tiborini
hisobga   olib,   о ‘zini   ularga   yaqin   tutish   maqsadida   payg‘ambar   avlodlaridan
hisoblangan sayyidlar qiziga uylandi. Saroyda yirik din arboblariga joy va lavozim
berdi,   mol-mulk   in’om   etdi,   k о ‘plarini   soliq   va   t о ‘lovlardan   ozod   qildi.   Davlatni
boshqarish ishlarini isloh qilish bilan jiddiy shug‘ullangan Muhammad Rahimxon
Abulg‘ozi Bahodirxon davrida joriy etilgan boshqaruv tartibini  о ‘zgartirdi. 
Xiva   xonligining   ma’muriy   markazlari   sifatida
Xiva, Hazorasp, Xonqa, Gurlan, Anbarmanoq, Shabboz, Mang‘it, Qipchoq, Qilich
Niyozboy,   X о ‘jayli,   Xitoy,   Toshhovuz,   Yangi   Urganch,   Ilonli,   G‘azovot
belgilandi. Keyinchalik ular qatoriga Q о ‘ng‘irot va Chimboy ham q о ‘shildi. Endi
kent   oqsoqollari   va   inoqlari   о ‘rniga   hokimlar   hamda  masjid   qavmlari   oqsoqollari
boshqaruvi  joriy etildi. Shu bilan bir  qatorda ayrim  joylarda urug‘lar  vakillaridan
tayinlangan   noiblar   о ‘z   qavmlarini   boshqarishni   davom   qildirdilar.   Holbuki   Xiva
xonligida urug‘chilik munosabatlari  о ‘lkadagi boshqa feodal davlatlarga qaraganda
ancha   kuchli   b о ‘lgan.   Xiva   xonligida   mehtar,  qushbegi   va   devonbegi   lavozimlari
eng yuqori  hisoblanadigan  b о ‘ldi. Ularning nazorati ostida mamlakat  iqtisodiyoti,
ijtimoiy-siyosiy,   harbiy   mudofaa,   diniy   ishlar   bilan   shug‘ullanuvchi   markaziy boshqaruv   idoralari   ta’sis   etildi.   “Muhammad   Rahimxon   о ‘z   hokimiyatini   adolat
niqobi   ostiga   yashirib,   uni   mustahkamlash   uchun   Oliy   kengash   ta’sis   etdi.   Bu
kengashga   turli   da’vo   va   jinoat   ishlarni   k о ‘rish   hamda   qaror   chiqarish   huquqini
berdi,   t о ‘g‘rirog‘i   amr   qildi”   deb   yozgandi   N.Muravyev.   Xonning   о ‘zi   raislik
qilgan   Oliy   kengash   davlatning   qonun   chiqaruvchi,   ma’muriy   va   sud   organi
vazifasini bajarar hamda unda eng nufuzli amaldorlar qatnashardilar 1
. Ular orasida
devonbegi,   qushbegi,   mehtardan   tashqari   naqib,   shayxulislom,   mutavalli,   mirob,
qozi, farmonchi, darg‘a, shig‘ovul, dasturxonchi, arbob, mirox о ‘r, t о ‘shakchi, oqo-
og‘o va boshqa amaldorlar bor edi. 
Kengash   qatnashchilari   haftaning   juma   kunlari   k о ‘rinishxonada
t о ‘planardilar.   Ularga   osh   tortilgandan   keyin,   maslahat   kengashi   quyuq   ziyofat
tarzida,   ba’zan   kech   tundan   erta   tonggacha   davom   etardi.   Muhammad   Rahimxon
K о ‘hna Arkda zarbxona uchun bino qurdirdi va   о ‘z nomidan tilla hamda kumush
tangalar   chiqara   boshladi.   Yangi   pullar   xonlikda   tovar–pul   munosabatlarini
yaxshiladi   va   soliq   t о ‘lovlarini   tartibga   solishda   muhim   rol   о ‘ynadi.   Davlat
xizmatida   b о ‘lgan   saroy   ayonlari   va   viloyat   amaldorlari   uchun   lavozimiga   qarab,
maosh   belgilandi.   Shu   bilan   hukmdorlarning   daromad   taqsimotida   mavjud
о ‘zboshimchaliklariga   chek   q о ‘yildi.   Davlat   arboblari   orasida   о ‘zbeklarning
q о ‘ng‘irot urug‘i vakillari mavqei yanada oshirilib, ularning soni ortib bordi. Yusuf
Mehtar   og‘a   о ‘zbeklar   vakili   sifatida   xon   saroyida   bosh   vazir   lavozimiga
tayinlandi.   Muhammad   Rahimxon   kuchli   q о ‘shin   tuzishga   va   uning   yordamida
xonlik hududlarini kengaytirishga intildi. 
Muhammad   Yusuf   Bayoniyning   guvohlik   berishicha,   muntazam   otliq
q о ‘shinlar 13 mingdan ziyod b о ‘lib, unda  о ‘zbek, turkman va qoraqalpoklar asosiy
о ‘rinni egallardi. Navkarlarga harbiy xizmatlari uchun yer ajratib berilgan va ular
soliqlardan   ozod   etilgandi.   1818–1819-yillarda   Xiva   xonligi   q о ‘shinlari   janubiy
Turkmaniston   va   Xuroson   yerlariga   harbiy   yurishlar   uyushtirdilar 2
.   Chorj о ‘y
yaqinidagi janglardan birida Xiva q о ‘shinlari Buxoro amirligi lashkarlaridan zarba
1
 Йўлдошев М.И. К истории крестьян Хивы XIX века. – Т:. 1966.   - C . 86 .
2
  Юлдашев М.Ю. Ценный источникпо истории Хорезма (О рукописи Баяни  История Хорезма)  //  Известия
АН УзССР. Серия Общественные науки. –  T :. 1958 .  - C . 106 . yedi   va   yengildi.   1819-yil   6-oktabrda   Kavkazdan   elchi   sifatida   kelgan   kapitan
Muravyevni   xon   qabul   qilmasdan,   “josus   b о ‘lsa   kerak”   degan   shubha   bilan
Q о ‘shk о ‘pirdagi Ilgaldi qishlog‘ida 47 kun davomida kutib turishga majbur qildi.
1819-yil   20-noyabrda   xon   N.N.Muravyevni   Xivaga   taklif   qildi   va   muzokaralar
vaqtida   savdo   karvonlari   xavfsizligini   ta’minlash,   chegaralar   haqida   kelishib
olishga   intiladi.   Xon   bilan   suhbatda   keyin   N.Muravyev   о ‘z   hisobotida
“Muhammad   Rahimxon   butunlay   yangi   davlat   barpo   qildi,   deyish   mumkin.
Endilikda   bu   davlat   О ‘rta   Osiyodagi   eng   kuchli   xonliklar   jumlasiga   kiradi”   deb
yozgan   edi.   1820-1824-yillarda   Muhammad   Rahimxon   yangi   kuchlarni   t о ‘plab,
Buxoroga   qarshi   bir   necha   bor   yurishlar   qildi.   Buxoroga   tegishli   Qoqishtivon   va
Og‘ar   qal’alari   bosib   olindi,   Buxoro   amirligiga   qarashli   Mari   va   Tajan   vohasi
turkmanlarining   chavdur,   g о ‘klan,   taka,   sariq   va   yovmut   urug‘lari   Xiva   xonligi
qaramog‘iga  о ‘tdi.  Xonning   farmoni   bilan   Axal-Taka
turkmanlarining bir  qismi  K о ‘hna  Urganch  va Ilonli  qal’alari  atrofiga k о ‘chirildi.
