• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 284.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение doc
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya va Turkiston munosabatlari

XULOSA “Turkiston to‘plami» (to‘liq nomi “Turkiston o‘lkasi va O‘rta Osiyoga tegishli bo‘lgan maqola va asarlar to‘plami”) - Markaziy Osiyo va unga tutash bo‘lgan hududlar tarixi, etnologiyasi, iqtisodi, botanikasi, arxeologiyasi, geologiyasi, xalqning turmushi va madaniyatiga oid noyob bibliografik asar. Markaziy Osiyo haqidagi alohida kitoblar, gazetalar va jurnallar qirqimlaridan tuzilgan bo‘lib, jami 594 jilddan iborat. Uning 1867-1887-yillarga oid materiallarni o‘z ichiga olgan 416-jildi bibliograf V. M. Mejov tomonidan tayyorlangan. U matbuotda Markaziy Osiyo haqida e’lon qilingan barcha ma’lumotlarni kiritishga harakat qilgan. To‘plamni nashr etish ishlari 1888-yilda Turkiston ma’muriyati ko‘rsatmasi bilan to‘xtatilgan, faqat 1907-yilga kelib Toshkentda davom ettirildi. Turkiston to‘plamini davomini tuzishga Markaziy Osiyo haqidagi adabiyotlar mutaxassisi N. V. Dmitrovskiy, etnograf A. A. Divayev, Turkiston xalq kutibxonasining muduri I. P. Zikov, sharqshunos olim Y. F. Bonchosmolovskiylar jalb etilgan. Ular hamkorligida (asosan gazeta materiallaridan iborat) to‘plamning yana 127 jildi tuzilgan. Bibliograf va kutubxonashunos A. A. Semyonov 1911-1916- yillarda Turkiston to‘plamining 48 ta jildini tuzdi. Bu to‘plam tuzilishi jihatidan ilgarigilaridan yuqori turadi. Bibliograf Y. K. Betger tahriri ostida 1939-yilda Turkiston to‘plamining so‘nggi 3 jildi tuzilgan. Bu jildlar M. A. Terentyevning “Markaziy Osiyoning bosib olinishi tarixi” asari, uning xarita va reajalaridan tashkil topgan. Turkiston to‘plamining hamma jildlarida mualliflar tomonidan alifboli ko‘rsatkichlar tuzilgan. Turkiston to‘plami Markaziy Osiyoga doir ko‘p tadqiqotlar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. To‘plamning barcha jildlari O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida saqlanadi. “Turkiston to‘plami” uchun to‘plangan barcha materiallar quyidagicha yozilgan: gazeta maqolalari qirqilgan, oq qog’ozga yopishtirilgan, jurnallar va kitoblardagi maqolalar tikilgan, shaxsiy varaqlar qog’oz varaqlariga yopishtirilgan. Faqat Turkiston to‘plamida jurnal va gazeta parchalari o‘n mingdan oshdi. 34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Кaримoв И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарақиёт йўли. – Tошкент: Ўзбекистон, 1992. 71-б 2. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.ʻ ʻ 25 II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Ivanov P.P «Kazaxi I Kokandskoe xanstvo»( k istori ix vzaimootnosheniy v nachale XIX v.) « Zapiski institute vostokovedeniya AN SSSR », VII ,1939 2. «Библографический указатель очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692 по 1870 гг» 3. Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г. 4. Babadjanova A . X . « Yevgeniy Karlovich Betger – tarixchi , bibliograf , kutubxona mutaxassisi (1917 – 1956 )» - Toshkent , 1990 5. Семёнов А.А. «Известия Русского Географического общества 6. Семёнов Тяншанский. Его жизнь и деятелност. сб, Л 1928 7. Avsharova M . P , Viridarskiy M . S . « Yevgeniy Karlovich Betger (1887-1956) : faoliyati haqida » - Toshkent , 1960 8. «Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии и Туркестанского края в особенности, составляемый по поручению г. Туркестанского военного генерал-губернатора... В . И . Межовым , СП » 9. Brover D.A. «Turkestan and the Fate of the Russian Empire». London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3 10. Фрадкина З . Л . « В . И . Межов (1830 -1894)» Под ред . проф . А. Д. Эйхенгольца. M .,Изд-во Всесоюзной книжной палаты 1949 г 11. Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»( XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlari). «SHARQ» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019. b- 31 36 unga rus qo shinlarini oziq-ovqat bilan ta minlash va xonlikda 15 minggachaʻ ʼ bo lgan fors qullarini ozod qilish yuklangan. ʻ 13 Dmitrovskiyda doimo V. I. Mejovning «Turkiston to‘plami»ni to‘ldirish istagi bo‘lgan 21 . Shuning uchun ham «V. I. Mejovning «Turkiston to‘plami»ga kirmay qolgan O‘rta Osiyo haqidagi maqolalarning 1867 -1887yillar, shuningdek, 1887 - 1907-yillar» ko‘rsatkichida, asosan, « Военный сборник », « Русский инвалид ». « Разведчик », « Древняя и Новая Россия » kabi 13 ta jurnaldan 1670 ta maqola olingan. Materiallar jurnallarning alifbosi bo‘yicha, bo‘lim ichida esa yillar bo‘yicha berilgan. Ko‘rsatkich qo‘lyozma kitoblar fondida saqlanmoqda. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni hisobga oluvchi bibliografik ko‘rsatkichlar nashr qilindi. 1902 -1903-yillarda Peterburg botanika bog‘ining bosh botanigi V. I. Linskoy Turkiston o‘simliklar dunyosi va botanikka oid ilmiy ishlarni ichiga olgan « Л итература флоры средней азии» nomli 2 qismli ko‘rsatkichni tuzib nashr qildirdi. Uning 1-qismiga Turkistonning va qo‘shni mamlakatlarning o‘simliklar dunyosiga oid Peterburg va Moskvaning yirik kutubxonalarida saqlanayotgan 1876 - 1902- yillarda nashr qilingan kitob va maqolalar va to‘liq ma’lumot beruvchi annotatsiya berilgan. Nodir nashrlarga annotatsiya, referat keng berilganki, unda manbaga murojaat qilmay turib ham uning mazmuni bilan qisqa tanishsa bo‘ladi. Ko‘rsatkichning 2- qismi O‘rta Osiyo botanika tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan, adabiyotlarning tavsifi, annotatsiyalash, uni joylashtirish uslubi 1-qismiga monand. Materiallarni hisobga olishning kengligi, bibliografik tavsifning to‘liq va bir xilligi, annotatsiyaning kengligiga ko‘ra V. I. Linskoyning bu qo‘llanmasini inqilobdan oldin tuzilgan eng yaxshi ko‘rsatkichlar qatoriga qo‘ysa bo‘ladi. Lekin materialning alifbo tartibida joylashtirilishi, ayniqsa, yordamchi ko‘rsatkich yo‘qligi undan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi. O‘rta Osiyo haqidagi rus va chet tillardagi adabiyotlarni S. P. Semyonov- Tyanshanskiyning, «Rossiya» ko‘p jildli seriyasining XVIII va XIX jildlarida nashr qilingan « Указатель главнейших историчников и пособий » ko‘rsatkichdan topish mumkin. Ko‘rsatkich XVII asrning o‘rtalaridan to 21 «Библографический указатель очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692 по 1870 гг» 28 MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………………………..…........... 2-4 I BOB. XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA TURKISTON MUNOSABATLARI ……………………………………………………..…… 5-13 1.1. O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ sharoitlari ………………………………………………………………………………...……………………. 5-7 1.2. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi ʻ ….. 8-13 II BOB. ROSSIYA MUALLIFLARI TOMONIDAN O‘RTA OSIYONING O‘RGANILISHIDA «TURKISTON» TO‘PLAMINING AHAMIYATI … 14-23 2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 14-20 2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 21-23 2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi ………………………………………….. 24-32 XULOSA …………………………………………………………………………………………….….… 33-34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .……….... 35-37 1 12. Пленсов А . К . Дело под иконом . SPb . Издателство « Историко – културний центр Каралеского перешейка» , 2014.320 s . Илюстратсиями. ISBN 978-5-9905826-9-9. S .12-14 13. Tillaboyev S , Zamonov A . « O ‘ zbekiston tarixi »( XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari ) « SHARQ » nashriyot - matbaa aksiyadorlik kompaniyasi , - Toshkent – 2019. b - 39. 14. Параллелно с названием « C редная Азия» в русской литературе в Х IX в сущецвовало название «Туркестан»(см.:Русский Туркестан.- СПб., 1872; И.Мушкетов. - Туркестан 1888) хотя с этнографической точки зрения его применение било не совсем точним: ираноязичние тажики и народа Бадахшана вовсе не относятся к «стране тюрков». 15. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism 37 Maxsus «Известия Русского Географического общества»ga mansub hamma jurnallarning Turkiston o‘lkasiga doir maqo-lalari bir izchillikda yig‘ilganligi bunga misol bo‘ladi. Uning rahbarligida tuzilgan jildlar materiallarini sistemalashtirish g‘oyasi o‘zidan oldingilarning an’anasiga qo‘shilgan yangilik va o‘ziga xos prinsip bo‘lib qoldi. U O‘rta Osiyo haqidagi barcha ma’lumotlarni yig‘ish qiyinligini tushunib, «To‘plam» jildlarida o‘sha vaqt Turkistondagi eng muhim narsa va hodisalar axborotini berishga intildi. Shu nuqtayi nazardan, A. A. Divayev ishlariga bag‘ishlangan 566 -569- jildlar diqqatga sazovor, olimning etnografiyaga tegishli 59 asari kiritilgan 18 . 556, 557 va 587-jildlarda o‘sha davr O‘rta Osiyo lingvistikasi bo‘yicha olimning filologiyaga oid 15 ta ishi kiritilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, material yig‘ish vaqtida A. A. Semyonov to‘plamga mualliflar o‘z imzosi bilan unga taqdim qilgan asarlarni ham kiritib, kitob mualliflarining taxalluslariga baho va eng yaxshi asarlarga izoh bergan. Bevosita o‘zi tuzgan jildlar uchun mundarija bergan, faqat oxirgi 112- jildda Toshkentdan ketib qolishi tufayli bu ish bajarilmay, «Turkiston to‘plami» ustidagi ish to‘xtatildi. 18 Семёнов А.А. «Известия Русского Географического общества» 22 1.1. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiʻ Rossiyа imperiyаsi XIX аsrning 50-60-yillаrida hаrbiy istilochilik yo‘li bilаn Qo‘qon xonligi hududining bir qismini bosib oldi. K. P. Kaufmаn xonlikdа o‘z ta sirini kuchаytirish mаqsadida 1868-yilda xon bilаn shаrtnoma tuzdi. Ungа ko‘rа ʼ xonlikdа Rossiyа sаvdogarlarigа kаtta imkoniyаtlar berildi. Bu u dаvrda xonlik еrlаri anchа qisqаrib, xаzinaga tushаdigan dаromadlar kаmaydi. Urush natijasidа ko‘rilgаn zarаrlar xаlq ommasi zimmаsiga tushdi, soliq va majburiyаtlar ko‘pаydi. Buning oqibаtida xonlikda ichki nizolаr, xаlq noroziligi kuchаydi 8 . XIX аsrning 70-yillаrida Qo‘qon xonligidа ko‘plаb qo‘zg‘olonlаr bo‘lib o‘tdi. 1875-yil 22- аvgust polkovnik M.D.Skobelev, general Golovachev va kapitan Fedorovlar qo mondonligi ostida Mahram qal’asini bosib olishadi va qal’a yaqinidagi Qo‘qon ʻ xonligining birlashgan 60 ming kishilik askarlarini еngadi. 1875-yil 29-avgust General K.P.Kaufman Qo qon xonligining asosiy shahri Qo qonni egallaydi. ʻ ʻ Po‘lаtxon qo‘zg‘olonining kuchayib ketishidan xаvotirga tushgаn mustamlаkachi hukumat ularni tor-mor qilish uchun Andijongа hujum qildi. Qo‘zg‘olonchilarning аsosiy kuchlari Andijonda joylashgan edi. General M. Skobelev boshchiligidagi hujum 1875-yil oktabr oyi boshida boshlandi. 1876- yilning 8-yanvarida Andijonni bombardimon qilish boshlanadi. Andijon aholisi mudofаа janglаrida shahаrning hаr bir qarich еri uchun jon-jаhdi bilаn kurashdi. M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shinning dаstlabki urinishlari jiddiy qаrshilikka uchrаdi. Shundаn so‘ng podsho hukumati qo‘shinlari bаrcha imorаt va xonаdonlarga o‘t qo‘yib, shаharni yong‘in ichida qoldirdi. Shahаr to‘xtovsiz ravishdа artilleriyаdan o‘qqа tutib turildi. Bu shаhar himoyachilаrini og‘ir аhvolga solib qo‘ydi. Uch soаt dаvom etgаn betinim o‘qqа tutishdan so‘ng, kechqurun podsho hukumati qo‘shinlаri yаna hujumga o‘tdi. Lekin bu hujum ham nаtija bermadi. Erta tongdаn boshlаb yanа to‘plаrdan kun bo‘yi o‘q yog‘dirildi. Biroq shаhar himoyachilаrining qаrshi hujumga o‘tishi podsho qo‘shinlаrini chekinishgа majbur qildi. Shahar 1876-yil 10-yanvarda uyushtirilgan ikkinchi hujum natijasida 8 Tillaboyev S, Zamonov A. « O‘zbekiston tarixi»(XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari) «SHARQ» nashriyot - matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, - Toshkent – 2019. b- 39. 8 Birinchi bo‘lib bu iltimosni Rossiya Fanlar akademiyasi, Peterburg xalq kutubxonasi va Rus geografiya jamiyati bajarishga kirishdi, ulardan olingan bir necha yuz kitob Turkiston xalq kutubxonasi fondiga asos soldi 13 . O‘sha davrning o‘zidayoq V. I. Mejovga O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlar bibliografiyasini tuzish taklif etildi. Bundan tashqari, V. I. Mejov O‘rta Osiyo haqidagi bor adabiyotlarni ko‘rsatish bilan cheklanib qolmasdan, balki «Typkecтанский сборник сочинений и статей, относящихся к Средней Азии, вообше и Туркестанскому краю в особенности» deb nomlangan to‘plamni ham tuzishni o‘z zimmasiga oldi 14 . V. I. Mejov Turkistonning poytaxtdan uzoqligini hisobga olib, bu o‘lka haqidagi mavjud adabiyotlarning nomlarini sanab o‘tishning o‘zigina amaliy ahamiyat kasb etmaydi, deb hisoblardi. «Turkiston to‘plami» 1-jildining kirish qismida u shunday deb yozgan edi: «Ba’zi bir joy yoki ba’zi narsalar haqidagi maqolalarning maxsus bibliografik ko‘rsatkichlari, shubhasiz, katta foyda keltiradi, lekin ular katta kutubxona yo‘q joylardabibliografik ko‘rsatkichlarda berilgan adabiyotlarni to‘la bajarmay va iyerografik yoki kabbalistik belgilar bilan kitoblarga aylanib qoladi». V. I. Mejov 1868-yilda ishlarning nomini emas, balki to‘plamlarga birlashtirilgan kitoblar matnlarini, jurnal va gazeta maqolalarini mujassamlashtirgan o‘ziga xos kutubxona tashkil etishga kirishdi. Uning sa’y- harakati va ilmiy jonkuyarligi tufayli bizga 400 000 bibliografik yozuv kiritilgan 50 dan ortiq meros qoldi. Peterburgda istiqomat qilgan, nashrdan chiqayotgan kitoblar va vaqtli matbuot nashrlari bilan tanishish imkoniga ega bo‘lgan Mejov Turkiston general-gubernatori tomonidan to‘plam tuzish uchun ajratilgan mablag‘lardan foydalanib, O‘rta Osiyo va unga yondosh mamlakatlarga oid hamma materiallarni yig‘ib bordi. Turkistonga oid gazeta maqolalari va ba’zi kitoblardagi materiallar saralanib, varaqli qog‘oz ramkaga еlim bilan yopishtirildi. Hamma yopishtirilgan materiallar yig‘ilgach, jildlarga ajratilib, muqovalandi. Jildlar bir xil muqovalangan va bosmaxonada bosilgan, titul varag‘i bilan 13 Brover D.A. «Turkestan and the Fate of the Russian Empire». London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3 14 Фрадкина З.Л. «В. И. Межов(1830 -1894)»Под ред. проф. А. Д. Эйхенгольца. M .,Изд-во Всесоюзной книжной палаты 1949 г 15 1913yilgacha bo‘lgan O‘rta Osiyo tarixi, arxeologiyasi, geografiyasi, madaniyati va boshqa sohalarga oid adabiyotni o‘z ichiga olib, o‘n bitta bo‘limda joylashtirilgan. O‘rta Osiyo haqidagi muhim ko‘rsatkichlardan biri o‘lkashunos-bibliograf V. R. Gorodetskiy va M. P. Gorodetskayalarning « Библиография туркистана » ko‘rsatkichdir. Unda rus va chet tillarda nashr qilingan kitob va maqolalar 10 ta asosiy bo‘limda fan sohalari bo‘yicha joylashtirilgan (tarix, geografiya, mineralogiya, botanika, zoologiya, astronomiya, qishloq xo‘jaligi va boshqalar). 10- bo‘lim yig‘ma bo‘lib, boshqa bo‘limlarga kirmay qolgan adabiyotlar va ba’zi vaqtli matbuot muharririyatining manzillari berilgan. Uning kamchiligi turli yillardagi adabiyotlarni bir tekisda bermaganligi, bir muallifning bir necha asarini tasvirlashda muallif familiyasini birinchi asarda ko‘rsatib, qolganlarida bermaganligi, annotatsiya va yordamchi ko‘rsatkichning yo‘qligidadir. Shunga qaramasdan, ko‘rsatkichdan O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar yig‘ishda foydalanish mumkin. XX asr boshlaridan to hozirgi kungacha ilmiy qimmatini yo‘qotmagan qator bibliografik ko‘rsatkichlar Rus geografiya jamiyati Turkiston bo‘limining « Извести » to‘plamida nashr qilingan. Masalan, 1914 - 1917- yillarda to‘plamning X-XII jildlarida bosilgan A. V. Ponkovning va Y. K. Betger tuzgan 2 qismli «Turkistonshunoslikka oid kitob va maqolalarning bibliografiyasi» hamda sayohatchi I. Minayevning «Amudaryoning yuqori qismidagi davlatlar haqida 1878-yilgacha ma’lumot» nomli kitobida berilgan «Bibliografik ko‘rsatkichlar» chop etildi. Ularda O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar berilgan. Yuqoridagi ko‘rsatkichlardan kelgusida respublikamiz va O‘rta Osiyoning inqilobgacha bo‘lgan davri uchun umumiy retrospektiv bibliografik qo‘llanmalar tuzishda manba sifatida foydalanishimiz mumkin. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari tillaridagi adabiyotlarni ham bibliografiyalash masalasiga e’tibor berildi. Birinchi marta Turkistonlik mualliflar asarlari XIX asr o‘rtalarida Peterburg va Qozon shaharlarida Sharq xalqlari tillarida nashr qilingan bibliografik qo‘llanmalarda, keyinchalik esa sharqshunoslik yo‘nalishidagi markaziy va mahalliy vaqtli 29 kiritmaslikka kelishdilar, chunki ularning to‘liq nusxalari kutubxonada saqlanar edi. Bundan tashqari, N. V. Dmitrovskiy « Туркестанские ведомости » gazetasiga yillik yordamchi ko‘rsatkich tayyorlash vazifasini ham bajardi. Ma’lum vaqt o‘tgach, byuroga I. A. Valiyevich, A. D. Kammikov, A. A. Zvarkinalar, 1910- yildan A. A. Semyonov kirdi. Turkiston ilmiy jamiyatlarining a’zolari S.V. Bartold, Bonch Bruyevich, P.P. Semyonov-Tyanshanskiy va boshqalar byuro a’zolariga imkon boricha yordam berib turdilar. Mejov bergan «Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии и Туркестанского края в особенности, составляемый по поручению г. Туркестанского военного генерал- губернатора... В. И. Межовым, СП» deb berilgan chiqish joyi o ‘ rniga keyingi 175- jildning titul varag ' ida «Туркестанский сборник статей и заметок из русских и иностранных газет. Сборник составляется по поручению Туркестанского генерал-губернатора» yozuvi bor , pastda chiqish joyi Toshkent shahri deb ko ‘ rsatilgan 15 . Dastlabki 34 t а sig а (417 - 450) «Н. К. Городенкого» so ‘ zi va ,,1907- yil » yozilgan . 451-jilddan boshlab general-gubernator familiyasi qo‘yilmagan, «1906- yil» 492 jildgacha ko‘rs а til а di. 494-jildga ham shu yil yozilgan, lekin 493, 495-jildlarida negadir «1907-yil» yozilgan, 496-jilddan to oxirigacha chiqqan yillari ko‘rsatilmagan. Bu jildlarning tuzuvchilari imperiya markazidan uzoq hisoblangan O‘rta Osiyoda, rus madaniyati markazlaridan uzoqda bo‘lsa-da, gazeta qirqimlari byurosi xizmatidan foydalandilar va qirqim materiallari bilan to‘plamning keyingi jildlarini to‘ldirib bordilar. Turkiston matbuotidan ham juda ko‘p materiallar olindi. Shuning uchun ham 127 jilddan 81 tasi, ko‘proq 1907 va shunga yaqin yillarda chiqqan gazetalardan olingan maqolalar bo‘lib, 423, 446, 452 va 467- jildlarga o‘zbek va rus tilidagi materiallar kiritilgan. Eng muhim materiallar jurnal maqolalari, risolalar, kitoblar bo‘lib, 46 ta jildga kiritilgan, ulardan 5 tasi gazetadan olingan. Bu jildlarning hammasi Mejov 15 «Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии и Туркестанского края в особенности, составляемый по поручению г. Туркестанского военного генерал-губернатора... В. И. Межовым, СП» 18 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Buyuk istiqlolimiz mamlakatimiz hayotining barcha sohalari va butun jabhalarida ko‘p yangiliklar va ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Zero, ma’naviy hayotimizda asrlarga barobar ulkan ezgulik ishlari amalga oshirildi va oshirilib kelmoqda. Bugungi kunimizda biz kelajakka qadam qo‘yayotgan chog`da albatta tarixga nazar tashlab ajdodlarimizni har o‘gitlarini va qilgan ishlarini hayotimizni har sohasida ulardan foydalanamiz shu qatorda ma’naviyatimizni tayanchi bo‘lgan ulug` tariximiz va shonli o‘tmishimizni tilga olar ekanmiz biz yoshlarga qo‘yilayotgan talablardan biri ham shu tariximizni o‘rganib unga haqqoniy baho berishimiz zarurdir va kelajak avlodlarga еtkazishdan iboratdir. Birinchi prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadiryatlarini o‘z maqsad-muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarxiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, tarixiy xotira tuyg`usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarini, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan holis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi” 1 . Muhtaram birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta kidlaganidek,ʼ “Modomiki o z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni еngib bo lmas ʻ ʻ ekan, biz haqiqiy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirishimiz, yana bir bor qurollantirishimiz zarur ” 2 . O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda XIX asr yirik rus bibliografi V.I.Mejovning Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston milliy kutubxonasining nodir kitoblar bo‘limida saqlanayotgan, hozirga qadar o‘zining ilmiy-amaliy ahamiyatini saqlab kelayotgan «Turkiston to‘plami» muhim ahamiyatga ega. O‘tgan asrlarda ham O‘rta Osiyoda ko‘plab sharqshunos olimlar tomonidan tadqiqotlar olib borilgan. Bu tadqiqotlar dinamikasini o‘rganish bo‘yicha O‘rta Osiyoda maxsus ilmiy izlanishlar olib 1 Кaримoв И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарақиёт йўли. – Tошкент: Ўзбекистон, 1992. 71-б 2 Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.25 ʻ ʻ 2 xronologik izchillikka rioya qilinmagan (har bir to‘plamda turli yillarga oid gazeta maqolalari uchraydi); materiallarni guruhlashtirish tartibini aniqlash qiyin. To‘plamning hajmi kattaligi uchun qimmatli materiallardan foydalanish qiyin, lekin bu masalani hal qilish ishi bilan Y.K. Betger shug‘ullandi va «Указатель к сборникам «Туркистан», хранящихся в Государственной библиотеке РСФСР» nomli yordamchi ko‘rsatkichni tuzdi. Unda 29 ta jildning mazmuni predmet va shaxs ismlari ko‘rsatkichi bilan yoritildi. Hozirga qadar bu jildlar kim tomonidan tuzilganligi aniqlanmagan. Y. K. Betgerning fikricha, V. I. Mejov tomonidan tuzilgan dastlabki 9 jildi Peterburgda, keyinchalik N. Dmitrovskiyning iltimosiga ko‘ra, Toshkentga yuborilgan va to‘plamlarga yangi titul varag‘i qilingan. Qolgan 20 jildi Y. K. Betgerning yozishicha, Dmitrovskiy tomonidan tuzilgan. «Turkiston to‘plami»ning yana bir qimmatli tomoni shundaki, bunda sho‘rolar davrigacha bo‘lgan O‘rta Osiyo bibliografiyasi, metodikasiga oid 10 dan ortiq maqola, rus, xorijiy tillarda yozilgan Turkiston o‘lkasiga oid 30 ga yaqin bibliografik ko‘rsatkichlar kiritilgan. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi . V. I. Mejov an’analari 1970 yillarigacha davom ettirildi. Ko‘p yillar mobaynida Toshkent davlat pedagogika instituti «Bibliografiya» kafedrasi mudiri, 1974- yildan Toshkent davlat madaniyat instituti, «O‘zbekiston tarixi» kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori, professor G. N. Chabrov 1940- yildan boshlab «O‘zbekiston madaniy hayotining solnomasi» mavzusida gazeta maqolalari to‘plamini tuzib bordi. 1940- yildayoq tasviriy san’at masalalari bo‘yicha gazeta maqolalarini to‘plash ishlarini boshlagandi. Frontdan qaytgach, ya’ni 1940 - 1951- yillar uchun maqolalarni yig‘adi. Mavzular ko‘lami ham sal kengayadi. O‘zFA va respublika muzeylariga oid maqolalar yig‘iladi. 1960yilgi to‘plamning tuzilishi murakkablashib, asta-sekin to‘ldirib, boyitib borildi. 1940-1972- yillarni o‘z ichiga olgan 56 ta jild tarkibida O‘zFA, Sharqshunoslik instituti va uning 40 yilligi, Geografiya jamiyati, Arxeologiya, O‘rta Osiyo tarixi, O‘zbekiston rassomlari uyushmasi, San’at, Arxitektura, Me’morchilik, Amaliy san’at, Havaskorlik san’ati, Kolleksiya, Kutubxonalar va 24 1840-1850-yillarda Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi jarayoni boshlandi. F. Romanovskiy Buxoro amirligini Rossiyaga qarshi urushga tayyorlanayotganligini bahona qilib, unga qarshi harbiy yurish boshlashga imperatordan ruxsat so‘raydi shu bilan Buxoroga Rossiya imperiyasi yurishlari boshlanadi. F. Romanovskiy Sirdaryoning o rta oqimidagi hududlarniʻ egallashga kirishdi. Birinchi jang 1866-yil 8-mayda Erjar qishlog‘i yaqinida bo‘lib, kuchlar harbiy jihatdan teng bo‘lmaganligi uchun amir qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. F. Romonnovskiy Buxoro qo‘shinini ta qib qilishni to‘xtatib, avval ʼ Qo‘qon xonligi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida joylashgan - Toshkent, Qo‘qon, Balx va Buxoro bilan bog‘lovchi Xo‘jandga qarab harakat boshladi. Turkiston viloyati harbiy gubernator qo‘shinlari tomonidan Xo‘jand qal’asi may oyida qamal qilinib, 20 ta to‘pdan o‘qqa tutildi. Rossiyа imperiyаsi 1866-yilning kuzidа 6 ming piyodа askаr, 500 kаzak, 28 to‘p, 600 arаva va 800 ta kerаkli tuyаdan iborаt hаrbiy qo‘shin O‘rаtepaga qarаb harаkat boshlаdi. Bu harаkatga Qo‘qongа qаrshi tаyyorlab qo‘yilgаn kuchlаr ham jаlb qilindi. F.Romаnovskiyning hаrbiy qo‘shinlаri O‘rаtepaga еtib borgаch, shahаr uch kun to‘plаrdan o‘qqа tutildi 10 . Rossiya imperiyаsining hаrbiy qo‘shinlаri O‘rаtepani egallаgandan so‘ng, 12-oktabrda nаvbatdagi harakat Jizzаxga qаrshi boshlаndi. 1866-yil 18-oktabrda Jizzаx shаhri ham podsho hukumаti qo‘ligа o‘tdi. Jizzаx shаhridan o tgаn jangdа har ikkalа tomondаn 6 ʻ mingdаn ko‘proq kishi hаlok bo‘ldi. Podsho hukumаti Jizzaxdа 3 ming askаr, 300 kazаk va 12 to‘pdаn iborаt hаrbiy kuchlаrini qoldirdi. 1864-1866-yillаr davomidа bosib olingаn hududlаrni o‘z ichigа oluvchi Sirdаryo viloyаti tashkil qilindi 11 . Fon Kаufman Buxoro аmirligi chegаra hududlаrini puxtа o‘rgаnib chiqib, аmir Muzaffаrga chegаraning Rossiya mulki foydаsiga o‘zgаrtirilgan yаngi loyihаsini tasdiqlаshni taklif qildi. Amir Muzaffаr bu shаrtnomani imzolаshdan bosh tortdi. Shundа K. P. Kaufmаn uni general-gubernаtorlik chegаralariga bostirib kirishgа tayyorgаrlik ko‘rishdа аyblab, 4 mingdаn ziyod qo‘shindаn iborаt 10 Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»( XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlari). «SHARQ» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019. b- 31 11 O‘sha asar. 10 Hozirgi kunga qadar O‘rta Osiyo matbuotining to‘liq bibliografiyasini tuzish ishi hal qilinmagan. Shuning uchun O‘rta Osiyo kutubxonalari mutaxassislari oldida turgan muhim vazifa-O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati, siyosiy va iqtisodiy rivojlanish tarixini hisobga olgan holda eng qadimiy qo‘lyozma manbalardan tortib to XX asr boshlariga (1917-yilga) qadar davr adabiyotining umumiy retrospektiv bibliografiyasini tuzishdan iboratdir. Bu vazifani hal qilish O‘rta Osiyo xalqlarining o‘tmishdagi unutilgan boy merosini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. 33 borilgan. Jumladan, V.Bartold 3 , A.Fedchenko, G.Meyndorf kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Xususan, V.Bartoldning fikricha, shayboniylar davrida tarix va adabiyot sohalarida yaratilgan asarlar soni, sifati bir qadar ortgan. Ayniqsa, Hofiz Tanish Buxoriyning «Sharafnomayi shohiy» («Shohlarni sharaflovchi asar») asarini alohida ta’kidlab o‘tish joiz. Mavzuning maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi rossiyalik tadqiqotchi mualliflar tomonidan XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo tarixning o‘rganilishini yoritishdan iborat . Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilab olindi . - O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ sharoitlarini tahlil qilish va o‘rganish; - O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishini ʻ tahlil qilish va o‘rganishdan iborat; - N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishini o‘ragnish; - A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishini o‘ragnish; - V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishini o‘rganish. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti sifatida Rossiya mualliflari tomonidan yaratilgan ilmiy asarlar olingan. Mavzuning predmeti sifatida esa Rossiya mualliflari tomonidan yaratilgan ilmiy asarlarining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati o‘rganiladi. Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat bo‘lib jami 37 betni tashkil qiladi. 3 3. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism 3 to‘plamlariga nisbatan ilmiy jihatdan ancha bo‘sh ishlangan. N. V. Dmitrovskiy tuzgan «Turkiston to‘plami»ning taqdiri og‘ir bo‘ldi, ularning qanchaligi va qayerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Hozir Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasida N. V. Dmitrovskiy tuzgan 5 ta to‘plam saqlanmoqda, bu 1871-78- yillarda chiqqan « Туркестанские ведомости » gazetasidan olingan o‘lkashunoslik mazmunidagi maqolalarni o‘z ichiga oluvchi, hajm jihatidan kichik bo‘lgan to‘plamdir. Ko‘chirmalar bir xil hajmdagi risolalar shaklida jildlangan. To‘plamlar bosmaxona usuli bilan ishlangan sarvaraqqa ega: «Туркестанский сборник. Том I (для двух книг)» va «Туркестанский сборник. Том II (для двух книг)» ramkasida 1872- yil ko‘rsatilgan to‘plamlarda mundarijalar yo‘q edi, keyinchalik ular Y. K. Betger tomonidan qo‘l bilan yozilgan 16 . Kutubxonada saqlanayotgan N. Dmitrovskiyning boshqa, ko‘lami jihatidan har xil bo‘lgan, 17 jildli to‘plamiga ham gazetalardan qirqib olingan xabarlar kiritilgan. Ular, asosan, nashr qilingan vaqtiga muvofiq, xronologik tartibda joylashtirilgan, ba’zi bir vaqtli matbuot nashrlarining nomlari yo‘q, ular tasodifan qirqilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tuzuvchi u ma’lumotlarni qo‘lda yozib qo‘yishni ep ko‘rmagan. To‘plamlarning tashqi ko‘rinishi Mejov to‘plamlaridan sodda ishlanganligi bilan ajralib turadi. Qirqib olingan materiallar qog‘ozga еlim bilan yopishtirilmay, muqovalangan. Faqat 4 ta jild «Туркестанский сборник» sarlavhali sarvaraqqa ega. Yozuvlar hamma jildlarning tikilgan joyida bosilgan, undan tashqari, 6 ta jildning muqovalarida raqami ham bosilgan, birortasining mundarijasi yo‘q. To‘plam Y. K. Betger tomonidan raqamlagan, hamma jildlarni bezatib, maqolalarning «Туркестанский сборник Н . И . Дмитривоского » nomli alifbo kartotekasini tuzdi. E. K. Betger « Новые материалы Туркестанского сбор ника » maqolasida «N. V. Dmitrovskiyning 17 jildli to‘plami 1840 -1890- yillarda nashr etilgan 186 maqolani o‘z ichiga oladi. Materiallarning 72%i V. I. Mejov to‘plamiga kirmagan, shuning uchun ham N.V. Dmitrovskiy to‘plamlari O‘rta Osiyo o‘lkasini har 16 Avsharova M . P , Viridarskiy M . S . « Yevgeniy Karlovich Betger (1887-1956) : faoliyati haqida » - Toshkent , 1960 19 tug‘dirdi. Shuning uchun 1912-yili sharqshunoslik jamiyatining « Мир Ислама » jurnali muharririyati tomonidan musulmon xalqlari tillaridagi adabiyotlarni hisobga oluvchi «Musulmon kitob solnomasi» nashr qilina boshlandi. Buning asosiy vazifasi V. V.Bartoldning fikricha, musulmon xalqlarining o‘tmishi va hozirgi hayotini o‘rganishga imkon berish edi. U haftada bir marta chiqarilib, 1912 -1913-yillarda 51 soni bosmadan chiqariladi. Solnomada hamma musulmon xalqlari tillaridagi adabiyotlar hisobga olinib, material esa tillar bo‘yicha joylashtirildi. Masalan, arab va dargin tilidagi kitoblar, arab va fors tilidagi kitoblar, arab va tatar tilidagi kitoblar, sart (o‘zbek - MT) tilidagi kitoblar va hokazo. «Musulmon kitob solnomasi» mustaqil ravishda nashr qilinmasdan faqat rus tilidagi «Книжная хроника» («Kitob solnomasi») materiallari bilan cheklanganligi sababli unga ayrim sharq tillaridagi, jumladan, Turkistonda nashr etilgan kitoblar kirmay qolgan. Solnomada hisobga olingan materiallar 2-darajali axborot bo‘lgani uchun deyarli ilmiy ahamiyatga ega emas. Shu sababli keyinchalik uni nashr qilish to‘xtatildi. Lekin solnoma Rossiyada sharq tillaridagi adabiyotlarni hisobga oluvchi birinchi kundalik bibliografik qo‘llanma edi. XX asr boshlarida sharq tillaridagi mahalliy nashrlarning kundalik hisobini olish ishiga Turkistonning o‘zida ham urinib ko‘rildi. 1911- yil Turkiston xalq kutubxonasi kuzatish komissiyasining a’zosi L. A. Zimin Toshkentda nashr qilinadigan « С редняя азии» jurnalida Turkistonda nashr qilinuvchi matbuot asarlarining oylik bibliografik ro‘yxatini berib bordi. L. A. Ziminning fikricha, bu ko‘rsatkichda Turkiston haqida hamda Turkistonning o‘zida nashr qilinayotgan rus va sharq tillaridagi adabiyotlarni hisobga olish mo‘ljallangan. Ko‘rsatkich 1917- yildan oldingi birinchi o‘lkashunoslik bibliografik ko‘rsatkichlardan edi. Uning faqat 5 ta soni nashr qilingan. Shunday qilib, XX asr boshlarida sharq xalqlari tillaridagi Turkiston nashrlari bibliografiyasini tuzishga bo‘lgan urinishlar oxirigacha еtkazilmadi. Sababi mahalliy nashrlarning bir joyga to‘planmaganligi. 32 olingan 2 ta shunga o‘xshash maqolalar to‘plamini asos qilib olgan bo‘lishi mumkin. Bu to‘plamlar Turkiston general-gubernatori idorasining birinchi boshqaruvchisi, O‘rta Osiyo o‘lkasi bilimdoni N. K. Gyesning kutubxonasidan topilgan. Bu kutubxona Gyesdan 1869- yili Toshkent xalq kutubxonasi tashkil etilayotganda sotib olingan edi. To‘plamning har ikkisi ham S. A. Idarov tomonidan tuzilgan, hozirga qadar kutubxonaning nodir kitoblar fondida saqlanayotgan 1849 -67-yillarda nashr etilgan O‘rta Osiyoga oid geografik va etnografik xarakterdagi maqolalar kiritilgan yana 6 jildi saqlanmoqda. «To‘plam»ni tiklash haqidagi masala o‘n yildan keyin 1898yili ko‘tarildi. 1907- yilga kelib, Turkiston general-gubernatori N. I. Gardskov buyrug‘i bilan ish Toshkentda davom ettirila boshlandi. 1907-yili na Moskva, na Peterburgda bunday muhim ahamiyatga ega ishni olib boruvchi fidoyilar bor edi, ammo Toshkentda O‘rta Osiyoga bag‘ishlangan adabiyotlar bilimdoni N. V. Dmitrovskiy (1841 - 1910) kabi bibliograflar va Rus geografiya jamiyatining Toshkent bo‘limi atrofida jiðslashgan bir qator taniqli o‘lkashunoslar bor edi. Bu davrga kelib xalq kutubxonasining fondi ham boyib bordi va mustahkamlandi. Shunday qilib, «Turkiston to‘plami» tarixida «Peterburg» davri o‘rniga «Toshkent» davri keldi. «To‘plam»ni tuzish bo‘yicha ishlarning barchasi, asosan, Turkiston xalq kutubxonasi qoshida еtisha boshlagan mahalliy jonkuyarlar ishtirokida olib borildi. O‘lkashunos bibliograf N. V. Dmitrovskiy boshchiligida «Turkiston to‘plami»ni tuzish uchun Turkiston xalq kutubxonasi nazorat qo‘mitasi a’zolaridan byuro tashkil etildi. Byuroning birinchi majlisida uning har bir a’zosiga vazifalar berildi. N. V. Dmitrovskiy byuroga rais etib saylandi va « Оренбург », « Сибиръ » gazetalarini, « Новое время », «T овариш » kabi jurnallarni ko‘rib chiqishni o‘z zimmasiga oldi. Turkmanistonda rus tilida chiqqan hamma gazetalarni I. I. Geyer, « Туркестанские ведомости »ni A. A. Divayev va I. A.Timeyevlar ko‘rib chiqishlari kerak edi. O‘sha majlisdayoq « Туркестанские ведомости » gazetasi materiallarini, O‘rta Osiyo haqidagi ba’zi asarlar (kitob, to‘plam)ni to‘plamga 17 Shu tarzda qayta ishlangan materiallar bosmaxonada bosilgan muqovali sahifalar bilan ta’minlangan bir xil formatdagi hajmlarga bir-biriga bog’langan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “Turkiston to‘plami” Markaziy Osiyo va unga tutash bo‘lgan mamlakatlar xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy tarixi, etnografiyasi, bu hududlarning arxeologiyasi, geografiyasi, botanikasi va boshqa sohalari bo‘yicha noyob va qimmatli ma‘lumotlarni o‘zida jamlagan. To‘plam sahifalarini jildma-jild varoqlar ekanmiz, mintaqaning butun hayotini, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati, ishlab chiqaruvchi kuchlarini, tarixiy o‘tmishini o‘rganish uchun boy manbalar hamda mintaqada istiqomat qilgan odamlarning hayoti, urf-odatlari, ananalari va fe’l-atvori, harbiy tadbirlar, teatrlari, fathlar, ozodlik urushlari, shuningdek, tadqiqot ishlari bilan tanishamiz. “Turkiston to‘plami” mintaqani o‘rganish uchun mavjud bo‘lgan eng keng qamrovli manba bo‘lib, o‘z davrida nashr etilgan va qo‘lyozma materiallarni bir joyga jamlagan. Hozirda nashr etilgan ba‘zi materiallar faqatgina ushbu to‘plamda mavjud, chunki boshqa nusxalar urushlar va inqiloblar paytida yo‘q qilingan. Shu sababli, “Turkiston to‘plami” Turkiston tarixi bo‘yicha izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar uchun muhim manba vazifasini bajarib beradi. 35 matbuotda hisobga olina boshlandi. Osiyo muzeyi va Imperator xalq kutubxonasida birinchi marta Rossiyada musulmon matbuotining 2 ta bibliografik ko‘rsatkichi tuzildi. 1852-yilda nashr qilingan birinchi bibliografik obzorda sharq (shu jumladan, Turkiston) qo‘lyozma asarlari berilgan. Bu sharq qo‘lyozmalariga tuzilgan birinchi katta bibliografik tajriba edi. 2ko‘rsatkich 1867-yilda nashr qilinib, unda 900 ga yaqin sharq tillarida nashr qilingan adabiyotlar berilgan. Adabiyotlar haqidagi ma’lumotlar arab tilida berilgan. Material xronologik tartibda va alifbo bo‘yicha joylashtirilgan. Bu musulmon matbuotining rivojlanishini, uning mazmunini va yo‘nalishini ochib beradi. Bundan ko‘rinadiki, hisobga olingan ko‘pchilik kitoblar arab, fors va turkiy tillaridagi musulmon diniy kitoblaridir. Bu «Qur’oni Karim»ning, «Haftiyak»ning bir necha nashri va boshqa diniy kitoblar, XIX asr o‘rtalarida nashr etilgan badiiy adabiyotlar va ba’zi musulmon olimlarining 30 dan oshiq asarlari B. A.Dornning ko‘rsatkichida hisobga olingan. Unda, Qozon shahrida XIX asr sharq adabiyotiga to‘la ma’lumot berilgan. Ko‘rsatkichning kamchiliklari: B. A. Dorn asarlarning bibliografik tavsifini juda qisqa bergan, unda son xarakteristikasi, nashriyotlar haqida ma’lumot yo‘q, ko‘rsatkich to‘liq emas, buni B. A. Dorn o‘zi ham tan olib, ko‘rsatkichni tuzishda ko‘plab musulmon kitoblari Osiyo muzeyida yo‘q edi, ularni hali topish kerak, deb yozgan. Lekin bu ko‘rsatkichning qimmatiga ta’sir qilmaydi. Chunki bibliografik qo‘llanma qadim O‘rta Osiyo olimlari va yozuvchilarining asarlari haqida ma’lumot beruvchi yagona manbadir. Afsuski, B. A. Dorndan keyin Rossiyada sharq xalqlari tillaridagi adabiyotlarning bibliografiyasi bilan 15 yil (1867-1884) davomida hech kim shug‘ullanmadi. 1886 -1917- yillarga kelib, rus sharqshunosligining matbuot organi hisoblangan « Записки Восточного отделения императорского русского археологического общества » nomli davomli nashr chiqishi bilan yana boshlandi. To‘plamda sharq tillarida Turkistonda chiqqan adabiyotlar ro‘yxati, ularga yozilgan taqrizlar haqida ma’lumot berib borildi. O‘rta Osiyo xalqlari adabiyoti, tarixi, arxeologiyasi haqida adabiyotlarning sharqshunos-turkistonshunoslar 30 bibliografiya ishining tashkilotchisidir. N. V. Dmitrovskiy 1841-yil 6-dekabrda Nijniy Novgorod shahrida tug‘iladi. Shu еrda o‘qiydi va mehnat faoliyatini boshlaydi. 1867-yil u Toshkentga keladi va Turkiston generalgubernatorining devonxonasida ish boshqaruvchi, Toshkent xalq kutubxonasining kutubxonachisi bo‘lib ishlaydi. 1910-yilda vafot etadi. Uning kutubxonachilik va bibliografik faoliyatining boshlanishi 1870-yili Toshkent xalq kutubxonasining, keyinchalik Turkiston xalq kutubxonasining ochilishi bilan bog‘liq. Kutubxonani tashkil qilishda faol ishtirok etgan va kutubxona direktori etib tayinlangan. N. V. Dmitrovskiy kutubxonaning rus kitoblar fondi katalogini tuzdi, hozir u O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida saqlanmoqda. Katalogni tuzishda u o‘lkashunoslik manbalariga katta ahamiyat beradi. O‘rta Osiyoga oid kitoblar maxsus bo‘limlarda joylashtirilgan, ko‘p jildliklarning mazmuni to‘liq ochib berilgan. Toshkentda tuzilayotgan barcha o‘lkashunoslik to‘plamlarining mazmuni to‘la yoritilgan. Masalan: «San’at» bo‘limida kam nusxada nashr qilingan, muhim va nodir hisoblangan «Tуркестанский альбом»ning hamma varaqlari sanalib tavsif qilingan. N. V. Dmitrovskiy tuzgan katalog fondning o‘lkashunoslik xarakteridagi qismi mazmunini to‘la ochib bergan. U o‘zining O‘rta Osiyo haqidagi 1871 -1872- yil uchun kitob va maqolalarning kundalik bibliografiyasini tuzib, «Tуркестанская ведомость» gazetasida nashr qildiradi. 1874- yilda esa muhim ko ‘ rsatkich - «библографический указатель» очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692 по 1870 гг» ni nashr qiladi . O ‘ rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni yig ‘ ish uchun u Moskva va Peterburgda chiqadigan jurnallarni , rus fanlar akademiyasi , universitetlar va ilmiy jamiyatlarning nashrlarini , ko ‘ plab gazetalarni ko ‘ rib chiqdi . Ko ‘ rsatkichdagi 788 nomdagi manbalar 11 ta bo ‘ limga joylashtirilib , O ‘ rta Osiyo va uning ayrim hududlari tarixi , geografiyasi , arxeologiyasi qishloq xo ‘ jaligi , sanoati , aholisiga oid adabiyotlardan iborat . So ‘ zboshida yaqin kunlarda ko ‘ rsatkichning davomi ham chiqishi haqida yozilgan , lekin u chiqmagan . N. V. 27 II BOB. ROSSIYA MUALLIFLARI TOMONIDAN O‘RTA OSIYONING O‘RGANILISHIDA «TURKISTON TO‘PLAMI»NING AHAMIYATI 2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi Bu noyob kolleksiyaning yaratilish tarixi O‘rta Osiyoda eng yirik kutubxonaning (hozirgi Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasi)ning tashkil etilishi bilan bog‘liq. 1868-yil oxirida «To‘plam»ning dastlabki 2 jildi tayyorlandi. Bu o‘sha davrdagi qator olim-bibliograflarning keyingi 50 yillik samarali mehnatining boshlanishi edi. Olimlarga bu ishda kitob ilmining katta bilimdoni, birinchi rus professional bibliografi, ko‘p qo‘llanmalarning muallifi, juda katta tashkilotchilik xususiyatiga ega V. I. Mejov boshchilik qildi. XIX asrning 60-yillari oxirlarigacha Turkiston o‘lkasi Yevropa uchun ilm-fan nuqtayi nazaridan hali o‘rganilmagan katta bir soha edi. Turkiston Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin iqtisodiy va savdo-sotiq ishlari o‘lkani tez va mukammal tahlil qilishni talab qildi. XIX asrning 60 - 70- yillarida Rossiya imperiyasi vaqtli matbuotida tez-tez O‘rta Osiyo haqidagi maqolalar bosila boshlandi. Rus va xorijiy gazetalar sahifalarida O‘rta Osiyoga oid siyosiyiqtisodiy va madaniy masalalar haqida bahs olib borilardi. Turkiston o‘lkasi haqidagi axborotlar toshqiniga bardosh berish, ba’zan esa qarama-qarshi, bir-biriga zid fikrli axborotlarni to‘g‘ri tushunish qiyin edi. O‘sha davr Peterburg va Moskva gazetalarida yangi o‘lka haqidagi baholar yanada avjga chiqa boshladi. Lekin rus tilida gazetasi bo‘lmagan Toshkentda tinchlik va osoyishtalik hukmronlik qilar edi. Pochta esa bu «qoloq» o‘lka hisoblangan «uzoq yurt»ga uch oylik kechikish bilan kelar edi. Temiryo‘lning yo‘qligi ham markaziy Rossiyani Turkistondan ajratib turardi. Shunday paytda ayrim fan fidoyilarida bu o‘lka haqidagi materiallarni yig‘ish va ularni joyida tadqiq qilish fikri tug‘ildi. Shuning uchun kutubxonalarga talab nihoyatda oshdi. 1867-yilda o‘lka generalgubernatori K. P. Kaufman yangi tashkil topayotgan kutubxonaga har xil ilmiy kitoblarni hadya etish iltimosi bilan barcha ilmiymadaniy tashkilotlarga murojaat qilishga majbur bo‘ldi. 14 I BOB. XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA TURKISTON MUNOSABATLARI 1.1. O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ sharoitlari XIX asrning 20-yillariga kelib Britaniya imperiyasida ishlab chiqarilgan mollar Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlarga raqobat tug dira boshladi. Buyuk ʻ Britaniya Afg oniston ʻ , Eron va O rta Osiyo ʻ hududlariga bo lgan da volarini ʻ ʼ ochiqchasiga bayon eta boshlagan edi. Rossiya Osiyo bozorlarida o z mavqeini ʻ mustahkamlash maqsadida rus mahsulotlarini mintaqaga keltirilishida imtiyozli bojxona sharoitlarini yaratib berdi. Nikolay I davriga kelib chor Rossiyasining mintaqadagi diplomatik va harbiy ta siri kuchayib bordi. ʼ O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. ʻ XIX asrning ikkinchi yarmida sodir bo la boshladi. Ammo ungacha bir qancha harakat ʻ amalga oshirilgan edi. XVIII asrda Rossiya imperiyasi Qozoq juzlari ustidan nazoratni kuchaytirgandi. Rossiyaning O rta Osiyoni bosib olishi bir necha o n ʻ ʻ yillar davomida amalga oshirildi. 1834-yil o zbek xonliklariga ʻ olib boruvchi yo l ʻ chorrahalarida Novo-Aleksandrovsk qo rg oni ( ʻ ʻ Mang ishloq shahri ʻ ) barpo etildi. 1839-yilda Rossiya Orol dengizi janubidagi Xiva xonligini zabt eta olmadi. 1839- yil oxiri va 1840-yil boshlarida Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy Xiva xonligiga qarshi qishki harbiy yurish uyushtirdi va u muvaffaqqiyatsiz bo ldi. ʻ 1847-yilda general Oruchev Orol dengizining shimoli-sharqiy qirg og ini ʻ ʻ zabt etdi va Raim (Kazalinsk shahri) qo rg oniga asos soldi. 1847-1853-yillarda ʻ ʻ ruslar Orol dengizining shimoliy tomonidan sharqiy Sirdaryo bo ylab bir qator ʻ qal alar qurishdi. 1847-1864-yillarda ular sharqiy Qozoq cho llarini kesib o tib, ʼ ʻ ʻ Qo qon xonligining shimoliy chegarasi bo ylab qal alar qurdilar ʻ ʻ ʼ 4 . Nikolay va Konstantin paraxodlardan iborat Orol flotiliyasi tashkil etdi. 1850-1855-yillarga kelib Qo qon xonligiga ʻ qarashli Kumushqo rg on, Chimqo rg on, Qo shqo rg on, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Oqmachit (Qizil O rda) qal asi, keyinchalik hududida ʻ ʼ Verniy qo rg oni barpo ʻ ʻ etilgan Ili daryosi vodiysi rus qo shinlari tomonidan bosib olindi. ʻ 4 Иванов П.П «Казахи И Кокандское ханство»( к истори их взаимоотношений в начале ХИХ в.) « Записки институте востоковедения АН СССР», ВИИ,1939 4 tomonlama o‘rganuvchi tadqiqotchilar uchun qiziqarli ma’lumotlar bera oldi», deb yozgan edi. 20 2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi 1910- yildan «Turkiston to‘plami»ni tuzishni bibliograf A.A.Semyonov 17 1916-yil oxirigacha davom ettirdi. A.A.Semyonov 1888- yildan keyin chiqqan to‘plamlarning oldin tushirib qoldirgan muhim materiallarni yig‘ish bilan shug‘ullandi. «Turkiston to‘plami»ning Toshkent davridagi mazmuni keskin o‘zgardi, 544 jilddan butunlay boshqa rejada tuzila boshlandi. «Turkiston to‘plami»ning bu davri, - deb yozadi O‘zbekistonning taniqli kitobshunos- bibliografi E. K. Betger, -haqli ravishda «Semyonov davri» deb ataladi». 1906-yil iyul oyidan boshlab Turkiston xalq kutubxonasi nazorat qo‘mitasining a’zosi bo‘lib kelgan A. A. Semyonov bu kutubxonaning ilmiy ishida faol qatnashdi. «A. A. Semyonovga «Turkiston to‘plami»ni tuzishga boshchilik qilishning topshirilishi,-deb yozadi Y. K. Betger,-eng oliyjanob ishdir, chunki Toshkentda undan boshqa hech bir kishi bu ishga Semyonovchalik tayyor emas edi». XX asr boshlariga kelib, ijtimoiy-siyosiy ahvol o‘zgardi: gazetalar soni ko‘paydi, ayrim gazetalar o‘zining ilgarigi mavqeyini yo‘qotdi («Туркестанские ведомости» gazetasi 1910-yil.). Eng asosiy va ayrim nashrlarda O‘rta Osiyoga bag‘ishlangan ko‘plab yangi jiddiy ilmiy ishlar paydo bo‘la boshladi. Shuning uchun Mejovdan keyin dastlabki 127 jildni, gazetadan qirqib olingan materiallar bilan to‘ldirib tashlashga A. A. Semyonov chek qo‘ydi, u uzoq yillar davomida yig‘ilgan materiallarni to‘plab, o‘rganib, saraladi, 544-545-jildni esa 1914- yilda nashr ettirdi. Shunga qaramay, 545-jildga gazetadan qirqib olingan 30 ga yaqin eng muhim materiallarni kiritdi. Shu jildga iqtisodchi olim V. V. Dininning Zarafshon daryosi yuqori qismida yashayotgan tog‘li aholining iqtisodiy hayotiga bag‘ishlangan tadqiqotini ham qo‘shadi. «Turkiston to‘plami»ni isloh qilish bilan uning har bir jildini muayyan mavzu bo‘yicha bir tizimga keltirdi. Agar bu holat Mejov ishlarida oz-oz sezilgan bo‘lsa, Semyonov davridagi to‘plamda avvalgi bibliograflarning xatolari hisobga olingan edi. 17 Семёнов Тяншанский. Его жизнь и деятелност. сб , Л. : 1928. 21 Arxivlar, Bibliografiya, Personaliya, turli masalalar, Nekrologlar kabi bo‘limlar mavjud bo‘lib, 11748 maqola va xabarlar, 6823 muallif haqida ma’lumot berildi. Hayotining oxirigacha professor G. N. Chabrov to‘plamning 77 jildini tuzadi. U to‘plamga, asosan, respublikamizda chiqayotgan «Правда Востока», «Ташкентская правда», Комсомолец Узбекистана», «Вечерний Ташкент» gazetalari materiallarini kiritgan. Har bir jild 2 ta yordamchi ko‘rsatkich, maqola va xabarlar mualliflari hamda sistemali ko‘rsatkichga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, G.N. Chabrov tayyorlagan to‘plam uning fikricha, V. I. Mejovning «Turkiston to‘plami»ga qaraganda ancha past darajada turadi. To‘plamda O‘zbekiston madaniyatiga oid ayrim masalalar yoritilgan, xolos. Chunki chiqayotgan adabiyotlarning soni shu qadar ko‘p ediki, ularni bitta to‘plamga joylashtirishning hech qanday iloji bo‘lmagan. «Turkiston to‘plami»ning noyob o‘lkashunoslik materiallari hozirgi paytdagi turli ilmiy-tadqiqot ishlarida, o‘lkashunoslik va mavzuli ko‘rsatkichlar tuzishda juda katta ahamiyat kasb etadi. 1908- yildayoq Sharqshunoslik jamiyati O‘rta Osiyo bo‘limining a’zolari V. F. Geyns, B. P. Kareyev va S. D. Maslovskiy «Turkiston to‘plami»dan foydalanib, «Афганская библиография» («Afg‘oniston bibliografiyasi») ko‘rsatkichini tuzadi. Unga «Turkiston to‘plami»ning 416 jildidan joy olgan Afg‘oniston haqidagi 350 maqola va kitoblar kirgan. 1946- yili «Turkiston to‘plami»ning materiallari asosida Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasi xodimlari N. M. Bendektova va Y. K. Betgerlar «Киргизия на страницах «Туркестанского сборника» 20 («Qirg‘iziston «Turkiston to‘plami» sahifalarida»). 1958- yilda Qozog‘iston FA Tarix instituti ilmiy xodimi A. Xo‘jayev «Этнография Казахстана» («Qozog‘iston etnografiyasi») nomli annotatsiyalangan ko‘rsatkich tuzdi. Qozog‘istonning ikkita -Sirdaryo va Yettisuv viloyatlariga oid kitob va maqolalarni o‘z ichiga olgan «Turkiston to‘plami» respublikaning 1917- yilgacha bo‘lgan hayoti bilan qiziquvchi tarixchi, etnograf, folklorshunos tadqiqotchilar hamda bibliograflar uchun nodir, qiziqarli materiallar 20 Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г. 25 harbiy otryаd to‘plab, 1868-yil apreldа Sаmarqandni bosib olishgа kirishdi. Biroq K. P. Kаufmanning аmir Muzaffar qo‘shinini Samаrqandga to‘plаgan, deb qilgаn taxmini o‘z tаsdig‘ini topmаdi. Bu vаqtda Buxoro qo‘shinlari Cho‘ponota tepаligida o‘rnashib olgаn edi. 1868-yil 1-mayda fon Kaufman tepаlikka hujum boshlаdi. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari аmirlik sаrbozlarining miltiq va to‘pdаn tinmаy o‘qqа tutdi. Amir Muzaffar qo‘shinining ilg‘or jаngovar qismi tor-mor keltirildi. Buxoro аmirini mаg lubiyatga uchrаtgandan so ng K. P. Kaufmаnʼ ʻ Samarqаnd bekligini Rossiyаga berish, „hаrbiy xarajаtlarni“ to‘lаsh va 1865-yildаn buyon Turkiston o‘lkаsida qo‘lga kiritilgan bаrcha narsаlarni Rossiyа mulki deb e tirof etish shаrti bilan sulh tuzishni tаklif qilib, Amir Muzaffаrga mаktub ʼ yo‘llаdi, ammo amirdаn jаvob bo‘lmаdi. Rossiya imperiyasining hаrbiy yurishlаriga qаrshi Kitob hokimi Jo‘rаbek vа Shahrisаbz hokimi Bobobek boshchiligidа Samаrqandda kurаsh olib borildi. Bu ikki xalq harаkati rahbаrlari o‘z qo‘shinlаri bilаn 1868-yil 2-iyunda samаrqandlik qo‘zg‘olonchilar bilаn birgа Rossiya imperiyаsi qo‘shinlari gаrnizoni joylаshgan qal’аga hujum qilishdi. General-gubernator fon Kaufmаn 8-iyundа qamаlda qolgаnlarga hаrbiy kuch yubordi, shundаn so‘ng xalq himoyаchilari Samаrqanddan chiqib tog‘ tomongа chekinishgа majbur bo‘lаdi. 1868-yil 2-3-iyunda Rossiya imperiyasi qo shinlari Buxoro amirligi ʻ qo shinlarini Zirabuloq jangida ʻ mag‘lubiyatga uchragach Fon Kaufman 1868-yil 23-iyunda Samаrqаndda аmir Muzaffar bilаn Buxoro аmirligini Rossiya imperiyаsining protektoratigа аylantirgan shartnomаni imzolаdi. Unda аmir urush boshlanishidа аybdor ekаnligi, аbadiy do‘stlik belgisi sifаtida Rossiyа qo‘shinlаrining hаrbiy xarаjatlari uchun 500 ming rubl to‘lаnishi e tirof etildi. ʼ Shаrtnomaga ko‘rа bosib olingаn Toshkentdаn Samаrqandgacha bo‘lgаn bаrcha hudud - Xo‘jand, O‘ratepа, Panjikent, Jizzаx, Samаrqand, Kаttaqo‘rg‘on shаharlari Rossiya imperiyаsi ixtiyorigа o‘tdi. Amir o‘z ixtiyoridа qolgаn hududlаrni boshqаrishda Turkiston general-gubernаtorining ko‘rsаtmalariga rioya etish mаjburiyatini oldi. Siyosiy qarаmligi uchun tаrixchilar tomonidаn Buxoro hukmdori “ vassаl ” deb ham yuritilаdi. Rossiyа sаvdogarlariga аmirlikda erkin 11 tomonidan tuzilgan qator ro‘yxatlari bosilib turdi. To‘plamning 1886 - 1893- yillarga oid 3, 5, 8-ijldlarida yirik sharqshunos olim V. F. Smirnovning «Rossiyada nashr qilingan musulmon matbuoti» nomli ko‘rsatkich bosilib chiqadi. Unga 1885-1893- yillarda chiqqan adabiyotlar kiritilgan bo‘lib, bevosita B. A. Dorn ko‘rsatkichining davomi hisoblanadi. Bunda jami bo‘lib 684 kitob hisobga olingan, bibliografik tavsifi, kitob haqida bibliografik ma’lumotlar kam. Hisobga olingan kitoblarning asosiy qismi Qozon shahrida nashr qilingan bo‘lib, faqat 1889 - 1893yillarda Toshkentda nashr qilingan 28 ta kitob kiritilgan. Ko‘rsatkich Turkistonda sharq tillarida nashr qilingan kitoblarning to‘liq hisobini bermaydi. 1889-yili Toshkentda Turkiston bibliografiyasi tarixida muhim voqea bo‘lgan E.F.Kalning «ÊàTàëîã âîñTî÷íûõ ðóêîïèñåé TóðêåñTàíñêîé ïóáëè÷íîé áèáëèîTåêè» qo‘llanmasi nashr qilindi. Bu Rossiyaning birinchi marta mamlakatning chekka o‘lkasida saqlanayotgan sharq qo‘lyozma asarlarini ilmiy tasvirlashga bo‘lgan urinishi edi. Kal katalogni tuzishni Toshkentda boshlab, Peterburgda nihoyasiga еtkazdi. Buning uchun u Turkiston xalq kutubxonasida tasvirlab ulgurmagan 39 ta qo‘lyozmani Turkiston general-gubernatori I.O.Rozenbaxning ruxsati bilan Peterburgga olib ketdi. Katalogga 87 qo‘lyozma arab tilida 7 ta, turkiy tillarida 11, fors tilida 67 ta kiritilgan bo‘lib, ular fan sohalari bo‘yicha joylashtirilgan, qo‘lyozma tasvirida uning hajmi, bichimi, qisqa mazmuni yoritib berilgan. Bundan tashqari, qo‘lyozmaning muallifi, yozilgan vaqti, kim tomonidan ko‘chirilgan va boshqa muhim ma’lumotlarni beradi. Kal tuzgan bu katalog ilmiy va maqsadga muvofiqdir. Kaldan keyin 1912- yili O‘rta Osiyo ilmiy bibliografiyasiga katta hissa qo‘shgan sharqshunos olim A. A. Semyonov sharq adabiyotining 2 ta katalogini tuzadi. Bular «Turkiston xalq kutubxonasidagi sharq qo‘lyozmalarining katalogi», «Turkiston xalq kutubxonasidagi litografik nashrlar katalogi». Lekin bu har ikkala katalog ham nashrdan chiqmagan, O‘zFAning Sharqshunoslik institutida saqlanadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sharqshunoslikka oid adabiyotlarning ko‘plab nashr qilinishi sharqshunoslarda bu kitoblar haqida to‘liq axborot berishga ehtiyoj 31 Xiva xonligi Rossiya vassalligini qabul qilib, Muhammad Rahim Bahodirxon (Feruz) hukmronligi saqlab qolindi. 1873-yilning kuzida Buxoro xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876-yilgi harbiy harakatlar natijasida Farg ona vodiysidaʻ Xudoyorxon va rus hukumatiga qarshi ko tarilgan ʻ qo zg olon bostirildi. ʻ ʻ So ngra Qo qon xonligi tugatilib, Rossiya tarkibidagi Farg ona viloyati ʻ ʻ ʻ tashkil etildi. 1881-yilda Axal-Tekin vohasi rus qo shinlarining ayovsiz hujumlari ʻ ostida taslim bo ldi, ʻ Ashxobod zabt etildi. Rossiya va Eron o rtasida chegara ʻ belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884-yilda Marv taslim bo ldi. 1885- ʻ yilda Pendin va Murg ob vohasida yashovchi turkman qabilalari Rossiya ʻ fuqaroligini qabul qildilar. Kushka Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib, XIX asrning 80-yillariga kelib Rossiyaning Markaziy Osiyodagi chegaralarining shakllanish jarayoni nihoyasiga еtdi. 1893-1895-yillarda ruslar janubi-sharqdagi baland Pomir tog larini egallab oldilar ʻ 5 .1895-yilda Rossiya va Britaniya hukumatlari o rtasida Pomir tog larida bo linish chizig i o tkazilishi bilan ta sir ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi 6 . Bu hudud g arbda Kaspiy dengizi, shimolda Sibir o rmonlari va sharqda ʻ ʻ Xitoy chegarasidagi tog lar bilan chegaralangan edi. Janubda chegaralar tabiiy ʻ emas, balki siyosiy edi. U shimoldan janubga taxminan 2100 km (1300 mil), sharqdan g arbga 2400 km (1500 mil) edi. Janubi-sharqiy tomoni (Qirg iziston va ʻ ʻ Tojikiston) tog li hududlar edi. O rta Osiyoning maydoni 4 003 400 km ʻ ʻ 2 (1 545 730 kv mil)ni tashkil etardi, bu deyarli Qo shma Shtatlarning yarmiga teng edi. ʻ Yomg irlar shimoldan janubga qarab kamaya boradi. Sharqiy tog lardan ʻ ʻ tushadigan soylarlarning ko pligi tufayli Farg ona vodiysida aholi ancha zich ʻ ʻ joylashgan edi. Fors chegarasida qator vohalar bor edi. Mintaqada uchta katta daryo mavjud edi. Amudaryo Afg oniston chegarasidan o tib, shimoli-g arbiy ʻ ʻ ʻ 5 Параллелно с названием « C редная Азия» в русской литературе в Х IX в сущецвовало название «Туркестан»(см.:Русский Туркестан.- СПб., 1872; И.Мушкетов. - Туркестан 1888) хотя с этнографической точки зрения его применение било не совсем точним: ираноязичние тажики и народа Бадахшана вовсе не относятся к «стране тюрков». 6 O‘sha asar. 6 sаvdo qilishiga shаroit yaratib berish va ulаrni himoyа qilishni o‘z zimmаsiga oldi. Rossiyаlik savdogаrlarga sаvdo аgentliklarini tа sis etishgа ruxsаt berildi,ʼ tovаrlardan olinаdigan boj umumiy qiymаtning 2,5 foizidаn oshmаsligi belgilаnib, ulаr аmirlik hududidan boshqа davlatlаrga erkin o‘tish huquqini oldi. Xiva yurishi 1873-yilda general Kaufman boshchiligida amalga oshirildi. 4 ta otryad tuzildi (Turkiston, Krasnovodsk, Mang ishloq va Orenburg), umumiy ʻ soni 13000 ga yaqin, 4600 ot va 20000 tuya bo lib, fevral oyining oxiri va mart ʻ oyining boshlarida Jizzax, Kazalinsk va Kaspiy dengizi qirg oqlardan(Mang ishloq ʻ ʻ va Krasnovodsk otryadlari) yo lga chiqishdi. Otryadlardan faqat Krasnovodsk ʻ Xivaga еtib borolmadi. Yo lning aql bovar qilmas qiyinchiliklaridan so ng, suvsiz ʻ ʻ cho llarda issiqlik va changdan aziyat chekkan birlashgan otryadlar may oyining ʻ oxirida Xivaga yaqinlashdi. 1873-yil 28-mayda general Veyovkin boshchiligidagi Orenburg-Mang ishloq otryadi qo shinlarining bir qismi, Xiva shahriga ʻ ʻ yaqinlashib, to plardan 250 metr uzoqlikdan shaharga o t ochgan. ʻ ʻ Shaharda tartibsizliklar boshlandi va xon hujumni kutmasdan, taslim bo lish ʻ uchun Kaufmanga vakil yuborishga qaror qildi. 28-kuni kechqurun general Veryovkin general Kaufman Xivadan 16 chaqirim uzoqlikda ekanligi va dushman u xon bilan muzokaraga kirishgani haqida xabar oladi. Kaufman, agar xivaliklar qarshilik ko rsatmasa, o t ochishni to xtatishni buyurdi va ertasi kuni ertalab ʻ ʻ ʻ Veryovkin otryadi Turkiston otryadiga qo shilish uchun Sariyko prik ko prigiga ʻ ʻ ʻ yo l oldi. 29-may kuni ertalab Veryovkin Shohobod darvozasiga taslim bo lishni ʻ ʻ talab qildi. Darvoza boshlig i Veryovkin talabni bajarishdan bosh tortdi. ʻ Veryovkin kuch bilan darvozani olishni buyurdi. 2 ta to p o rnatildi, devorgacha ʻ ʻ bo lgan masofa qadamlar bilan o lchandi, darvozalar granatalar bilan teshildi va ʻ ʻ darvoza egallandi 12 . Rus qo shinlarining Xivaga kirib kelishi. Shunday qilib, Xiva Orenburg ʻ otryadining qo shinlari tomonidan bosib olindi. Rossiya hukumatining rejalarida ʻ butun Xiva xonligini qo shib olish ko zda tutilmaganligi sababli, xonga ʻ ʻ mamlakatni boshqarish huquqi berildi. Uning huzurida maxsus kengash tuzilib, 12 O‘sha asar. b- 25 12 ta’minlangan. V. I. Mejovning yutug‘i shuki, u jurnal, gazeta maqolalarini nashrdan chiqishi bilan yig‘ardi, shuning uchun xronologik izchillik saqlangan. 1968-yil 1-jildga yozilgan so‘zboshida to‘plam tuzuvchisi shunday yozadi: «Doimo adabiyot bilan tanishib yurgan kishi O‘rta Osiyo ichkarisida joylashgan mamlakatlar haqidagi materiallar qanchalik qashshoqligini biladi. Bir yilda nashr etilgan 2-3 ta asargina bizni kundan kunga yanada ko‘proq qiziqtirayotgan yangi mamlakatlar haqidagi bilimlarimizga qo‘shilgan hissadir. Men bu еrda kitobni nazarda tutaman, zamonaviy nashrlardagi maqolalarga kelganda birgina ularning ko‘pligi jamiyatimiz O‘rta Osiyoda qo‘lga kiritgan narsalarga qay darajada qiziqishidan dalolat beradi. Shuning uchun men oz bo‘lsa-da, bu asarlarim bilan qo‘lga kiritilgan yangi o‘lkaga nafim tegishini ko‘zlab, kutubxonaga qo‘shaloq qilib ushbu maqolalar to‘plamini hadya etishga jazm etdim». 1868- yili «To‘plam»ning 1867- yil materiallarini o‘zida mujassamlashtirgan 4 ta jildi tayyorlandi. Keyingi yillarda esa, izchil ravishda, 1887- yilga qadar «To‘plam»ning jildlari tayyorlanib, Turkiston xalq kutubxonasiga yuborib turildi. 1888yilga kelib, 5000 ga qadar materialni o‘z ichiga olgan 416 jildi tayyor bo‘ldi. To‘plamning mukammalligi haqida V. I. Mejov: «Bu o‘ziga xos katta bir qomus,-deydi,-ammo hali u men xohlagan darajada to‘la emas. Ba’zi maqola va kitoblar mening to‘plamimda juda kam, adabiyotning o‘ndan bir qismigina, xolos». 20 yil (1867 -1887- yy.) mobaynida Rossiya va xorijda O‘rta Osiyo haqida chiqqan jami 4713 nomdagi gazeta, jurnal maqolalari, kitoblar, badiiy asarlar, hattoki illusrativ materiallar to‘plamning 416 ta jildiga kiritilgan. Bu to‘plamning yaratilish tarixi haqida bahsli tomonlar ham bor, ya’ni ba’zi mualliflarning fikricha, ushbu ishga birinchi bo‘lib bibliograf S. A. Idarov qo‘l urgan. «Turkiston to‘plami»ni tuzish g‘oyasini, - deb yozadi o‘zbek bibliografiyasi tashkilotchilaridan biri N. A. Burov,- K. P. Kaufman emas, balki V. I. Mejov yoki S. A. Idarov ilgari surgan». N. A. Burov O‘rta Osiyo haqida yozilgan, O‘zbekiston milliy kutubxonasining nodir kitoblar fondida saqlanayotgan, XX asrning 50 - 60- yillarida nashr qilingan Rus geografiya jamiyatining «Âîåííûé ñáîðíèê» nashridan 16 2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi «Turkiston to‘plami»ning davom ettirilishi. 1916-yil «Turkiston to‘plami»ni tuzish to‘xtatildi, lekin Y. K. Betger 20- yillarda «To‘plam»ning yana 3 jildini tuzib chiqdi. Betger ishtiroki va yordami bilan O. V. Maslova Mejovdan keyin tuzilgan 417-591 jildlarga sistemali ko‘rsatkich tuzadi. Unda faqat Turkistonga oid material saralab olinib, yangi klassifikatsiya jadvali asosida 10 ta bo‘limda materiallarni xronologik tartibda joylashtirgan. Mualliflarning alifbo ko‘rsatkichi va geografik nomlar ko‘rsatkichidan tashkil topgan yordamchi apparat ham mavjud. V. I. Mejovning yordamchi ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, O. V. Maslova tuzgan yordamchi ko‘rsatkichlarda bibliografiya bo‘limi yo‘q, bu esa bibliografiyaga oid materiallarni topishni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkichdan foydalanishning yana bir qiyin tomoni shundaki, u yozuv mashinkasida ko‘chirilgan. «Turkiston to‘plami»ni yakunlash maqsadida Y. K. Betger 1948- yilga kelib «Указатель к.т.т. «Туркестанского сборника» после В. И. Межовского перевода по вопросам, относящихся стран, сопределенных с Туркестанским» nomli ko‘rsatkichni tuzdi. Materiallar mamlakatlar bo‘yicha xronologik tartibda joylashtirilgan. Ko‘rsatkich 2368 ta annotatsiya va xabarlardan iborat bo‘lib, 278 sahifali. «Turkiston to‘plami»ning 29 ta jildi Rossiya davlat kutubxonasida saqlanmoqda. Y. K. Betger o‘zining maqolasida ana shu 29 (1 - 2, 4 - 30) jild haqida yozadi. To‘plamga Mejovning «Turkiston to‘plami» hajmiga teng qog‘ozga yopishtirilgan gazeta xabarlaridan iborat jildlar kiritilgan. Y. K. Betger tomonidan topilgan to‘plamning har bir jildi bosmaxonada bosilgan titul varag‘iga ega. Unda «Туркестан. Сборник статей, заметок и корреспонденций о Средней Азии, напечатанных в столичных и провинциальных газетах Ташкента» degan yozuv bor . Tuzuvchining ism-sharifi, to‘plam tuzilgan davr hech qayerda ko‘rsatilmagan, kirish so‘zi berilmagan 19 . Uslub jihatdan Mejovning «Turkiston to‘plami»ga nisbatan bo‘sh ishlangan: maqolalar manbalari ko‘rsatilmagan; mundarija yo‘q; materiallarni joylashtirishda 19 Babadjanova A . X . « Yevgeniy Karlovich Betger – tarixchi , bibliograf , kutubxona mutaxassisi (1917 – 1956 )» - Toshkent , 1990 23 Aleksandr II hukmronligi davrida O rta Osiyoni bosib olish imperiya tashqiʻ siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biriga aylandi. 1864-1868-yillarda Qo qon ʻ ʻ xonligidan janubga harakat qilib, Toshkent va Samarqand egallandi, Buxoro amirligi protektoratga aylantirildi. Shu tariqa janubiy nuqtasi Sibirdan 1600 km janubga va Volga daryosidan 1920 km janubi-sharqda bo lgan hududlarni o z ʻ ʻ nazoratiga olishdi. 1865-yilda general-mayor M. G. Chernyaev Toshkentni bosib oladi va shahar oqsoqollarini sulh tuzish xususidagi shartnomani imzolashga majbur etadi. Imperator Aleksandr II Orenburg general-gubernatoriga farmon berib, agarda Toshkent ahli Rossiya fuqaroligini qabul qilishni xohish etsa, ularning bu istagini qondirish lozimligini qayd etdi. 1866-yilda rus qo shinlari ʻ Xo jand ʻ va Jizzax qal asini zabt etdilar. Chinoz qo rg oni barpo etildi. Xo jand va Chirchiqorti ʼ ʻ ʻ ʻ o lkalari Rossiya tasarrufiga o tdi. 1867-yilning iyul oyida imperator farmoniga ʻ ʻ binoan, general-gubernator boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. 1868-yilda general-ad yutant ʼ Konstantin Petrovich fon Kaufman boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi qo shinlari ʻ Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshladilar. May oyida rus qo shinlari ʻ Samarqandga yaqinlashdilar va shaharni jangsiz ishg ol etdilar. Iyun oyida ʻ Buxoro amiri sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi. Zarafshon okrugi tashkil etildi. General Abramov bo linmasi Qarshini bosib oladi ʻ va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870-yilda amalga oshirgan harbiy harakatlari natijasida Shahrisabz va Kitob ishg ol etiladi. ʻ Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amiriga topshiriladi. 1873-yilda keng qamrovli harbiy harakatlar natijasida Turkiston, Mang ishlok va Orenburg ʻ tarafidan Xiva xonligiga yurish uyushtiriladi. Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta paroxod jalb etildi. May oyiga kelib, Hazorasp qal asi zabt etildi, ko p o tmay Xiva, ʼ ʻ ʻ Qo ng irot, Xo jayli, Mang it qal alari va Gurlan bekligi taslim bo ldi. Avgust ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi. 5 tomonda Orol dengiziga quyiladi va u еrda Xorazm nomi bilan uzoq tarixga ega bo lgan katta deltani hosil qiladi. Sirdaryo Farg ona vodiysidan boshlanib, shimoli-ʻ ʻ g arbga qarab oqadi va Orol dengizining shimoli-sharqiy burchagiga quyiladi. ʻ Mintaqada yana nisbatan kichikroq Zarafshon daryosi bor, u Amudaryoga еtmasdan quriydi. U Buxoro shaharlari va Samarqandni suv bilan ta minlaydi ʼ 7 . Janubdagi cho llarda ko chmanchi aholini turmush kechirishi uchun еtarli ʻ ʻ darajada o tloqlar bor edi. Qizilqum cho li Amudaryo va Sirdaryo o rtasida ʻ ʻ ʻ joylashgan. Qoraqum cho li esa Turkmanistondagi Amudaryoning janubi-g arbida ʻ ʻ joylashgan. Orol va Kaspiy dengizlari oralig ida aholi kam yashaydigan Ustyurt ʻ platosi joylashgan. Ruslar bostirib kelganda, Orol dengizining janubidagi Xorazm deltasida Xiva xonligi, Amudaryo va Zarafshon bo yida Buxoro xonligi va Farg ona ʻ ʻ vodiysida Qo qon xonligi joylashgan edi. ʻ 7 Пленсов А.К. Дело под иконом. SPb . Издателство « Историко – културний центр Каралеского перешейка» , 2014.320 s . Илюстратсиями. ISBN 978-5-9905826-9-9. S.12-14 7 qiyinchilik bilan egallandi 9 . 1876-yil 28-yanvarida Asaka shahri yaqinida M. D. Skobelev boshchiligidagi qo shin Qo‘qon xonligining 15 ming askarini yo q qiladi.ʻ ʻ Rahbar Abdurahmon Oftobachi taslim bo lib, Rossiya imperiyasidan panoh ