Dokument ma'lumotlari

Narxi 28000UZS
Hajmi 319.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………… 2- 6 I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY O‘ZGARISHLAR. 1.1 Xiva xonligining manbalar asosida o’rganilishi…………………………….7- 17 1.2 Q о ‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy vaziyat…………………………………………………………………………18-29 II BOB. XIVA XONLIGINING QO‘SHNI DAVLATLAR BILAN OLIB BORGAN TASHQI ALOQALARI. 2.1 Xiva xonligining Buxoro va Qo‘qon xonligi bilan olib borgan savdo va diplomatik aloqalari……………………………………………………………30- 33 2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari…………...…34-39 Xulosa…………………………………………………………………………40-41 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..42-43 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Xorazm jahon madaniyati rivojiga, umuminsoniy qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa qo’shgan qadimiy o’lkalardan biri hisoblanadi. Bu ko’hna yurt tarixiga qiziqish uni har tomonlama o’rganish va yoritishga intilish jahonning ko’plab mamlakatlarida kuchli bo’lgan. Xalqimizning o’tmishi, tarixini yoritish ishiga hurmatli Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, haqqoniy va adolatli yondashildi. Jahonning eng qadimiy yurtlaridan biri bo’lgan Xorazmning uzoq o’tmishi, tarixini o’rganish va uni yoritish endilikda yangicha mazmunga ega bo’ldi. Ma’lumki, mustaqillikgacha bo’lgan tarixnavisligimizda o’tmishning turli davrlarida katta faoliyat ko’rsatgan tarixiy shaxslar, ayniqsa, hukmdorlar har tomonlama kamsitilib kelinardi. Bu hol minglab yillarga ildiz otgan tariximizni haqqoniy yoritish yo’lida to’siq edi. Vaholanki, jahon tarixida bo’lganidek, mintaqamiz o’tmishida ham ko’plab e’tiborli zotlar yetishib chiqqan va ular yurt ravnaqi, uning taraqqiy topishiga katta hissa qo’shib kelganlar. Endilikda biz ularga to’g’ri baho berish, dastlabki ishonchli manbalar asosida bunday tarixiy shaxslar bilan bog’liq voqea va hodisalarni xolisona tahlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlari g’oyat o’rinlidir: - “Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi” 1 . Tarix sohasida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar tufayli nafaqat tariximizning buzib talqin etilgan sahifalari qaytadan sayqal topmoqda, balki voqealarga boy tariximiz jahon miqyosida ham tan olinish sari o’ziga yo’l ochmoqda. “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, 1 Каримов.И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари, тараққиеWт кафолатлари. -Т.: Ўзбекистон. 1997, 137-б. millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo’lmasa, ularning sariqchaqalik ahamiyati yo’q”- degan so’zlari bilan Prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo’ydi. O’zbekistonning bir necha ming yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi, uning davlatchilik masalalari, ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi, o’zbek xalqining shakllanishi va etnik jarayonlar va boshqa ko’plab tariximizga taalluqli jihatlariga oid minglab nodir qo’lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. Xorazmda shakllangan o’zbek tarixnavislik maktabi, ayniqsa, XVIII-XIX asrlarda yuksaklikka ko’tarilgan. Bu yerda birin- ketin buyuk o’zbek tarixnavislari – Munis, Ogahiy va Bayoniylarning jahon tarixnavisligida “Xorazm salnomalari” nomini olgan qimmatli asarlari vujudga keladi. Bu tarixiy asarlarda Xiva xonligining xalqaro munosabatlari, ichki va tashqi siyosati va xonlikning qo’shini, harbiy va mudofaa tizimi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ushbu fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki, boy o’tmishning to’la yoritilmagan mo’jaz bir qismi - Xiva xonligining ijtimoiy - siyosiy jarayonlar bo’lib, uni ilmiy va xolis o’rganish va birlamchi yozma manbalar asosida tahlil etish ushbu kurs ishining oldida turgan dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Tadqiqotning mavzusining obyekti. Xiva xonligida ichki va tashqi siyosiy tizimi o’rganish hisoblanadi. Tadqiqotning mavzusining predmeti. Xiva xonligidagi tashkil topishi, xonlikda ijtimoiy – siyosiy jarayonlar, qo’shni davlatlar bilan olib borgan siyosiy aloqlari mavzu bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlarning tahlili va mavzuni o’qitishning ta’lim texnologiyalaridan iborat. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Xorazmda XVIII- XIX aslarda hukumronlik qilgan sulolarning, ichki va tashqi aloqalarning olib borilishini ilmiy tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda yoritildi. Tadqiqotning maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi - Xiva xonligining siyosiy, ahvoli masalalarining qay darajada yoritilganini ko‘rsatib berish maqsadi etib bergilangan. Tadqiqotning vazifasi Qo’yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: – Xiva xonligining ichki siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy ahvolining mahalliy va xorijiy olimlarlar asarlarida yoritilishini o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish; – Xiva xonligida Qo‘ng‘irot inoqlarining hokimiyat tepasiga kelishini tahlil qilish; – XIX asr boshlarida Xiva xonligi siyosiy va iqtisodiy yuksalishining obyektiv ham subyektiv sabablarini aniqlash – Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan olib borgan munosabatlarini o’rganishdir. Kurs ishi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ilmiy adabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, Xiva xonligining XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr 20-30 yillari davrida shu kunga qadar maxsus o`rganish obyekti sifatida alohida tadqiq etilmagan. Xiva xonligi tarixi XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asrning 20-30 yillariga oid mahalliy tarixchilardan Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy “Zubdat ut-tavorix” “Shohid ul-iqbol” 1 va Muhammad Yusuf Bayoniy “Shajarayi Xorazmshohiy” 2 , “Xorazm tarixi”, Sayyid Homid To‘ra Kamyob “Tavorix ul-xavonin” 3 nomli birlamchi manbalarda muarrixlarning o`zi tarix jarayonida yuz bergan voqeotlarni ko`rib, eshitib yozganligi bilan qimmatlidir. Sovet davrida bu yo‘nalishdagi dastlabki tadqiqotlar P.P. Ivanov va M.Y. Yo‘ldoshevga tegishli bo‘lib, tadqiqotchilar Xiva xonlari 1 Огаҳий Муҳаммад Ризо. Зубдат ут-таворих (Тарихлар сараси) // Нашрга тайёрловчи Н. Жабборов. – Т.: O ’ zbekiston , 2009. – 240 б.; Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий. Шоҳиду-л-иқбол (Иқбол шаҳодати) // Нашрга тайёрловчи Н. Шодмонов. – Т.: Муҳаррир, 2009. 336-б 2 Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшоҳий // Мерос тўплами. – Т.: Камалак, 1991. – Б. 256.;Юлдашев М.Ю. Ценный источникпо истории Хорезма (О рукописи Баяни «История Хорезма») // Известия АН УзССР. Серия Общественные науки. – Т:. 1958. – № 6. 71-72– С. 3 К a мёб Сайид Ҳомид Тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. 7– Б. arxivi hujjatlaridagi ma'lumotlarni o‘rganganlar va nashr etganlar 1 . Ushbu tadqiqotlarning so‘z boshisida tarixshunoslik tahlili berilgan. Bundan tashqari, asarga hujjatlar, ularga berilgan izohlar va ko‘rsatkichlar ham kiritilgan. B.V.Lunin tomonidan esa, rus sharqshunosligida O‘rta Osiyo xonliklarining o‘rganilishi, rossiyalik tadqiqotchilar olib borgan izlanishlar natijalari va tahliliy fikrlari taqdim etilgan 2 . XX asrning 70-yillariga kelib, Xiva xonligining XIX asr ikkinchi yarmi XX asr 20-30 yillari davri ijtimoiy-iqtisodiy sohalariga oid masalalar umumlashma tadqiqotlarda, ilmiy adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Xususan, “Qadimgi Xorazm” deb nomlangan monografiyaning kirish qismida mavzu tarixshunosligining umumiy sharhi, shu jumladan, Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri ijtimoiy-iqtisodiy sohalarining o‘rganilish darajasi yoritilgan 3 . Shunga ko‘ra, sovet tarixshunosligida Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olish imasalasi XX asrning 20-30 yillarida “mutlaq jaholatdir”, 30 – 40 yillarda “qisman jaholatdir”, 50-yillarning boshlarida “Rossiyaga qo‘shib olinishi progressiv fakt bo‘lgan edi”, deb talqin qilingan. Ushbu muammo bilan shug‘ullangan olimlar “bosib olish” atamasini rad etgan holda, “o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shib olinishi” atamasini qo‘llay boshlaganlar 4 . 60–80- yillarning birinchi yarmiga kelib, tadqiqotlarning muammoviy doirasi kengayib, Xiva xonligining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotining ko‘pgina masalalarini o‘rganish kabi vazifalarni qo‘ygan va ular bir qator tadqiqotlarda hal qilingan bo‘lsa, 80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab, “ko‘rsatma bilan ishlash” prinsipi o‘rniga tarixiylik prinsipining tiklana borishi bilan, Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi masalasi, davlatchilik tarixi, mustamlaka va sovet hokimiyati boshqaruv tizimi mohiyatini aniqlash kabi 1 Иванов П.П. Архив Хивинских ханов XIX в. / Исследование и описание документов систорическим введением // Новые источники для истории народов Средней Азии. – Л.: Изд-ие Государственной Публичной Библиотеки, 1940. – С. 8-31; Йўлдошев М.Й. XIX аср Хива давлат ҳужжатлари. – Т.: Фан, 1960. Т. II. – Б. 5-29 2 Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении. – Т.: Наука, 1965. – С. 5-25; Ўша муаллиф. История Узбекистана в источниках. Узбекистан в сообщениях путешественников и учёных (20 – 80-е годы XIX в.). – Т.: Фан, 1990. – С. 3-4; Ўша муаллиф. Известия путешественников, географов и учёных (XVI – первой половины XIX в.). – Т.: Фан, 1998. – С. 3-11. 3 История Хорезма. С древнейших времен до наших дней. – Т.: Фан, 1976. – С. 5-28. 4 Ниғматов Т.Н. XIX асрнинг 20 – 50 йилларида Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги муносабатларга оид босилиб чиққан асосий манбаларга характеристика.: Тарих фан. номз. ...дисс. – Т:. 1955. – Б. 47-174; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60 – 90 годы XIX в.). – М.: Наука, 1965. – С. 3-51; Садыков А.С. Экономические связи Хивы с Россией. – Т.: Наука, 1965. – С. 5-14. masalalarni o‘rganishga e'tibor kuchaygan. Mustaqillikdan keyin nashr qilingan bir qator to‘plamlardan Xiva xonligi tarixshunosligiga oid maqolalar o‘rin olgan. Jumladan, “O‘zbekistonda tarix fani: yutuqlar va rivojlanish muammolari” to‘plamida O.G. Pugovkina, U.A. Abdurasulov, M.U. Qayumovlar tomonidan Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri tarixining talqini, Rossiya tarixshunosligida Xivaga yurishning yoritilish masalalari yangicha yondashuvlar asosida yoritilgan. E.E. Karimovning Xiva qozilik hujjatlari va xon yorliqlari tavsifini o‘zida mujassamlashtirgan asariga doir muhim ma'lumotlar mavjud. Jumladan, Q. Munirov asarida Xiva xonligining XVII – XX asr boshidagi tarixi, Ogahiy, Kamyob, Bayoniyning tarixiy asarlari mazmuni tahlil qilingan va bu asarlarning O‘rta Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishdagi ahamiyati ko‘rsatilgan. G‘.A. Ahmadjonovning tadqiqotlari mazmuni Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati tarixi va tarixshunosligiga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu tadqiqotlar o‘rganilayotgan muammoni tahlil etishda nazariy asos bo‘la oladi. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlarga oid O.Qo‘shjonov va N. Polvonov monografiyasining birinchi bobida Xiva xonligi tarixining so‘nggi davri manbashunosligi va tarixshunosligi xususida so‘z yuritilgan. XIX – XX asr boshlaridagi Xiva xonligining tarixiga oid ma'lumotlar nomzodlik dissertatsiyalarida ham keng o‘rin olgan. Jumladan, O. Masalieva tadqiqotida e'tiborini Xiva xonligi tarixining XX asr xorijiy tarixshunosligida o‘rganilishiga qaratsa, U.A. Abdurasulov tadqiqotida Xiva xonligidagi yer munosabatlari masalalarining o‘rganilish darajasi ilmiy tahlil etilgan. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 43 betni tashkil etadi. I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY O‘ZGARISHLAR 1.1 Xiva xonligining manbalarda o’rganilishi Mahalliy tarixchilar asarlarida Xiva xonligidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy munosabatlarning yoritilishi O‘zbekiston mustaqilligining ilk paytlaridanoq asl manbalarga tayangan holda, chuqur ilmiy tahlil, yaxlit bir konsepsiya asosida xalqning haqqoniy tarixini yaratish vazifasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Zero, tarixiy voqelikni haqqoniy va to‘laqonli aks ettirishning zarurshartlaridan biri birlamchi manbalardan foydalanish, ularni ilmiy iste'molga kiritish hisoblanadi. Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri tarixini o‘rganishda yozma ma'lumotlar muhim ahamiyatga ega. Xonlik tarixi bilan bog‘liq ma'lumotlar asosan Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy (“Riyoz ud-davla”, “Zubdat ut-tavorix”, “Jome' ul-voqeoti sultoniy”, “Gulshani davlat”, “Shohid ul-iqbol”) va Muhammad Yusuf Bayoniy (“Shajarayi Xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi”), Sayyid Homid To‘ra Kamyob (“Tavorix ul- xavonin”) singari xivalik tarixchilar asarlarida qayd qilingan bo‘lib, ular XVII asrda Abulg‘oziy Bahodirxon boshlab bergan tarixnavislik ilmini davom ettirganlar, hamda rivojlantirganlar. Ushbu mualliflar o‘zlaridan oldin o‘tgan va zamondoshlari asarlaridan ham foydalangan xolda, voqea-hodisalarga o‘zlarining fikr-mulohazalari, tanqidiy yondashuvlarini bildirganlar. Ogahiy, Bayoniy va Kamyobning tarixiy asarlari faktik ma'lumotlarning ko‘pligi va aniqligi jihatidan katta ahamiyat kasb etadi. Rus olimi akademik V.V. Bartold Munis va Ogahiy asarlarini adabiy-tarixiy asarlar deya ta'kidlagan 1 . Olimning ushbu fikriga qo‘shilgan xolda shuni aytish mumkinki, Ogahiy, Bayoniy va Kamyob asarlarida tarixiy voqealar bayon etilib, faktik ma'lumotlar keng o‘rin olgan bo‘lsada, bayon etish usuli adabiy ekanligi ko‘rinadi. Ma'lumki, Xiva xoni Eltuzarxon tashabbusi bilan Munisga Xorazm tarixini yozish ishi topshirilgan. Ogahiy tomonidan yakunlangan ushbu “Firdavs ul-iqbol” asarining ahamiyati shundaki, asardan Xiva xonligining qariyib 300 yillik (1511 – 1825) 1 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – Л:. 1927. – С. 113 tarixi, shu davr mobaynida istiqomat qilgan turli etnik guruhlarning ijtimoiy- siyosiy hayotda tutgan o‘rni, yer egaligi, soliq va majburiyatlar, ichki va tashqi savdo, diplomatik aloqalariga oid ma'lumotlar o‘rin olgan. Ayniqsa, Qo‘ng‘irot urug‘larining Xorazm hududiga kelib joylashishi, bu urug‘ vakillarining Xorazmdagi siyosiy voqealarda muhim ro‘l o‘ynay boshlaganlari tarixi hamda xonlik taxtiga erishish yo‘lida qilgan tadbirlari bayon qilingan. Ogahiy yashagan davrda Xivada yetti marta xon almashgan, muallif ularning faoliyati davrida bo‘lgan tarixiy voqealarni bayon etuvchi beshta tarixiy asarlarini yozishga muvaffaq bo‘lgan. Jumladan, Olloqulixon hukmronligi davrini (1825 – 1843) yorituvchi “Riyoz ud-davla” (“Saltanat bog‘lari”) asari shular jumlasidandir. Ushbu manbaning qimmati shundaki, unda Olloqulixon davrida yuz bergan voqealar, ichki va tashqi savdo, diplomatik aloqalar, xalqning turmush tarzi, madaniyati, mamlakatda hukm surgan diniy ahvol keng yoritilgan. Ogahiyning tarixlar sarasi yoki tarixlar qaymog‘i nomini olgan “Zubdat ut-tavorix” asari Xiva xoni Rahimqulixon saltanati voqealarini(1843 – 1846) tasvirlaydi. Ushbu asar ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qism Rahimqulixonning tug‘ilishidan boshlanib, diniy, dunyoviy va harbiy ilmlarni egallashi, Hazorasp hokimi sifatidagi faoliyati, hamda xonlik taxtiga chiqquniga qadar bo‘lgan voqealar, ikkinchi qismda xonning taxtga chiqqandan vafotigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga oladi. Ushbu asar 2009 yilda Rashid Zoxid muharrirligida nashr qilindi. Tadqiqotchi Nurboy Jabborov uni nashrga tayyorlab, asarni so‘z boshi, lug‘at,izoh va ko‘rsatkichlar bilan ta’minlagan 1 . Bu esa, tabdilning ilmiy ahamiyatini oshiradi. Ogahiyning “Jome ul-voqeoti sultoniy” (“Sulton voqaealarining majmuasi”) asarida 1846 – 1854 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Aminxon davri voqealari o‘z aksini topgan. Bundan tashqari, asarning oxirida Xiva xonlari Abdullaxon (1854) va Qutlug‘murodxon (1855) davridagi voqealarni bayon etuvchi qism ham bor 2 . Xiva xoni Sayyid Muhammadxon zamoniga doir 1 Огаҳий Муҳаммад Ризо. Зубдат ут-таворих (Тарихлар сараси) // Нашрга тайёрловчи Н. Жабборов. – Т:. Ўзбекистон, 2009. - B .240. 2 Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари). – Т:. Ғафур Ғулом. 2002. - B .52. Ogahiyning “Gulshani Davlat” (“Davlat gulshani”) asari esa, xonlikning 1856- 1865 yillari voqealarini o‘z ichiga oladi 1 .Hozirda ushbu manbalar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanmoqda. Biroq, Ogahiyning “Shohid ul-iqbol” asarining muallif dastxati hisoblangan yagona nusxasi hozirda Rossiya Fanlar akademiyasi Sankt-Peterburg Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanmoqda. Manbaning O‘zbekistonda emasligi esa, uning kam o‘rganilganligiga sabab bo‘la oladi. Ushbu manbaning O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida fotonusxasi saqlanib, shu asosda 2009-yil N. Shodmonov tomonidan to‘liq shaklda nashr qilindi. “Shohid ul-iqbol” asari 1865 – 1872 yillarda Xiva xonligida sodir bo‘lgan voqealarni bayon etadi va Muhammad Rahimxon II ning hukmronlik yillarini yoritadi. Biroq, Xiva xonligi tarixini yorituvchi va fanda “Xiva solnomalari” nomini olgan ushbu asarlar mazmuni hanuzgacha kompleks ravishda tadqiq qilinmaganligi tarixnavislik fani oldida turgan dolzarb muammolardan biridir. Tadqiq qilinmaganiga sabab esa,sovet davrida ushbu asarlarning mazmun-mohiyati o‘sha davrdagi hukmron mafkura siyosatiga zid edi, chunki ularda Qo‘ng‘irotlar sulolasiga mansub Xiva xonlari johil emas, balki yuksak fazilatlarga boy, ma'rifatparvar, xalqparvar, odil hukmdorlar sifatida baholangan (ba'zi hollarda bu kabi ta'riflar ularning hatti-harakatlariga to‘g‘ri kelmasada, mahalliy mualliflarning, ayniqsa Ogahiyning odil shoh haqidagi orzularini ifodalagan). Ogahiydan so‘ng, Xorazm tarixini yozish ishini Muhammad Yusuf Bayoniy davom ettirdi.Bayoniy “Shajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm Tarixi” asarlarini yaratib31, tarixnavislik fani rivojiga o‘zining munosib xissasini qo‘shdi. Bayoniyning Xiva xoni Asfandiyorxon topshirig‘iga binoan yozilgan “Shajarayi Xorazmshohiy” asari qadim zamonlardan boshlab, 1913 – 1914 yillargacha Xorazmda sodir bo‘lgan tarixiy voqealarni qamrab olgan. O‘zining xarakteri bilan bu asar Munis va Ogahiy tomonidan yozilgan tarixiy asarlarning xulosasi va davomi hisoblanadi. Polvonniyoz Xoji Yusupov taklifiga binoan yozilgan 1 Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий. Шоҳиду-л-иқбол (Иқбол шаҳодати) // Нашрга тайёрловчи Н. Шодмонов. – Т:. Муҳаррир , 2009. -B.336. “Xorazm tarixi” asari esa, uning “Shajarayi Xorazmshohiy” asariga o‘xshaydi. Biroq, shuni ta'kidlash lozimki, “Shajarayi Xorazmshohiy” asari tarixiy asar bo‘lsada, voqealar adabiy uslubda bayon etilgan. “Xorazm tarixi” asari esa, yozilish uslubi jihatidan undan farq qilib, yengil, xalqchil tilda yozilgan tarixiy asar hisoblanadi. Shuni ta'kidlash joizki, Bayoniy asarlari xalq tushunishi uchun oson,yengil tilda yozilgan. Ogahiy asarlarini o‘qish esa, o‘quvchidan muayyan tayyorgarlikni talab qilib, eski o‘zbek yozuvini bilgan hamma tadqiqotchi ham bemalol o‘qiy olmaydi. Ogahiy arab va fors tillarida kamdan-kam holda qo‘llanadigan so‘zlarni ham faol so‘zlar qatorida bemalol qo‘llayvergan. Shu tufayli ushbu bo‘limda shu paytgacha kirill yozuviga qilingan tabdillardan va bu mualliflar asarlari haqida olib borilgan tadqiqotlardan, hamda imkon qadar mahalliy tarixchilar asarlarining qo‘lyozma nusxalaridan foydalanildi. Kamyobdan bizga bitta she’riy devon, Xorazm tarixiga oid “Tavorix ul-xavonin”, “Muntaxab ul-voqeot” kabi tarixiy asarlari va XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Xorazmda yuz bergan tabiat o‘zgarishlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi esdaliklar yetib kelgan. D. Rahim va Sh. Laffasiyning bergan guvohligiga ko‘ra, Sayyid Homid To‘ra Kamyob “To‘raxonim” nomli boshqa bir tarixiy asar ham bitgan. Asar Feruzga ma’qul tushgan va undan bir necha nusxa ko‘chirilgan. Lekin, hozirga qadar uning qo‘lyozmasi topilgan emas 1 . Kamyobning ikkinchi tarixiy asari “Muntaxab ul-voqeot” Feruz vafotidan so‘ng yakuniga yetgan. Shunday qilib, XIX – XX asr boshlarida yashagan zamonasining ko‘zga ko‘ringan tarixchilari Ogahiy va Bayoniy tomonidan ijod etilgan tarixiy asarlar O‘rta Osiyo, ayniqsa Xiva xonligi tarixini o‘rganishda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu asarlarda Xiva xonligida yer-suv egaligi, mulkchilik, soliq tizimi, qurilish ishlari, savdo va diplomatik munosabatlar, boshqaruv tizimida amalda mavjud bo‘lgan mansablar, toifa va urug‘lar, ziyolilar to‘g‘risida qimmatli ma'lumotlar keng bayon etilgan. Ma'lumki, XIX – XX asr boshlarida Xorazmda yaratilgan tarixiy asarlarda Xiva xonligi va unga qo‘shni hududlarda joylashgan shaharlar,daryo va ko‘llar, quduqlar, sahrolar va boshqa geografik 1 Rahim. D. Matrasul. Sh. Feruz- shoh va shoir qismati. – T:. 1991. -B.77. ma'lumotlar ham berilgan.Jumladan, Ogahiy asarida Xiva xoni Muhammad Rahim II ning surunkali harbiy yurishlar qilib yovmutlarni bo‘ysundirgandan keyin sayr va shikorga chiqqani haqida bayon etishi jarayonida xonlikning 1866-yillarda joylashgan geografik hududi haqidagi ma'lumotlar qayd qilingan. Asarda yozilishicha, Muhammad Rahim II avvalo Urganchdagi o‘zining bog‘iga borib, undan chiqib Jayhun (Amudaryo ) daryosidan o‘tib, Ko‘hna Kat qal'asi janubidagi Shayx Abbos valiy maqbarasini ziyorat qiladi (Bu hozirgi Qoraqalpog‘iston Respublikasining Beruniy shahri hududi ). Undan chiqib Sulton Uvays va Shayx Jalil tog‘iga, Qo‘sh ko‘lga, Ko‘k o‘zak va Qavanj yorma atroflariga va undan Tovqara muzofatiga kelib, Qilichbiy qal'asining atrofiga borganligi bayon etilgan. 