Xiva   q о ‘shinlarida   navkarlik   xizmatlarini   о ‘tash   sharti   bilan   turkmanlarga   yer
ajratib   berildi   va   soliqlar   miqdori   kamroq   qilib   belgilandi.   1825-yil   7-mayda   50
yoshida   b о ‘lgan   Muhammad   Rahimxon   I   vafot   qildi.   Uning   о ‘rniga   taxtga
k о ‘tarilgan  о ‘g‘li Olloqulixon (1795–1842) xonlikning hududlarini kengaytirish va
chegaralarini mustahkamlash ishlarini davom ettirdi1 . Yangi xon otasiga  о ‘xshab,
Mari vohasiga 3 marta (1826, 1829, 1841), Buxoro amirligiga qarshi 7 marta katta
harbiy   yurishlar   qildi.  Natijada   Xurosondagi   Jamshid   qabilalarining   1200  oilasini
Qilich   Niyozboy   arna   b о ‘yiga   k о ‘chirib   keltirdi.   1826-yilda   Xiva   q о ‘shinlari
xonning   inisi   Hazorasp   hokimi   Rahimquli   boshchiligida   Shimoliy   Xurosonga
yuborilgan Xiva q о ‘shinlari 123 kun safarda b о ‘ladi.  Xivaliklar
Oqdarband   qal’asini   qamal   qilib,   u   yerdan   100   dan   ortiq   oilani   K о ‘shk о ‘pirdagi
Zey   yopi   yaqiniga   k о ‘chirib   keltiradilar.   Natijada   bu   yerda   eroniylarning
Oqdarband   qishlog‘iga   asos   solinadi.   Oqdarbandni   bosib   olgandan   s о ‘ng,   xon
askarlari Muzduron yaqinida joylashgan Malikobodga keldilar. Shu kuni “Qorasuv
kanori   va   Kanafs   hisori   ustidan   о ‘tib   peshin   chog‘i   kanakush   qala’asin...   ihota
qilib,   hamul   soat   ul   qal’a   ahlin   mol   va   ashyosi   bila   tasarrufg‘a   kirguzdi”.   R о ‘y berayotgan qaltis siyosiy  vaziyatni  e’tiborga olgan Olloqulixon Xurosonga yurish
qilib,   20   ming   eronliklarni   bandi   qilib   qaytdi   va   ularning   mehnati   bilan   Xiva
shahrining   mudofaa   imkoniyatlarini   kuchaytirishga   harakat   qildi.   Natijada   1842-
yilda Olloqulixon buyrug‘i bilan Muhammad Yoqub mehtar va Otamurod Matrizo
qushbegi boshchiligida Ichan qal’aning tashqi qismida uzunligi 6614 va balandligi
4   metrli   yangi   mudofaa   devori   tiklandi.   Qurilish   ishlari   30   kun   davom   etgan
devorni   Muhammadrizo   Ogahiy   “Hisori   xush   bino”   deb   baholab,   tarix   bitgandi.
Endilikda   xonning   Rafanik   va   Nurullaboy   degan   joydagi   bog‘lari   ham   shahar
tarkibiga kirdi. Shu davrlardan boshlab, Xiva shahri hududi Dishan va Ichan qal’a
(mudofaa devorlari uzunligi 2100 m.) degan nom bilan ajratiladigan b о ‘ldi. 
Xivaning   Dishon   qal’a   devori   barpo   etilishi   natijasida   shahar
mahallalari   soni   sezilarli   darajada   oshdi.   Natijada   Ichan   qal’adagi   33   mahalla
qatoriga yana 44 ta Dishon qal’a mahallalari q о ‘shildi. Mahalla nomlari shu yerda
yashayotgan   va   kasbi-koriga   qarab,   bir   biridan   ajralib   turgan   hamda   shu   yerda
yashagan   katta   amaldorlar   nomi   bilan   bog‘lab   aytiladigan   b о ‘ldi.   Natijada
xivaliklar   bir–birini   Chitkarlar,   Alakchilar,   Kulollar,   Miskarlar,   G‘azzollar,
Otamurod   qushbegi,   Yoqub   Mehtar,   Yusuf   Yasovulboshi   mahallasidan   deb   atay
boshladilar 1
.   Shahar   k о ‘chalari   soni   109   taga,   masjidlar   soni   va   qorixonalar   soni
120 taga yetdi5 . Xiva shahri aholisi soni  о ‘sib borganligiga qaramasdan hali aholi
soni judayam q о ‘p deb aytish mumkin emasdi. “Xivadagi erkagu-ayollar soni 4000
dan   ortiq   emas.   Ular   asosan   amaldorlar,   dindorlar   va   savdogarlardan   iborat   edi.
Shaharliklar orasida sartlar, forslar va  о ‘zbeklar k о ‘pchilikni tashkil qiladi. 
Shahar   atrofida   yaxshi   ishlangan   dalalar,
bog‘   va   imoratlar   mavjud   b о ‘lib,   ularning   aksariyati   xon   va   uning   amaldorlariga
tegishli”.   1842   yildagi   Xiva   shahri   va   undagi   ayrim   yangiliklar   rus   sayyohi
T.F.Bazinerning   safar   taasurotlari   haqidagi   maqolalarda   о ‘z   aksini   topdi.
Qozog‘iston ch о ‘llari orqali Xivaga kelgan mazkur olim shaharning 100 yil oldin
rus   ofitseri   Nazimov   tomonidan   qog‘ozga   tushirgan   xaritasi   kabi   yangi
chizmalarini   yaratdi.   Muhammad   Rahimquli   inoq   (1842-1846)   taxtga   chiqishdan
1
 Матниёзов М. Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган ўрни
ва роли (XIX аср – XX аср бошлари). 2–нашри. ― Урганч:. 2004. - B . 75 . oldin   Hazoraspda   hokim   edi.   U   ajdodlari   olib   borgan   bosqinchilik   siyosatini
davom   ettirib,   jiyani   Muhammad   Amin   boshchiligida   Buxoroga   qarashli   b о ‘lgan
Marvga   katta   q о ‘shin   yubordi.   Bundan   xabar   topgan   Buxoro   amiri   Nasrullo
Xivaga elchilar j о ‘natib, ular izidan  о ‘zi katta q о ‘shin bilan Xorazmga yurish qildi.
Buxoroliklar   Hazorasp   qal’asini   qamal   qilganligini   eshitgan   Rahimquli   darhol
Marvga   chopar   yuborib   Muhammad   Amin   q о ‘shinlarini   tezlik   bilan   orqaga
qaytarishni   buyurdi.   О ‘zi   esa   qisqa   muddatda   q о ‘shin   t о ‘plab,   Hazoraspga   keldi.
Bu   yerda   b о ‘lgan   shiddatli   jangda   Buxoro   q о ‘shinlari   mag‘lubiyatga   uchradi
(hijriy 1259, milodiy 1843-44). 
Nasrullaxon   qochdi   va   uning   qolgan   q о ‘shinlari   qirib   tashlandi.   Ushbu
jangda   shoir   Ogahiy   ham   qatnashib,   q о ‘liga   qurol   olib,   dushmanga   qarshi
kurashgan   edi.   Buxoro   amiri   Nasrullo   Xiva   xonligiga   yurish   qilib,   Hazoraspni
qamal qilganda, Saqar jamoasi Xiva xonligiga tegishli yerlarni talagan edilar. Amir
Nasrulloh   Buxoroga   qaytgandan   keyin   Xiva   xoni   K о ‘hna   Urganchga   keladi.   U
jamoadan   tezlikda   10000   tilla   yorg‘u   yig‘ishni   buyuradi   va   yig‘dirib   oladi.
Rahimqulixon   taxtda   3,5   yil   о ‘tirdi   va   1846   yilda   28   yoshida   vafot   etdi.   Endi
taxtga   Olloqulixonning   о ‘g‘li   Muhammad   Amin   inoq   (1846-1855)   k о ‘tarildi.
Yangi   xon   о ‘z   amaldorlari   tarkibida   deyarlik   katta   о ‘zgarishlar   qilmadi,   faqat
devonbegi Erniyoz Mahram   о ‘rniga Bekniyoz Mahramni tayinladi. Bu davrda xon
saroyida   Rahmatullo   Yasovulboshi,   Matniyoz   devonbegi   kabi   yosh   va   sadoqatli
amaldorlar ishlardilar. 
Muhammad Aminxon davrida Marv va Seraxs qal’alari atrofidagi taka, sariq
va yovmut kabi turkman qabilalarining q о ‘zg‘olonlari kuchaydi. Q о ‘zg‘olonchilar
xon yuborgan soliq yig‘uvchi amaldorlarni qatl qildilar. Natijada xon bir necha bor
q о ‘shin   tortib,   turkmanlar   ovullarini   vayronaga   aylantirdi.   1854-yildagi   shiddatli
janglardan   s о ‘ng   Marv   qal’asi   yakson   qilindi.   1855-yil   fevralda   Axal-Taka
turkmanlari ustiga yurish vaqtida Saraxs degan joyda Muhammad Aminxon halok
b о ‘ldi va uning jasadi  Xivaga keltirib dafn qilindi. Ammo xonning halok b о ‘lishi
haqida   yangi   ma’lumotlar   ham   bor.   Jumladan,   professor   M.Matniyozovning
ta’kidlashicha,   xon   Seraxs   yaqinidagi   jangda   shaxsan   qatnashadi   va   о ‘q   tegib, otdan yiqiladi. Qurbon kal ismli  taka turkman xonga nayza urmoqchi  b о ‘lganida,
Abdulla   mahram   о ‘zini   hukmdori   ustiga   tashlab,   xonni   о ‘limdan   saqlab   qoladi.
