Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	49.1KB
Покупки	5
Дата загрузки	30 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

XIX asr o‘rtalarida Italiya davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi

qilgan Piedmonte sanoatchilari va burjualari majbur qildi. 1855 yilda Angliya
va Frantsiya Pyemontni Rossiyaga qarshi Qrim (Sharqiy) urushida qatnashishga
majbur qildi. Piedmontning undagi ishtiroki Italiya qo'shinlarining o'n besh
minginchi (boshqa manbalarga ko'ra - o'n sakkiz minginchi) harbiy korpusini
Qrimga yuborishgacha qisqartirildi. Kavur Angliya va Fransiya bilan
yaqinlashishga umid qildi - u "buyuk Yevropa kuchlari"ni Italiyaning potentsial
ittifoqchilari deb hisobladi 17
. O'shanda Italiya va Rossiya o'rtasida jiddiy
kelishmovchiliklar bo'lmagan. Urush tugagandan so'ng, Kavur Parij tinchligini
imzolashda ishtirok etdi. U “Italiya masalasi”ni kongress kun tartibiga kiritishga
muvaffaq bo‘ldi. 1856 yilgi Parij tinchlik kongressida olovli nutq bilan
so'zlagan Kavur Avstriya bo'yinturug'i ostida ingrab, parchalanib ketgan va chet
el qo'shinlari tomonidan bosib olingan Italiyaning azoblari haqida ehtiros bilan
gapirdi. "Italiya masalasi"ni muhokama qilish samarasiz bo'ldi, ammo Italiyada
jamoatchilik fikrida katta taassurot qoldirdi. Shuningdek, u butun Italiya
manfaatlarining vakili sifatida Pyemontga Yevropa kuchlarining e'tiborini tortdi.
Shunday qilib, Italiya oldiga asosiy vazifa qo'yildi: chet elliklarning
mavjudligini yo'q qilish va mamlakatning kichik qo'shma knyazliklarga,
qirolliklarga va gersogliklarga bo'linib ketishiga chek qo'yish. Buning o'rniga
ular xalq ommasining inqilobiy kurashi yo'li bilan emas, balki diplomatik
kelishuvlar orqali yagona markazlashgan Italiya davlatini yaratishlari kerak edi.
Italiyaning birlashishi davri yoki davri Risorgimento deb ataladi. Piedmont
butun Italiya manfaatlarining vakili bo'ldi.
1850—1860-yillarda, 1847-1848 yillardagi inqiroz tugagandan so ng,ʻ
Italiya o z iqtisodiyotining kapitallashuv yo nalishida sezilarli siljishni boshdan
ʻ ʻ
kechirdi. Iqtisodiy tiklanish Lombardiya va Piemontda to'liq namoyon bo'ldi.
Sanoat inqilobi sodir bo'lgan Italiyaning shimoliy hududlari iqtisodiy jihatdan
eng rivojlangan deb hisoblangan. Lombardiya va Pyemontda yangi fabrikalar
17
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
Betlar 103-150

hukumatini boshqargan. Ajoyib siyosatchi va parlament murosalarining ustasi
bo'lgan u parlamentdagi liberal ko'pchilikka tayanib, reaktsion kuchlar qiroliga
bosimni bartaraf etishga muvaffaq bo'ldi. U, zamonaviy Italiyaning boshqa
siyosatchilariga qaraganda, davlat uchun kuchli iqtisodiyot muhimligini
tushundi. O'ziga xos energiya bilan Cavour o'z mulkini modernizatsiya
qilganidek, Piedmontni modernizatsiya qildi. Kavur o'z kapitalini sun'iy o'g'itlar
ishlab chiqarish va sotishdan oldi. Cavour mulki bozorga jun, guruch va nozik
junli qo'ylarni etkazib beradigan ko'p tarmoqli tovar xo'jaligining namunasi
hisoblangan. Kavur qo'shni davlatlar bilan foydali savdo shartnomalari tuzdi,
qonunchilikni isloh qildi, sug'orish kanallarini tortdi, temir yo'llar, stansiyalar,
dengiz portlari qurdi. haqida og'izlar. Savdo floti, qishloq xo'jaligi va
to'qimachilik sanoatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratildi,
Pyemontning tashqi savdo, moliya va kredit tizimi kengaydi. Kavur
parchalangan Italiya sharoitida Italiya davlatlari o'rtasidagi bojxona to'siqlarini
yo'q qilish uchun kurashni anglatuvchi erkin savdo (erkin savdo) tamoyilining
tinimsiz targ'ibotchisi sifatida harakat qildi 2
. Kavur butun Italiya bo'ylab
o'lchovlar, og'irliklar va banknotlarning yagona tizimini joriy etish zarurligini
yoqladi. Aktsiyador sifatida Cavour birinchilardan bo'lib temir yo'l qurilishiga
xususiy sarmoya kiritishni qo'llab-quvvatlagan. Bu chora-tadbirlar haligacha
Piemonte iqtisodiyotining asosi bo'lib qolgan qishloq xo'jaligining kapitalistik
rivojlanishiga yordam berdi va sanoatni qayta qurishni kuchaytirdi. Liberal-
burjua tuzumi tarafdori Kamillo Kavur kapitalistik iqtisodiyotning erkin savdo
siyosati, transport vositalari va bank tizimining faol rivojlanishi bilan
rag'batlantirilgan jadal o'sishini uni ma'qullashning zaruriy sharti deb hisobladi.
1850-yillarning birinchi yarmida yagona Italiya davlatini yaratish rejalari
graf Kamillo Kavurga hali ham amalga oshirib bo'lmaydigan utopiya bo'lib
tuyuldi, u hatto mamlakatni birlashtirishga chaqiriqlarni "ahmoqlik" deb atadi.
2
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet 7-3 8.

qilishdi va uni respublika lageri nazoratidan chiqarishga harakat qilishdi. Ammo
ko'pchilik mo''tadil demokratlar qishloq va shahar burjuaziyasiga tegishli
bo'lgan yer mulkining taqdiridan qo'rqib, dehqonlar inqilobi g'oyasini rad
etishdi. Juzeppe Mazzini 1851-yil 11-sentabrda Karl Marks tomonidan
Veydemeyerga yo‘llagan maktubida keskin tanqid qilingan va u shunday yozgan
edi: “Mazzini Italiya qishloq aholisining moddiy ehtiyojlarini e’tiborsiz
qoldirib, undan barcha sharbatlar siqib chiqariladi... Birinchi qadam Italiyaning
mustaqilligi dehqonlarni to'liq ozod qilish va rentani erkin burjua mulkiga
aylantirishdan iborat ...". Mazzinistlarning zaif tomoni shundaki, ular milliy
ozodlik harakatini katoliklik bilan birlashtirgan. Mazzini tomonidan ilgari
surilgan “Xudo va xalq!” shiori inqilobiy harakat uchun ham xato, ham zararli
edi. Mazzini kontseptsiyasining muzlatilgan dogmalari inqilobiy demokratlarga
kamroq mos kelardi.
Mazzinining o'zi bu tanqidlarga e'tibor bermadi. U hali ham Italiya
inqilobi faqat milliy muammoni hal qilishi kerakligiga, xalq esa har daqiqada
kurashga ko‘tarilishga tayyor ekanligiga ishonchi komil edi. Mazzini baquvvat
ravishda inqilobiy er osti tarmog'ini yaratdi, fitna uyushtirdi, qo'zg'olonlarni
tayyorladi. Bu faoliyat davomida mazzinistlar Italiyaning shimolidagi -
Lombardiya va Liguriyadagi birinchi ishchi tashkilotlari va jamiyatlariga
tayanishga muvaffaq bo'ldilar. Biroq, 1853 yil fevral oyida Milanda qo'zg'olon
ko'tarishga urinish, avstriyalik bosqinchi kuchlarga qarshi kurashda
hunarmandlar va ishchilar tomonidan ko'rsatilgan g'oyat jasoratga qaramay,
to'liq muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Mazzinistlarning bunday muvaffaqiyatsizligi
Respublika lagerida chuqur inqirozga olib keldi 7
.
1.2. "Italiya milliy jamiyati" mustaqil siyosiy tashkiloti
7
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
Betlar 103-140

Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa
va foydalangan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-Bob. XIX asr o'rtalarida Italiya davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy rivojlanishi.
1.1Milliy-ozodlik harakati Italiyani birlashtirishning dastlabki
shartlari
Italiya davlati eski feodal davlat elementlaridan ancha-munchasini o’ziga
meros qilib olgan burjua konstitusion monarxiya edi.Konstitutsiya konservativ
kuchlarning anchagina hokimiyatga ega bo’lishini ta’minladi — bu
konstitutsiya 1848 yil revolyutsiyasi davrida in’om qilib berilgan Sardiniya
qirolligining mo’’tadil statusiga asoslangan edi. Davlat boshlig’i ijroiya
hokimiyat namoyandasi qirol edi; ministrlar, oliy fuqaro va harbiy vazifador
kishilarni qirol tayinlar va vazifasidan tushirardi. Tashqi siyosat ishlari va
qurolli kuchlarga qo’mondonlik qilish qirol qo’lida edi, qirolga palatani
muhlatidan ilgari tarqatib yuborish huquqi berilgan edi 1
.
1850-yillarda konstitutsiyaviy-parlament tuzumi ko p jihatdan Pyemontʻ
mo tadil liberallari boshlig i graf Kamillo Benzo Kavur (1810-1861) faoliyati
ʻ ʻ
tufayli asta-sekin mustahkamlandi. Graf Kamillo Kavur 1850-1851 yillarda
qishloq xo'jaligi vaziri va 1851-1861 yillarda Pyemont bosh vaziri bo'lgan.
Tashqi tomondan, u xarizmatik odam emas edi, unda Juzeppe Mazzinining
qadimiy go'zalligi yoki Juzeppe Garibaldining maftunkor tabassumi yo'q edi.
Mo‘ylovli chehrasida xushmuomala tabassum bilan suhbatdoshlarini qo‘llarini
ishqalash odati bilan g‘azablantiruvchi bu past bo‘yli, do‘mboq odam 19-asr
o‘rtalarida Italiyaning eng muhim siyosiy arboblaridan biri edi. O z yerlarida
ʻ
qishloq xo jaligi texnikasining eng so nggi ixtirolarini joriy etgan, sanoat
ʻ ʻ
faoliyati bilan shug ullangan va birjada mohirona o ynagan burjua er egasi
ʻ ʻ
Kamillo Kavur butun o n yil davomida (1851 yildan 1861 yilgacha) Piedmonte
ʻ
1
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet 7-37

laqabini oldi. Cherkovchilar yana papa mulkida hukmronlik qilishdi,
iyezuitlarning ta'siri kuchaydi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti Italya
qirolligining tashkil topishi hisoblanadi. Ya’ni Italya qirolligining barcha
hududlarini bir hokimyat ostida birlashtrilganligini ko’rishimiz mumkin. Kurs
ishining predmeti sifatida birlashtirish yo’lida olib borilgan chora tadbirlar va
ichki kurashlar kabi voqealarni o’rganish belgilb olindi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. XIX asr Italiya bitlashish
jarayonlari va Italiya qirolligining tashkil topishi masalasida bir qator
tadqiqotlar olib borilgan.Ushbu tadqiqotchilar qatoriga Rozanov A.M, Yuryev
M.F, Mauseyenko A kabilarning asarlarini keltirish mumkin. Ushbu
tadqiqotlarda Italiyada milliy-ozodlik harakatlaridan so‘ng mamlakat birlashishi
uchun paydo bo‘lgan imkoniyat, siyosiy zamin yaratilganligi batafsil yoritilgan.
Bundan tashqari Italiya qirolligining tashkil topishi jarayonlarini ham o‘z ichiga
olgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs iahining asosiy
maqsadi Italiya birlashish jarayonlarida mamlakat miqyksida bo‘lib o‘tgan
harakatlar va o‘zgarishlarni aniq va xolisona yoritishdir.Apennin yarim
orolidagi barcha reaktsion kuchlarning tayanchi bo lgan Avstriya Lombardiyaʻ
va Venetsiyani qattiq harbiy tuzumga olib keldi. Avstriya qo shinlari 1855-
ʻ
yilgacha Toskanani bosib oldilar va papa provinsiyalaridan biri bo lgan
ʻ
Romagnada cheksiz muddatga qoldilar. Rim papasi, shuningdek, frantsuz
qo'shinlari Rimni tark etmasligini ta'kidladi. 1847-1848 yillarda milliy
harakatning "ma'naviy rahbari" sifatida ulug'langan Rim papasi Piy IX endi
uning eng ashaddiy, murosasiz raqibiga aylandi. Inqilobdan qo rqib,
ʻ
absolyutistik rejimlar hech qanday islohotlar o tkazishdan bosh tortdilar.
ʻ
Ularning reaktsion iqtisodiy siyosati 18-asrning 50-yillarida ko pchilik Italiya
ʻ
davlatlarining iqtisodiy turg unligi yoki iqtisodiyotining sekin rivojlanishi
ʻ
sabablaridan biri edi.

ommaviy ravishda ishlab chiqarishni rivojlantirish yo’lida juda katta tusiqlar
paydo bo’ldi 27
.
Fransiya bilan bojxona urushi Italiya xalq xo’jaligini chuqur larzaga
keltirdi. 1881 yilda agrar krizisga yo’liqqan, zndi bo’lsa hali xam boy fransuz
bozoridan maxrum bulgai qishloq xo’jaligi ayniqsa ko’p zarar ko’rdi. Vino
eksport qilish 1887 yildan 1892 yilgacha 1154 ming gektolitr,
citrus eksport qilish 594 ming centner kamaydi. Chet mamlakatlarga qoramol,
guruch, meva chiqarish juda kamayib ketdi. Italiya ekonomikasida 1893—1894
yillarda eng yuqori nuqtasiga etgan krizis yangi asr boshlaridagina yo’qolib
ketdi.
Janubiy Italiya ekonomikasi yana xam og’ir ahvolga tushib qolgan
edi. «erkin savjo» davridayoq arzon chet zl mollari konkurenciyasi janubdagi
manufaktura va xonaki ishlab chiqarishni halokatga mahkum qilgan edi, holbuki
Shimoliy Italiyaning anchagina kuchli sanoati raqobatga bardosh berib, o’zi
hujumga o’ta olgan edi 28
.
Proteksionizm bayrog’i ostida shimol sanoat burjuaziyasi janub bozorini
qo’lga kiritish uchun kurash boshladi, bu kurash Janubiy Italiyani «qaram
territoriyaga» aylantirdi; janubda va orollarda kuchli agrarizaciya protsessi
boshlanib ketdi, yirik zamindorlar, sanoat egalari va banklar janubni va orollarni
vahshiyona ekspluataciya kila boshladilar. Davlat solig’larning asosiy og’irligini
janub aholisi ustiga ag’darib, byudjet masalasidagi juda oz yordamdan ham uni
mahrum qilib, bu zulmni yanada kuchaytirib yubordi. 1862—1896 yil larda
melioraciya ishlariga davlat tomonidan sarf qilingan 457 million liradan
janubga faqat 3 million lira berildi, xolos.
Shunday qilib, janub iqdisodiy va madaniy jihatdan qoloqligicha, xalq
behad muhtojligicha qolaverdi. Agrar aholining doimiy ortiqchaligi vujudga
kelib, buning natijasi da ommaviy emigraciya hodisalari yuz berdi. Janubning
27
Mauseyenko A. «Velikaya pobeda» M. 1985.C.187
28
Cherno'sheva O.YE. «problemo' noveyhey istorii» M. «Nauka» 1988. Str.43

hukumati (u revolyutsion voqealar ayni avjiga chiqqan vaqtda yana hukumat
tepasiga kelgan edi) ommaning bu harakatiga javoban ta’qibni juda kuchaytirib
yubordi. Janglarda ishtirok qilganlardan qonli o’ch olingandan keyin (yuzlab
kishi otib uldirilgan edi) ommaviy qamoqqa olishlar, sitsiliyalik fashistlarni tor-
mor keltirishlar, ishchi tashkilotlarini tarqatib yuborishlar boshlanib ketdi.
Sitsiliya qo’zg’oloni rahbarlarining ishi harbiy tribunalga topshirildi.
Sitsiliyada va Lunijanda qamal holati e’lon qilingap edi 34
. Bismarkdan
o’rnak olib, Krispi ham favqulodda qonunlar («anarxistlar»ga qarshi qonunlar
degan qonunlar) chiardi, bu qonunlar aslida soyuzlar ozodligini bekor qilib,
sotsialistik partiyani podpolega o’tishga majbur qilgan edi. Respublikachi va
katolik tashkilotlari ham ta’qib ostiga olindi. Mamlakatda norozilik g’alayoni
ko’tarildi. «O’taketgan so’llar» (respublikachilar va radikallar) ning oppozits
bion kuchlari sotsialistlar bilan hamjihatlik qilardilar. Ozodlikni himoya qilish
Lighi tuzildi. Reakciyaga karshi qahramonlik bilan kurashni davom ettirayotgan
sotsialistik partiyaning obro’si ancha oshdi. 1095 yildagi saylovlarda
sotsialistlar 13 deputatlik mandatiga ega bo’ldilar, oldingi saylovlarda 5 mandat
olgan edilar; Italiya shimolidagi ishchilar Sitsiliya qo’zg’olonining harbiy
tribunal jazoga hukm qilgan rahbarlarini palataga deputat qilib sayladilar.
«Qattiq qo’llik» siyosati juda jiddiy maglubiyatga uchradi.
34
Rozanov A.M. «Novaya i noveyhaya istoriya stran Azii i Afriki» M. 1987. Str.10 8

to‘ladilar. Ish kuni 14-16 (o'n to'rt-o'n olti) soat, ba'zan esa ko'proq davom etdi.
Ish haqi nihoyatda past edi. Ishchilar nam yerto‘lalarda, tor shkaflarda,
chordoqlarda o‘ralashib, qo‘ldan-og‘izgacha ovqat yeyishardi 19
. Epidemiyalar
minglab odamlarning hayotiga zomin bo'ldi, ayniqsa, chaqaloqlar o'limi yuqori
edi. Qishloq mehnatkashlari, qishloq xo‘jaligi ishchilari va qishloq boylari
yanada shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qilindi. Qishda qishloq mehnatkashlari
ochlik yoqasida qolishdi. Davlat, er egalari va ruhoniylar foydasiga burch va
qarzlarga o'ralashib qolgan mayda dehqon ijarachilari uchun sharoitlar unchalik
yaxshi emas edi. Ijara shartlari qullik edi: polovnichestvo ustunlik qildi
(hosilning yarmi uchun). Sitsiliyadagi dehqonlar uchun hayot ayniqsa og'ir edi.
Tabiatdan saxiylik bilan in'om etilgan, bog'lar va uzumzorlarga ko'milgan eng
boy orolda barcha erlar bir hovuch yer egalari oligarxlariga tegishli edi.
Sitsiliyadagi oltingugurt konlari egalari g'azablandi: u erda minglab odamlar
dahshatli sharoitda ishladilar. Sitsiliya deyarli butun 19-asr davomida
Italiyadagi inqilobiy harakat markazlaridan biri bo'lgan.
Italiya milliy-ozodlik harakatida ikki yo'nalish mavjud edi: inqilobiy-
demokratik va mo''tadil-liberal. Ilg'or ishchilar, hunarmandlar, dehqonlar,
ziyolilarning ilg'or doiralari, mayda va o'rta burjuaziyaning demokratik
qatlamlari Italiya erlarini "pastdan" - inqilobiy yo'llar bilan birlashtirish
tarafdori edilar. Italiyadagi milliy-ozodlik harakatining demokratik qanoti
monarxiya tuzumini va barcha feodal qoldiqlarini yo‘q qilishga, mamlakatni
chet el zulmidan butunlay ozod qilishga, Italiya hududlarini yagona burjua-
demokratik respublikaga aylantirishga intildi. Milliy inqilobiy yo nalishningʻ
asosiy siyosiy yetakchilari, mafkuraviy yetakchilari: “Yosh Italiya” harakatining
asoschisi, respublikachi Juzeppe Mazzini (1805-1872) va milliy inqilobiy
harakatning taniqli vakili Juzeppe Garibaldi qoldi. Mo tadil-liberal yo nalishni
ʻʼ ʻ
Sardiniya qirolligi bosh vaziri graf Kamillo Kavur (1810-1861) boshqargan.
Uning tarafdorlari - liberal burjuaziya va Italiyaning liberal zodagonlari -
19
«Istoriya vtoraya mirovaya voyna» M. 1989.C.156

Kavur bilan yashirin uchrashuvi bo‘lib o‘tdi, uning davomida Fransiya-
Pyemonte harbiy-siyosiy ittifoq rasmiylashtirildi va 1859 yil yanvarda ikki
davlat o'rtasida maxfiy shartnoma imzolandi. Napoleon III Avstriyaga qarshi
urushga kirishishni o'z zimmasiga oldi va g'alaba qozongan taqdirda
Lombardiya va Venetsiya Sardiniya qirolligiga qo'shib olinishini va'da qildi. O‘z
navbatida Sardiniya Qirolligi Bosh vaziri Kamillo Kavur Nitstsa va Savoyani
Fransiyaga qo‘shib olishga rozi bo‘ldi (bu ikki viloyat aholisining aksariyati
fransuz tilida so‘zlashgan; Savoy va Nitssa 1792-1814 yillarda Fransiya
tarkibiga kirgan). .
1859 yilning boshida Frantsiya Avstriya bilan urushda Rossiyani qo'llab-
quvvatlash to'g'risida yashirin shartnoma tuzdi. Rossiya imperatori Aleksandr II
Napoleon III ga Italiyaning birlashishiga aralashmaslikka va'da berdi va rus
qo'shinlarining bir nechta korpusini Rossiya-Avstriya chegarasiga ko'chirish
orqali avstriyaliklar kuchlarini bog'lashga harakat qildi. Napoleon III bilan
tuzilgan maxfiy shartnoma Lombardiya va Venetsiyani avstriyaliklardan ozod
qilish, bu hududlarni Pyemontga qo shib olish va shu yo l bilan Yuqoriʻ ʻ
(Shimoliy) Italiya Qirolligini yaratishni nazarda tutgan edi. Piemont yuz ming,
Frantsiya esa ikki yuz ming askarni qo'yishga va'da berdi. Frantsuz tilida
so'zlashuvchi Nitsa va Savoyani qabul qilib, Napoleon III Italiyaning markazida
Toskana negizida o'zining amakivachchasi shahzoda Napoleon Bonapart ("O'rta
Italiya davlati") boshchiligidagi qirollikni yaratishga va o'z hokimiyatini
qo'yishga umid qildi. protege, shahzoda Mur, Neapolitan taxtida. a qirol Yoaxim
Muirning o'g'li a bu. Rim papasiga Italiyaning to'rtta davlatining bo'lajak
federatsiyasining nominal rahbari roli berildi. Ularning suverenlari taxtlarini
yo'qotishlari kerak edi. Shunday qilib, Napoleon III ning rejalari va hisob-
kitoblariga ko'ra, Italiya hali ham parchalanib, qo'l va oyoq Frantsiya bilan,
Burbon monarxiyasi bilan bog'langan bo'ladi. Italiyadagi Avstriya ta'siri
frantsuzlar bilan almashtiriladi. Kavur Napoleon III ning yashirin niyatlarini
yaxshi bilar edi, lekin uning boshqa iloji yo'q edi va haqiqiy voqealar

qonun loyihalari parlament tasdig’idan o’tmasdan ham kuchga kiradi, deb e’lon
qildi. Bu aslida davlat to’ntarishi qilishga urinish degan gap edi. Mamlakatda
ahvol juda tang bo’lib qoldi. Burjua demokratik erkinliklarni himoya cilish
uchun keng oppoziciyachi kuchlar fronti tuzildi. Bu kurashda yosh ishchilar
sinfi fidokorlik bilan faol ishtirok kildi.
Pellu hukumati parlamentni tarqatib yuborib, yangi saylov tayinladi.
Lekin 1900 yilgi parlament saylovlarida saylovchilarning ko’pchiligi
oppoziciyachi partiyalarni yoqlab ovoz berdi; ilgarigi saylovlarda deputatlar
palatasiga 20 sotsialist deputat saylangan bo’lsa, endi 33 deputat saylandi.
Saylov yakunlari Pellu hukumatining mag’lubiyatga uchraganligini
ko’rsatdi, bundan tashqari saylov yakunlari hukmron sinflarning ochiqdan-
ochiq olib borayotgan reakcion, terroristik yo’li mag’lubiyatga uchraganligini
ko’rsatdi. Pellu hukumati quladi. Oradan bir necha hafta o’tgandan keyin,
liberal Sarakko hukumatining taqdiri ham shunday bo’ldi, bu hukumat yarim-
yorti choralarni amalga oshirib, mamlakatni «tinchlantirmoqchi» bo’lgan
edi. Bu urinish anarxist Breshining korol’ Umberto I ni o’ldirishi munosabati
bilan barbod bo’ldi. Hukumat tepasida turgan sinflar mamlakatni aski usullar
bilan idora qilishdan ojiz bo’lib qoldilar. Italiya burjua davlati umrining birinchi
o’ttiz yili oxiriga borganda kapitalistik sistemani ichidan kemirayotgan
chuqur ziddiyatlar barala namoyon bo’lgan edi. Italiya juda o’tkir sinfiy va
siyosiy kurash sharoitida yangi asrga qadam qo’ydi.