39 kunlik sayr va shikor chog‘ida Muhammad Rahim II yana Cho‘michliko‘l, Boyo‘choqi, Bo‘richi qiri, Oqsavat, Butonko‘l, Chimboy, Tuk, Xo‘jayeli, Muzdehqon, Mazlumxon, Tangriyor, Nayman, Po‘rsiyon, Hiloliy (Ilonli), Toshhovuz, Shohobod(Shovot), Kat qal'a va mavzelarda bo‘lganligi haqidagi ma'lumotlar orqali bu davrdagi ma'muriy hududlar va aholi joylari toponimikasi haqida bilimga ega bo‘lamiz. Q. Munirovning yozishicha, mahalliy mualliflar asarlarida xonlik hududi haqidagi geografik ma'lumotlar asarning bir yerida umumiy keltirilmagan bo‘lib, tarixchilar tomonidan xonlarning sayr, shikor yoki harbiy yurishlarini bayon etish jarayonida tilga olingan, xolos. Biroq, shuni ta'kidlash lozimki, bu asarlar ma'lum bir sohalarga bag‘ishlangan asarlar bo‘lmay, balki xonlar topshirig‘iga binoan xronologik tartibda yozilgan asarlar hisoblanadi. Mualliflarning asarni yozish jarayonida qiziqarli ma'lumotlarni munosib tarzda berishlari esa, bu asarlarning, aniqrog‘i mahalliy mualliflarning yutug‘idir. Bundan tashqari, mazkur tarixiy asarlar xonlikda yashagan elatlar, urug‘lar, ularning kelib chiqishi, turmush tarzi va madaniyatini o‘rganishda ham muhim manba sanaladi. Unga ko‘ra, Xiva xonligi hududida nayman,mang‘it, qo‘ng‘irot, qang‘li, sart, o‘zbek, uyg‘ur, nukuz, imrali, yovmut, chavdur,qozoq, olobulik, qirq qayir, tanga xitoy, Qora Ahmad, Chumagoy, Erdor,do‘rmon, yuz, ming, burloq, Ali eli, Kenagas, Xo‘ja eli kabi toifa va urug‘lar joylashgan. Shu bilan birga, daryo, kanal va arnalarning nomlaridan u yerda yashagan urug‘ va toifalarni, ayniqsa ularning qaysi hududlarda yashaganligini aniqlashda ham ushbu manbalarning ahamiyati kattadir.Jumladan, Suvonli kanali u yerga o‘rnashib olgan urug‘ nomi bilan Xo‘ja eli deb, Omonquli kanali Kenagas, Otaliq kanali esa, Mang‘it arna deb atala boshlangan. Lavzanning g‘arbidagi Qang‘li kanali, Qipchoq, Uyg‘ur, Nayman, Gurlan yaqinidagi Nukus kanali, Xizir eli, Boshqird urug‘i kanali va shu kabi kanallar shu yerda yashovchi urug‘lar nomi bilan yuritilgan. Sharqning madaniy- xo‘jalik mintaqalaridan biri bo‘lgan Xiva xonligining iqtisodiy hayotida yer egaligi asosiy masalalardan biri bo‘lib,xonning o‘zi katta yer egasi edi. Xonning deyarli barcha bekliklarda yerlari va bog‘lari bo‘lgan va ular nasldan-naslga o‘tib kelgan. Mazkur tarixiy asarlarda mualliflar xonlarga tegishli mulk yerlarni “mulki xolis”, “mulki xossa”, “amloki xossa”, “mulki maxsusa” va boshqa nomlar bilan ataganlari kuzatildi: “... namozi asr hangomida Urganch Bandai tayyibasining g‘arbiy jonibidagi o‘zining mulki xolisida farmoni...”. Xiva xonligida kanallar qazish va ularni tozalash, sug‘orish ishlarini kengaytirish va yangi yerlarni o‘zlashtirish xonlikning iqtisodiy hayotini va siyosiy mavqeini belgilashda asosiy omillardan biri edi. Mahalliy mualliflar tarixiy asarlarida irrigatsiya masalalariga doir ma'lumotlar berilgan bo‘lib, ularda yozilishicha, hukmdorlar asosan suv yo‘lini berkitish orqali bo‘ysunmagan aholini jazolaganlar, itoatkor odamlarga esa sersuv va serunum yerlarni ajratib berganlar. Ogahiy esa, “Riyoz ud-davla” asarida Toshsaqo degan joyda daryogacha suv bog‘langani xususida: “Hamul bahor viloyoti maxrusa mazorig‘a suvjihatidan andak tanqisliq chekti. Ul hazrat (Olloqulixon) yurt manfaativa xosu-om behbudi uchun otlanib… hazrati Qutb-ul-avliyo Pahlavon otanahrining saqosig‘a borib, o‘tgan yil qirdan yordurg‘on saqonikim Toshsaqoderlar, yangidan hashar bila qazdurub suv joriy qildi” deb xonlikdagi yop va solmalarning muntazam tozalanishi, xalqning ko‘magida “qazuv” deb, nomlangan hashar uyushtirilib, kanallarning tuproqdan tozalanishi va bu ishlarga xonlarning o‘zlari boshchilik qilishini bayon etgan.Xiva xonligi iqtisodiyotining asosini soliq va majburiyatlar tashkil qilgan. Tarixiy adabiyotlarda xonlikda aholidan olinadiga nsoliqlar, ularni yig‘ib olish yo‘llari, soliq yig‘ish maqsadida shaharlarga kimlar tayin etilgani, qaysi joylardan qanday miqdorda soliqlar olingani, ba'zida soliq to‘lashdan bosh tortgan yoki to‘lay olmagan kishilar tomonidan xon soliq yig‘uvchilarining o‘ldirilgani, natijada xon harbiy qism yordamida soliq undirganiga oid ma'lumotlar mavjud. Jumladan, “Firdavs ul- iqbol” asarida bu haqida: «... tamomi qo‘ng‘irot elin mute va mahkum qilib, Sayyidnazar biyda ixtiyor qo‘ymadilar. Muxoliffat va muonidan ko‘sin urub, isyon va tug‘yon maydonig‘a jur'at qadamin qo‘ydilar. Bu jihatdin amiri kabir Avaz biy inoq alarming taadibu gushmoli uchun Xosa qo‘shbegi boshlig‘ umaroi oliymiqdor va shujao inomdorni to‘rt to‘pa va Besh qal'a sipohi bila sana ming ikki yuz sekkizda Qo‘ng‘irot ustig‘a yubordi. Sipohi nusratpanoh Qo‘ng‘irot sarhadig‘a yetganda, alar istiqbol etib, tansuqot va peshkashlar bila umaro izomning mulozimatig‘a yetib, talbis yuzidin gurg oshtiy qildilar. Ul shart bilakim kelur yil Orol yurtining zakot va xirojoti bila Avaz inoqning xizmatig‘a borib, mulorzimat qilg‘aylar. Bu bahona bila umaroi oliyjoh va sipohi nusratpanohni qaytarib, yana o‘z ishlarining tahsil va takmilig‘a ishtig‘ol ko‘rguzdilar” deyilgan. Ushbu ma’lumotlardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, mahalliy mualliflar garchi ushbu asarlarini xonlar topshirig‘iga binoan yozgan bo‘lsalarda, hamda hukmdorlarning manfaatlariga mos qilib yoritishga majbur bo‘lsalarda, ularning olib borgan siyosati, yuqorida tilga olingani kabi hatti-harakatlari, ba'zi-bir nomaqbul qarorlarini ham keltirib, ularga o‘zlarining munosabatlarini ham bildirganlar. Xonlik aholisidan, hamda savdo karvonlaridan qancha va qanday soliqlar olingani, Rossiyaga boradigan savdo karvonlari o‘tuvchi Erdor yo‘li xususida Q. Munirov Ogahiyning quyidagi jumlalarini keltiradi: “…1273-yili rabi'-us soniy oyining 20 sida panj shanbasida… Muhammad Yaqub mahram bir jamoa lashkari jarror… bila Xorazm va Buxoro korvonikim, urus viloyatidin chiqib, Xorazm va Buxoro savbig‘a kelur erdilar, alarning istiqboliga chiqib, shariat hukmi bila kazotlarin olib kelmak uchun… Dashti Qipchoqda Erdor yo‘li Jonibiyga ozim bo‘ldilar”. Shuni aytish lozimki, ushbu tarixiy asarlarda Xiva va Buxoro karvonlarining Mang‘ishloqqa borib savdo qilishi, Rossiya karvonlarining O‘rta Osiyo shaharlariga kelishi va savdo yo‘lidagi qiyinchiliklar to‘g‘risida ayniqsa, Rossiya bilan bo‘lgan savdo munosabatlariga oid ma'lumotlar keng o‘rin olgan. Bunga sabab, Rossiyada kapitalistik munosabatlarning taraqqiy etishi natijasida, Xiva xonligida Rossiya mollariga ehtiyoj katta bo‘lgani holda, Rossiyada ham Xiva mollariga talab katta bo‘lgan. Hamma davrlarda ham mamlakat taraqqiyoti va xalqning farovonligi unga yo‘lboshchilik qilayotgan hukmdorlarga, uning vazirlari va amaldorlariga bog‘liq bo‘lgan. Xiva xonligida davlat boshqaruvi monarxiya tipida bo‘lib, uning mansabi va huquqlari avloddan-avlodga o‘tgan. Uning atrofidagi mansabdorlar ham hukmdorga yaqin kishilar, qarindosh, urug‘doshlardan tayinlangan bo‘lib, ularning mansab va huquqlari ham vafotlaridan keyin o‘z avlodlariga me’ros sifatida qoldirilgan. Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davridagi davlat tizimini o‘rganishda amalda bo‘lgan turli mansablarning vazifalari to‘g‘risidagi ma'lumotlar muhim ahamiyatga ega 1 . Biroq, sovet davri tarixshunosligida aynan shu davrdagi ma'lumotlar ko‘proq tahlil qilinib,davlatchiligimizdagi mansabga qo‘yish tartibi tamoman qoralangan. Xiva xonligi davrida yozilgan tarixiy manbalardagi ma'lumotlar esa,o‘sha zamonda bo‘lib o‘tgan voqealar qandayligi haqida nisbatan ishonchliligi bilan ajralib turadi. Jumladan, Ogahiyning “Shohid ul-iqbol” asaridagi mansablarga qo‘yilish bilan bog‘liq ma'lumotlar diqqatga sazovor bo‘lib, Ogahiy Muhammad Rahimxon II ning ustozi sifatida, hamda xonlikdagi yuqori mansabdor shaxs sifatida saroydagi ko‘p voqealarning guvohi va ishtirokchisi edi 2 . Shu sababli ham uning ma'lumotlari ishonchli hisoblanadi. Ogahiy ma'lumotlarida Muhammad Rahimxon II hokimiyatga kelgan daslabki yillarida mavjud eski mansabdorlarning o‘rniga o‘ziga yaqin bo‘lgan sodiq kishilarni yuqori mansablarga qo‘yganini, bular qatoriga Muhammad Murod devonbegi va 1 Полвонов Н.Т. Хоразмдаги ижтимоий ҳаракатлар ва сиёсий партиялар тарихи (1900-1924). Тарих фан. номз. … дисс. автореф. ― Тошкент:. 2005. - B .32. 2 Матниёзов М. Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган ўрни ва роли (XIX аср – XX аср бошлари). 2–нашри. ― Урганч:. 2004. - B .69. Abdullaboy mingboshi kabilarni bayon etganini ko‘rish mumkin. Jumladan: “Jum’a oqshomi erdi hazrat zillisubhoniy saltanat umuri intizomi va mamlakat masolihi istikmoli uchun Xudoynazar devonbegini devonbegilik va muzakkiylik mansabidin ma'zuletib, aning o‘rnig‘a Muhammad Murod mahramnikim, ul hazrat tufuliyatzamonidin to bu saodatlig‘ avong‘acha davlat yonglig‘ hamdam bo‘lub, xizmatnigorlig‘ bobida jonsiporlig‘ qilg‘an qadimiy xodimlariningsarbalandi va boshidin qadam qilib sadoqat rasmida havodorlig‘ ko‘rguzganboyiri mulozimlarining arjumandi erdi va bag‘oyat donishmand ufarosat payvand va sohibviqoru diyonatosor va davlatg‘a loyiqu tarbiyatg‘amuvofiq kishi erdi”. Yoki: “Orol qo‘ng‘irotining umarosidin Muhammad Yusufboy Qo‘ng‘irotda maraza tab'iiy bila jahondin rihlat qildi. Mazkur oyning vositida aning vafoti xabari dargohi jahonpanoh mulozimlarig‘a keldi. Hazrat zilli subhoniy kamoli shafqat va bandaparvarlikdin aning favtifotihaxonliqi uchun o‘z tarafidin arkoni davlat akobiridin Muso mutavalliyni buyurib, oshu obi uchun yuz tillo berib yibordi. Va mazkurbiyning o‘g‘li Hayniyozbekni hamkim... hazrat zilli subhoniy kamolikaramidin anga muruvvat va shafqat ko‘rguzub, atosining o‘rnig‘a biylikmansabig‘a nasb etti” kabi misollar orqali otasi dunyodan o‘tgach, hukmdor tomonidan o‘g‘lini uning o‘rniga qo‘yilishiga haqida asarning boshqa joylaridan ham parcha keltirish mumkin. Bunda otasi ishini kuzatib yurgan farzand bu ishni uddalay oladi deb umid qilingan. Shu bilan birga, agar mansabdorning o‘g‘il farzandi bo‘lmasa, uning o‘rniga ukasi yoki amakisi qo‘yilganligi to‘g‘risidagi misollar ham asarda ko‘plab uchraydi. Mansabda o‘tirgan, lekin azbaroyi yumshoqligi va odamlar bilan muomalani o‘rniga qo‘ya olmaydigan mansabdorlarni ham xon almashtirar edi. Bu haqida ham “Shohid ul-iqbol” asarida bir qancha misollar keltirilgan. Xivalik tarixnavis Bayoniy asarida ham xonlikda mavjud a'lam, qozirais, devonbegi, yasovulboshi, mirzaboshi, eshik og‘osi, qushbegi, yuzboshi,otaliq, mehtar, mirshab, mahram, sarhang, vazir, inoq, biy, mirob, hokimkabi mansablar to‘g‘risida ma'lumotlar mavjud bo‘lib, ularning tayinlanish tartibi, hamda o‘sha shaxslarning ismlari haqida ham keng ma'lumotlar berilgan. Demak, ushbu tarixiy asarlar orqali Qo‘ng‘irotlar sulolasiga mansub Xiva xonlari (ayniqsa Muhammad Rahimxon II) tomonidan davlat boshqaruvida o‘zgarishlar sodir etilib, ko‘plab mansabdorlarning o‘rniga nisbatan kuchliroq shaxslar qo‘yilgan yoki muayyan mansabga yangi kishini belgilashda bilimli mutaxassislar tanlangani ma'lum bo‘ladi. Mahalliy mualliflar tarixiy asarlarida shoir va tarixchilarning ham nomlari keltirilgan. Biroq, ularning nomlari asarning bir yerida umumiy keltirilmagan bo‘lib, mualliflar tomonidan biror tarixiy voqeani bayon etish jarayonida tilga olingan. Chunki o‘sha shoirlar ana shu bo‘lgan voqeaga atab qasida yoki tarix yozganlar. Ana shu qasidalarni yoki tarixlarni keltirish barobarida ularni yozgan mualliflarning nomlari ham tilga olingan. Bu kabi ma'lumotlarni biz Ogahiy va Bayoniy asarlarida ham uchratishimiz mumkin. Xususan, Q. Munirov Ogahiyning “Gulshani davlat” asarida: “Va navrasfikru tozatab' shuarodin fazlu hunar ahli arosida mumtoz Pahlavon Niyozboykim, fozillar guruhi ichra taxallusi Komildur, buta'rixni nazm etibdurkim, tastir topar: Ta'rix: ... Komil zi bahri guft “azsari bashorat” “Shud voliy viloyat shoh Sayyid Muhammad” deb keltirib o‘tgan, Bayoniy esa o‘zining “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida: “... Alimahramning Ahmad otlig‘ bir o‘g‘li bor edi. Ul ham o‘zini Tabibiy taxallusibila mutaxallis etib she'r aytmoq boshladi 1 . Tabibiy farmoni mujibibila amal qilib, ul g‘azallarni jam' qilib har g‘azalni yozmoqchi bo‘lg‘onda,masnaviy bila ul g‘azalni aytg‘on kim erkanin bayon etib, bu tariqada tamomig‘azallarni jam' qilib tamom etib ul kitobg‘a “Majmuat ush-shuaro” otqo‘yuldi. Oning itmomi ham ushbu yil voqye bo‘lub erdi. Faqir onga butarixni aytdim...” deb bayon etgan. Demak, ushbu asarda xonlikda yashagan shoir va tarixchilar haqida ma'lumotlar mavjud bo‘lib, bu manbalar ularning hayoti va faoliyatini o‘rganishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Ogahiy, Bayoniy va Kamyobning tarixiy asarlari XIX – XX asr boshlarida xonlikdagi bunyodkorlik ishlari tarixini yoritishda muhim o‘rin tutadi.Jumladan, Bayoniy asarida Xivadagi bunyodkorlikka oid ma'lumotlar mavjud. Unga ko‘ra: “Chun Xevaq shahrining orqa tarafi tamomi viloyat xalqining rohguzarlaridur, bag‘oyat vayron va nozirlarg‘a boisi nafrat erdi.Xohlardilarkim, ul yerlarni obod 1 Камалов С. К. Народно-освободительная борьба каракалпаков против хивинских ханов в XIX веке (қарақалпоқ тилида). ― Нукус:. ККГиз. 