Xonni himoya qilgan Rahmonberdi qozi va Muso T о ‘ralar ham shahid b о ‘ladilar.
Seraxs   hokimi   О ‘rozxon   yarador   b о ‘ladilar.   Muhammad   Aminxonning   boshini
tanasidan judo qilinib va uni Tehronga - Eron shohi Nasriddinga yuboradilar. Xiva
xonligi   taxtiga   Yaqub   Mehtar,   Mir   Ahmad   Jamshid   kabi   amaldorlar   yordamida
k о ‘tarilgan yangi xon Qutlug‘ Murod inoqning  о ‘g‘li Sayyid Abdullaxon (1855) ni
saroy amaldorlaridan katta bir guruhi tan olmay, hokimiyatni   о ‘zlari boshqarishga
intildilar.   Ustasiga   Marv   va   Seraxs   turkmanlari   yana   bosh   k о ‘tardi   va   xon   juda
k о ‘p harakatlar bilan ularni tinchitishga erishdi. 
1855-yil 1-aprelda Abdullaxon zafar quchib, Xivaga qaytib keldi. Saroydagi
fitnachilar  xonga  qarshi  g‘alamis   ishlarni   davom   ettirdilar.  Ularning  da’vati  bilan
Yangiyop, Muzqum va Izmixshir atrofidagi yovmut turkmanlari G‘azovot va Ilonli
atroflaridagi   qishloqlarni   taladilar.   Bu   yerlarni   boshqarayotgan   va   soliq
t о ‘playotgan   xon   amaldorlari   о ‘ldirildi.   Abdullaxon   Xivadagi   fitnachilarni   fosh
qilib,   boshliqlarini   qatl   qildirdi.   Shundan   s о ‘ng   katta   q о ‘shin   bilan   isyonchilar
ustiga   yurish   boshladi   va   ularga   qaqshatqich   zarba   berdi.   Biroq   avgust   oyining
oxirida   Yakkaterak   mavzesida   yovmut   otliqlaridan   bir   guruhi   kechasi   xon
qarorgohi   va   q о ‘shinlariga   hujum   qildilar.   Kutilmaganda   boshlangan   jangda
Abdullaxon   va   uning   eng   yaqin   amaldorlari   -   Mir   Muhammadxon,   Niyoz
Muhammad   yasovulboshi,   Abduljabbor   devonbegi   va   boshqalar   fojeali   halok
b о ‘ldilar.   1855-yil   3-sentabrda   taxtga   k о ‘tarilgan   yangi   xon   -   18   yashar
Qutlug‘murod   Abudullaxonning   inisi   edi.   Xon   turkmanlar   bilan   b о ‘lgan   urushda
halok b о ‘lgan amaldorlar  о ‘rniga yangilarini tayinladi. 
Vazir   Muhammad   Yaqub   Mehtar,
Bobo   qushbegi   va   boshqa   saroy   ayonlari   tavsiyasi   bilan   Muhammad   Niyoz
devonbegi, Eshniyoz yasovulboshi, Bog‘ibek ibn Rahimberdi beklarbegi va uning
inisi   Eltuzar   inoq   yangi   lavozimlarga   q о ‘yildilar.   Saroydagi   о ‘zgarishlar   ayrim
shuhratparast amaldorlarning isyoniga turtki berdi va Muhammad Niyozbiy fitnasi
sabab   1856-yil   12-fevralda   halok   b о ‘ldi.   “ О ‘z   shaxsiy   manafaatini   k о ‘zlagan Muhammad   Niyozbiy   taxtni   egallash   uchun   oxirgi   pastlikkacha   yetib   ordi.   Xalq
ahvoli   bilan   hech   qanday   hisoblashmay,   ularni   talon-toroj   b о ‘lishlarigacha   rozi
b о ‘ldi   va   boshchilik   qilmoqchi   b о ‘ldi”.   Taxtga   Muhammad   Rahimxonning   33
yashar  о ‘g‘li Sayyid Muhammad T о ‘ra  о ‘tqaziladi. Tashqi siyosat sohasida Sayyid
Muhammadxon   Buxoro   bilan   savdo-sotiq   va   diplomatik   aloqalarni   yaxshilashga
harakat   qildi.   Shu   maqsadda   Amir   Nasrullo   bilan   diplomatik   munosabatlar
yaxshilanib, Buxoro bozorlaridan mahsulotlar sotib olish y о ‘lga q о ‘yildi. Xon xalq
q о ‘zg‘olonlari   va   amaldorlar   noroziliklarni   bartaraf   etish   jarayonida
obodonlashtirish va qurilish ishlariga ham e’tibor berdi.  1860-
1863 yillarda Amudaryoning  о ‘ng qirg‘og‘idagi b о ‘z yerlarga suv chiqarilib, yangi
serhosil   ekin   maydonlari   ochildi.   Soliq   tizimi   biroz   takomillashtirilib,   t о ‘plangan
mablag‘lar   harajati   ustidan   nazorat   kuchaytirildi.   Xonlikdagi   mehtarning   soliq
daftarini Mahmud devon va qushbegining soliq daftarini Muhammad Yoqub devon
yuritardi.   Bu   davrda   Xivadagi   Sirchaliyop   yoqasida   hashamatli   madrasa   qurilib,
ishga   tushirildi.   Xon   saroyiga   taniqli   shoirlar,   tarixchilar,   bastakorlar,   tarjimonlar
yig‘ildi.  Arab  va  fors   tilida   yozilgan  noyob  asarlar   mahalliy   о ‘zbek  tiliga   tarjima
qilina   boshlandi.   Shoir   Ogahiy   Sayyid   Muhammadxon   hukmronligi   davriga
bag‘ishlab   “Gulshan   ud-davla”   nomli   tarixiy   asar   yozdi.   1863-yil   mayida   Sayyid
Muhammadxon   haj   safaridan   qaytgan   bir   guruh   davresh–qalandarlar   qatorida
Xivaga   kelgan   venger   turkshunos   olimi   Arminus   Vamberi   bilan   uchrashdi.
Xorazmda   о ‘zbek   davlatchiligining   asoslari   о ‘rnatilib,   xonlik   boshqaruvi   joriy
etilgach, hunarmandchilik sohalarining rivojlanishi, savdo-sotiq munosabatlarining
kengayishi natijasida shahar va qishloqlar qiyofasi  о ‘zgarib bordi. 
Urbanizatsiya   jarayonlari
minglab k о ‘chmanchi  chorvadorlarni   о ‘troq dehqon va hunarmandlarga aylantirdi
hamda   ularni   yirik   qishloq   va   shaharlar   hayotiga   bog‘lab   q о ‘ydi.   Voha   va   uning
atrofidagi   shaharlardagi   odamlar   turmushida   keskin   о ‘zgarishlar   r о ‘y   berdi.
Endilikda   ular   о ‘ziga   xos   mustahkam   imoratlar,   qal’a   va   istehkomlar   barpo   eta
boshladilar. Natijada Xiva, Yangi Urganch, Shohobod, Hazorasp kabi shaharlarda
xom va pishgan g‘ishtdan hashamatli saroy va qasrlar, masjid va madrasalar barpo etildi. Osoyishta davrdan darak beruvchi bunday me’moriy yodgorliklarning Xiva
xonligi hududida k о ‘plab tiklanishi saltanat qudrati oshib borayotganligi va kuchli
davlat arboblari yetishib chiqqanligidan darak beruvchi holat edi. Ular mamlakatda
tinchlik   va   osoyishtalikni   saqlash   hamda   yuz   berishi   mumkin   b о ‘lgan
g‘alayonlarning   oldini   olish   choratadbirlarini   k о ‘rdilar.   Yovmut   sardorlari   va
qoraqalpoq   biylari   bilan   tinchlik   muzokaralari   olib   borildi.   Ular   yer   va   suv   bilan
ta’minlandi,   soliq   t о ‘lovlari   miqdori   kamaytirildi.   Adolatli   siyosat   tufayli
mamlakatda   osoyishtalik   qaror   topdi.   Ammo   bularning   bari   kuchayib   kelayotgan
yangi   xavf–xatarning   oldida   hech   narsa   emasdi.   Chunki,   rus   ma’murlarining   asir
va qullarni ozod qilish haqidagi talablariga rad javob berildi. Shu bilan birgalikda,
xon   va   uning   yaqin   birodarlari   orasidagi   mavjud   b о ‘lgan   nizolar   davlatni
boshqarish   va   uni   xavf–hatardan   muhofaza   qilish   ishlariga   salbiy   ta’sir   k о ‘rsatdi.
Xulosa   qilib   aytadigan   b о ‘lsak,   q о ‘ng‘irot   sulolasininng   talantli   davlat   arboblari
sayi–harakatlari   bilan   Xiva   xonligi   XIX   asrning   oxirgi   choragigacha   b о ‘lgan
yillarda   о ‘lkadagi   kuchli   davlatlardan   biriga   aylandi.   Uning   ichki   va   tashqi
boshqaruv   organlari,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   hayoti,   madaniy   taraqqiyotidagi
y о ‘nalishlar   aniq   belgilab   olindi.   Natijada   xon   va   uning   amaldorlari   har   xil
tajovuzlarga   qarshi   javob   beradigan   mustaqil   siyosat   yurgizishga   qodir   siyosiy
arboblarga   aylandilar.   Buxoro   amirligi   bilan   tuzilgan   sulh   shartnomalari   va   olib
borilgan   muzokaralar   natijasida   ikki   о ‘rtadagi   urushlarga   chek   q о ‘yildi.   Doimiy
ziddiyat   va   raqobatlar   oxir   oqibatda   Xiva   xonligi   taqdirini   ular   k о ‘zlagandek   hal
qilinishiga imkon bermadi. II BOB. XIVA XONLIGINING QO‘SHNI DAVLATLAR BILAN OLIB
BORGAN TASHQI ALOQALARI
2.1 Xiva xonligining Buxoro va Qo‘qon xonligi bilan olib borgan savdo va
diplomatik aloqalari
XIX asrning 30-40 yillarida Xiva xonligida hunarmandchilik sohasida Xiva,
Hazorasp,   Xonqa,   Yangi   Urganch,   Karmana,   Qo‘shko‘pir,   Hazovot,   Shavot,
CHig‘atoy, Ambar, Kat, Toshovuz, Gurlan, Xitoy, Manng‘it, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot,
Bag‘dod,   Bo‘ldimsoy,   Ilyali,   Eshonqipchoq,   Qilich   Niyozboy,   Qo‘xna   Urganch,
Pitnak,   Porsu,   SHohobod,   Mari,   Penja   va   Saraxs   degan   joylar   muhim   o‘rin
egallagan. O‘sha vaqtda Xiva shahri ikki qavat devor bilan o‘rab olingan: birinchi
devorning   uzunligi   2   chaqirim,   kengligi   200   sarjin   bo‘lib,   uning   burchaklarida
to‘rtta   gumbaz   qorovulxona   qurilgan.   SHaharga   kirish   uchun   sharq   tomonda
Abdanbobo  dorvozasi,  shimolda-Bachki   dorvozasi  va  g‘arbda-Shermuhammadota
dorvozasi bo‘lgan. 
1842   yilda   Olloqulixon   shaharni   kengaytiradi.   SHahar   atrofidagi
devorning aylanma uzunligi 6 chaqirimga etkaziladi. Shaharga kirish uchun yangi
devorga 12 darvoza o‘rnatiladi. Natijada Xiva shahrining maydoni 10 desyatinaga,
aholining  soni  10000  kishiga   etadi.  Xiva  diniy  va  ilmiy  markaz   bo‘lib,  bunda  17
machit,   22   madrasa   va   xon   saroyi   o‘rnashgan   edi.   Shaharliklar   Polvon   ota   arig‘i
suvidan   foydalanilar   edilar.   Lekin   ariqlardan   oqadigan   suvlarning   ifloslanishi
sababli   turli   kasalliklar,   ayniqsa   rishta   kasali   tarqalar   edi.   Xivada   va   uning
atrofidagi   erlarda   qishloq   xo‘jaligi   ishlari,   ayniqsa   bog‘dorchilik   bilan
shug‘ullanillar   edi.   SHaharda   260   do‘kon,   bir   qancha   karvon   saroylar   bor   edi.
Yana savdogarlar  uchun cheti  devorli  katta va  uzun timlar  mavjud edi. Paxta, ip, ipak, gilam, kigiz, sholcha, arqon, mis, temir, yog‘och, o‘tik, non bozorlari bo‘lar
edi 1
.  SHuningdek,   kavushdo‘zlar,   temirchilar,   zargarlar,
miskarlar, duradgorlar, egarchilar, attorlar, bazzozlar, idish-tavoqlar, choy, sovun-
sham, pichoq, charm va shunga o‘xshashlar bilan savdo qiladigan alohida-alohida
rastalar bo‘lgan. Turli meva rastalari ham mavjud edi. Qo‘ng‘irot shahri ham katta
o‘rinni egallagan. Bu erda 315 savdo do‘koni, 7 machit, hammom, karvon saroy va
shu kabi pishiq g‘ishtdan qurilgan uylar bo‘lgan. SHahar atrofida yaxshi mevazor
bog‘lar bor edi. Gurlan shahrida esa 300 dan ortiq har xil do‘konlar ishlab turgan.
Xonlikning   eng   eski   shaharlaridan   Qo‘xna   Urganch   o‘sha   davrda   xaroba   holda
bo‘lsa   ham,   lekin   o‘zining   qadimgi   yodgorliklari   bilan   O‘rta   Osiyoda   va   butun
SHarqda mashhur edi. qo‘xna Urganchdan bir chaqirim chetda, xon arig‘i bo‘yida
shaharcha vujudga keldi. Uning atrofi devor bilan o‘rab olindi. U obodlasha bordi. 
Yangi Urganch 15-20 machit va 2 madrasani, 320 do‘kon
va   bir   qancha   karvon   saroylarni   o‘z   ichiga   olgan   edi.   Eng   qadimgi   shaharlardan
Hozorasp Xivadan 57 chaqirim sharq tomonda joylashgan bo‘lib, atrofi devor bilan
o‘ralgan.   SHaharda   10   machit,   Inoqning   arki,   pishiq   g‘ishtdan   qurilgan   madrasa,
150   do‘kon   mavjud   edi;   bu   erda   ham   savdo   va   hunarmandchilik   ancha   taraqqiy
qilgan   edi.   Xivadan   61   chaqirim   shimoli-g‘arbdagi   Toshovuz   Xorazm   xoni-
Rahimhonning   asosiy   dam   olish   joylaridan   biri   hisoblanardi.   Bu   erda,   katta
shaharlardagi kabi, haftada chorshanba va shanba kunlari bozor bo‘lib savdogarlar
ko‘chmanchi   aholi   bilan   savdo   qilishga   kelar   edilar.   Ayniqsa,   turkman   gilamlari,
qo‘y,   jun   va   shu   kabilar   ko‘p   sotilar   edi.   SHaharning   o‘zida   esa   180   do‘kon
bo‘lgan.  XIX   asr   o‘rtalarida   Mari   ichki   va
tashqi savdoda katta rol o‘ynab kelar edi. Bu shahar turkmanlar, Eron, Afg‘oniston,
hindlar   va   Buxoro   bilan   savdo   aloqalarida   muhim   ahamiyatga   ega   edi.   Savdo-
sotiqda   paxta   va   tamaki   asosiy   o‘rin   tutardi.   Barcha   bozorlarda   hunarmandlar
ishlab   chiqargan   olacha,   qalami,   bo‘z,   chit,   doka,   ko‘chmanchi   aholi   tomonidan
tayyorlangan   chakmonlik,   kigiz,   sholcha,   qop,   arqon,   gilam   va   boshqa   narsalar
sotilgan. Buxoro amirligining siyosiy va iqtisodiy markazi-Buxoro shahri edi. XIX
1
  Юнусова   Л.И   «Торговля   городов   Средний   Азии,   Азербайджана   и   Ирана   в   30-40-х   гг.   XVIII   в.   (по
европейским источникам) //Позднефеодальный город Средней Азии. – Т.: 1990.  C .122. asrning 40-50- yillarida devor bilan o‘rab olingan shahar maydoni 1739 tanob erni
egallagan.   Devorning   uzunligi   14   chaqirim,   balandligi   4   sarjin,   qalinligi   2   sarjin
edi; unda 130 gumbaz-qorovulxona, Samarqand, Qorako‘z, Imom, SHayx nomli va
shunga   o‘xshash   11   darvoza   bor   edi.   Buxoro   hunarmandchilik   taraqqiy   qilgan
shaharlardan biri edi.  Aholining   asosiy   qismi
hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   bilan,   qolgan   qismi   qishloq   xo‘jalik   ishlari   bilan
shug‘ullanardi.   O‘rta   Osiyoda   mavjud   bo‘lgan   boshqa   rivojlangan   shaharlardagi
kabi, Buxoro ko‘chalari ham tor (bir yarim-ikki sarjin) va egri-bugri edi. Umuman
bu   erda   360   ko‘cha   va   tor   ko‘cha   bor   edi.   SHahar   markazida   katta   nomozgoh
bo‘lib,   bu   maydon   chekkasida   Machit   kalon,   uning   yonida   eng   katta   Mirarab
madrasasa va Minorai kalon qad ko‘targan 1
. 
Shaharga   kiriladigan   dorvozaning   yo‘llari   manna   shu   markaziy   maydon
orqali   o‘tardi.   Bozorlar,   machit   va   madrasalar,   aholining   uylari   markazdagi
maydon bilan shahar devori o‘rtasiga joylashgan edi. Turkiston o‘lkasining hamma
joylaridan, Tatariston, Hindiston, Eron, Qoshqar, Afg‘oniston, Turkiya va boshqa
mamlakatlardan   Buxoro   madrasalariga   talabalr   kelib   o‘qir   edilar.   YUqorida
ko‘rsatilgan   karvon   saroylarining   bir   qismi   amirniki,   boshqalari   esa   xususiy
kishilarniki   edi.   Buxoroda   9   ta   tim   bor   edi.   Har   bir   timning   uzunligi   yarim
chaqirimgacha   cho‘zilgan   bo‘lib,   har   ikkala   tomonidan   qator   do‘konlar
joylashgandi.   Timlardagi   do‘konlar   sotiladigan   mol   va   mahsulotlar   turiga   qarab
o‘rnatilgan edi. Masalan, bir tim tagida faqat temirchilik do‘konlari, boshqa timlar
tagida poyabzal  do‘konlari, kiyimliklar sotiladigan do‘konlar, qassoblik, zargarlik
va   boshqa   do‘konlar   bo‘lar   edi.   SHahar   ichkarisida   mol   va   mahsulot   turlariga
qarab 50 ta bozor, shahar tashqarisida esa 30 ta bozor bor edi 2
.
Xonlikning   butun   tashqi   savdosi   markazlashgan   shaxarlardan   biri
Qo‘ng‘irotda   amalga   oshirilgan.   Qo‘ng‘irot   qadimgi   shaxarlardan   bo‘lib,   uning
atrofi   27-28   chaqirim   uzunlikdagi   devor   bilan   qurshalgan.   Ushbu   devor   asosan
mudofaa   vazifasini   bajargan   bo‘lib,   ayni   paytda   shaharni   ko‘rkiga   ko‘rk   ham
qo‘shib   turgan   edi.   qo‘ng‘irotni   bu   darajada   katta   mavqega   ega   bo‘lishi,   savdo
1
 Норқулов Н., Жўраев Ў. Ўзбекистон тарихи (XVI-XIX асрнинг биринчи ярми).  – T:. Шарқ. 2001. -  B .124.
2
 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – T:. 1965. - B.272. yo‘lida   joylashganida   edi.   Qo‘ng‘irot   ichki   va   tashqi   savdoning   asosiy
markazlaridan   xisoblanardi;   bu   erda   pishiq   g‘ishtdan   qilingan   13   ta   ikki   qavatli
katta   karvon   saroy   bo‘lganligi   ma’lumdir.   Bu   erga   xonlik   tasarrufidagi   boshqa
shaxarlardan   paxta,   ipak,   mevalar,   tuz,   qurilish   yog‘ochlari,   bo‘z,   kanop,   jun
maxsulotlari, charm-teri, buyoqlar va boshqalar keltirilar edi. 
Qo‘ng‘irot shaxri orqali poytaxt Xivaga Buxoro, Rossiya,
Xitoy,   Eron   va   Xindistondan   keltirilgan   mollar   ham   olib   kelinar   edi.   Jumladan,
Qo‘ng‘irot   orqali   Xivaga   Buxorodan   olib   kelingan   xindlarning   baqqollik   mollari,
Qobul   belbog‘lari   va   sallalari   keltirilgan.   Bu   savdo   turi   bilan   xonlik   poytaxtida
yashovchi afg‘onlar, qobulliklar va xindlar shug‘ullanganlar. Xonlikning tashqi va
ichki savdosida boshqa shaharlar xam muxim axamiyatga ega edi. Ushbu shaharlar
savdogarlari   tashqi   savdoda   Xitoy,   Qoshg‘ar   eri   bilan   olib   borilgan   savdoda   o‘z
faolliklari   bilan   ajralib   turardilar.   Ko‘rilayotgan   davrda   Xiva   xonligi   va   Buxoro
amirligi o‘rtasidagi savdo ancha qizg‘in edi. 
Xivadan   Buxoro   bozorlariga   ipak,   shoyi   kiyimliklar,   ayniqsa
Xiva gilamlari, choy, xar xil chinni idishlar, turli xil quruq mevalar olib borilardi.
YAna   shuningdek,   Xiva   xonligidan,   xususan   Qo‘ng‘irotdan   Buxoroga   Rossiya
mollari:   temir,   po‘lat   va   cho‘yan   asboblari   olib   borilgan.   Qo‘ng‘irot   savdogarlari
Buxoro bozorlariga olib borgan bu mollarni ko‘proq Xisor, Badaxshon, Maymana
va boshqa joylardan kelgan savdogarlarga sotar  edilar. Buxorodan Xivaga, paxta,
doka, qorako‘l teri, qand, baqqollik mollari, temir va cho‘yan asboblari va shunga
o‘xshash narsalar keltirilar edi. 2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari
XVI   asrdan   boshlab   tarix   sahnasida   muhim   iz   qoldirgan   O’rta   Osiyo
xonliklaridan   biri   Xiva   xonligidir.   Xiva   xonligi   Buxoro   amirligi   kabi   o’zining
geografik   jihatdan   qulay   joyda   joylashganligi   va   suv   yo’li   bilan   taminlanganligi
sababli O’rta Osiyodagi eng rivojlangan davlatlardan bo’lgan. Xiva xonligi karvon
yo’llari ustida joylashgan. Ayniqsa, u Rossiyaning Buxoro bilan savdo aloqalarida
muhim   o’rin   egallagan.   Xiva   xonligi   G’arb   bilan   SHarq   o’rtasidagi   savdoda   faol
qatnashgan.   Xonlikning   tashqi   savdo   aloqalaridagi   keng   ishtiroki   uning
hunarmandchilik   taraqqiyoti   bilan   bog’liq.   Xonlik   poytaxti   bo’lgan   Xiva   shahri
hunarmandchiligi   uzoq   tarixiy   ananalarga   ega.   O’rta   asrlarda   shahar
hunarmandchiligi ixtisoslashtirilgan edi. 
Jumladan,   Xivada   gilam   to’qish,   yog’och   o’ymakorligi,   to’quvchilik   va
boshqa   hunarmandchilik   tarmoqlari   mavjud   bo’lgan.   1753-yil   Xiva   va   Buxoroda
bo’lgan   rus   savdogari   D.Rukavkin   paxta   ekinining   mo’lligi   va   hunarmandchilik
korxonalari ochish uchun davlatning ma’lum tartib qoidalarining yo’qligini yozadi.
Uning   xabariga   ko’ra,   bu   yerda   hech   qanday   ruxsat   olmasdan,   xoxlagancha
zavodlar,   yani   korxonalar   ochish   mumkin   bo’lgan.   Bu   o’rinda   albatta
xivaliklarning   xususiy   korxonalarni   ochishga   davlat   tomonidan   to’siqning
bo’lmaganligi  etirof  etiladi.  XIX  asrning  30-40-yillarida  Xivada  hunarmandchilik
sohalarining eng muhimlaridan biri zargarlik hisoblangan. Zargarlar tilla buyumlar,
taqinchoklar   yasashda   feruza,   koral,   marvarid,   lal,   zumrad,   rangli   shisha,   sapfir
kabi toshlardan ko’p foydalangan 1
. XIX asrning ikkinchi yarmida saqlanib qolgan
hunarmandlar   va   savdogarlar   nomlari,   Xiva   bozorlarida   tovarlar   xilma-xilligi
haqida   tasavvur   qilishga   imkon   beradi.   Jumladan,   pazachi-er   haydash   asboblari
yasovchilar,   xarrak-temirchilar,   kuchanchi-buyincha   yasovchi   ustalar,   misgar,
1
  Қўшжонов   О.   Полвонов   Н.   Хоразмдаги   ижтимоий   жараёнлар   ва   ҳаракатлар.   ―   Т:.   Abu   matbuot   konsalt
МЧЖ. 2007. - B.191. zargar,   40   pichoqchi,   qinchi,   bo’yoqchi,   choponfurush,   telpakdo’z,   konchi,
kovushdo’z,   tavoqchi,   qulfgar,   kiyizfurush,   juvozchi,   sholikor-sholitegirmonida
ishlovchi, qassob, tuzchi, kallapoz-qo’y kallasi sotuvchilar, baliqchi, nonvoy, choy
va tamaki sotuvchilar, baqqollar, yog’och furushlar, ko’mirchi, shamchi, sovunchi,
sarrof,   jarchi   va   boshqalar.   Bozorlarda   bazi   hunarmandlarning   do’konlari   ham
bo’lib, mahsulotni shu yerda ham tayyorlagan va ham sotgan. Demak, do’kon ham
korxona,   ham   rasta   vazifasini   o’tagan.   Masalan:   temirchi,   misgar,   tunkachi,
sandiqchi   va   boshqalar.   Po’stindo’zlar,   ipak   mato   to’quvchilar,   etikchilar   va
boshqalar   uylarida   ishlaganlar,   va   bozor   kunlari   mahsulotni   bozorga   olib   chiqib
sotganlar.  Xiva   ananaviy   metall   buyumlar   ishlab   chikarish
markazi   bo’lib,   XIX   asrning   o’rtalarida   u   yerda   misgar   bo’lgan.   Shunday   qilib,
Xorazmning hunarmandchiligi iqtisodiy hayotda muhim rol o’ynagan. Eng muhim
badiiy   buyumlar   yasash   ananalari   Xorazm   ustalaridan   meros   bo’lib   kelgan.
Mamlakatda   hunarmandchilikning   rivojlanishi   bevosita   iqtisodiy   taraqqiyotga,
ichki va tashqi savdo aloqalarining rivojlanishiga zamin yaratgan. Demak, serqirra
hunarmandchilik tarmoqlarining mavjudligi Xivaning azaldan moddiy va ma’naviy
madaniyat   markazi   bo’lib   kelganligini,   xivaliklarning   boshqa   davlatlar   bilan
iqtisodiy-savdo   aloqalarini   davom   ettirib   kelganligini   XVI   asrda   ham   kuzatish
mumkin, degan xulosa qilishga imkoniyat beradi. Xiva xonligi XVI asrda Rossiya,
Hindiston, Eron, Buxoro xonligi bilan savdo aloqalarida bo’lgan. 
Xivaning tashqi  iqtisodiy  aloqalarini  Xivaga  kelgan rossiyalik  va  chet  ellik
elchilarning,   hamda   Rossiyaga   borgan   xivalik   elchilarning   keltirgan
ma’lumotlarini tahlil qilish asnosida yoritishga harakat qilamiz. Jumladan, 1585-yil
11-noyabrda   xivalik   elchi   Xo’ja   Muhammadning   Rossiya   podshosi   Fedor
Ivanovichga   keltirgan   tortiqlari   orasida   tillo   zari   yuritilgan   har   xil   ranglar   bilan
bo’yalgan,   qimmatboho   mashhad   kamoni   ham   bo’lgan.   Bu   esa   Xivaning   Eron
bilan   savdo   qilganligining   bir   isboti   hisobanadi   A.CHuloshnikov   XVI   asr
o’rtalarida   Moskva   davlatining   O’rta   Osiyo   xonliklari   bilan   savdo-iqtisodiy
aloqalarini   yoritish   jarayonida   rus   hukumatining   Hindistonni   bilishga   intilishini
ham   e’tibordan   chetda   qoldirmagan.   Ko’rib   o’tilganidek,   XVI   asr   ikkinchi yarmidan e’tiboran Rossiya Hindistonga boradigan karvon yo’llarini qidirib O’rta
Osiyo va Eronga maxsus elchiliklar jo’natgan edi. 
Bu   vaqtlarda   Roosiya   bilan   Hindiston
o’rtasida   bevosita   iqtisodiy   munosabatlar   yo’lga   qo’yilmagan   bo’lsa   ham,   hind
tovarlari   o’rtaosiyolik   savdogarlar   orqali   Rus   yerlariga   kirib   kelgan.
A.CHuloshnikov   o’rta   asrlarda   O’rta   Osiyo   bilan   Rossiya   o’rtasida   savdo
aloqalarining   quyidagi   usullari   mavjud   bo’lganligini   e’tirof   qiladi.   Birinchidan,
shox   va   xonlar   o’rtasidagi   savdo   bo’lib,   ular   ishonchli   vakillari-shaxslar,
mehmonlar   va   savdogarlar   orqali   amalga   oshirilgan.   Ikkinchidan,   xususiy
savdogarlarning   erkin   tovar   ayirboshlashi,   va   nihoyat,   uchinchidan,   hadya
tariqasida xon va elchilarning nodir buyumlarni ayirboshlashi. XVII   asrda   ham
Xiva   xonligi   bilan   Rossiya   o’rtasida   elchilik   va   savdo   aloqalari   davom   etgan.
Elchilar   Xiva   xoni   nomidan   rus   podshosiga   tortiqlar   olib   borgan.   Hadyalar
tarkibida   hind   tovarlari   ham   bo’lgan.   Masalan,   1641-yil   noyabrda   Xiva   elchisi
Muhammad   Amin   Bahodir   tomonidan   100   ta   hind   viboykasi   olib   kelinganligi,
elchining   o’zida   boshqa   tovarlar   qatorida   100   bo’lak   hind   chiti,   4   idishda   nil
bo’yog’i   bo’lganligi   ma’lum.   1646-yil   1-sentyabrda   xivalik   elchi   Nazar
Nodirqulov Astrobodda yo’lda kelayotgan vaqtida o’g’irlangan tovarlari ro’yxatida
boshqalar qatori 6 ta hind dokasi, 5 ta hind tillo izufrey, 9 ta hind viboykasi, qo’y
terisidan   ishlangan   10   ta   hind   bosh   kiyimi   bo’lgan60.   1645-yilda   Xiva   xoni
Abulg’ozixon   hind   podshosiga   xat   yozib,   unda   ilgarilari   urganch   xonlari   hind
shoxlari   bilan   tinchlikda   yashashgan   va   savdogarlar   bir-birlarining   tomonlariga
qatnab   turganligini   aytib,   endilikda   ikki   mamlakat   o’rtasidagi   o’sha   do’stlik   va
savdo   aloqalarini   davom   ettirishni   taklif   qilgan.   Hozirda   esa   Urganch   xoni
Hindiston   shoxi   bilan   do’stlik   aloqalari   o’rnatgan   bo’lib,   savdogarlar   bir-
birlarining   mamlakatiga   qatnab   turadi,   deb   bu   haqda   1646   yil   7   noyabrda
Astraxanga borgan Xiva elchisi SHayxbobo ma’lumot bergan 1
. 
SHu kabi xabarlar asosida XVI-XVII asrlarda Xiva bilan
Hindiston o’rtasida do’stona siyosiy va iqtisodiy savdo munosabatlari o’rnatilgan,
1
  Қўшжонов   О.   Полвонов   Н.   Хоразмдаги   ижтимоий   жараёнлар   ва   ҳаракатлар.   ―   Т:.   Abu   matbuot   konsalt
МЧЖ. 2007. - B.194. deyish mumkin. 1667-yil 19-dekabrda Xiva elchisi Po’lat-Muhammad mahkamada
Xiva xoni Hindiston shoxi bilan bordi-keldi qiladi va savdogarar har ikki tomonga
borib   erkin   savdo   kiladilar   deb   javob   bergan.   Urganchdan   Hindistonga   quruqlik
yo’li   bilan   bir   yarim   oyda   boradi,   degan.   Ularning   tovarlari   kindyaki,   doka,
qalampirmunchoq,   dolchin,   buyoq   va   boshqa   tovarlar.   Rus   elchisi   Ivan   Fedotov
1669-yil  13-iyunda  Xiva  xoni   Anusha   xon  huzurida   bo’lgan  va  Rossiyaga  qaytib
kelgach,   o’z   axborotida   buxoroliklar   va   xivaliklar   bir-birlari   bilan   o’zaro   savdo
qilishi, bozorlarda uchratgan tovarlari, ularning narx-navosi haqida ma’lum qilgan.
U   Urganchlik   savdogarlar   Buxorodan   viboyka,   ip   gazlama   va   rang-barang   ipak
matolari   keltirishini,   lekin,   buxorolik   savdogarlarning   Xiva   va   Urganchga   kam
kelishini   e’tirof   etgan.   SHu   bilan   birga   I.Fedotov   hindlar   va   balxliklar   Xivaga
kelishmaydi hamda Xivada hind omborlari ham yo’q, deb xabar beradi. 
Qizig’i   shundaki,   elchi   Xiva   bozorlarida
sotilayotgan   tovarlar   narxini   Astraxanda   sotilish   narxi   bilan   taqqoslab,   bu
tovarlarni   Rossiyada   sotishdan   foyda   chiqmaydi,   deb   hisoblagan.   I.Fedotov
ko’rsatmalaridagi hindlar va balxliklarning Xiva bilan savdo qilishmasligi haqidagi
xabari   ikki   yil   avval,   ya’ni   1667-yildagi   Xiva   elchisi   Po’lat   Muhammadning
bergan ma’lumotlariga zid keladi. Aftidan, I.Fedotov sharq davlatlarda savdoning
o’ziga   xos   tamonlaridan   bexabar   bo’lgan.   Ko’p   holatlarda   O’rta   Osiyo   xonlari
bilan   Hindiston   shoxlari   o’rtasidagi   savdo   A.CHuloshnikov   eslatib   o’tgan   savdo
usullari orqali amalga oshirilgan.. Mahmud ibn Vali “Bahr-ul asror” asarida Balx
viloyati,   uning   jug’rofik   o’rni,   odamlari,   poliz   va   sabzavot   ekinlari   haqidagi
bo’limda u yerda yetishtiriladigan va chetdan olib kelinadigan mahsulotlar haqida
xabar   berib,   Xorazmdan   ko’ktarnay   qovuni,   Buxorodan   qora   qovun,   mulla
payandagi va daroyi, Samarqandning zagare qovuni va gilosi, shimoliy Xitoyning
shaftolilari, Xorazmning tut daraxtlari, Marg’ilonning charxi deb atalgan o’riklari,
Samarqandning sangak olmasi va boshqalarning Balxga keltirilganligi va hattoki u
yerda yetishtirila boshlanganligini ta’kidlaydi.  Demak,   Xorazm
qovunlari  Balxda  ham  mashhur  bo’lgan.  Ma’lumki,  qovun  suvsiz  o’smaydi,  ko’p
sug’orilsa   unchalik   shirin   ham   bo’lmaydi.   Mahmud   ibn   Vali   Xorazmda sug’ormasdan   qovun   yetishtirish   siri   haqida   ma’lumot   beradi.   Uning   yozishicha,
yantoqning uzun tomiri uzunasiga kesilib, unga qovun urig’i joylashtiriladi, ya’ni
ekiladi.   Qovun   o’sib   chiqib,   pishgunga   qadar   yantoq   ildizi   suvi   bilan   oziqlanadi.
Bunday   qovun   katta   va   shirin   bo’lgan.   Bu   kabi   qovun   yetishtirish   usuli   hozirgi
kunda ham Buxoro viloyatining ba’zi cho’l xududlarida qo’llaniladi. Mahmud ibn
Vali   Xorazmning   rus   yerlari   bilan   savdodan   katta   foyda   olishini   ta’kidlab   o’tgan
edi.   Xulosa   shuki,   XVI-XVII   asrlarda   Xiva   xonligi   doimo   rus   davlatining   diqqat
markazida bo’lgan. Elchilarning va o’rta asr mualliflarining bergan ma’lumotlariga
ko’ra, xonlik Hindiston bilan yaqin savdo aloqalarida bo’lgan. XVIII asrda Rossiya
O’rta   Osiyo   xonliklari   bilan   yakin   savdo   aloqalari   o’rnatishga   jadal   kirisha
boshlaydi.   Bu   davrda   dengiz   savdosining   ahamiyati   ortib   bora   boshlaydi.
Savdogarlar   Astraxandan  Kaspiy  dengizi   orqali   Mangishloqqa,  u  yerdan quruqlik
bilan Urganch, Xiva va Buxoroga borishgan.  O’rta
Osiyodagi agrar masalalar bilan shug’ullangan Ye. Zelkina o’rta asrlar boshlarida
Yevropa   bilan   Hindiston   o’rtasidagi   savdo   aloqalarida   O’rta   Osiyoning   alohida
o’rni   bo’lganligi,   bu   davrda   savdo-sotiq   juda   ham   gullab   yashnaganligi,   ammo,
XVI-XVII   asrlarda   bu   savdo   bir   oz   sekinlashgan   bo’lsa,   XVIII   asrda   yana
jonlanish   sezilganligini   ta’kilaydi.   Muallif   o’rta   asr   bozorlaridagi   qul   savdosiga
ham   e’tiborini   qaratgan.   Qulchilik   bozori   ko’proq   Xivada   bo’lganligi   extimol.
Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan,
O’rta   Osiyoda   qullar   mehnati   samarasiz   bo’lib,   ular   asosan   uy   ishlarida   va
dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning Eron bilan chit, movut va qullar orqali
qizg’in   savdo   qilganligini   ta’kidlaydi.   XVIII   asrning   40-yillari   oxirlaridan
Erondagi ichki vaziyatning og’irligi va g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy
ta’sirini   ko’rsatgan.   Eronda   xonavayron   bo’lgan   hind   savdogarlari   endilikda
e’tiborlarini O’rta Osiyo savdosiga qaratishga majbur bo’lgan. Avvallari unchalik
rivojlanmagan   hind   savdosi,   XVIII   asrning   ikkinchi   yarimida   muntazam   davom
etadigan va keng miqyosda olib boriladigan bo’ldi 1
. 
Demak,   birinchidan,   Xiva   xonligi   Eron   bilan   savdo
1
 Зелькина Е. Очерки по аграрному вопросу в Средней Азии. – М.: 1930.  C . 20. aloqalari o’rnatgan bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan
Rossiyaga  olib borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali  Xiva-Rossiya  savdosida
vositachi   rolini   bajargan.   XVIII-XIX   asrlarda   Xiva   xonligi   muayyan   dinamik
taraqqiyot   bosqichiga   erishgan   edi.   Qo’shni   Buxoro   amirligi,   Qozoq   juzlari   va
bebosh   turkman   urug’larining   murakkab   o’rovi   sharoitida   bo’lishiga   qaramay,
xonlikda   ba’zi   stabil   holatlar   kuzatiladi.   SHu   davrda   Xiva   o’zining   tashqi   savdo
munosabatlariga   ham   katta   ahamiyat   bergan.   Lekin   to’plangan   materiallar   shuni
ko’rsatadiki, Xivaning tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u orqali
g’arb   mamlakatlari   tomon   intilgan.   Xulosa   shulkim,   mavjud   manbalar,   elchi   va
savdogarlarning   ko’rsatmalari,   elchilarning   kundaliklarida   e’lon   qilingan   xabarlar
bizga Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni
berishi  bilan hozirgi  kunda ham o’zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan
dalilalarga asoslanib, Xiva xonligi XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Eron, Hindiston va
Rossiya   davlatlari   bilan   qizg’in   savdo   va   diplomatik   munosabatlarni   yo’lga
qo’ygan deyish mumkin. XULOSA
О ‘zbek   davlatchiligining   muhim   bosqichlaridan   biri   va   о ‘rta   asrlardagi
tayanchi   Xiva   xonligi   hisoblanadi.   Ajnabiylarning   bosqinchiligiga   qarshi   kurash
jarayonida shakllangan Xorazm vohasidagi ushbu davlat t о ‘rt asrdan k о ‘proq vaqt
davomida   о ‘lkadagi   barcha   siyosiy,   iqtisodiy,   madaniy   jarayonlarga   о ‘z   ta’sirini
о ‘tkazib keldi. Xiva xonligi Eron davlati, Buxoro xonligi, qozoq juzlari va Rossiya
bilan   tashqi   diplomatiya   hamda   savdo   –   sotiq   munosabatlarida   sezilarli   darajada
yutuqlarga erishdi.
Manbalar,   ilmiy   adabiyot,   arxiv   hujjatlaridan   foydalangan   holda,   Xiva
xonligi   tarixini   XVI-   asrdan   XX   asrning   boshlarigacha   milliy   istiqlol   mafkurasi
nuqtai   nazaridan   о ‘rganildi.   О ‘zbek   davlatchiligining   tamal   toshlari   q о ‘yilgan
Xorazm   hududida   mustaqil   davlatning   yangidan   paydo   b о ‘lishi   о ‘ziga   xos   ijobiy
ahamiyat  kasb   etadi.   О ‘rta  Osiyoning  xonliklarga  b о ‘linib  ketishi   natijasida  ichki
nizo   va   tinimsiz   urushlar   davom   etdi.   Hatto   hukmdorlarning   k о ‘plari   о ‘z
farzandlari   q о ‘lida   shahid   b о ‘ldilar.   Urug‘–   qabilalar   о ‘rtasidagi   etnik   qarama   –
qarshiliklar   bir   xalq   b о ‘lib   jipslashishga   imkon   bermadi.   Shu     bilan   bir   qatorda
Xorazm   vohasidagi   о ‘troq   va   k о ‘chmanchi   chorvador   aholi   о ‘rtasida   azaldan
saqlanib   kelayotgan   iqtisodiy   va   siyosiy   mojarolar,   fuqarolarning   tinchlik   va
osoyishtaligiga   doimo   raxna   solib   turardi.   Xiva   xonligining   butun   tarixi   davlat
boshqaruvini tashkil etishda urug‘–aymoqchilik munosabatlariga tayanilganligidan
dalolat beradi.  Xiva   XVI   asrda   tashkil   topgan   bo’lib,   shu
davrdan   boshlab   mustaqil   davlat   sifatida   qo’shni   mamlakatlar   bilan   iqtisodiy,
madaniy   va   ko’p   tarmoqlama   diplomatik   aloqalarni   amalga   oshirib,   borgan.
Jumladan   Eron,   Hindiston,   Afg’oniston,   Turkiya   kabi,   ko’pgina   sharq   davlatlari
bilan   aloqada   bo’lgan.   Asosan   savdo-tijorat   ishi   bilan   shug’ullanishgan.   Xiva
xonligi strategik jixatdan qulay o’rinda joylashganligi, tabiati, ob-havosi, tuprog’i unumdorligi sababli, bu xonlikda ytishtirilgan maxsulotlar ham juda sifatli va rang-
barang,   jimjimador   bo’lgan.   Bu   esa   ko’pina   davlatlarda   Xorazmga   ya’ni   Xiva
xonligiga   qiziqish   uyg’onishiga   sabab   bo’lgan.   Ayniqsa   dastlab,   Rossiya
podsholigi so’ngra Angiliya davlatlrining qiziqishlari ortib borib, ikkala mamlakat
o’rtasida   Xiva   xonligi   masalasida   kelishmovchiliklar   vujudga   keladi.   Ikkala
davlatning maqsadi   ham  Xiva  xonligi  bilan  yaqin aloqada  bo’lib,  xonlikni  o’ziga
qaratish va ichki bozarni egallab olish bo’lgan. 
Shunga qaramasdan Xiva xonligi XVI-
XX asrlar davomida Rossiya podsholigi bilan uzviy savdo aloqalarini olib borgan.
Asrlar   davomida   xonlik   bilan   podsholik   o’rtasidagi   munosabatlar   xonlar   va
podsholar   almashi   bilan   o’zgarib,   aloqalar   goh   yaxshilanib,   goh   yamonlashib
turgan. Shu o’rinda ma’lum bo’ladiki, Xiva xonligidan Rossiyani Sharq davlatlari
bilan bog’laydigan eng qulay karvon yo’li o’tgan. Masalan podsho Pyotr I davrida
xonlikga   qiziqish   kuchayib,   ekspesittsiyalar   uyushtiriladi.   Xiva   xonligining
chegaralari   qumlik   va   suvlikdan   iboratligi   va   yana   Rossiya   davlati   bilan   xonlik
ortasida   katta   masofa   borligi   sababli   ekspeditsiyalar   muvofaqqiyatsizlik   bilan
tugaydi. Foydalanilgan adabiyotlar
I. Prezident asarlari.
1. Каримов . И . А .   Ўзбекистон   ХХ I   аср   бўсағасида :   хавфсизликка   таҳдид ,
барқарорлик   шартлари ,  тараққи ё т   кафолатлари . - Т :.  Ўзбекистон . 1997.
II. Manbalar.
2. Юлдашев   М.Ю.   Ценный   источникпо   истории   Хорезма   (О   рукописи
Баяни   «История   Хорезма»)   //   Известия   АН   УзССР.   Серия
Общественные науки. – Т:. 1958
3. Йўлдошев  М.Й.  XIX  аср  Хива давлат   ҳужжатлари.  – Т.:  Фан, 1960.  Т.
II. 
4. Йўлдошев  М.   Хива  хонлигида  феодал  ер   эгалиги  ва   давлат  тузилиши.
― Тошкент:. Ўздавнашр, 1959.
5. Йўлдошев М.И. К истории крестьян Хивы XIX века. – Ташкент:. 1966.
6. Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшоҳий // Мерос тўплами. –
Т.: Камалак, 1991.
7. Лунин   Б.В.   Средняя   Азия   в   дореволюционном   и   советском
востоковедении. – Т.: Наука, 1965
8. Ниғматов   Т.Н.   XIX   асрнинг   20   –   50   йилларида   Хива   хонлиги   билан
Россия   ўртасидаги   муносабатларга   оид   босилиб   чиққан   асосий
манбаларга характеристика.: Тарих фан. номз. ...дисс. – Т:. 1955.
9. Огаҳий   Муҳаммад   Ризо.   Зубдат   ут-таворих   (Тарихлар   сараси)   //
Нашрга тайёрловчи Н. Жабборов. – Т.:  O ’ zbekiston , 2009. 
10. Иванов П.П. Архив Хивинских ханов XIX в. / Исследование и описание
документов систорическим введением // Новые источники для истории народов   Средней   Азии.   –   Л.:   Изд-ие   Государственной   Публичной
Библиотеки, 1940
11. К a мёб Сайид Ҳомид Тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002
12. Бартольд   В.В.   События   перед   Хивинским   походом   1873   года   по
рассказу хивинского историка // Кауфманский сборник. № 35. ― СПб : .
1910.
13. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – Л:. 1927.
14. Гладышев   Д.,   Муравин.   Поездка   из   Орска   в   Хиву   и   обратно,
совершенная   в   1740-1741   гг.   поручиком   Оренбургского   драгунского
полка   Дмитрием   Гладышевым   и   геодизистом   Муравиным.   Издана   с
приобщением   современной   карты   Миллерова   пути   от   Орска   до
Зюнгорских владений и обратно Я.В.Ханыковым. ― СПб:. 1851. 
15. Давлатёр Раҳим, Шихназар Матрасул. Феруз: шоҳ ва шоир қисмати. ―
Тошкент:. Ғафур Ғулом, 1991.
16. Долимов  С.   Огаҳийнинг   ҳаёти   ва   ижоди.  Филол.   фан.  номзоди…дисс.
― Тошкент:. 1962.
17. Камалов   С.К   Народно-освободительная   борьба   каракалпаков   против
хивинских   ханов   в   XIX   веке   (қарақалпоқ   тилида).   ―   Нукус:.   ККГиз.
1955.
III. Ilmiy adabiyotlar.
18. Матниёзов   М .   Хива   хонлигида   яшаган   халқлар   ва   уларнинг   хонлик
ижтимоий – сиёсий   ҳаётида   тутган   ўрни   ва   роли   (XIX   аср   –   XX   аср
бошлари ). 2– нашри . ―  Урганч :. 2004.
19. Полвонов Н.Т. Хоразмдаги  ижтимоий ҳаракатлар  ва сиёсий партиялар
тарихи   (1900-1924).   Тарих   фан.   номз.   …   дисс.   автореф.   ―   Тошкент :.
2005.
20. Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX
асрнинг бошларида Хоразм. Хива хонлиги. – Урганч: .  Хоразм, 2009. 21. Қўшжонов   О.,   Полвонов   Н.   Хоразмдаги   ижтимоий   жараёнлар   ва
ҳаракатлар. ― Тошкент:. Abu matbuot konsalt МЧЖ, 2007.
22. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари).
– Т.: Ғафур Ғулом, 2002.

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………2-6

I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY O‘ZGARISHLAR.

1.1 Xiva xonligining manbalar asosida o’rganilishi…………………………….7-17

1.2 Qо‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy vaziyat…………………………………………………………………………18-29

II BOB. XIVA XONLIGINING QO‘SHNI DAVLATLAR BILAN OLIB BORGAN TASHQI ALOQALARI.

2.1 Xiva xonligining Buxoro va Qo‘qon xonligi bilan olib borgan savdo va diplomatik aloqalari……………………………………………………………30-33

2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari…………...…34-39

Xulosa…………………………………………………………………………40-41

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..42-43