ishtirokchilar bor edi qahramonona himoya Rim va Venetsiya 1849 yil.
Garibaldi korpusi shaharma-shaharni dushmandan qaytarib oldi.
Urush oddiy xalq orasida g'ayrioddiy ishtiyoq uyg'otdi va Markaziy
Italiyada milliy harakat kuchaydi. "Italiya milliy jamiyati" tarafdorlari
Florensiyada katta vatanparvarlik namoyishi o'tkazdilar, armiya xalqni qo'llab-
quvvatladi. Toskana gersogi zudlik bilan Toskanani tark etishga majbur bo'ldi. U
mo tadil liberallar hukmron bo lgan muvaqqat hukumat tuzdi. 1859 yil iyunʻ ʻ
oyining birinchi yarmida xuddi shunday xalq tartibsizliklari sharoitida Parma va
Modena hukmdorlari o'z mulklarini tashlab ketishdi va Piemontdan tayinlangan
gubernatorlar bu shtatlarning ma'muriyatining boshida turishdi. Shu bilan birga,
Romagnada, Avstriya qo'shinlari ketganidan so'ng, xalq papa hokimiyatini
ag'dara boshladi va ularning o'rnini Piedmonte qiroli Viktor Emmanuel II
vakillari egalladi. Xalq harakatining kattaligidan qo'rqib ketgan gersoglar va
papa legati Avstriya Gabsburglari himoyasi ostida Italiyadan qochib ketishdi.
Italiyaning markazida xalq harakatining kuchayishi Napoleon III ning
Toskana taxtiga burbonlar himoyachisini qo'yish rejalariga tahdid soldi.
Avstriyaliklarning mag'lubiyati Prussiyani Avstriyani qo'llab-quvvatlashga
undadi. Prussiya va Bavariyaning harbiy, militaristik doiralari o'z
knyazliklarining Avstriya tomonida urushga kirishini talab qildilar 13
. Burbon
imperiyasining chegaralarida kuchli, markazlashgan Italiya davlati paydo
bo'lishi mumkin edi. Oxir-oqibat Frantsiyaning raqibiga aylanadigan yangi
buyuk O'rta er dengizi davlatining shakllanishi istiqboli Napoleon III ni va
butun frantsuz burjuaziyasini qo'rqitdi. Bonapartist Frantsiya Pyemontning
haddan tashqari mustahkamlanishidan qo'rqardi 14
. Nihoyat, xalq ozodlik
kurashining alangasi Italiyadan Fransiyaga ham yoyilishi mumkin edi, bu ham
Napoleon III ning bonapartistik diktaturasi tomonidan yuklangan edi. 1859 yil 8
iyulda Kamillo Kavurdan yashirincha Napoleon III kichik Villafranka shahrida
13
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet-28.
14
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet 7.

Sanoat ishlab chiqarishining qishloq xo’jaligidan ajralish protsessi tobora
kuchayishi natijasida yangi mustacil sanoat tarmoqlari paydo bo’ldi: oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqaradigan, vinochilik, shuningdek, qishloq xo’jalik
mashinalari va binokorlik materiallari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari
paydo bo’ldi. Mashinasozlik, metallurgiya, elektr energiyasi ishlab chiqarish
olga karab yana yangi kzdam kuydi. Shu yillar ichida Tern’ po’lat qo’yish
zavodlari (1887 yilda), juda yirik kon sanoati korxonalari-«Montekatini»
(1888 yil), «el’ba» (1889 yil) va boshqa ishlab chiqarish komplekslari paydo
bo’ldi, bular bilan bir katorda kupgina mayda va juda mayda (ba’zan kustar’)
korxonalar ham ishlab turardi.
Yangi sanoat tarmoqlari ko’proq, akciyali jamiyatlar tariqasida vujudga
keldi. 1890 yildayok, 574 akciyali jamiyat bo’lib, ularning kapitali 1935 million
lira edi, bu kapitalning katta qismi (62 procenti) banklar qo’lida edi. XIX asr
oxirida, Kommerciya banki (1894 yil) va Italiya kredit banki (1895 yil)
tuzilgandai keyin banklarning mamlakat ekonomnkasidagi roli kuchayib ketdi,
bu banklarni tashkil qilishda Germaniya kapitali ishtirok qilgan edi. Undan ham
burun, 1880 yilda bevosita Vatikanga qaram bo’lgan Rim banki tashkil qilingan
edi. Bu uch bankning sanoatga solgan kapitali 1895 yilda 1795 ming lira edi.
Shunday qilib, bank kapitalining sanoat kapitali bilan qo’shilib ketish
protsessi boshlanganligi natijasida kapitalistik ekonomikaning imperializm
bosqichiga o’tishi uchun hal qiluvchi shartlardan biri vujudga keltirildi.
Lekin, bu protsesslar bir-biriga zid bo’lgan har xil faktorlar ta’siri ostida
notekis rivojlanib bordi. Protekcio nistik siyosat sanoat tarmoqlaridan bir
xillarining yuksalishiga yordamlashgani holda xo’jalikning boshqa sohalariga
(asosan, arzon xom ashyo bilan mashina-asboblar eksport yoki import qilishdan
manfaatdor bo’lgan tarmoqlarga) ancha zarar etkazdi va sanbat mahsulotlarini
juda ham qimmatlashtirib yubordi. Feodalizm sarqitlari saqlanib qolganligi
bilan bog’liq bulgan ichki bozorning torligi natijasida sanoat mahsu lotlarini

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki hukumatning tashqi siyosiy yo‘li
oqibatlari muvaffaqiyatsiz bo’ldi. Krispi hukumat tepasida turgan yillarda
Italiya tashki siyosati Uchlar ittifoqiga bir taraflama Krispi hukumati (bu narsa,
jumladan, Fransiya bilan Italiya o’rtasidagi munosabatlarni juda ham
yomonlashtirib yuborgan edi) va juda katta «mustamlaka imperiyasi» ni qo’lga
kiritish maqsadida (Abissiniya bu imperiyaning markazi bo’lishi lozim edi)
Afrikadagi ekspansiyani birdaniga kuchaytirib yuborishdan iborat
siyosat bo’lgan edi.
Dastlabki vaqtlarda bunday agressiv plan tarafdorlarining qo’li go’yo
baland kelayotgandek tuyuldi. 1887—1891 yillarda Italiyaning Afrikadagi er-
mulki kengayib, u dastlabki mustamlakalarni — Somoli (1889 yilda) va eritreya
(1890 yilda) ni kulga kiritgan edi. Shu bilan birga Abissiniyani Italiya
protektoratiga aylantirish uchun urinib kurilgan edi (1889 yilda Uchchialida
tuzilgan shartnoma). 1895 yilda Abiosiniyaga qarshi yangi agressiya boshlandi,
lekin bu agressiya oqibatida Italiya xalokatga uchragan edi.
Italiya qo’shinlarining Adua yonida (1896 yilda) qattiq mag’lubiyatga
uchraganligi mamlakatga juda zur ta’sir qilgan edi. Ko’pgina ital’yan
shaharlarida stixiya tarzida: «Yo’qolsin Krispi!», «Afrikadan jo’nab qol!» degan
shiorlar ostida namoyishlar boshlanib ketgan edi. Ayniqsa, Milanda xalqning
reakciyasi juda kuchli bulgan edi. Bu erda katta namoyish o’tkazildi, namoyish
vaqtida olomon shahar vokzaliga yopkrilib borib, Afrikaga qo’shin
yuborilishiga yo’l qo’ymaslik uchun temir yul izlarini buzib tashla gan edi.
Parlament doiralarida ham norozilik juda kuchayib ketgan edi. Deputatlar
palatasi va senatga kelgan rezolyuciyalarda Krispining hukumat tepasidan
ketishi talab qilingan edi. Natijada 1896 yil 15 martda uning hukumati iste’fo
berishga majbur bo’lgan edi.
Hokimiyat tepasiga kelgan Rudini hukumati mamlakatdagi tang
axvolni bartaraf qilishga urinib ko’rdi. Bu hukumat Afrikadagi 1898

yagona kuch sifatida to'liq qo'llab-quvvatlash. Shuningdek, respublikachilikni
rad etgan demokratlar ham, liberal monarxistlar ham mamlakatni birlashtirish
uchun miting qiladigan “milliy partiya” yaratishni taklif qildi. Mo tadilʼ
liberallar yetakchisi Kamillo Kavur ham D.Maninning bu loyihasiga ijobiy
munosabat bildirdi. Uning roziligi bilan 1857 yilda Piedmontda Savoy sulolasi
boshchiligidagi Italiyani birlashtirish shiori bo'lgan "Italiya milliy jamiyati"
ishlay boshladi. "Italiya milliy jamiyati" rahbarlari Juzeppe Garibaldiga unga
qo'shilishni taklif qilishdi, ya'ni mashhur, xarizmatik xalq qahramoni
shaxsiyatidan o'zlarining siyosiy maqsadlarida foydalanishni anglatadi.
Mazzinistlarning fitna va qo zg olonlari taktikasiga ishonchini yo qotgan
ʻ ʻ ʻ
Garibaldi nomi ko plab demokratlarni, kechagi mazzinchilarni,
ʻ
respublikachilarni jamiyat safiga tortdi. Garibaldi jamiyat raisining o‘rinbosari
lavozimini egalladi, lekin o‘zining respublikachi e’tiqodini saqlab qoldi, o‘zi
aytganidek, “qalbida respublikachi” edi. Garibaldi har doim Italiyani
birlashtirish yo'lida unda respublika tuzumini o'rnatishni qurbon qilishga tayyor
ekanligiga ishongan. Mamlakatning Piemonte (Savoy) monarxiyasi homiyligida
birlashishi ko'plab respublikachilar uchun Italiya xalqi ahvolini "moddiy
yaxshilash" va yirik ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish kafolati bo'lib
tuyuldi 23
.
Rasmiy ravishda "Italiya milliy jamiyati" mustaqil siyosiy tashkilot edi.
Darhaqiqat, undan K.Kavur boshchiligidagi mo tadil liberallar foydalandilar -
ʻ
"Jamiyat"ning Pyemontdan tashqarida, butun mamlakat bo ylab tarqalgan
ʻ
bo limlari orqali liberallar omma orasida o z ta sirini kuchaytirdilar. 1848-1849
ʻ ʻ ʼ
yillardagi inqilobdan keyin ularning omma orasidagi ta'siri jiddiy pasaydi.
Liberallarning monarxlar bilan ittifoq tuzish va ularni milliy harakatga jalb
qilish rejasi butunlay barbod bo‘ldi. Bu shtatlardagi liberal fikrdagi burjuaziya
va zodagonlar Savoylar sulolasi tomon tobora ko'proq yo'naltira boshladilar va
Piedmonte liberallarining etakchi roliga moyil bo'ldilar. Shunday qilib, "Italiya
23
Mauseyenko A. «Velikaya pobeda» M. 1985.C.189