1955. - C .81. etib, Toza Xevaq ismi bila mavsum etgaylar. Bas, Otajon devong‘a buyurdilar, tokim, qal'aning orqa darvozasinikim, oni Urganch darvozasi derlar, yiqib tozadin o‘rnig‘a ikki darvozaxona bino qilg‘ay. Biri elning shaharga kirmaklari uchun va birichiqmoqlari uchun. Yana darvozaning yovuqida yo‘l ustida bir tiligramxonabino qilmoqni ham Otajon devong‘a buyurdilar va oning muqobilidayo‘lning sharq tarafida bir g‘oyatda vase' dorushshifo bino qilmoqni Rahimberganga buyurdilar...” deb bayon etilgan. Ma’lumki, XIX asrda Xiva xonligida hujjatlarni saqlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, Toshhovlida hujjatlar saqlanadigan maxsus joylar qurilgan. Tarixchilarning bergan ma'lumotlariga qaraganda, saroydagi arxiv hujjatlari Xazinaxonada – alohida binoda juda ehtiyotkorlik bilan maxfiy holda saqlangan.Arxiv hujjatlarini nazorat qilib turish uchun alohida kishilar ham ajratilgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ma'lum bo‘ldiki, Qo‘ng‘irotlar sulolasi davrida Xorazmda qurilish sohasida ancha ishlar qilingan, Xiva xonlari tashabbusi bilan mamlakatda yangi masjid, madrasa, saroy va boshqa bir qator inshootlar qurishga e’tibor berilgan, hamda saroy amaldorlari ham bu ishga jalb qilingan. Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, Xiva xonlari turkman, qoraqalpoq, Xurosonda yashovchi ba'zi bir xalqlarni Xorazm atrofiga ko‘chirib keltirib, daryo va kanallar atrofidan ularga muqim joy tayin etganlar. Shunday guruhlardan biri – eroniylar bo‘lib, Xorazmning Qo‘shko‘pir tumanining Oqdarband qishlog‘ida makon topganlar. Mahalliy mualliflar asarlarida ushbu masala yuzasidan to‘liq va ishonarli ma'lumotlar mavjud. Unga ko‘ra, XIX asrning birinchi choragiga kelib, islom dinida mavjud bo‘lgan oqimlar orasidagi nizo kuchayishidan foydalanib, Xiva shayxulislomi shialarga qarshi g‘azovot e'lon qilib, ularni qirib tashlash yoki qul qilib sotish haqida fatvo bergan. Shundan so‘ng, Ogahiyning yozishicha, Xiva xoni Rahimquli to‘ra boshchiligidagi qo‘shin 1826-yilda Xuroson o‘lkasining Oqdarband qal'asiga hujum uyushtirib, zafar natijasida aholisini asir olib kelgan. Nazarimizda, xonlar tomonidan eroniylarning Zeyyop bo‘yiga joylashtirilishi xonlikka qarshi turli chiqishlarni daf qilish,chegaralarni mustahkamlash uchun bo‘lgani shubhasiz. Chunki XIX asrning birinchi choragida Xiva xonligi tasarrufidagi hududlarda turkman,qoraqalpoq elatlari tez-tez g‘alayonlar qilib turganlar. Ko‘chmanchi turkmanlar soliq to‘lashdan bosh tortganlar, boshqarish uchun yuborilgan noib yoki beklarni o‘ldirganlar, ayrim hollarda Xiva shahriga qarshi yurishni amalga oshirganlar. Turkmanlarning bu kabi xujumlari esa asosan Xiva shahrining shimoli-g‘arbiy tomonidan bo‘lgan.Xiva xonlarining qo‘shni hududlarga harbiy yurishlar olib borishi natijasida ko‘chirib keltirilgan xalqlar bilan tub aholi o‘rtasidagi etnik jarayon va munosabatlarni o‘rganishda ham ushbu asarlar muhim manba hisoblanadi.Mahalliy mualliflarning Xiva xonligi tarixini yoritishga oid birlamchi manba bo‘lib xizmat qiluvchi asarlarida mamlakatning tashqi siyosatiga doir bir qancha ma'lumotlar keltirilgan. Xususan, ularda XIX–XX asr boshlarida Xivaning Rossiya, Eron, Buxoro, Hirot, Dashti Qipchoq, Qobul, Kurdiston bilan savdo va diplomatik munosabatlari tarixiga doir ma'lumotlar o‘z aksini topgan. Ushbu ma'lumotlarni biz to‘rt guruhga ajratishimiz mumkin: 1) Elchilik munosabatlari; 2) Chegara masalalari va migratsiya; 3) Qo‘shni davlat qochoq rahbarlarining Xivaga kelishi; 4) Chet davlatlar bilan yozishmalar. 1.2 Q о ‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy yuksalish XVIII asr ikkinchi yarmiga kelib shakllangan obyektiv shart–sharoitlar siyosiy–ma’muriy boshqaruvda о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot sulolasi arboblarining mustahkam о ‘rin egallashlari uchun real imkoniyatlarni yaratdi. 1763-yilda siyosiy minbarga о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug‘i inoqi Muhammad Amin (1729–1790) k о ‘tarildi va keyingi 150 yil davomida uning avlodlari Xiva xonligi taxtida о ‘tirdilar. 1770-yilda о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug‘i inoqi Muhammad Amin Buxoro xoni Doniyolbiy oldiga yordam s о ‘rab bordi. Uning bilan Buxoroga borgan mahramlar orasida Avaz mirob (Munisning otasi), Shomurodbek, Abdukarimbek, Shoniyozbek, Muhammad Rizobek, Bobobek, Rahimberdibek, Ollaberdi udaychi kabi amaldorlar, Abdurahmonboy, Boynazarboy, Eshqobilboy, Niyozmuhammadboy kabi boylar bor edi 1 . Buxorodan madad kuchlari bilan qaytgan Muhammad Amin inoq Jahongirxonni taxtdan tushirdi va uning о ‘rniga Bulakayni о ‘tqazdi. Qisqa muddatda yovmutlar z о ‘ravonligi cheklandi, ocharchilik asoratlari tugatildi va arzonchilik boshlandi. Yirik yer egalari va dehqonchilik kentlaridagi oqsoqollar hamda savdogarlardan madad olgan q о ‘ng‘irot qabilasi biyi Eshmuhammadning о ‘g‘li Muhammad Amin q о ‘g‘irchoq xonlarni taxtga chiqarib amalda butun davlatni boshqarishni о ‘z q о ‘liga oldi. Muhammad Amin inoq vafotidan s о ‘ng, о ‘g‘li Muhammad Avaz inoq (1790–1804) ham bir qator xonlarni (Oqimxon, Abdulazizxon, Abdullaxon, Ortiq G‘oziyxon, Yodgorxon, P о ‘lat G‘oziyxon, Abdulfayzxon, Abulg‘ozi IV va V) taxtga k о ‘targan b о ‘lsada, asosan xonlikda davlat hokimiyatini о ‘z q о ‘lida ushlab turdi 2 . 1 Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX асрнинг бошларида Хоразм. Хива хонлиги. – Урганч:. Хоразм, 2009. - B .147. 2 Камалов С.К Народно-освободительная борьба каракалпаков против хивинских ханов в XIX веке (қарақалпоқ тилида). – Нукус:. ККГиз. 1955. - C .95. 1804-yilda taxtga о ‘tirgan Avaz inoqning о ‘g‘li Muhammad Eltuzar (1804- 1806) о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug‘idan birinchi b о ‘lib, rasmiy ravishda xon deb e’lon qilindi. Xivadagi madrasalardan birida ta’lim olgan va harbiy ishlarga k о ‘proq e’tibor bergan xon Buxoro bilan munosabatlarni keskinlashtirdi. Natijada 1806-yilda amir Haydarning q о ‘shinlari Xorazmga yurish boshlab, Shabboz yaqinidagi jangda Xiva q о ‘shinlariga shikast yetkazdilar. Amudaryoning s о ‘l qirg‘og‘iga о ‘tishga uringan Eltuzarxon kema ag‘darilishi natijasida ch о ‘kib, halok b о ‘ladi. Xon bu vaqtda 37 yoshda edi. Buxoro amirligi bilan urushdagi mag‘lubiyat Xiva xonligining harbiy–siyosiy mavqeini pasaytirib yubordi. Ayrim amaldorlar markaziy hokimiyatni tan olmay q о ‘ydilar. 1806-yilda soliqlarning k о ‘pligidan norozi b о ‘lgan Beshqal’a hududidagi (Chimboy, Qipchoq, Mang‘it, X о ‘jayli va Q о ‘ng‘irot) aholi q о ‘zg‘olon k о ‘tardi 1 . О ‘zini xonlikdan mustaqil deb e’lon qilgan qozoq– qoraqalpoqlarning Xivaga qarab y о ‘lga chiqqan q о ‘shinlari qurolsizlantirildi. Xiroj deb nomlangan mahsulot bilan olinadigan soliq о ‘rniga solg‘ut deb atalgan pul solig‘i joriy qilinishi aholi noroziligini biroz b о ‘lsada. pasaytirish imkonini berdi. Ushbu vaziyatdan foydalangan Muhammad Rahimxon t о ‘rt oy taxtda о ‘tirgan Abulg‘ozi о ‘rniga davlatni boshqarishni о ‘z q о ‘liga oldi. Munisning yozishicha, Muhammad Rahimxon I davlatni q о ‘lga olganidan keyin uning qarindoshi Muhammad Rizobek unga b о ‘ysunishdan bosh tortadi. U о ‘ziga tegishli odamlari bilan Qiyot q о ‘ng‘irotidagi hovlisiga boradi. S о ‘ngra Qipchoq qal’asini bosib olib, qal’a hokimi Ollohberdibekni о ‘ldiradi. U orol hokimi T о ‘ramurod s о ‘fidan xonga qarshi kurashda yordam s о ‘radi. Xon Qipchoq qal’asiga avval Qutluq Murod inoqni yuboradi, keyin о ‘zi ham uni qamal qiladi. Muhammad Rizobekka Muhammad Niyozbek va Muhammad Niyoz otaliqlar madad beradilar. Bu kurashda u Orol hokimi T о ‘ramuroddan ham yordam oladi. Suyunbek va О ‘roz Alibek Oroldan yordamga kelgandilar. Muhammad Rahimxon natijasiz Xorazmga qaytadi. Muhammad Rizobek Qipchoq qal’asidan s о ‘ng, Gurlanga ham hujum qiladi va uni qamal qiladi. Bu yerda ham 1 Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшоҳий // Мерос тўплами. – Т:. Камалак. 1991. - B . 49 . unga katta mulkdorlar Muhammad Niyozbek va Muhammad Niyoz otaliq yordam beradilar. Ular Buxorodan madad olgach, Qiyotni ham bosib olib Xivaga yaqinlashadilar. Muhammad Rizobek xon bilan sulh tuzish bahonasida Xivaga kirib, uni tarafdorlari bilan о ‘ldirmoqchi b о ‘ladi. Uning bu niyatidan xon xabardor b о ‘lib, poytaxtga kelgan Muhammad Rizobekni tarafdorlari bilan tutib olib, qatl va zindonband etadi. 1808-1809 yillardan boshlab, Muhammad Rahimxon I о ‘z hukumatini turkmanlar, qoraqalpoq va Orol b о ‘yi о ‘zbeklari orasida mustahkamlash uchun harakat qilib, urush va muhorabalar olib bordi. Xiva navkarlari 1810-yil bahoridan kech kuzgacha Janadaryo (Yangidaryo) b о ‘ylaridagi qozoq va qoraqalpoq ovullariga tajovuz qilib turdilar. Natijada mahalliy amaldorlar Aydosbiy, Kechenekbiy, О ‘rinbiy yordamida Yangidaryo atrofida yashayotgan qoraqalpoqlar xonlikga b о ‘ysundirildi. 1811-yil fevralidan boshlab, xon buyrug‘i bilan Orololdi о ‘zbeklari ustiga q о ‘shinlar yuborila boshlandi. Shu bilan bir qatorda. 18 yildan buyon mustaqil hudud sifatida xonlik tarkibida mavjud b о ‘lib turgan Q о ‘ng‘irot bekligiga qarshi harakatlar boshlandi. Orolb о ‘yi qozoq–qoraqalpoqlari xonlikga b о ‘ysundirilgach, ular bilan о ‘lpon va soliqlar masalasida bitim tuzildi. “Muhammad Rahimxon butun nizolarni y о ‘qotish maqsadida deb yozgandi A.L.Kun, – qoraqalpoq oqsoqollari bilan shunday qarorga keldi: 1. Qoraqalpoqlar qancha yer ishlatishiga qaramasdan, har yili xonga 20 ming kichik tillo t о ‘lab turadilar; 2. Ular xonga 2 ming askar yuboradilar; 3. Umumiy ishlarga har yili 6 ming odam beradilar. 4. Q о ‘ng‘irotliklar va nukusliklar 2 ming tillodan, x о ‘jayliliklar 500 kichik tilla solg‘ut t о ‘laydilar”. Soliq tizimini tartibga solishga jiddiy e’tibor bergan xon davlat xazinasini t о ‘ldirish y о ‘llarini izladi. Endilikda soliqning miqdori mulkdorlarga qarashli ekin maydoni hamda olingan hosilining hajmiga qarab belgilanadigan b о ‘ldi. Soliq t о ‘plash ishi mahalliy hokimlar q о ‘lidan markaziy hukumat tasarrufiga о ‘tkazildi. Davlat soliqlarini yig‘ish vazifasi qushbegi va mehtarga, zakot t о ‘plash esa devonbegiga topshirildi. Fuqarolardan solg‘ut usuli bilan xazinaga olinadigan daromad va harajatlar maxsus daftarlarda qayd etilib, xonning nazorati ostiga olindi. Xonlikning chegara shaharlarida, karvon va kemalar qatnaydigan y о ‘llarda maxsus bojxona xizmati joriy etildi. Xonlikda ziroat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning jonlanishi davlat xazinasi daromadining о ‘sishiga imkon yaratdi. Xivaga kelgan rus elchisi N.Muravyev xon xazinasining bir yillik daromadi 4 mln. s о ‘mdan oshib ketganligi haqida ma’lumot bergandi. Xon dastavval mamlakatdagi tarqoqlikka chek q о ‘yish, davlat hokimiyatini markazlashtirish va mustahkamlashni о ‘zining asosiy vazifalaridan biri deb hisobladi. Odamlarning qobiliyatiga qarab, ish topshiradigan xon davlat ahamiyatiga molik tadbirlarni amalga oshirish uchun о ‘z atrofiga ishonchli, nufuzli, ishbilarmon amaldorlar, dindorlar va harbiylarni t о ‘pladi. Xiva xonligi tobeligiga о ‘tgan turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning badavlat hamda nufuzli arboblarini о ‘ziga yaqinlashtirib, ularga yer mulk va yuqori lavozimlar in’om etdi. Musulmon dindorlarining el-yurt orasidagi obr о ‘-e’tiborini hisobga olib, о ‘zini ularga yaqin tutish maqsadida payg‘ambar avlodlaridan hisoblangan sayyidlar qiziga uylandi. Saroyda yirik din arboblariga joy va lavozim berdi, mol-mulk in’om etdi, k о ‘plarini soliq va t о ‘lovlardan ozod qildi. Davlatni boshqarish ishlarini isloh qilish bilan jiddiy shug‘ullangan Muhammad Rahimxon Abulg‘ozi Bahodirxon davrida joriy etilgan boshqaruv tartibini о ‘zgartirdi. Xiva xonligining ma’muriy markazlari sifatida Xiva, Hazorasp, Xonqa, Gurlan, Anbarmanoq, Shabboz, Mang‘it, Qipchoq, Qilich Niyozboy, X о ‘jayli, Xitoy, Toshhovuz, Yangi Urganch, Ilonli, G‘azovot belgilandi. Keyinchalik ular qatoriga Q о ‘ng‘irot va Chimboy ham q о ‘shildi. Endi kent oqsoqollari va inoqlari о ‘rniga hokimlar hamda masjid qavmlari oqsoqollari boshqaruvi joriy etildi. Shu bilan bir qatorda ayrim joylarda urug‘lar vakillaridan tayinlangan noiblar о ‘z qavmlarini boshqarishni davom qildirdilar. Holbuki Xiva xonligida urug‘chilik munosabatlari о ‘lkadagi boshqa feodal davlatlarga qaraganda ancha kuchli b о ‘lgan. Xiva xonligida mehtar, qushbegi va devonbegi lavozimlari eng yuqori hisoblanadigan b о ‘ldi. Ularning nazorati ostida mamlakat iqtisodiyoti, ijtimoiy-siyosiy, harbiy mudofaa, diniy ishlar bilan shug‘ullanuvchi markaziy boshqaruv idoralari ta’sis etildi. “Muhammad Rahimxon о ‘z hokimiyatini adolat niqobi ostiga yashirib, uni mustahkamlash uchun Oliy kengash ta’sis etdi. Bu kengashga turli da’vo va jinoat ishlarni k о ‘rish hamda qaror chiqarish huquqini berdi, t о ‘g‘rirog‘i amr qildi” deb yozgandi N.Muravyev. Xonning о ‘zi raislik qilgan Oliy kengash davlatning qonun chiqaruvchi, ma’muriy va sud organi vazifasini bajarar hamda unda eng nufuzli amaldorlar qatnashardilar 1 . Ular orasida devonbegi, qushbegi, mehtardan tashqari naqib, shayxulislom, mutavalli, mirob, qozi, farmonchi, darg‘a, shig‘ovul, dasturxonchi, arbob, mirox о ‘r, t о ‘shakchi, oqo- og‘o va boshqa amaldorlar bor edi. Kengash qatnashchilari haftaning juma kunlari k о ‘rinishxonada t о ‘planardilar. Ularga osh tortilgandan keyin, maslahat kengashi quyuq ziyofat tarzida, ba’zan kech tundan erta tonggacha davom etardi. Muhammad Rahimxon K о ‘hna Arkda zarbxona uchun bino qurdirdi va о ‘z nomidan tilla hamda kumush tangalar chiqara boshladi. Yangi pullar xonlikda tovar–pul munosabatlarini yaxshiladi va soliq t о ‘lovlarini tartibga solishda muhim rol о ‘ynadi. Davlat xizmatida b о ‘lgan saroy ayonlari va viloyat amaldorlari uchun lavozimiga qarab, maosh belgilandi. Shu bilan hukmdorlarning daromad taqsimotida mavjud о ‘zboshimchaliklariga chek q о ‘yildi. Davlat arboblari orasida о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug‘i vakillari mavqei yanada oshirilib, ularning soni ortib bordi. Yusuf Mehtar og‘a о ‘zbeklar vakili sifatida xon saroyida bosh vazir lavozimiga tayinlandi. Muhammad Rahimxon kuchli q о ‘shin tuzishga va uning yordamida xonlik hududlarini kengaytirishga intildi. Muhammad Yusuf Bayoniyning guvohlik berishicha, muntazam otliq q о ‘shinlar 13 mingdan ziyod b о ‘lib, unda о ‘zbek, turkman va qoraqalpoklar asosiy о ‘rinni egallardi. Navkarlarga harbiy xizmatlari uchun yer ajratib berilgan va ular soliqlardan ozod etilgandi. 1818–1819-yillarda Xiva xonligi q о ‘shinlari janubiy Turkmaniston va Xuroson yerlariga harbiy yurishlar uyushtirdilar 2 . Chorj о ‘y yaqinidagi janglardan birida Xiva q о ‘shinlari Buxoro amirligi lashkarlaridan zarba 1 Йўлдошев М.И. К истории крестьян Хивы XIX века. – Т:. 1966. - C . 86 . 2 Юлдашев М.Ю. Ценный источникпо истории Хорезма (О рукописи Баяни История Хорезма) // Известия АН УзССР. Серия Общественные науки. – T :. 1958 . - C . 106 . yedi va yengildi. 1819-yil 6-oktabrda Kavkazdan elchi sifatida kelgan kapitan Muravyevni xon qabul qilmasdan, “josus b о ‘lsa kerak” degan shubha bilan Q о ‘shk о ‘pirdagi Ilgaldi qishlog‘ida 47 kun davomida kutib turishga majbur qildi. 1819-yil 20-noyabrda xon N.N.Muravyevni Xivaga taklif qildi va muzokaralar vaqtida savdo karvonlari xavfsizligini ta’minlash, chegaralar haqida kelishib olishga intiladi. Xon bilan suhbatda keyin N.Muravyev о ‘z hisobotida “Muhammad Rahimxon butunlay yangi davlat barpo qildi, deyish mumkin. Endilikda bu davlat О ‘rta Osiyodagi eng kuchli xonliklar jumlasiga kiradi” deb yozgan edi. 1820-1824-yillarda Muhammad Rahimxon yangi kuchlarni t о ‘plab, Buxoroga qarshi bir necha bor yurishlar qildi. Buxoroga tegishli Qoqishtivon va Og‘ar qal’alari bosib olindi, Buxoro amirligiga qarashli Mari va Tajan vohasi turkmanlarining chavdur, g о ‘klan, taka, sariq va yovmut urug‘lari Xiva xonligi qaramog‘iga о ‘tdi. Xonning farmoni bilan Axal-Taka turkmanlarining bir qismi K о ‘hna Urganch va Ilonli qal’alari atrofiga k о ‘chirildi. Xiva q о ‘shinlarida navkarlik xizmatlarini о ‘tash sharti bilan turkmanlarga yer ajratib berildi va soliqlar miqdori kamroq qilib belgilandi. 1825-yil 7-mayda 50 yoshida b о ‘lgan Muhammad Rahimxon I vafot qildi. Uning о ‘rniga taxtga k о ‘tarilgan о ‘g‘li Olloqulixon (1795–1842) xonlikning hududlarini kengaytirish va chegaralarini mustahkamlash ishlarini davom ettirdi1 . Yangi xon otasiga о ‘xshab, Mari vohasiga 3 marta (1826, 1829, 1841), Buxoro amirligiga qarshi 7 marta katta harbiy yurishlar qildi. Natijada Xurosondagi Jamshid qabilalarining 1200 oilasini Qilich Niyozboy arna b о ‘yiga k о ‘chirib keltirdi. 1826-yilda Xiva q о ‘shinlari xonning inisi Hazorasp hokimi Rahimquli boshchiligida Shimoliy Xurosonga yuborilgan Xiva q о ‘shinlari 123 kun safarda b о ‘ladi. Xivaliklar Oqdarband qal’asini qamal qilib, u yerdan 100 dan ortiq oilani K о ‘shk о ‘pirdagi Zey yopi yaqiniga k о ‘chirib keltiradilar. Natijada bu yerda eroniylarning Oqdarband qishlog‘iga asos solinadi. Oqdarbandni bosib olgandan s о ‘ng, xon askarlari Muzduron yaqinida joylashgan Malikobodga keldilar. Shu kuni “Qorasuv kanori va Kanafs hisori ustidan о ‘tib peshin chog‘i kanakush qala’asin... ihota qilib, hamul soat ul qal’a ahlin mol va ashyosi bila tasarrufg‘a kirguzdi”. R о ‘y berayotgan qaltis siyosiy vaziyatni e’tiborga olgan Olloqulixon Xurosonga yurish qilib, 20 ming eronliklarni bandi qilib qaytdi va ularning mehnati bilan Xiva shahrining mudofaa imkoniyatlarini kuchaytirishga harakat qildi. Natijada 1842- yilda Olloqulixon buyrug‘i bilan Muhammad Yoqub mehtar va Otamurod Matrizo qushbegi boshchiligida Ichan qal’aning tashqi qismida uzunligi 6614 va balandligi 4 metrli yangi mudofaa devori tiklandi. Qurilish ishlari 30 kun davom etgan devorni Muhammadrizo Ogahiy “Hisori xush bino” deb baholab, tarix bitgandi. Endilikda xonning Rafanik va Nurullaboy degan joydagi bog‘lari ham shahar tarkibiga kirdi. Shu davrlardan boshlab, Xiva shahri hududi Dishan va Ichan qal’a (mudofaa devorlari uzunligi 2100 m.) degan nom bilan ajratiladigan b о ‘ldi. Xivaning Dishon qal’a devori barpo etilishi natijasida shahar mahallalari soni sezilarli darajada oshdi. Natijada Ichan qal’adagi 33 mahalla qatoriga yana 44 ta Dishon qal’a mahallalari q о ‘shildi. Mahalla nomlari shu yerda yashayotgan va kasbi-koriga qarab, bir biridan ajralib turgan hamda shu yerda yashagan katta amaldorlar nomi bilan bog‘lab aytiladigan b о ‘ldi. Natijada xivaliklar bir–birini Chitkarlar, Alakchilar, Kulollar, Miskarlar, G‘azzollar, Otamurod qushbegi, Yoqub Mehtar, Yusuf Yasovulboshi mahallasidan deb atay boshladilar 1 . Shahar k о ‘chalari soni 109 taga, masjidlar soni va qorixonalar soni 120 taga yetdi5 . Xiva shahri aholisi soni о ‘sib borganligiga qaramasdan hali aholi soni judayam q о ‘p deb aytish mumkin emasdi. “Xivadagi erkagu-ayollar soni 4000 dan ortiq emas. Ular asosan amaldorlar, dindorlar va savdogarlardan iborat edi. Shaharliklar orasida sartlar, forslar va о ‘zbeklar k о ‘pchilikni tashkil qiladi. Shahar atrofida yaxshi ishlangan dalalar, bog‘ va imoratlar mavjud b о ‘lib, ularning aksariyati xon va uning amaldorlariga tegishli”. 1842 yildagi Xiva shahri va undagi ayrim yangiliklar rus sayyohi T.F.Bazinerning safar taasurotlari haqidagi maqolalarda о ‘z aksini topdi. Qozog‘iston ch о ‘llari orqali Xivaga kelgan mazkur olim shaharning 100 yil oldin rus ofitseri Nazimov tomonidan qog‘ozga tushirgan xaritasi kabi yangi chizmalarini yaratdi. Muhammad Rahimquli inoq (1842-1846) taxtga chiqishdan 1 Матниёзов М. Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган ўрни ва роли (XIX аср – XX аср бошлари). 2–нашри. ― Урганч:. 2004. - B . 75 . oldin Hazoraspda hokim edi. U ajdodlari olib borgan bosqinchilik siyosatini davom ettirib, jiyani Muhammad Amin boshchiligida Buxoroga qarashli b о ‘lgan Marvga katta q о ‘shin yubordi. Bundan xabar topgan Buxoro amiri Nasrullo Xivaga elchilar j о ‘natib, ular izidan о ‘zi katta q о ‘shin bilan Xorazmga yurish qildi. Buxoroliklar Hazorasp qal’asini qamal qilganligini eshitgan Rahimquli darhol Marvga chopar yuborib Muhammad Amin q о ‘shinlarini tezlik bilan orqaga qaytarishni buyurdi. О ‘zi esa qisqa muddatda q о ‘shin t о ‘plab, Hazoraspga keldi. Bu yerda b о ‘lgan shiddatli jangda Buxoro q о ‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi (hijriy 1259, milodiy 1843-44). Nasrullaxon qochdi va uning qolgan q о ‘shinlari qirib tashlandi. Ushbu jangda shoir Ogahiy ham qatnashib, q о ‘liga qurol olib, dushmanga qarshi kurashgan edi. Buxoro amiri Nasrullo Xiva xonligiga yurish qilib, Hazoraspni qamal qilganda, Saqar jamoasi Xiva xonligiga tegishli yerlarni talagan edilar. Amir Nasrulloh Buxoroga qaytgandan keyin Xiva xoni K о ‘hna Urganchga keladi. U jamoadan tezlikda 10000 tilla yorg‘u yig‘ishni buyuradi va yig‘dirib oladi. Rahimqulixon taxtda 3,5 yil о ‘tirdi va 1846 yilda 28 yoshida vafot etdi. Endi taxtga Olloqulixonning о ‘g‘li Muhammad Amin inoq (1846-1855) k о ‘tarildi. Yangi xon о ‘z amaldorlari tarkibida deyarlik katta о ‘zgarishlar qilmadi, faqat devonbegi Erniyoz Mahram о ‘rniga Bekniyoz Mahramni tayinladi. Bu davrda xon saroyida Rahmatullo Yasovulboshi, Matniyoz devonbegi kabi yosh va sadoqatli amaldorlar ishlardilar. Muhammad Aminxon davrida Marv va Seraxs qal’alari atrofidagi taka, sariq va yovmut kabi turkman qabilalarining q о ‘zg‘olonlari kuchaydi. Q о ‘zg‘olonchilar xon yuborgan soliq yig‘uvchi amaldorlarni qatl qildilar. Natijada xon bir necha bor q о ‘shin tortib, turkmanlar ovullarini vayronaga aylantirdi. 1854-yildagi shiddatli janglardan s о ‘ng Marv qal’asi yakson qilindi. 1855-yil fevralda Axal-Taka turkmanlari ustiga yurish vaqtida Saraxs degan joyda Muhammad Aminxon halok b о ‘ldi va uning jasadi Xivaga keltirib dafn qilindi. Ammo xonning halok b о ‘lishi haqida yangi ma’lumotlar ham bor. Jumladan, professor M.Matniyozovning ta’kidlashicha, xon Seraxs yaqinidagi jangda shaxsan qatnashadi va о ‘q tegib, otdan yiqiladi. Qurbon kal ismli taka turkman xonga nayza urmoqchi b о ‘lganida, Abdulla mahram о ‘zini hukmdori ustiga tashlab, xonni о ‘limdan saqlab qoladi. Xonni himoya qilgan Rahmonberdi qozi va Muso T о ‘ralar ham shahid b о ‘ladilar. Seraxs hokimi О ‘rozxon yarador b о ‘ladilar. Muhammad Aminxonning boshini tanasidan judo qilinib va uni Tehronga - Eron shohi Nasriddinga yuboradilar. Xiva xonligi taxtiga Yaqub Mehtar, Mir Ahmad Jamshid kabi amaldorlar yordamida k о ‘tarilgan yangi xon Qutlug‘ Murod inoqning о ‘g‘li Sayyid Abdullaxon (1855) ni saroy amaldorlaridan katta bir guruhi tan olmay, hokimiyatni о ‘zlari boshqarishga intildilar. Ustasiga Marv va Seraxs turkmanlari yana bosh k о ‘tardi va xon juda k о ‘p harakatlar bilan ularni tinchitishga erishdi. 1855-yil 1-aprelda Abdullaxon zafar quchib, Xivaga qaytib keldi. Saroydagi fitnachilar xonga qarshi g‘alamis ishlarni davom ettirdilar. Ularning da’vati bilan Yangiyop, Muzqum va Izmixshir atrofidagi yovmut turkmanlari G‘azovot va Ilonli atroflaridagi qishloqlarni taladilar. Bu yerlarni boshqarayotgan va soliq t о ‘playotgan xon amaldorlari о ‘ldirildi. Abdullaxon Xivadagi fitnachilarni fosh qilib, boshliqlarini qatl qildirdi. Shundan s о ‘ng katta q о ‘shin bilan isyonchilar ustiga yurish boshladi va ularga qaqshatqich zarba berdi. Biroq avgust oyining oxirida Yakkaterak mavzesida yovmut otliqlaridan bir guruhi kechasi xon qarorgohi va q о ‘shinlariga hujum qildilar. Kutilmaganda boshlangan jangda Abdullaxon va uning eng yaqin amaldorlari - Mir Muhammadxon, Niyoz Muhammad yasovulboshi, Abduljabbor devonbegi va boshqalar fojeali halok b о ‘ldilar. 1855-yil 3-sentabrda taxtga k о ‘tarilgan yangi xon - 18 yashar Qutlug‘murod Abudullaxonning inisi edi. Xon turkmanlar bilan b о ‘lgan urushda halok b о ‘lgan amaldorlar о ‘rniga yangilarini tayinladi. Vazir Muhammad Yaqub Mehtar, Bobo qushbegi va boshqa saroy ayonlari tavsiyasi bilan Muhammad Niyoz devonbegi, Eshniyoz yasovulboshi, Bog‘ibek ibn Rahimberdi beklarbegi va uning inisi Eltuzar inoq yangi lavozimlarga q о ‘yildilar. Saroydagi о ‘zgarishlar ayrim shuhratparast amaldorlarning isyoniga turtki berdi va Muhammad Niyozbiy fitnasi sabab 1856-yil 12-fevralda halok b о ‘ldi. “ О ‘z shaxsiy manafaatini k о ‘zlagan Muhammad Niyozbiy taxtni egallash uchun oxirgi pastlikkacha yetib ordi. Xalq ahvoli bilan hech qanday hisoblashmay, ularni talon-toroj b о ‘lishlarigacha rozi b о ‘ldi va boshchilik qilmoqchi b о ‘ldi”. Taxtga Muhammad Rahimxonning 33 yashar о ‘g‘li Sayyid Muhammad T о ‘ra о ‘tqaziladi. Tashqi siyosat sohasida Sayyid Muhammadxon Buxoro bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalarni yaxshilashga harakat qildi. Shu maqsadda Amir Nasrullo bilan diplomatik munosabatlar yaxshilanib, Buxoro bozorlaridan mahsulotlar sotib olish y о ‘lga q о ‘yildi. Xon xalq q о ‘zg‘olonlari va amaldorlar noroziliklarni bartaraf etish jarayonida obodonlashtirish va qurilish ishlariga ham e’tibor berdi. 1860- 1863 yillarda Amudaryoning о ‘ng qirg‘og‘idagi b о ‘z yerlarga suv chiqarilib, yangi serhosil ekin maydonlari ochildi. Soliq tizimi biroz takomillashtirilib, t о ‘plangan mablag‘lar harajati ustidan nazorat kuchaytirildi. Xonlikdagi mehtarning soliq daftarini Mahmud devon va qushbegining soliq daftarini Muhammad Yoqub devon yuritardi. Bu davrda Xivadagi Sirchaliyop yoqasida hashamatli madrasa qurilib, ishga tushirildi. Xon saroyiga taniqli shoirlar, tarixchilar, bastakorlar, tarjimonlar yig‘ildi. Arab va fors tilida yozilgan noyob asarlar mahalliy о ‘zbek tiliga tarjima qilina boshlandi. Shoir Ogahiy Sayyid Muhammadxon hukmronligi davriga bag‘ishlab “Gulshan ud-davla” nomli tarixiy asar yozdi. 1863-yil mayida Sayyid Muhammadxon haj safaridan qaytgan bir guruh davresh–qalandarlar qatorida Xivaga kelgan venger turkshunos olimi Arminus Vamberi bilan uchrashdi. Xorazmda о ‘zbek davlatchiligining asoslari о ‘rnatilib, xonlik boshqaruvi joriy etilgach, hunarmandchilik sohalarining rivojlanishi, savdo-sotiq munosabatlarining kengayishi natijasida shahar va qishloqlar qiyofasi о ‘zgarib bordi. Urbanizatsiya jarayonlari minglab k о ‘chmanchi chorvadorlarni о ‘troq dehqon va hunarmandlarga aylantirdi hamda ularni yirik qishloq va shaharlar hayotiga bog‘lab q о ‘ydi. Voha va uning atrofidagi shaharlardagi odamlar turmushida keskin о ‘zgarishlar r о ‘y berdi. Endilikda ular о ‘ziga xos mustahkam imoratlar, qal’a va istehkomlar barpo eta boshladilar. Natijada Xiva, Yangi Urganch, Shohobod, Hazorasp kabi shaharlarda xom va pishgan g‘ishtdan hashamatli saroy va qasrlar, masjid va madrasalar barpo etildi. Osoyishta davrdan darak beruvchi bunday me’moriy yodgorliklarning Xiva xonligi hududida k о ‘plab tiklanishi saltanat qudrati oshib borayotganligi va kuchli davlat arboblari yetishib chiqqanligidan darak beruvchi holat edi. Ular mamlakatda tinchlik va osoyishtalikni saqlash hamda yuz berishi mumkin b о ‘lgan g‘alayonlarning oldini olish choratadbirlarini k о ‘rdilar. Yovmut sardorlari va qoraqalpoq biylari bilan tinchlik muzokaralari olib borildi. Ular yer va suv bilan ta’minlandi, soliq t о ‘lovlari miqdori kamaytirildi. Adolatli siyosat tufayli mamlakatda osoyishtalik qaror topdi. Ammo bularning bari kuchayib kelayotgan yangi xavf–xatarning oldida hech narsa emasdi. Chunki, rus ma’murlarining asir va qullarni ozod qilish haqidagi talablariga rad javob berildi. Shu bilan birgalikda, xon va uning yaqin birodarlari orasidagi mavjud b о ‘lgan nizolar davlatni boshqarish va uni xavf–hatardan muhofaza qilish ishlariga salbiy ta’sir k о ‘rsatdi. Xulosa qilib aytadigan b о ‘lsak, q о ‘ng‘irot sulolasininng talantli davlat arboblari sayi–harakatlari bilan Xiva xonligi XIX asrning oxirgi choragigacha b о ‘lgan yillarda о ‘lkadagi kuchli davlatlardan biriga aylandi. Uning ichki va tashqi boshqaruv organlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, madaniy taraqqiyotidagi y о ‘nalishlar aniq belgilab olindi. Natijada xon va uning amaldorlari har xil tajovuzlarga qarshi javob beradigan mustaqil siyosat yurgizishga qodir siyosiy arboblarga aylandilar. Buxoro amirligi bilan tuzilgan sulh shartnomalari va olib borilgan muzokaralar natijasida ikki о ‘rtadagi urushlarga chek q о ‘yildi. Doimiy ziddiyat va raqobatlar oxir oqibatda Xiva xonligi taqdirini ular k о ‘zlagandek hal qilinishiga imkon bermadi. II BOB. XIVA XONLIGINING QO‘SHNI DAVLATLAR BILAN OLIB BORGAN TASHQI ALOQALARI 2.1 Xiva xonligining Buxoro va Qo‘qon xonligi bilan olib borgan savdo va diplomatik aloqalari XIX asrning 30-40 yillarida Xiva xonligida hunarmandchilik sohasida Xiva, Hazorasp, Xonqa, Yangi Urganch, Karmana, Qo‘shko‘pir, Hazovot, Shavot, CHig‘atoy, Ambar, Kat, Toshovuz, Gurlan, Xitoy, Manng‘it, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot, Bag‘dod, Bo‘ldimsoy, Ilyali, Eshonqipchoq, Qilich Niyozboy, Qo‘xna Urganch, Pitnak, Porsu, SHohobod, Mari, Penja va Saraxs degan joylar muhim o‘rin egallagan. O‘sha vaqtda Xiva shahri ikki qavat devor bilan o‘rab olingan: birinchi devorning uzunligi 2 chaqirim, kengligi 200 sarjin bo‘lib, uning burchaklarida to‘rtta gumbaz qorovulxona qurilgan. SHaharga kirish uchun sharq tomonda Abdanbobo dorvozasi, shimolda-Bachki dorvozasi va g‘arbda-Shermuhammadota dorvozasi bo‘lgan. 1842 yilda Olloqulixon shaharni kengaytiradi. SHahar atrofidagi devorning aylanma uzunligi 6 chaqirimga etkaziladi. Shaharga kirish uchun yangi devorga 12 darvoza o‘rnatiladi. Natijada Xiva shahrining maydoni 10 desyatinaga, aholining soni 10000 kishiga etadi. Xiva diniy va ilmiy markaz bo‘lib, bunda 17 machit, 22 madrasa va xon saroyi o‘rnashgan edi. Shaharliklar Polvon ota arig‘i suvidan foydalanilar edilar. Lekin ariqlardan oqadigan suvlarning ifloslanishi sababli turli kasalliklar, ayniqsa rishta kasali tarqalar edi. Xivada va uning atrofidagi erlarda qishloq xo‘jaligi ishlari, ayniqsa bog‘dorchilik bilan shug‘ullanillar edi. SHaharda 260 do‘kon, bir qancha karvon saroylar bor edi. Yana savdogarlar uchun cheti devorli katta va uzun timlar mavjud edi. Paxta, ip, ipak, gilam, kigiz, sholcha, arqon, mis, temir, yog‘och, o‘tik, non bozorlari bo‘lar edi 1 . SHuningdek, kavushdo‘zlar, temirchilar, zargarlar, miskarlar, duradgorlar, egarchilar, attorlar, bazzozlar, idish-tavoqlar, choy, sovun- sham, pichoq, charm va shunga o‘xshashlar bilan savdo qiladigan alohida-alohida rastalar bo‘lgan. Turli meva rastalari ham mavjud edi. Qo‘ng‘irot shahri ham katta o‘rinni egallagan. Bu erda 315 savdo do‘koni, 7 machit, hammom, karvon saroy va shu kabi pishiq g‘ishtdan qurilgan uylar bo‘lgan. SHahar atrofida yaxshi mevazor bog‘lar bor edi. Gurlan shahrida esa 300 dan ortiq har xil do‘konlar ishlab turgan. Xonlikning eng eski shaharlaridan Qo‘xna Urganch o‘sha davrda xaroba holda bo‘lsa ham, lekin o‘zining qadimgi yodgorliklari bilan O‘rta Osiyoda va butun SHarqda mashhur edi. qo‘xna Urganchdan bir chaqirim chetda, xon arig‘i bo‘yida shaharcha vujudga keldi. Uning atrofi devor bilan o‘rab olindi. U obodlasha bordi. Yangi Urganch 15-20 machit va 2 madrasani, 320 do‘kon va bir qancha karvon saroylarni o‘z ichiga olgan edi. Eng qadimgi shaharlardan Hozorasp Xivadan 57 chaqirim sharq tomonda joylashgan bo‘lib, atrofi devor bilan o‘ralgan. SHaharda 10 machit, Inoqning arki, pishiq g‘ishtdan qurilgan madrasa, 150 do‘kon mavjud edi; bu erda ham savdo va hunarmandchilik ancha taraqqiy qilgan edi. Xivadan 61 chaqirim shimoli-g‘arbdagi Toshovuz Xorazm xoni- Rahimhonning asosiy dam olish joylaridan biri hisoblanardi. Bu erda, katta shaharlardagi kabi, haftada chorshanba va shanba kunlari bozor bo‘lib savdogarlar ko‘chmanchi aholi bilan savdo qilishga kelar edilar. Ayniqsa, turkman gilamlari, qo‘y, jun va shu kabilar ko‘p sotilar edi. SHaharning o‘zida esa 180 do‘kon bo‘lgan. XIX asr o‘rtalarida Mari ichki va tashqi savdoda katta rol o‘ynab kelar edi. Bu shahar turkmanlar, Eron, Afg‘oniston, hindlar va Buxoro bilan savdo aloqalarida muhim ahamiyatga ega edi. Savdo- sotiqda paxta va tamaki asosiy o‘rin tutardi. Barcha bozorlarda hunarmandlar ishlab chiqargan olacha, qalami, bo‘z, chit, doka, ko‘chmanchi aholi tomonidan tayyorlangan chakmonlik, kigiz, sholcha, qop, arqon, gilam va boshqa narsalar sotilgan. Buxoro amirligining siyosiy va iqtisodiy markazi-Buxoro shahri edi. XIX 1 Юнусова Л.И «Торговля городов Средний Азии, Азербайджана и Ирана в 30-40-х гг. XVIII в. (по европейским источникам) //Позднефеодальный город Средней Азии. – Т.: 1990. C .122. asrning 40-50- yillarida devor bilan o‘rab olingan shahar maydoni 1739 tanob erni egallagan. Devorning uzunligi 14 chaqirim, balandligi 4 sarjin, qalinligi 2 sarjin edi; unda 130 gumbaz-qorovulxona, Samarqand, Qorako‘z, Imom, SHayx nomli va shunga o‘xshash 11 darvoza bor edi. Buxoro hunarmandchilik taraqqiy qilgan shaharlardan biri edi. Aholining asosiy qismi hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan, qolgan qismi qishloq xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanardi. O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan boshqa rivojlangan shaharlardagi kabi, Buxoro ko‘chalari ham tor (bir yarim-ikki sarjin) va egri-bugri edi. Umuman bu erda 360 ko‘cha va tor ko‘cha bor edi. SHahar markazida katta nomozgoh bo‘lib, bu maydon chekkasida Machit kalon, uning yonida eng katta Mirarab madrasasa va Minorai kalon qad ko‘targan 1 . Shaharga kiriladigan dorvozaning yo‘llari manna shu markaziy maydon orqali o‘tardi. Bozorlar, machit va madrasalar, aholining uylari markazdagi maydon bilan shahar devori o‘rtasiga joylashgan edi. Turkiston o‘lkasining hamma joylaridan, Tatariston, Hindiston, Eron, Qoshqar, Afg‘oniston, Turkiya va boshqa mamlakatlardan Buxoro madrasalariga talabalr kelib o‘qir edilar. YUqorida ko‘rsatilgan karvon saroylarining bir qismi amirniki, boshqalari esa xususiy kishilarniki edi. Buxoroda 9 ta tim bor edi. Har bir timning uzunligi yarim chaqirimgacha cho‘zilgan bo‘lib, har ikkala tomonidan qator do‘konlar joylashgandi. Timlardagi do‘konlar sotiladigan mol va mahsulotlar turiga qarab o‘rnatilgan edi. Masalan, bir tim tagida faqat temirchilik do‘konlari, boshqa timlar tagida poyabzal do‘konlari, kiyimliklar sotiladigan do‘konlar, qassoblik, zargarlik va boshqa do‘konlar bo‘lar edi. SHahar ichkarisida mol va mahsulot turlariga qarab 50 ta bozor, shahar tashqarisida esa 30 ta bozor bor edi 2 . Xonlikning butun tashqi savdosi markazlashgan shaxarlardan biri Qo‘ng‘irotda amalga oshirilgan. Qo‘ng‘irot qadimgi shaxarlardan bo‘lib, uning atrofi 27-28 chaqirim uzunlikdagi devor bilan qurshalgan. Ushbu devor asosan mudofaa vazifasini bajargan bo‘lib, ayni paytda shaharni ko‘rkiga ko‘rk ham qo‘shib turgan edi. qo‘ng‘irotni bu darajada katta mavqega ega bo‘lishi, savdo 1 Норқулов Н., Жўраев Ў. Ўзбекистон тарихи (XVI-XIX асрнинг биринчи ярми). – T:. Шарқ. 2001. - B .124. 2 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – T:. 1965. - B.272. yo‘lida joylashganida edi. Qo‘ng‘irot ichki va tashqi savdoning asosiy markazlaridan xisoblanardi; bu erda pishiq g‘ishtdan qilingan 13 ta ikki qavatli katta karvon saroy bo‘lganligi ma’lumdir. Bu erga xonlik tasarrufidagi boshqa shaxarlardan paxta, ipak, mevalar, tuz, qurilish yog‘ochlari, bo‘z, kanop, jun maxsulotlari, charm-teri, buyoqlar va boshqalar keltirilar edi. Qo‘ng‘irot shaxri orqali poytaxt Xivaga Buxoro, Rossiya, Xitoy, Eron va Xindistondan keltirilgan mollar ham olib kelinar edi. Jumladan, Qo‘ng‘irot orqali Xivaga Buxorodan olib kelingan xindlarning baqqollik mollari, Qobul belbog‘lari va sallalari keltirilgan. Bu savdo turi bilan xonlik poytaxtida yashovchi afg‘onlar, qobulliklar va xindlar shug‘ullanganlar. Xonlikning tashqi va ichki savdosida boshqa shaharlar xam muxim axamiyatga ega edi. Ushbu shaharlar savdogarlari tashqi savdoda Xitoy, Qoshg‘ar eri bilan olib borilgan savdoda o‘z faolliklari bilan ajralib turardilar. Ko‘rilayotgan davrda Xiva xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi savdo ancha qizg‘in edi. Xivadan Buxoro bozorlariga ipak, shoyi kiyimliklar, ayniqsa Xiva gilamlari, choy, xar xil chinni idishlar, turli xil quruq mevalar olib borilardi. YAna shuningdek, Xiva xonligidan, xususan Qo‘ng‘irotdan Buxoroga Rossiya mollari: temir, po‘lat va cho‘yan asboblari olib borilgan. Qo‘ng‘irot savdogarlari Buxoro bozorlariga olib borgan bu mollarni ko‘proq Xisor, Badaxshon, Maymana va boshqa joylardan kelgan savdogarlarga sotar edilar. Buxorodan Xivaga, paxta, doka, qorako‘l teri, qand, baqqollik mollari, temir va cho‘yan asboblari va shunga o‘xshash narsalar keltirilar edi. 2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari XVI asrdan boshlab tarix sahnasida muhim iz qoldirgan O’rta Osiyo xonliklaridan biri Xiva xonligidir. Xiva xonligi Buxoro amirligi kabi o’zining geografik jihatdan qulay joyda joylashganligi va suv yo’li bilan taminlanganligi sababli O’rta Osiyodagi eng rivojlangan davlatlardan bo’lgan. Xiva xonligi karvon yo’llari ustida joylashgan. Ayniqsa, u Rossiyaning Buxoro bilan savdo aloqalarida muhim o’rin egallagan. Xiva xonligi G’arb bilan SHarq o’rtasidagi savdoda faol qatnashgan. Xonlikning tashqi savdo aloqalaridagi keng ishtiroki uning hunarmandchilik taraqqiyoti bilan bog’liq. Xonlik poytaxti bo’lgan Xiva shahri hunarmandchiligi uzoq tarixiy ananalarga ega. O’rta asrlarda shahar hunarmandchiligi ixtisoslashtirilgan edi. Jumladan, Xivada gilam to’qish, yog’och o’ymakorligi, to’quvchilik va boshqa hunarmandchilik tarmoqlari mavjud bo’lgan. 1753-yil Xiva va Buxoroda bo’lgan rus savdogari D.Rukavkin paxta ekinining mo’lligi va hunarmandchilik korxonalari ochish uchun davlatning ma’lum tartib qoidalarining yo’qligini yozadi. Uning xabariga ko’ra, bu yerda hech qanday ruxsat olmasdan, xoxlagancha zavodlar, yani korxonalar ochish mumkin bo’lgan. Bu o’rinda albatta xivaliklarning xususiy korxonalarni ochishga davlat tomonidan to’siqning bo’lmaganligi etirof etiladi. XIX asrning 30-40-yillarida Xivada hunarmandchilik sohalarining eng muhimlaridan biri zargarlik hisoblangan. Zargarlar tilla buyumlar, taqinchoklar yasashda feruza, koral, marvarid, lal, zumrad, rangli shisha, sapfir kabi toshlardan ko’p foydalangan 1 . XIX asrning ikkinchi yarmida saqlanib qolgan hunarmandlar va savdogarlar nomlari, Xiva bozorlarida tovarlar xilma-xilligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Jumladan, pazachi-er haydash asboblari yasovchilar, xarrak-temirchilar, kuchanchi-buyincha yasovchi ustalar, misgar, 1 Қўшжонов О. Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий жараёнлар ва ҳаракатлар. ― Т:. Abu matbuot konsalt МЧЖ. 2007. - B.191. zargar, 40 pichoqchi, qinchi, bo’yoqchi, choponfurush, telpakdo’z, konchi, kovushdo’z, tavoqchi, qulfgar, kiyizfurush, juvozchi, sholikor-sholitegirmonida ishlovchi, qassob, tuzchi, kallapoz-qo’y kallasi sotuvchilar, baliqchi, nonvoy, choy va tamaki sotuvchilar, baqqollar, yog’och furushlar, ko’mirchi, shamchi, sovunchi, sarrof, jarchi va boshqalar. Bozorlarda bazi hunarmandlarning do’konlari ham bo’lib, mahsulotni shu yerda ham tayyorlagan va ham sotgan. Demak, do’kon ham korxona, ham rasta vazifasini o’tagan. Masalan: temirchi, misgar, tunkachi, sandiqchi va boshqalar. Po’stindo’zlar, ipak mato to’quvchilar, etikchilar va boshqalar uylarida ishlaganlar, va bozor kunlari mahsulotni bozorga olib chiqib sotganlar. Xiva ananaviy metall buyumlar ishlab chikarish markazi bo’lib, XIX asrning o’rtalarida u yerda misgar bo’lgan. Shunday qilib, Xorazmning hunarmandchiligi iqtisodiy hayotda muhim rol o’ynagan. Eng muhim badiiy buyumlar yasash ananalari Xorazm ustalaridan meros bo’lib kelgan. Mamlakatda hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita iqtisodiy taraqqiyotga, ichki va tashqi savdo aloqalarining rivojlanishiga zamin yaratgan. Demak, serqirra hunarmandchilik tarmoqlarining mavjudligi Xivaning azaldan moddiy va ma’naviy madaniyat markazi bo’lib kelganligini, xivaliklarning boshqa davlatlar bilan iqtisodiy-savdo aloqalarini davom ettirib kelganligini XVI asrda ham kuzatish mumkin, degan xulosa qilishga imkoniyat beradi. Xiva xonligi XVI asrda Rossiya, Hindiston, Eron, Buxoro xonligi bilan savdo aloqalarida bo’lgan. Xivaning tashqi iqtisodiy aloqalarini Xivaga kelgan rossiyalik va chet ellik elchilarning, hamda Rossiyaga borgan xivalik elchilarning keltirgan ma’lumotlarini tahlil qilish asnosida yoritishga harakat qilamiz. Jumladan, 1585-yil 11-noyabrda xivalik elchi Xo’ja Muhammadning Rossiya podshosi Fedor Ivanovichga keltirgan tortiqlari orasida tillo zari yuritilgan har xil ranglar bilan bo’yalgan, qimmatboho mashhad kamoni ham bo’lgan. Bu esa Xivaning Eron bilan savdo qilganligining bir isboti hisobanadi A.CHuloshnikov XVI asr o’rtalarida Moskva davlatining O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini yoritish jarayonida rus hukumatining Hindistonni bilishga intilishini ham e’tibordan chetda qoldirmagan. Ko’rib o’tilganidek, XVI asr ikkinchi yarmidan e’tiboran Rossiya Hindistonga boradigan karvon yo’llarini qidirib O’rta Osiyo va Eronga maxsus elchiliklar jo’natgan edi. Bu vaqtlarda Roosiya bilan Hindiston o’rtasida bevosita iqtisodiy munosabatlar yo’lga qo’yilmagan bo’lsa ham, hind tovarlari o’rtaosiyolik savdogarlar orqali Rus yerlariga kirib kelgan. A.CHuloshnikov o’rta asrlarda O’rta Osiyo bilan Rossiya o’rtasida savdo aloqalarining quyidagi usullari mavjud bo’lganligini e’tirof qiladi. Birinchidan, shox va xonlar o’rtasidagi savdo bo’lib, ular ishonchli vakillari-shaxslar, mehmonlar va savdogarlar orqali amalga oshirilgan. Ikkinchidan, xususiy savdogarlarning erkin tovar ayirboshlashi, va nihoyat, uchinchidan, hadya tariqasida xon va elchilarning nodir buyumlarni ayirboshlashi. XVII asrda ham Xiva xonligi bilan Rossiya o’rtasida elchilik va savdo aloqalari davom etgan. Elchilar Xiva xoni nomidan rus podshosiga tortiqlar olib borgan. Hadyalar tarkibida hind tovarlari ham bo’lgan. Masalan, 1641-yil noyabrda Xiva elchisi Muhammad Amin Bahodir tomonidan 100 ta hind viboykasi olib kelinganligi, elchining o’zida boshqa tovarlar qatorida 100 bo’lak hind chiti, 4 idishda nil bo’yog’i bo’lganligi ma’lum. 1646-yil 1-sentyabrda xivalik elchi Nazar Nodirqulov Astrobodda yo’lda kelayotgan vaqtida o’g’irlangan tovarlari ro’yxatida boshqalar qatori 6 ta hind dokasi, 5 ta hind tillo izufrey, 9 ta hind viboykasi, qo’y terisidan ishlangan 10 ta hind bosh kiyimi bo’lgan60. 1645-yilda Xiva xoni Abulg’ozixon hind podshosiga xat yozib, unda ilgarilari urganch xonlari hind shoxlari bilan tinchlikda yashashgan va savdogarlar bir-birlarining tomonlariga qatnab turganligini aytib, endilikda ikki mamlakat o’rtasidagi o’sha do’stlik va savdo aloqalarini davom ettirishni taklif qilgan. Hozirda esa Urganch xoni Hindiston shoxi bilan do’stlik aloqalari o’rnatgan bo’lib, savdogarlar bir- birlarining mamlakatiga qatnab turadi, deb bu haqda 1646 yil 7 noyabrda Astraxanga borgan Xiva elchisi SHayxbobo ma’lumot bergan 1 . SHu kabi xabarlar asosida XVI-XVII asrlarda Xiva bilan Hindiston o’rtasida do’stona siyosiy va iqtisodiy savdo munosabatlari o’rnatilgan, 1 Қўшжонов О. Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий жараёнлар ва ҳаракатлар. ― Т:. Abu matbuot konsalt МЧЖ. 2007. - B.194. deyish mumkin. 1667-yil 19-dekabrda Xiva elchisi Po’lat-Muhammad mahkamada Xiva xoni Hindiston shoxi bilan bordi-keldi qiladi va savdogarar har ikki tomonga borib erkin savdo kiladilar deb javob bergan. Urganchdan Hindistonga quruqlik yo’li bilan bir yarim oyda boradi, degan. Ularning tovarlari kindyaki, doka, qalampirmunchoq, dolchin, buyoq va boshqa tovarlar. Rus elchisi Ivan Fedotov 1669-yil 13-iyunda Xiva xoni Anusha xon huzurida bo’lgan va Rossiyaga qaytib kelgach, o’z axborotida buxoroliklar va xivaliklar bir-birlari bilan o’zaro savdo qilishi, bozorlarda uchratgan tovarlari, ularning narx-navosi haqida ma’lum qilgan. U Urganchlik savdogarlar Buxorodan viboyka, ip gazlama va rang-barang ipak matolari keltirishini, lekin, buxorolik savdogarlarning Xiva va Urganchga kam kelishini e’tirof etgan. SHu bilan birga I.Fedotov hindlar va balxliklar Xivaga kelishmaydi hamda Xivada hind omborlari ham yo’q, deb xabar beradi. Qizig’i shundaki, elchi Xiva bozorlarida sotilayotgan tovarlar narxini Astraxanda sotilish narxi bilan taqqoslab, bu tovarlarni Rossiyada sotishdan foyda chiqmaydi, deb hisoblagan. I.Fedotov ko’rsatmalaridagi hindlar va balxliklarning Xiva bilan savdo qilishmasligi haqidagi xabari ikki yil avval, ya’ni 1667-yildagi Xiva elchisi Po’lat Muhammadning bergan ma’lumotlariga zid keladi. Aftidan, I.Fedotov sharq davlatlarda savdoning o’ziga xos tamonlaridan bexabar bo’lgan. Ko’p holatlarda O’rta Osiyo xonlari bilan Hindiston shoxlari o’rtasidagi savdo A.CHuloshnikov eslatib o’tgan savdo usullari orqali amalga oshirilgan.. Mahmud ibn Vali “Bahr-ul asror” asarida Balx viloyati, uning jug’rofik o’rni, odamlari, poliz va sabzavot ekinlari haqidagi bo’limda u yerda yetishtiriladigan va chetdan olib kelinadigan mahsulotlar haqida xabar berib, Xorazmdan ko’ktarnay qovuni, Buxorodan qora qovun, mulla payandagi va daroyi, Samarqandning zagare qovuni va gilosi, shimoliy Xitoyning shaftolilari, Xorazmning tut daraxtlari, Marg’ilonning charxi deb atalgan o’riklari, Samarqandning sangak olmasi va boshqalarning Balxga keltirilganligi va hattoki u yerda yetishtirila boshlanganligini ta’kidlaydi. Demak, Xorazm qovunlari Balxda ham mashhur bo’lgan. Ma’lumki, qovun suvsiz o’smaydi, ko’p sug’orilsa unchalik shirin ham bo’lmaydi. Mahmud ibn Vali Xorazmda sug’ormasdan qovun yetishtirish siri haqida ma’lumot beradi. Uning yozishicha, yantoqning uzun tomiri uzunasiga kesilib, unga qovun urig’i joylashtiriladi, ya’ni ekiladi. Qovun o’sib chiqib, pishgunga qadar yantoq ildizi suvi bilan oziqlanadi. Bunday qovun katta va shirin bo’lgan. Bu kabi qovun yetishtirish usuli hozirgi kunda ham Buxoro viloyatining ba’zi cho’l xududlarida qo’llaniladi. Mahmud ibn Vali Xorazmning rus yerlari bilan savdodan katta foyda olishini ta’kidlab o’tgan edi. Xulosa shuki, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi doimo rus davlatining diqqat markazida bo’lgan. Elchilarning va o’rta asr mualliflarining bergan ma’lumotlariga ko’ra, xonlik Hindiston bilan yaqin savdo aloqalarida bo’lgan. XVIII asrda Rossiya O’rta Osiyo xonliklari bilan yakin savdo aloqalari o’rnatishga jadal kirisha boshlaydi. Bu davrda dengiz savdosining ahamiyati ortib bora boshlaydi. Savdogarlar Astraxandan Kaspiy dengizi orqali Mangishloqqa, u yerdan quruqlik bilan Urganch, Xiva va Buxoroga borishgan. O’rta Osiyodagi agrar masalalar bilan shug’ullangan Ye. Zelkina o’rta asrlar boshlarida Yevropa bilan Hindiston o’rtasidagi savdo aloqalarida O’rta Osiyoning alohida o’rni bo’lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab yashnaganligi, ammo, XVI-XVII asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo’lsa, XVIII asrda yana jonlanish sezilganligini ta’kilaydi. Muallif o’rta asr bozorlaridagi qul savdosiga ham e’tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko’proq Xivada bo’lganligi extimol. Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan, O’rta Osiyoda qullar mehnati samarasiz bo’lib, ular asosan uy ishlarida va dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning Eron bilan chit, movut va qullar orqali qizg’in savdo qilganligini ta’kidlaydi. XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan Erondagi ichki vaziyatning og’irligi va g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Eronda xonavayron bo’lgan hind savdogarlari endilikda e’tiborlarini O’rta Osiyo savdosiga qaratishga majbur bo’lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind savdosi, XVIII asrning ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng miqyosda olib boriladigan bo’ldi 1 . Demak, birinchidan, Xiva xonligi Eron bilan savdo 1 Зелькина Е. Очерки по аграрному вопросу в Средней Азии. – М.: 1930. C . 20. aloqalari o’rnatgan bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan Rossiyaga olib borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi rolini bajargan. XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga erishgan edi. Qo’shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va bebosh turkman urug’larining murakkab o’rovi sharoitida bo’lishiga qaramay, xonlikda ba’zi stabil holatlar kuzatiladi. SHu davrda Xiva o’zining tashqi savdo munosabatlariga ham katta ahamiyat bergan. Lekin to’plangan materiallar shuni ko’rsatadiki, Xivaning tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u orqali g’arb mamlakatlari tomon intilgan. Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari, elchilarning kundaliklarida e’lon qilingan xabarlar bizga Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hozirgi kunda ham o’zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan dalilalarga asoslanib, Xiva xonligi XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Eron, Hindiston va Rossiya davlatlari bilan qizg’in savdo va diplomatik munosabatlarni yo’lga qo’ygan deyish mumkin. XULOSA О ‘zbek davlatchiligining muhim bosqichlaridan biri va о ‘rta asrlardagi tayanchi Xiva xonligi hisoblanadi. Ajnabiylarning bosqinchiligiga qarshi kurash jarayonida shakllangan Xorazm vohasidagi ushbu davlat t о ‘rt asrdan k о ‘proq vaqt davomida о ‘lkadagi barcha siyosiy, iqtisodiy, madaniy jarayonlarga о ‘z ta’sirini о ‘tkazib keldi. Xiva xonligi Eron davlati, Buxoro xonligi, qozoq juzlari va Rossiya bilan tashqi diplomatiya hamda savdo – sotiq munosabatlarida sezilarli darajada yutuqlarga erishdi. Manbalar, ilmiy adabiyot, arxiv hujjatlaridan foydalangan holda, Xiva xonligi tarixini XVI- asrdan XX asrning boshlarigacha milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan о ‘rganildi. О ‘zbek davlatchiligining tamal toshlari q о ‘yilgan Xorazm hududida mustaqil davlatning yangidan paydo b о ‘lishi о ‘ziga xos ijobiy ahamiyat kasb etadi. О ‘rta Osiyoning xonliklarga b о ‘linib ketishi natijasida ichki nizo va tinimsiz urushlar davom etdi. Hatto hukmdorlarning k о ‘plari о ‘z farzandlari q о ‘lida shahid b о ‘ldilar. Urug‘– qabilalar о ‘rtasidagi etnik qarama – qarshiliklar bir xalq b о ‘lib jipslashishga imkon bermadi. Shu bilan bir qatorda Xorazm vohasidagi о ‘troq va k о ‘chmanchi chorvador aholi о ‘rtasida azaldan saqlanib kelayotgan iqtisodiy va siyosiy mojarolar, fuqarolarning tinchlik va osoyishtaligiga doimo raxna solib turardi. Xiva xonligining butun tarixi davlat boshqaruvini tashkil etishda urug‘–aymoqchilik munosabatlariga tayanilganligidan dalolat beradi. Xiva XVI asrda tashkil topgan bo’lib, shu davrdan boshlab mustaqil davlat sifatida qo’shni mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va ko’p tarmoqlama diplomatik aloqalarni amalga oshirib, borgan. Jumladan Eron, Hindiston, Afg’oniston, Turkiya kabi, ko’pgina sharq davlatlari bilan aloqada bo’lgan. Asosan savdo-tijorat ishi bilan shug’ullanishgan. Xiva xonligi strategik jixatdan qulay o’rinda joylashganligi, tabiati, ob-havosi, tuprog’i unumdorligi sababli, bu xonlikda ytishtirilgan maxsulotlar ham juda sifatli va rang- barang, jimjimador bo’lgan. Bu esa ko’pina davlatlarda Xorazmga ya’ni Xiva xonligiga qiziqish uyg’onishiga sabab bo’lgan. Ayniqsa dastlab, Rossiya podsholigi so’ngra Angiliya davlatlrining qiziqishlari ortib borib, ikkala mamlakat o’rtasida Xiva xonligi masalasida kelishmovchiliklar vujudga keladi. Ikkala davlatning maqsadi ham Xiva xonligi bilan yaqin aloqada bo’lib, xonlikni o’ziga qaratish va ichki bozarni egallab olish bo’lgan. Shunga qaramasdan Xiva xonligi XVI- XX asrlar davomida Rossiya podsholigi bilan uzviy savdo aloqalarini olib borgan. Asrlar davomida xonlik bilan podsholik o’rtasidagi munosabatlar xonlar va podsholar almashi bilan o’zgarib, aloqalar goh yaxshilanib, goh yamonlashib turgan. Shu o’rinda ma’lum bo’ladiki, Xiva xonligidan Rossiyani Sharq davlatlari bilan bog’laydigan eng qulay karvon yo’li o’tgan. Masalan podsho Pyotr I davrida xonlikga qiziqish kuchayib, ekspesittsiyalar uyushtiriladi. Xiva xonligining chegaralari qumlik va suvlikdan iboratligi va yana Rossiya davlati bilan xonlik ortasida katta masofa borligi sababli ekspeditsiyalar muvofaqqiyatsizlik bilan tugaydi. Foydalanilgan adabiyotlar I. Prezident asarlari. 1. Каримов . И . А . Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари , тараққи ё т кафолатлари . - Т :. Ўзбекистон . 1997. II. Manbalar. 2. Юлдашев М.Ю. Ценный источникпо истории Хорезма (О рукописи Баяни «История Хорезма») // Известия АН УзССР. Серия Общественные науки. – Т:. 1958 3. Йўлдошев М.Й. XIX аср Хива давлат ҳужжатлари. – Т.: Фан, 1960. Т. II. 4. Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. ― Тошкент:. Ўздавнашр, 1959. 5. Йўлдошев М.И. К истории крестьян Хивы XIX века. – Ташкент:. 1966. 6. Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшоҳий // Мерос тўплами. – Т.: Камалак, 1991. 7. Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении. – Т.: Наука, 1965 8. Ниғматов Т.Н. XIX асрнинг 20 – 50 йилларида Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги муносабатларга оид босилиб чиққан асосий манбаларга характеристика.: Тарих фан. номз. ...дисс. – Т:. 1955. 9. Огаҳий Муҳаммад Ризо. Зубдат ут-таворих (Тарихлар сараси) // Нашрга тайёрловчи Н. Жабборов. – Т.: O ’ zbekiston , 2009. 10. Иванов П.П. Архив Хивинских ханов XIX в. / Исследование и описание документов систорическим введением // Новые источники для истории народов Средней Азии. – Л.: Изд-ие Государственной Публичной Библиотеки, 1940 11. К a мёб Сайид Ҳомид Тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002 12. Бартольд В.В. События перед Хивинским походом 1873 года по рассказу хивинского историка // Кауфманский сборник. № 35. ― СПб : . 1910. 13. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – Л:. 1927. 14. Гладышев Д., Муравин. Поездка из Орска в Хиву и обратно, совершенная в 1740-1741 гг. поручиком Оренбургского драгунского полка Дмитрием Гладышевым и геодизистом Муравиным. Издана с приобщением современной карты Миллерова пути от Орска до Зюнгорских владений и обратно Я.В.Ханыковым. ― СПб:. 1851. 15. Давлатёр Раҳим, Шихназар Матрасул. Феруз: шоҳ ва шоир қисмати. ― Тошкент:. Ғафур Ғулом, 1991. 16. Долимов С. Огаҳийнинг ҳаёти ва ижоди. Филол. фан. номзоди…дисс. ― Тошкент:. 1962. 17. Камалов С.К Народно-освободительная борьба каракалпаков против хивинских ханов в XIX веке (қарақалпоқ тилида). ― Нукус:. ККГиз. 1955. III. Ilmiy adabiyotlar. 18. Матниёзов М . Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни ва роли (XIX аср – XX аср бошлари ). 2– нашри . ― Урганч :. 2004. 19. Полвонов Н.Т. Хоразмдаги ижтимоий ҳаракатлар ва сиёсий партиялар тарихи (1900-1924). Тарих фан. номз. … дисс. автореф. ― Тошкент :. 2005. 20. Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX асрнинг бошларида Хоразм. Хива хонлиги. – Урганч: . Хоразм, 2009. 21. Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий жараёнлар ва ҳаракатлар. ― Тошкент:. Abu matbuot konsalt МЧЖ, 2007. 22. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари). – Т.: Ғафур Ғулом, 2002.

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………2-6

I BOB. XIVA XONLIGINING ASOS SOLINISHI, XONLIKDAGI SIYOSIY O‘ZGARISHLAR.

1.1 Xiva xonligining manbalar asosida o’rganilishi…………………………….7-17

1.2 Qо‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy vaziyat…………………………………………………………………………18-29

II BOB. XIVA XONLIGINING QO‘SHNI DAVLATLAR BILAN OLIB BORGAN TASHQI ALOQALARI.

2.1 Xiva xonligining Buxoro va Qo‘qon xonligi bilan olib borgan savdo va diplomatik aloqalari……………………………………………………………30-33

2.2 XVIII asrda Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari…………...…34-39

Xulosa…………………………………………………………………………40-41

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..42-43

Sotib olish