yilgi urushni to’xtatdi; xalqda ma’qul bo’lmagan siyosatdan-Italiyaning Uchlar
ittifoqiga bir tomonlama ko’z tutish siyosatidan voz kechdi va Fransiya
bilan yaqinlashish yo’lini axtara boshladi.
1898 yilda tuzilgan Italiya-Fransiya savdo bitimi bu ikki mamlakat o’rtasidagi
tamojnya urushiga xotima berdi.Hukumat Siciliya va Lunijan qo’zgolonlarida
qatnashgani uchun jazoga tortilganlarga amnistiya in’om qildi.
Podpol’edan chiqqan sotsialistik partiya o’zining birinchi umummillat
organi bo’lgan «Avanti» gazetasini chiqara boshladi (1896 yil). Mehnat
palatalari yangidan vujudga keltirildi. 1897 yildagi parlamentga saylovlarda
sotsialistik partiya yan gi g’alabaga erishdi: sotsialist deputatlar soni 13 kishi
dan 20 kishiga yetdi.
Lekin battar yomonlashgan vaziyatni bartaraf qilishga
Rudini hukumati ham qodir emasligi tez orada ma’lum bo’lib koldi. 1897 yilda
mamlakat iqtisodiy ahvoli yomonlashib, xalq ommasining boshiga yangi-yangi
og’ir musibatlar yog’ildi. Korxona egalari ishchilarning ish haqini kamaytirdilar
va norozilik ish tashlashlarga javoban lokautlar e’lon cildilar. Shaharlarda oziq-
ovqat etishmas edi. 1898 yil bahorida nonning narxi teng baravar oshib ketdi.
Ommaning noroziligi tashiga otilib chiqa boshladi: Siciliyada va
kontinentda- Bari, Foj, Mark va Umbriyada g’alayonlar boshlanib
ketdi. Hukumat darhol liberal idora usullarini uloqtirib tashlab, siyosiy ta’qib va
terror yo’liga o’tib oldi. Birinchi May arafasida vaziyat juda ham tang
bo’lib qoldi. Hukmdorlarning ta’qib qilishiga qaramay, Italiyaning hamma
erida ommaviy namoyishlar boshlanib ketdi, bir qancha joylarda hatto qonli
to’qinishlar ham bo’ldi. Neapol’, Florenciya, Livornoda qo’shinlar
xalqqa qaratib o’q uzdi.
Milanda kurash ayniqsa fojiali bo’ldi: politsiyaning ishchilar namoyishini
o’qqa to’tganligiga javoban butun shaxar barrikadaga to’lib ketdi. Teng
bo’lmagan kurash ikki kun davom qildi. Burjuaziya qo’zg’olon ko’targan

Foydalangan Adabiyotlar Ro‘Yxati
1 Розанов А М. «Новая истори страна Азиа и Африка» М. 1987. стр-103
2 Yuryev M.F. « Новая история » M. 1984. Str.47
3. Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet 7-37
4. Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan
xozirgi davrgacha» Toshkent 1999. Betlar 103-140
5. Всеменарная история 12- томах , 9-tom.
6. Cherno'sheva O.YE. « Проблема новей истори » M. « Наука » 1988.
стр .43
7. Журнал новейей истори до наших времен M.1984. MGU.
8. Xidoyatov A.G. «Eng yangi tarix» Toshkent «Uqituvchi» 1999. 143-bet
9. Mauseyenko A. « Великая победа » M. 1985.
10. « История вторая мировая война » M. 1989.

Kamillo Kavur Sardiniyada (Pyemont) hokimiyatga qaytib keldi va ozod
qilingan hududlar taqdiri bo'yicha xalq plebissitlari (referendumlari)
o'tkazilishini e'lon qildi. Italiyaliklarning katta qismi Toskana, Parma, Modena
va Romagnani Sardiniya Qirolligi (Pyemont) bilan birlashtirish tarafdori edi.
1860 yil mart oyida Toskana, Modena, Parma va Romagnaning bir qismi
vaqtinchalik hukumatlar tomonidan Piedmonte emissarlari bilan birgalikda
o'tkazilgan plebissitdan so'ng rasman Piedmontga qo'shildi. Viktor Emmanuel II
va Napoleon III o'rtasidagi oldingi kelishuvga ko'ra, Savoy va Nitssa 1860
yildan Frantsiyaga o'tdi 15
.
II-Bob. 1850-yillarning birinchi yarmida yagona italiya davlatini
yaratish rejalari.
2.1. Yangi hokimiyatning sinfiy tabiati
1850-yillarning birinchi yarmida yagona Italiya davlatini yaratish rejalari
graf Kamillo Kavurga hali ham amalga oshirib bo'lmaydigan utopiya bo'lib
tuyuldi, u hatto mamlakatni birlashtirishga chaqiriqlarni "ahmoqlik" deb atadi.
U avstriyalik vahshiylarni Lombardiya va Venetsiyadan quvib chiqarish,
Lombardiya, Venetsiya, Parma, Modenani iqtisodiy va harbiy jihatdan
Italiyaning eng qudratli davlati Sardiniya qirolligiga kiritishning asl maqsadi
deb hisobladi. Qadimgi aristokratlar oilasidan chiqqan Kamillo Kavur ingliz
konstitutsiyasi kabi parlament konstitutsiyasini yoqlab chiqdi va uning qabul
qilinishi xalq inqilobining oldini olishi mumkinligini ta'kidladi. 1848 yilda u
sotsialistik va kommunistik g'oyalarga qarshi maqola e'lon qildi 16
. Kavur Italiya
mustaqilligi uchun inqilobiy xalq kurashi yo'lini inkor etdi. Uning rejalari
Savoylar sulolasi homiyligida Shimoliy Italiya qirolligini yaratish, qirol Viktor
Emmanuel II taxti atrofida italyan xalqini to‘plashdan nariga o‘tmadi. Kavurni
bunga xomashyo uchun yangi bozorlar va o'z mahsulotlarini sotishni orzu
15
Jurnal noveyhey istorii do nashix vremen. M.1984. MGU.str.33
16
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
Bet-143

milliy jamiyati" ning tashkil etilishi Piedmonte liberallarini butun Italiya bo'ylab
butun mo''tadil-liberal harakatga rahbarlik qildi. Italiyaning monarxiya asosida,
Savoylar sulolasi hukmronligi ostida birlashishi Sardiniya qirolligidan
tashqariga chiqdi va butun italyan xarakterini oldi 24
.
Eng qat'iy demokratlar milliy harakat rahbariyatining liberal monarxistlar
qo'liga o'tishiga dosh berishni xohlamadilar. Inqilob uchun radikallar har qanday
qurbonlik qilishga tayyor edilar. 1857 yilda Karlo Pisakan (1818-1857) Mazzini
bilan aloqada bo'lib, xalq qo'zg'olonini ko'tarish maqsadida bir guruh hamfikrlar
bilan Neapol yaqiniga qo'ndi. Pisakaning janubiy Italiya aholisini jangga
ko'tarishga bo'lgan jasoratli, qahramonona urinishi Pisakaning o'zi va uning
ko'plab safdoshlarining o'limi bilan yakunlandi. “Inqilobni tashqaridan olib
chiqish”ga urinishning fojiali natijasi demokratik lagerdagi bo linishni yanadaʻ
chuqurlashtirdi. O'z tanlovida ikkilangan ko'plab inqilobchilar "Italiya milliy
jamiyati" ga qo'shila boshladilar. Liberallar - kavuristlarning siyosiy
pozitsiyalari kuchayib bordi, tashabbus ularning qo'lida qoldi. 1850-yillarning
oxiriga kelib Piemont milliy ozodlik harakatining yetakchi kuchiga aylandi.
Aksariyat liberallar va respublikachilar uchun yerga xususiy mulk muqaddas va
daxlsiz edi 25
.
2.2. Mamlakatni industriya jihatidagi rivojlantirish protsessi
Mamlakatni industriya jihatidai rivojlantirish protsessi tez sur’atlar bilan
bordi. XIX asr oxiriga borganda asosiy sanoat tarmog’larida fabrika
sistemasi qaror topdi. Masalan, ip gazlama sanoatida 2111 ming urchuq va 60
ming mexa nika stanogi bor edi, qishloqlarda bor-yo’g’i 14 ming qo’l stanogi
saqlanib qolgan edi; ipakchilik sanoatida 2068 fabrika bo’lib, ularda 174 ming
ishchi ishlardi 26
.
24
«Istoriya vtoraya mirovaya voyna» M. 1989.C.159
25
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
139-bet.
26
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
Bet- 103

paydo bo ldi, ipak va paxta matolari ishlab chiqarish o sdi. To qimachilikʻ ʻ ʻ
(ayniqsa, paxta) ishlab chiqarish Lombardiya va Pyemont iqtisodiyotining
asosiy tarmog i, asosi edi.
ʻ
Iqtisodiy tiklanish metallurgiya va mashinasozlikga ham ta'sir ko'rsatdi,
unda 1840-1860 yillardagi yigirma yil ichida ishlab chiqarishda band bo'lgan
ishchilar soni olti-etti baravar ko'payib, o'n ming ishchiga etdi 18
. Temir yo'l
qurilishi rivojlandi. 1859 yilda Piedmontdagi temir yo'llarning uzunligi 1859
yilga kelib to'qqiz yuz kilometrga ko'tarildi (1848 yilda u atigi sakkiz kilometr
(!), yuz baravardan ko'proq o'sdi). Ichki va tashqi savdo aylanmasi kengaydi.
Shunday qilib, 1850-yillarga kelib, Piedmont ko'pgina Italiya shtatlariga
qaraganda ancha tez rivojlana boshladi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishidagi
muvaffaqiyat Italiyaning janubiy mintaqalariga ta'sir qilmadi, ular
mamlakatning ilg'or shimoli va markazidan ancha orqada edi. Italiyaning janubi
har doim rivojlanishning sekin turi bilan ajralib turadi. Neapol ayniqsa qoloq
hisoblanar edi, ularning muhim qismi lumpen proletarlari, ma'lum bir kasbga
ega bo'lmagan, g'alati ishlarda omon qolgan odamlar edi (Italiyada ularni
"lazzaroni", ya'ni "tramplar" deb atashgan)
Xalq ommasining (ayniqsa, dehqonlarning) xarid qobiliyatining zaifligi
mamlakatning siyosiy tarqoqligi va ayrim feodal qoldiqlari bilan birga
Italiyaning kapitalistik rivojlanishini sekinlashtirdi. Mamlakatning aksariyat
qismida (ayniqsa, janubda) sanoat inqilobi hali to'liq yakunlanmagan. Kichik
hunarmandchilik ustaxonalari, hatto qishloqlarda ham keng tarqalgan, bu erda
ishchi kuchi shaharlarga qaraganda ancha arzon bo'lib, yirik markazlashtirilgan
fabrikalar yoki fabrikalardan miqdoriy jihatdan ustunlik qildi.
Mehnatkash xalqning ahvoli juda qiyin edi. Italiya kapitalistlari
Yevropaning ilg‘or mamlakatlarida burjuaziyaga yetib borishga intilib, uyda
ishlaydigan zavod ishchilari va gildiya bo‘lmagan hunarmandlarni
shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qildilar, ularga xom ashyo berib, ish haqi
18
O’sha joyda.

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. 1850-yillarning boshlarida Italiya bir qator
mustaqil davlatlar edi: Papa davlatlari, Toskana, Sardiniya (Pyemont),
Lombardiya, Venetsiya, Ikki Sitsiliya Qirolligi (Neapol qirolligi), Modena,
Parma va Lukka. Italiyaning shimoli-sharqiy hududlari (Lombardiya va
Venetsiya) hali ham Avstriya imperiyasi tasarrufida edi. Rimda frantsuz
bosqinchi qo'shinlari, Papa davlatlarining bir qismi bo'lgan Romagna shahrida
Avstriya qo'shinlari bor edi. Faqat Italiyaning janubi nisbatan erkin bo'lib qoldi.
Italiyada 1848-1849 yillardagi burjua inqilobi Italiya yerlarini yagona milliy
davlatga birlashtirish asosiy vazifasini hal qilmadi. Inqilobning mag'lubiyati
natijasida Italiya bir-biri bilan erkin bog'langan bir qancha alohida davlatlarga
bo'lingan holda qoldi. Chet el zulmidan ozod qilish vazifasi ham hal qilinmay
qoldi. 1848-1849 yillardagi inqilob davrida Italiya shtatlarida o'rnatilgan
konstitutsiyaviy va parlament tartiblari hamma joyda yo'q qilindi.
Italiyadagi asosiy reaktsiya markazlari shafqatsiz politsiya shafqatsizligi
hukm surgan Neapol Qirolligi (Ikki Sitsiliya Qirolligi) va Rim davlati bo'lib,
unda o'rta asrlar o'tmishidan qolgan Rim papasining dunyoviy hokimiyati
tiklangan. . Lombardiya va Venetsiyada bosqinchi Avstriya qo shinlari 1848-ʻ
1849 yillardagi milliy inqilobiy harakat ishtirokchilariga nisbatan
shafqatsizlarcha tazyiq o tkazdilar. Yuzlab va minglab italiyalik vatanparvarlar
ʻ
dahshatli Spilberg qal'asida va boshqa Avstriya va Italiya qamoqxonalarida
o'tirdilar.
1848-1849 yillardagi inqilob bostirilgach, 1848 yilda Neapol, Toskana va
Papa davlatida konstitutsiyaviy yutuqlar bilan absolyutistik tartib tiklandi.
Minglab odamlar shafqatsiz qatag'onlarga uchradi, qo'rqitish va despotik
politsiya o'zboshimchaliklari mutlaq monarxiyalarni boshqarishning asosiy
usullariga, armiya va politsiya ularning asosiy tayanchiga aylandi. Ayniqsa,
Neapolda g'azablangan qirol Ferdinand II Sitsiliyada 1848-1849 yillardagi
inqilob ishtirokchilariga nisbatan shafqatsiz qatag'on uchun "qirol bombasi"

palatalari — bir shahar, bir qishloq, shuningdek bir viloyatdagi hamma kasaba
soyuz a’zolarini birlashtirgan tashkilotlar tuzildi.
1884 yilda Italiya revolyutsion sotsialistik partiyasi pay do bo’ldi, bu
partiyaga ishchilar harakatining kuzga kuringan arbobi, 1879 yilda anarxizm
bilan alokasini uzgan Andrea Kosta rahbarlik qilardi. Bu partiya Ishchilar
partiyasidan farqli ularoq proletariatning siyosiy kurash olib borishini yoqlab
keldi.
Italiyada marksizm ideyalarining yoyilishi revolyutsion par tiya uchun
kurashda juda muhim faktor bo’ldi; 1880—1890 yillarda Marks va engel’s
asarlarining dastlabki tarjimalari bosilib chikdi. Marksizmning chukur ta’sirini
uzi sinab ko’r gan, marksizmning eng yaxshi nazariyotchilaridan biri va Ita -
liyada marksizmni targ’ib kilgan yirik olim Antonio Labriolaning nazariy
faoliyati ham xuddi shu zamonga taalluqlidir.
1891 yildan nashr qilina boshlagan «Kritika Sochiale» de gan jurnal
atrofida tuplangan sotsialistlar gruppasi turli sotsialistik kuchlarni tashkiliy
jihatdan birlashtirishda va proletariatning umummilliy partiyasini tuzishda
ijvbiy rol’ uynadi. Bu gruppaning yulboshchilari Filippe Turati va rus
revolyutsioneri Anna Kulisheva eli. 1892 yili ishchilar harakatidagi hamma
oqimlarning namoyandalari ishtirok qilgan va anarxizmni mag’lubiyatga
uchratgan Genuya s’ezdida Italiya mehnatkashlarining partiyasi tuzildi (1895
yilda bu partiya Ita liya sotsialistik partiyasi deb nom oldi),
Sotsialistik partiya o’z faoliyatini iqtisodiy krizis oqibatlari
natijasida o’tkirlashgan sinfiy kurash yanada keskin tus olgan yillarda
boshladi.
Dastlabki shiddatli to’qinishlar Siciliyada boshlanib ketdi. Xalq
kurashining boshida qo’zg’olonlar Siciliya fashalari turgan edi, ular
g’oyaviy va tashkiliy jihatdan sotsialistik partiya bilan bog’langan revolyutsion
birlashmalar edi. Ular 1891 yil da sotsialistik partiya bilan bir vaqtda deyarli
paydo bo’lib, kambag’al dehqonlar, oltingugurt konlarining ishchilari,

Avstriya imperatori Frants Jozef bilan uchrashdi. Bu yig'ilishda Avstriya
Lombardiyani Napoleon III ga berishi to'g'risida qaror qabul qilindi; Napoleon
III Lombardiyani Pyemontga o'tkazishga va'da berdi; Toskana va Modenada
Gabsburglarga qochgan eski gersog hukmdorlari qaytib keladi. Papaning
hokimiyati uning barcha sobiq mulklarida tiklanishi kerak edi va Venetsiya
Avstriya qo'lida qoldi. Bu shartlar Frantsiya va Avstriya o'rtasidagi dastlabki
tinchlik shartnomasida mustahkamlangan. Shunday qilib, Kavur va butun
Italiyaning orqasida Napoleon III Italiyani birlashtirish ishiga halokatli zarba
berdi. Pyemontdan Savoy va Nitssani qabul qilib, Napoleon III uchinchi
mustaqillik urushini tugatdi. Faqat bitta Lombardiya Avstriya hukmronligidan
qutulib, Sardiniya qirolligi tarkibiga kirdi.
1859-yil 11-iyulda imzolangan Villafrankadagi sulh ("Villafrankaning
dastlabki, ya'ni dastlabki kelishuvi" deb ataladi) butun Italiyada g'azabga sabab
bo'ldi. Kamillo Kavur Sardiniya bosh vaziri lavozimini tark etdi. Italiya bo'ylab
umidsizlik va g'azabning nolasi tarqaldi. Piemonte hukumati Napoleon III ga
rasman norozilik bildirdi, ammo baribir faqat ommaga tayanib, sobiq
ittifoqchisiz Avstriya bilan urushni davom ettirishga jur'at eta olmadi. U, xuddi
burbonlar singari, xalq urushi va xalq inqilobidan o'lik qo'rqardi. 1859 yil
noyabr oyida Frantsiya va Piemonte hukumatlari Avstriya hukumati bilan
tinchlik shartnomasi tuzdilar, unga ko'ra Lombardiya Pyemont tarkibiga kiritildi
va Venetsiya Avstriya bilan qoldi.
1859 yilning yozi va kuzida Kamillo Kavurning siyosati boshi berk
ko‘chaga kirib qoldi. Italiyaning vatanparvar kuchlari boshqacha fikrda edilar
va italyan gersoglarini o'zlarining sobiq taxtlaridan uzoqlashtirishga qaror
qilishdi. Piemontdan kelgan generallar Toskana, Parma, Modena va
Romagnadagi qo'shinlarga qo'mondonlik qilishdi. Tashqaridan qurolli
aralashuvsiz italiyaliklarga eski tartibni o'rnatish yoki burbonlarning protegesini
taxtga qo'yish mumkin emasligi ma'lum bo'ldi. Frantsiya ham, Avstriya ham
yarim orolda yangi urush boshlashga jur'at eta olmadilar. 1860 yil yanvarda

Inqilobiy yashirin tashkilotlar bo'linishni boshladilar, ko'plab demokratlar
Juzeppe Mazzini bilan g'oyaviy va tashkiliy jihatdan ajralib, uni keraksiz
qurbonliklarda aybladilar. Keyin 1855 yilda Juzeppe Mazzini Italiyaning milliy
ozodligi uchun inqilobiy kurashni davom ettirishning barcha tarafdorlarini
birlashtirish uchun mo'ljallangan "Harakat partiyasi" ni yaratishni e'lon qildi. Bu
demokratlar o'rtasidagi bo'linishni to'xtata olmadi, ularning ba'zilari Piedmonte
mo''tadil liberallari bilan yaqinlashishga kirishdi. Piemont 1848 yilgi inqilob
bostirilganidan keyin Italiyaning barcha shtatlari va knyazliklaridan bu yerga
qochib kelgan o n minglab liberallar, inqilobchilar, vatanparvarlar uchunʻ
boshpana bo ldi. Ular Sardiniya qirolligini (Pyemont) milliy ozodlik
ʻ
harakatining tayanchiga aylantirish g'oyasini qo'llab-quvvatladilar 8
.
1848-1849 yillardagi Venetsiya inqilobining rahbari D.Manin bu
yondashuvning vakili bo'ldi - Piedmontni birlashish harakatining tayanchiga
aylantirish. 1855-1856 yillarda u demokratlarni "qurbonlik" qilishga chaqirdi:
inqilobiy-respublika dasturidan voz kechish, Mazzini bilan bo'linish va
monarxiya Piemontni Italiyani mustaqillik va birlashish sari yetaklashga qodir
yagona kuch sifatida to'liq qo'llab-quvvatlash. Manin, shuningdek,
respublikachilikni rad etgan demokratlar ham, liberal monarxistlar ham
mamlakatni birlashtirish uchun miting qiladigan “milliy partiya” yaratishni
taklif qildi. Mo tadil liberallar yetakchisi Kamillo Kavur ham D.Maninning bu
ʻʼ
loyihasiga ijobiy munosabat bildirdi. Uning roziligi bilan 1857 yilda
Piedmontda Savoy sulolasi boshchiligidagi Italiyani birlashtirish shiori bo'lgan
"Italiya milliy jamiyati" ishlay boshladi. "Italiya milliy jamiyati" rahbarlari
Juzeppe Garibaldiga unga qo'shilishni taklif qilishdi, ya'ni mashhur, xarizmatik
xalq qahramoni shaxsiyatidan o'zlarining siyosiy maqsadlarida foydalanishni
anglatadi. Mazzinistlarning fitna va qo zg olonlari taktikasiga ishonchini
ʻ ʻ
yo qotgan Garibaldi nomi ko plab demokratlarni, kechagi mazzinchilarni,
ʻ ʻ
8
Yuryev M.F. «Noveyhaya istoriya» M. 1984. Str.47

bilan dindorlarga murojaat qildi, bu murojaatda «muqaddas xususiy mulkni» o’z
ximoyasi ostiga olib, sotsialistik ideyalarga urush e’lon qildi. Papa riyokorlik
kilib «proletarlarga yordam ko’rsatish» va «tirikchilik minimumi»ni
ta’min qiladigan ish ham belgilab, ijtimoiy problemani adolat bilan xal qilishga
da’vat etib, revolyutsion tashkilotlarning ta’siriga qarshilik kilmocchi bo’ldi,
ishchilarni katolik ishchi jamiyatlariga tortish payida bo’ldi. Bu bilan
sotsializmga qarshi kurashda aslida cherkov bilan ital’yan hukmron
doiralarining xamkorligiga asos solingan edi. Chunki, Krispi hukumati
uzining ungdagi dushmanlariga zarba berib kelayotgan bulsa ham, lekin
revolyutsion sotsialistik harakat ustiga juda zur kuch bilan yopirilgan edi.
Krispining shiori: «Dushman kim — dushman sotsializm» degan shpor edi.
Internacionalning Yukori Italiya federaciyasi tuzi'lgan vaktdan buen
o’tgan un yil ichida ishchilar xarakati anarxizmning ta’sirini yuqotish va
proletariatning siyosiy partiyasi ni tuzish iulidan olga tomon yangi katta qadam
tashlagan edi. 1882—1885 yillarda Milanda Italiya ishchilar partiyasi tuzildi, bu
partiya bir qator kasaba soyuz birlashmalariga suyangan bo’lib, ishchilar
sinfining kapitalga qarshi iqtisodiy kurashini o’z faoliyatining asosi deb
e’lon qilgan edi. Ishchilar harakatida burjua elementlariking
zo’ravonligiga qarshi stixiya tarzidagi norozilikni ifodalagan Ishchilar partiyasi
(«qadoqli qo’llar» partiyasi degan partiya) o’z saflariga faqat yollanuvchi
ishchilarnigina kiritdi; bu bilan u o’zining sektantchilik mavjudligini, stixiyali
ishchilar harakatiga sotsialistik ong kiritishda intelligenciyaning rolini
tushunmasligini ko’rsatdi 31
.
Ishchilar sinfining yangi tashkilot formalarini qidirish natijasida «Mehnat
farzandlari ligalari» degan kasaba soyuz tyapidagi birlashmalar paydo bo’ldiki,
bu birlashmalar 1884 yilda umummilliy federaciyaga aylandi, bir yildan keyin
bu federaciya Ishchilar partiyasiga kushilib ketdi. 1891 yilda dastlabki mehnat
31
O’sha joyda.

proletarlashgan dehqonlari sanoatdan ish topolmay, tug’ilib o’sgan joylarini
tashlab Fransiyaga, Afrikaga (Tunisga), okeanning naryog’iga bosh olib
ketdilar. 1872 yilda emigrantlar soni 96 ming kishi bo’lgan bulsa, 1892—1901
yillarda x.ar yili o’rta xisob bilan 307 ming kishi emigraciya qiladigan
bo’ldi. Ana shular natijasida Janubiy Italii bilan Shimoliy Italiya o’rtasida
iqtisodiy rivojlanish jihatidan azaldan davom qilib kelgan tafovut yana ham
keskinlashib, tobora chuqur. lashayotgan ziddiyatga aylankb ketdi va mamlakat
birligiga putur etkazdi. Janub masalasi degan masala paydo bo’lib qoldi, ya’ni
Italiya janubining shimol burjuaziyasi tomonidan qullikka, yarim mustamlaka
holatiga tushirilganligi masalasi paydo bo’lib qoldi 29
.
XIX asr oxirida boshlab janub masalasi Italiya milliy hayotida juda
keskin sinfiy va siyosiy ziddiyatlar manbaiga aylanib ketdi.
Krispi hukumati hukmron sinflar mavqeini mustaxkamlash yulida
n qat’iy borishga qaror qilib-ketgan ung klerikal doiralarga karshi juda kattik
xujum olib bordi. 30
Krispi hukumati Vatikannikg buzgunchilik harakatlariga javoban qat’iy
choralar kurdi: cherkov ushurp konun bilan bekor kilinib, cherkov
^aramogidagi 3 milliard lira kapitali bulgan jamiyati xayriyalar dazlat kuliga
olin-di; 1889 yilda Rimda Jordano Brunoga xaykal urnatildi, shu munosabat
bilan klerikallarga karshi katta namoyish utkazil-di. Lev XIII Rimni tashlab
ketaman, deb bir necha bor duk qildi. Katoliklar cherkovi bilan ikSh o’rtadagi
munosabat tangligi asr oxiriga qadar susaymasdan davom k,ilib bordi. Vatikan
tashqi siyosiy maydonda Italiya davlatiga karshi fisq-fasodlarni davom qildira
berdi, ichki siyosat sohasida esa klerikallar Italiya hukmron doiralari bilan
xamkorlik ki-lishdan bosh tortdilar. Shu bilan birga Krispi ichki siyosat
soqasining eng muxim fronti deb hisoblagan frontda kleri kallar uz faoliyatlarini
kuchaytirib yubordilar. 1891 yilda papa «Kegit pouagit» degan yangi enciklika
29
Cherno'sheva O.YE. «problemo' noveyhey istorii» M. «Nauka» 1988. Str.42
30
Jurnal noveyhey istorii do nashix vremen. M.1984. MGU.STR.56.

Mazzinining o'zi bu tanqidlarga e'tibor bermadi. U hali ham Italiya
inqilobi faqat milliy muammoni hal qilishi kerakligiga, xalq esa har daqiqada
kurashga ko‘tarilishga tayyor ekanligiga ishonchi komil edi. Mazzini baquvvat
ravishda inqilobiy er osti tarmog'ini yaratdi, fitna uyushtirdi, qo'zg'olonlarni
tayyorladi. Bu faoliyat davomida mazzinistlar Italiyaning shimolidagi -
Lombardiya va Liguriyadagi birinchi ishchi tashkilotlari va jamiyatlariga
tayanishga muvaffaq bo'ldilar. Biroq, 1853 yil fevral oyida Milanda qo'zg'olon
ko'tarishga urinish, avstriyalik bosqinchi kuchlarga qarshi kurashda
hunarmandlar va ishchilar tomonidan ko'rsatilgan g'oyat jasoratga qaramay,
to'liq muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Mazzinistlarning bunday muvaffaqiyatsizligi
Respublika lagerida chuqur inqirozga olib keldi.
Inqilobiy yashirin tashkilotlar bo'linishni boshladilar, ko'plab demokratlar
Juzeppe Mazzini bilan g'oyaviy va tashkiliy jihatdan ajralib, uni keraksiz
qurbonliklarda aybladilar. Keyin 1855 yilda Juzeppe Mazzini Italiyaning milliy
ozodligi uchun inqilobiy kurashni davom ettirishning barcha tarafdorlarini
birlashtirish uchun mo'ljallangan "Harakat partiyasi" ni yaratishni e'lon qildi. Bu
demokratlar o'rtasidagi bo'linishni to'xtata olmadi, ularning ba'zilari Piedmonte
mo''tadil liberallari bilan yaqinlashishga kirishdi. Piemont 1848 yilgi inqilob
bostirilganidan keyin Italiyaning barcha shtatlari va knyazliklaridan bu yerga
qochib kelgan o n minglab liberallar, inqilobchilar, vatanparvarlar uchunʻ
boshpana bo ldi. Ular Sardiniya qirolligini (Pyemont) milliy ozodlik
ʻ
harakatining tayanchiga aylantirish g'oyasini qo'llab-quvvatladilar 22
.
1848-1849 yillardagi Venetsiya inqilobining rahbari D.Manin bu
yondashuvning vakili bo'ldi - Piedmontni birlashish harakatining tayanchiga
aylantirish. 1855-1856 yillarda u demokratlarni "qurbonlik" qilishga chaqirdi:
inqilobiy-respublika dasturidan voz kechish, Mazzini bilan bo'linish va
monarxiya Piemontni Italiyani mustaqillik va birlashish sari yetaklashga qodir
22
Xidoyatov G.A. «Jahon mamlakatlari eng yangi tarixi II jahon urushidan xozirgi davrgacha» Toshkent 1999.
Bet- 103

Napoleonning shuhratparast rejalarini amalga oshirishga xalaqit berishi, ularni
kesib o'tishi mumkin edi 12
.
Frantsiyaning Sardiniya bilan til biriktirishi va Rossiyaning ularning
ittifoqiga qo'shilishidan keyin Avstriya bilan urush muqarrar bo'ldi. 1859 yil 23
aprelda Avstriya fitna haqida bilib, ultimatumdan so'ng birinchi bo'lib Frantsiya
va Sardiniyaga qarshi chiqdi. Avstriyaliklar Pyemontni to'liq qurolsizlantirishni
talab qildilar. Lombardiya hududida harbiy harakatlar boshlandi. Magenta
jangida (1859 yil 4 iyun) frantsuz va piedmonte qo'shinlari avstriyaliklarni
jiddiy mag'lubiyatga uchratdilar. 1859 yil 8 iyunda Milan ozod qilindi va
Piemonte qiroli Viktor Emmanuel II va Fransiya imperatori Napoleon III
tantanali ravishda Milana kirdilar. Solferino (1859 yil 24 iyun) va San Martino
(iyun oxiri) janglarida Avstriya qo'shinlari ikkinchi og'ir mag'lubiyatga uchradi.
Lombardiya Avstriya qo'shinlaridan butunlay ozod qilindi. Franko-Italiya
qo'shinlarini qo'shni Venetsiya hududiga ko'chirish imkoniyati ochildi. Urush
butun Italiyada milliy ozodlik kurashining kuchayishiga sabab bo'ldi,
Lombardiya, Sardiniya, Venetsiya, Parma, Modena va Romagna aholisi
Avstriyaga qarshi urushga qo'shildi. Avstriya bilan urush xalq noroziligini
yo'qotishga yordam bergan tashqi turtki bo'ldi. Toskana va Emiliyada
avstriyaliklarga qarshi qo zg olonlar bo lib o tdi. Bu yerda muvaqqatʻ ʻ ʻ ʻ
hukumatlar tuzilib, ular Piemontga ixtiyoriy ravishda qo shilishga tayyor
ʻ
ekanliklarini bildirishdi. Toskana, Modena, Parma, Romagna (Papa davlatlari)da
xalq yig inlari va namoyishlari inqilobga aylandi. Ko'p joylarda ko'ngilli
ʻ
otryadlar tuzila boshladi. Piemontga urushga qo'shilish uchun yigirma ming
ko'ngilli keldi. Alp tog'larining tog'li hududlarida faoliyat yurituvchi alp
o'qotarlari korpuslaridan biriga Juzeppe Garibaldi qo'mondonlik qilgan.
Garibaldiga Piedmonte armiyasida umumiy lavozim taklif qilindi, u erda u uch
ming ko'ngillilar korpusini boshqargan. Garibaldi korpusida ko'plab
12
Rozanov A.M. «Novaya i noveyhaya istoriya stran Azii i Afriki» M. 1987. Str.111.

XIX asr o‘rtalarida Italiya davlatlarining ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi
Mundarija
Kirish
I-Bob. XIX asr o‘rtalarida italiya davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy rivojlanishi
1.1.Milliy-ozodlik harakati Italiyani birlashtirishning dastlabki
shartlari
1.2. "Italiya milliy jamiyati" mustaqil siyosiy tashkiloti
II-Bob. 1850-yillarning birinchi yarmida yagona italiya davlatini
yaratish rejalari
2.1. Yangi hokimiyatning sinfiy tabiati
2.2.Mamlakatni industriya jihatidagi rivojlantirish protsessi
Xulosa
Foydalangan Adabiyotlar Ro‘Yxati

shaharlardagi kosiblar va mayda burjuaziya o’rtasida o’z ta’sirlarini tez
tarqatgan edilar 32
.
Fashalar programmasi sotsialistik harakatning g’oyaviy jihatdan zaifligini
kursatardi. Bu programmada konkret-tarixiy sharoitlar hisobga olinmasdan,
sotsialistik revolyutsiya vazifalari birinchi o’ringa qo’yilgan edi; bunda ishlab
chiqarish vositalarini sotsializaciya qilish shiorlari ularni amalga oshirishning
reformistik kurash usullari va vositalari bilan qo’shib olib borilgan edi.
Shunga qaramay, fashalar harakati ommani uyushtirishda olga
tomon qo’yilgan qadam bo’ldi. Bu harakat birinchi marta sinfiy kurashni
ommaning asosiy siyosiy faoliyati ekanligini ochiq e’tirof qildi va ommaning
stixiya tarzidagi noroziligini sotsialistik ong bilan yoritilgan uyushgan
z^arakatga aylantirib yuborishga intildi 33
.
Fashalarning xarakati 1893—1894 yillarda Siciliya mehnatkashlar
ommasi o’rtasidagi umumiy revolyutsiya yuksalishda o’z ifodasini topgan edi.
Er uchun, jamoa yerlarini taqsim qilish uchun, agrar shartnomalarni qayta
ko’rib chiqish uchun soliq zulmiga qarshi va oltingugurt konlaridagi
ishchilarning shafqatsizlik bilan ekspluataciya qilinishiga qarshi kurash yangi
kuch bilan boshlanib ketdi. Shu bilan birga fashalarii hukmdorlarning kontr -
revolyutsion hujumidan himoya qilish harakati ham kuchaydi. Kurash siyosiy
tus oldi, 1893 yilning oxirgi oylarida esa qurolli kurashga aylanib ketdi. 1893
yil dekabri va 1894 yil boshlarida Siciliya dehqon qo’zg’olonlari alangasi
bilan qamrab olingan edi. Ko’p joylarda qo’zg’olonga fashalar boshchilik qildi.
Dehqonlar municipalitetlarning binolarini ishg’ol qildilar, soliq idoralariga
o’t qo’ydilar, kazarmalarni qamal qilib, soldatlarni qurolsizlantirdilar.
Sitsiliyaliklarning jangovar signalini Markaziy Italiya mezsnatkashlari
ham qo’llab-quvvatladilar. Massa Karrarda (Lunijanda) qo’zgolon boshlanib
ketib, bunda marmar konlarida ishlovchi ishchilar faol ishtirok qildilar. Krispi
32
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet-29.
33
Mauseyenko A. «Velikaya pobeda» M. 1985.C.176

respublikachilarni jamiyat safiga tortdi. Garibaldi jamiyat raisining o‘rinbosari
lavozimini egalladi, lekin o‘zining respublikachi e’tiqodini saqlab qoldi, o‘zi
aytganidek, “qalbida respublikachi” edi. Garibaldi har doim Italiyani
birlashtirish yo'lida unda respublika tuzumini o'rnatishni qurbon qilishga tayyor
ekanligiga ishongan. Mamlakatning Piemonte (Savoy) monarxiyasi homiyligida
birlashishi ko'plab respublikachilar uchun Italiya xalqi ahvolini "moddiy
yaxshilash" va yirik ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish kafolati bo'lib tuyuldi.
Rasmiy ravishda "Italiya milliy jamiyati" mustaqil siyosiy tashkilot edi.
Darhaqiqat, undan K.Kavur boshchiligidagi mo tadil liberallar foydalandilar -ʻ
"Jamiyat"ning Pyemontdan tashqarida, butun mamlakat bo ylab tarqalgan
ʻ
bo limlari orqali liberallar omma orasida o z ta sirini kuchaytirdilar. 1848-1849
ʻ ʻ ʼ
yillardagi inqilobdan keyin ularning omma orasidagi ta'siri jiddiy pasaydi.
Liberallarning monarxlar bilan ittifoq tuzish va ularni milliy harakatga jalb
qilish rejasi butunlay barbod bo‘ldi. Bu shtatlardagi liberal fikrdagi burjuaziya
va zodagonlar Savoylar sulolasi tomon tobora ko'proq yo'naltira boshladilar va
Piedmonte liberallarining etakchi roliga moyil bo'ldilar. Shunday qilib, "Italiya
milliy jamiyati" ning tashkil etilishi Piedmonte liberallarini butun Italiya bo'ylab
butun mo''tadil-liberal harakatga rahbarlik qildi. Italiyaning monarxiya asosida,
Savoylar sulolasi hukmronligi ostida birlashishi Sardiniya qirolligidan
tashqariga chiqdi va butun italyan xarakterini oldi 9
.
Eng qat'iy demokratlar milliy harakat rahbariyatining liberal monarxistlar
qo'liga o'tishiga dosh berishni xohlamadilar. Inqilob uchun radikallar har qanday
qurbonlik qilishga tayyor edilar. 1857 yilda Karlo Pisakan (1818-1857) Mazzini
bilan aloqada bo'lib, xalq qo'zg'olonini ko'tarish maqsadida bir guruh hamfikrlar
bilan Neapol yaqiniga qo'ndi. Pisakaning janubiy Italiya aholisini jangga
ko'tarishga bo'lgan jasoratli, qahramonona urinishi Pisakaning o'zi va uning
ko'plab safdoshlarining o'limi bilan yakunlandi. “Inqilobni tashqaridan olib
chiqish”ga urinishning fojiali natijasi demokratik lagerdagi bo linishni yanada
ʻ
9
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet-25.

U avstriyalik vahshiylarni Lombardiya va Venetsiyadan quvib chiqarish,
Lombardiya, Venetsiya, Parma, Modenani iqtisodiy va harbiy jihatdan
Italiyaning eng qudratli davlati Sardiniya qirolligiga kiritishning asl maqsadi
deb hisobladi. Qadimgi aristokratlar oilasidan chiqqan Kamillo Kavur ingliz
konstitutsiyasi kabi parlament konstitutsiyasini yoqlab chiqdi va uning qabul
qilinishi xalq inqilobining oldini olishi mumkinligini ta'kidladi. 1848 yilda u
sotsialistik va kommunistik g'oyalarga qarshi maqola e'lon qildi. Kavur Italiya
mustaqilligi uchun inqilobiy xalq kurashi yo'lini inkor etdi. Uning rejalari
Savoylar sulolasi homiyligida Shimoliy Italiya qirolligini yaratish, qirol Viktor
Emmanuel II taxti atrofida italyan xalqini to‘plashdan nariga o‘tmadi. Kavurni
bunga xomashyo uchun yangi bozorlar va o'z mahsulotlarini sotishni orzu
qilgan Piedmonte sanoatchilari va burjualari majbur qildi. 1855 yilda Angliya
va Frantsiya Pyemontni Rossiyaga qarshi Qrim (Sharqiy) urushida qatnashishga
majbur qildi. Piedmontning undagi ishtiroki Italiya qo'shinlarining o'n besh
minginchi (boshqa manbalarga ko'ra - o'n sakkiz minginchi) harbiy korpusini
Qrimga yuborishgacha qisqartirildi. Kavur Angliya va Fransiya bilan
yaqinlashishga umid qildi - u "buyuk Yevropa kuchlari"ni Italiyaning potentsial
ittifoqchilari deb hisobladi. O'shanda Italiya va Rossiya o'rtasida jiddiy
kelishmovchiliklar bo'lmagan. Urush tugagandan so'ng, Kavur Parij tinchligini
imzolashda ishtirok etdi. U “Italiya masalasi”ni kongress kun tartibiga kiritishga
muvaffaq bo‘ldi. 1856 yilgi Parij tinchlik kongressida olovli nutq bilan
so'zlagan Kavur Avstriya bo'yinturug'i ostida ingrab, parchalanib ketgan va chet
el qo'shinlari tomonidan bosib olingan Italiyaning azoblari haqida ehtiros bilan
gapirdi. "Italiya masalasi"ni muhokama qilish samarasiz bo'ldi, ammo Italiyada
jamoatchilik fikrida katta taassurot qoldirdi. Shuningdek, u butun Italiya
manfaatlarining vakili sifatida Pyemontga Yevropa kuchlarining e'tiborini
tortdi 3
.
3
Xidoyatov A.G. «Eng yangi tarix» Toshkent «Ukituvchi» 1999. 143-bet

burjuaziya va xalq orqasidagi zodagonlar o'rtasidagi fitna orqali mamlakatni
"yuqoridan", inqilobsiz birlashtirish tarafdori edi 20
.
1848 yilgi inqilobning mag'lubiyati demokratlarni uning mag'lubiyat
sabablarini tahlil qilishga majbur qildi. Ayrim demokratlar inqilobda xalqning
keng qatlamlarining ishtirok etmasligiga respublikachilar tomonidan chuqur
ijtimoiy o zgarishlar va dehqonlarni yer bilan ta minlash dasturining yo qligiʻ ʼ ʻ
asosiy sabab bo lgan degan xulosaga kelishdi. 1849-yilda Rim Respublikasining
ʻ
harbiy boshliqlaridan biri, utopik sotsialist Karlo Pisakan (1818-1857) Italiyada
agrar masalani hal etishni yirik yer egaligini yo‘q qilish, barcha yerlarni
ijtimoiylashtirish va uni xalq xo‘jaligiga topshirishda ko‘rdi. dehqonchilik.
Radikal demokratlar K.Pisaken, D.Montanelli, D.Ferrari milliy harakatni omma
manfaatlariga javob beradigan va shuning uchun xalqni ozodlik kurashiga jalb
qila oladigan ijtimoiy qayta tashkil etish bilan uyg‘unlashtirish zarurligini
ta’kidladilar. Bunday pozitsiyalardan ular Juzeppe Mazzinini keskin tanqid
qilishdi va uni respublika lageri nazoratidan chiqarishga harakat qilishdi. Ammo
ko'pchilik mo''tadil demokratlar qishloq va shahar burjuaziyasiga tegishli
bo'lgan yer mulkining taqdiridan qo'rqib, dehqonlar inqilobi g'oyasini rad
etishdi. Juzeppe Mazzini 1851-yil 11-sentabrda Karl Marks tomonidan
Veydemeyerga yo‘llagan maktubida keskin tanqid qilingan va u shunday yozgan
edi: “Mazzini Italiya qishloq aholisining moddiy ehtiyojlarini e’tiborsiz
qoldirib, undan barcha sharbatlar siqib chiqariladi... Birinchi qadam Italiyaning
mustaqilligi dehqonlarni to'liq ozod qilish va rentani erkin burjua mulkiga
aylantirishdan iborat ...". Mazzinistlarning zaif tomoni shundaki, ular milliy
ozodlik harakatini katoliklik bilan birlashtirgan. Mazzini tomonidan ilgari
surilgan “Xudo va xalq!” shiori inqilobiy harakat uchun ham xato, ham zararli
edi. Mazzini kontseptsiyasining muzlatilgan dogmalari inqilobiy demokratlarga
kamroq mos kelardi 21
.
20
O’sha joyda
21
Yuryev M.F. «Noveyhaya istoriya» M. 1984. Str.50

chuqurlashtirdi. O'z tanlovida ikkilangan ko'plab inqilobchilar "Italiya milliy
jamiyati" ga qo'shila boshladilar. Liberallar - kavuristlarning siyosiy
pozitsiyalari kuchayib bordi, tashabbus ularning qo'lida qoldi. 1850-yillarning
oxiriga kelib Piemont milliy ozodlik harakatining yetakchi kuchiga aylandi.
Aksariyat liberallar va respublikachilar uchun yerga xususiy mulk muqaddas va
daxlsiz edi 10
.
Savoy monarxiyasining tashqi siyosati sulolaviy manfaatlarni milliy
ozodlik va Italiyani birlashtirish ishlari bilan uyg‘unlashtirishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ydi. Kamillo Kavur har doim Avstriya imperiyasiga qarshi
kurashda "buyuk davlatlar" yordamini olishga intilgan. Kavur faqat Sardiniya
qirolligining kuchlari mamlakatni siyosiy birlashtirish uchun etarli emasligini
tushundi. Qrim (Sharqiy) urushiga nuqta qo ygan 1856 yilgi Parij kongressiʻ
bilan Italiya Fransiyadagi Napoleon III ning bonapartistik rejimiga yaqinlasha
boshladi. Napoleon III imperator taxti uning ostida qanday chayqalayotganini
his qilib, "Italiya mustaqilligi va birligi himoyachisi" rolini o'ynashni o'zi uchun
foydali deb topdi. Frantsiya doimo Avstriyani Italiyadan siqib chiqarishga va
unda Fransiya ustunligini o'rnatishga intilgan. 1858 yil yanvarda Parijda
Napoleon III italyan vatanparvari, inqilobchi, 1849 yilda Rim respublikasini
himoya qilishning faol ishtirokchisi Felise Orsini tomonidan o'ldirildi. Orsini
Italiya inqilobining bo'g'uvchilaridan biri bo'lgan Napoleon III ning yo'q
qilinishi ozodlik kurashiga yo'l ochib beradi, Italiyadagi eskirgan, vayron
bo'lgan papa tuzumini yo'q qiladi, deb umid qildi. Orsini qatl etilganidan keyin
Napoleon III italyan inqilobchilarini zararsizlantirish va shu bilan birga
Italiyada fransuz gegemonligini o‘rnatish maqsadida “Italiya milliy harakatining
homiysi” rolini o‘ynashga qaror qildi 11
.
Napoleon III tashabbusi bilan 1858 yilning yozida Fransiyaning Plombier
kurortida Fransiya imperatorining Sardiniya Qirolligi Bosh vaziri Kamillo
10
Rozanov A.M. «Novaya i noveyhaya istoriya stran Azii i Afriki» M. 1987. Str.110.
11
Nuriddinov Z.D. «Eng yangi tarix» Toshkent 1963. Bet-27.

Italiyadagi milliy ozodlik harakatida ikki yo`nalish kurashi. Italiya milliy-
ozodlik harakatida ikki yo'nalish mavjud edi: inqilobiy-demokratik va mo''tadil-
liberal. Ilg'or ishchilar, hunarmandlar, dehqonlar, ziyolilarning ilg'or doiralari,
mayda va o'rta burjuaziyaning demokratik qatlamlari Italiya erlarini "pastdan" -
inqilobiy yo'llar bilan birlashtirish tarafdori edilar. Italiyadagi milliy-ozodlik
harakatining demokratik qanoti monarxiya tuzumini va barcha feodal
qoldiqlarini yo‘q qilishga, mamlakatni chet el zulmidan butunlay ozod qilishga,
Italiya hududlarini yagona burjua-demokratik respublikaga aylantirishga intildi.
Milliy inqilobiy yo nalishning asosiy siyosiy yetakchilari, mafkuraviyʻ
yetakchilari: “Yosh Italiya” harakatining asoschisi, respublikachi Juzeppe
Mazzini (1805-1872) va milliy inqilobiy harakatning taniqli vakili Juzeppe
Garibaldi qoldi. Mo tadil-liberal yo nalishni Sardiniya qirolligi bosh vaziri graf
ʻʼ ʻ
Kamillo Kavur (1810-1861) boshqargan. Uning tarafdorlari - liberal burjuaziya
va Italiyaning liberal zodagonlari - burjuaziya va xalq orqasidagi zodagonlar
o'rtasidagi fitna orqali mamlakatni "yuqoridan", inqilobsiz birlashtirish tarafdori
edi.
1848 yilgi inqilobning mag'lubiyati demokratlarni uning mag'lubiyat
sabablarini tahlil qilishga majbur qildi. Ayrim demokratlar inqilobda xalqning
keng qatlamlarining ishtirok etmasligiga respublikachilar tomonidan chuqur
ijtimoiy o zgarishlar va dehqonlarni yer bilan ta minlash dasturining yo qligi
ʻ ʼ ʻ
asosiy sabab bo lgan degan xulosaga kelishdi. 1849-yilda Rim Respublikasining
ʻ
harbiy boshliqlaridan biri, utopik sotsialist Karlo Pisakan (1818-1857) Italiyada
agrar masalani hal etishni yirik yer egaligini yo‘q qilish, barcha yerlarni
ijtimoiylashtirish va uni xalq xo‘jaligiga topshirishda ko‘rdi 6
. dehqonchilik.
Radikal demokratlar K.Pisaken, D.Montanelli, D.Ferrari milliy harakatni omma
manfaatlariga javob beradigan va shuning uchun xalqni ozodlik kurashiga jalb
qila oladigan ijtimoiy qayta tashkil etish bilan uyg‘unlashtirish zarurligini
ta’kidladilar. Bunday pozitsiyalardan ular Juzeppe Mazzinini keskin tanqid
6
O’sha joyda.

ishchilardan shafqatsizlik bilan o’ch oldi. Yuzlab kishilar o’ldirildi, mingga
yaqin kishi yarador qilindi.
Ishchilar harakati ustiga shafqatsiz ta’qib to’lqini yopirildi- sotsialistik
partiya va mehnat palatalari yana tarqatib yuborildi, demokratii gazetalar
taqiqlandi, ko’zga ko’ringan sotsialistik arboblar: Andrea Kosta, Ladzare, Turati
va boshqalar kamoqqa olindi.Rudini hukumatining o’zi ham bu dahshatli
larzalarga bardosh berolmadi. U iste’fo berib, o’zi o’rnini harbiy diktaturaga
bo’shatib berdi.
Hukmron sinflar general Pellu boshliq yangi hukumat tuzib, o’
z hukmronliklarini ochiqdan-ochiq zo’rlik bilan mustaxkamlash tomon
yangi qadam qo’ydilar. 1699 yil yanvaridayoq Krispi hukumatidagi sobiq
ministr Sidney Sonnino «Nuova Antolojiya» degan jurnalda juda ko’p shov-
shuvlarga sabab bo’lgan bir maqola bostirib, unda «Statutga qaytaylik!» degan
shiorni maydonga tashlagan edi. U, beshafqat konstitutsiya rejimiga (Karl
Al’bert statutiga) qaytishni nazarda tutib shunday degan edi, bu rejim vaqtida
taxt egasi hal qiluvchi rol’ o’ynardi va parlament huquqlari juda cheklab
qo’yilgan edi. Pellu hukumati hukmron sinflarning irodasini qonuniy tusga
kiritish uchun shoshib-pishib ish ko’rdi. Uning parlamentga kiritgan favqulodda
qonun loyihalarida matbuot erkinligini cheklash, hukmdorlarga majlislarni
tayinlash va mamlakatda mavjud rejimga «dushman» tashkilotlarni
tarqatib yuborish huquqi berish taklif qilingan edi.
Hukumatning shunday juda oz burjua-demokratik ozodlikarga qarshi
boshlagan yurishi parlamentda va butun mamlakatda keng norozilik to’lqini
ko’tarilshiuiga sabab bo’ldi. Sotsialistlar, respublikachilar, demokratlar Pellu
hukumatiga qarshi birlashdilar; deputatlar palatasida Jolitti boshlic sul liberallar
frakciyasi ham «o’taketgan hollar» ga qo’shildi. Oppozitsiya juda keng rasm
bo’lgan parlament obstruksiyasi usulini ishga solib kurdi. 20 kun ichida
deputatlar palatasi konun loyihalaridan birining faqat birinchi moddasinigina
muhokama k.ila oldi. Shundan keyin Pellu palata majlisini keyinga qoldirib,

Shunday qilib, Italiya oldiga asosiy vazifa qo'yildi: chet elliklarning
mavjudligini yo'q qilish va mamlakatning kichik qo'shma knyazliklarga,
qirolliklarga va gersogliklarga bo'linib ketishiga chek qo'yish. Buning o'rniga
ular yagona markazlashgan Italiya davlatini yaratishlari kerak edi, lekin
tomonidan emas inqilobiy kurash ommaviy, lekin diplomatik kelishuvlar bilan.
Italiyaning birlashishi davri yoki davri Risorgimento deb ataladi. Piedmont
butun Italiya manfaatlarining vakili bo'ldi.
1850—1860-yillarda, 1847-1848 yillardagi inqiroz tugagandan so ng,ʻ
Italiya o z iqtisodiyotining kapitallashuv yo nalishida sezilarli siljishni boshdan
ʻ ʻ
kechirdi. Iqtisodiy tiklanish Lombardiya va Piemontda to'liq namoyon bo'ldi.
Sanoat inqilobi sodir bo'lgan Italiyaning shimoliy hududlari iqtisodiy jihatdan
eng rivojlangan deb hisoblangan. Lombardiya va Pyemontda yangi fabrikalar
paydo bo ldi, ipak va paxta matolari ishlab chiqarish o sdi. To qimachilik
ʻ ʻ ʻ
(ayniqsa, paxta) ishlab chiqarish Lombardiya va Pyemont iqtisodiyotining
asosiy tarmog i, asosi edi
ʻ 4
.
Iqtisodiy tiklanish metallurgiya va mashinasozlikga ham ta'sir ko'rsatdi,
unda 1840-1860 yillardagi yigirma yil ichida ishlab chiqarishda band bo'lgan
ishchilar soni olti-etti baravar ko'payib, o'n ming ishchiga etdi. Temir yo'l
qurilishi rivojlandi. 1859 yilda Piedmontdagi temir yo'llarning uzunligi 1859
yilga kelib to'qqiz yuz kilometrga ko'tarildi (1848 yilda u atigi sakkiz kilometr
(!), yuz baravardan ko'proq o'sdi). Ichki va tashqi savdo aylanmasi kengaydi.
Shunday qilib, 1850-yillarga kelib, Piedmont ko'pgina Italiya shtatlariga
qaraganda ancha tez rivojlana boshladi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishidagi
muvaffaqiyat Italiyaning janubiy mintaqalariga ta'sir qilmadi, ular
mamlakatning ilg'or shimoli va markazidan ancha orqada edi. Italiyaning janubi
har doim rivojlanishning sekin turi bilan ajralib turadi. Neapol ayniqsa qoloq
hisoblanar edi, ularning muhim qismi lumpen proletarlari, ma'lum bir kasbga
4
Rozanov A.M. «Novaya i noveyhaya istoriya stran Azii i Afriki» M. 1987. Str.103

ega bo'lmagan, g'alati ishlarda omon qolgan odamlar edi (Italiyada ularni
"lazzaroni", ya'ni "tramplar" deb atashgan).
Xalq ommasining (ayniqsa, dehqonlarning) xarid qobiliyatining zaifligi
mamlakatning siyosiy tarqoqligi va ayrim feodal qoldiqlari bilan birga
Italiyaning kapitalistik rivojlanishini sekinlashtirdi. Mamlakatning aksariyat
qismida (ayniqsa, janubda) sanoat inqilobi hali to'liq yakunlanmagan. Kichik
hunarmandchilik ustaxonalari, hatto qishloqlarda ham keng tarqalgan, bu erda
ishchi kuchi shaharlarga qaraganda ancha arzon bo'lib, yirik markazlashtirilgan
fabrikalar yoki fabrikalardan miqdoriy jihatdan ustunlik qildi.
Mehnatkash xalqning ahvoli juda qiyin edi. Italiya kapitalistlari
Yevropaning ilg‘or mamlakatlarida burjuaziyaga yetib borishga intilib, uyda
ishlaydigan zavod ishchilari va gildiya bo‘lmagan hunarmandlarni
shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qildilar, ularga xom ashyo berib, ish haqi
to‘ladilar. Ish kuni 14-16 (o'n to'rt-o'n olti) soat, ba'zan esa ko'proq davom etdi.
Ish haqi nihoyatda past edi. Ishchilar nam yerto‘lalarda, tor shkaflarda,
chordoqlarda o‘ralashib, qo‘ldan-og‘izgacha ovqat yeyishardi. Epidemiyalar
minglab odamlarning hayotiga zomin bo'ldi, ayniqsa, chaqaloqlar o'limi yuqori
edi. Qishloq mehnatkashlari, qishloq xo‘jaligi ishchilari va qishloq boylari
yanada shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qilindi. Qishda qishloq mehnatkashlari
ochlik yoqasida qolishdi. Davlat, er egalari va ruhoniylar foydasiga burch va
qarzlarga o'ralashib qolgan mayda dehqon ijarachilari uchun sharoitlar unchalik
yaxshi emas edi. Ijara shartlari qullik edi: polovnichestvo ustunlik qildi
(hosilning yarmi uchun). Sitsiliyadagi dehqonlar uchun hayot ayniqsa og'ir edi.
Tabiatdan saxiylik bilan in'om etilgan, bog'lar va uzumzorlarga ko'milgan eng
boy orolda barcha erlar bir hovuch yer egalari oligarxlariga tegishli edi.
Sitsiliyadagi oltingugurt konlari egalari g'azablandi: u erda minglab odamlar
dahshatli sharoitda ishladilar. Sitsiliya deyarli butun 19-asr davomida
Italiyadagi inqilobiy harakat markazlaridan biri bo'lgan 5
.
5
Vsemirnaya istoriya 12-tomax, 9-tom.S.175.

XIX asr o‘rtalarida Italiya davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi

Купить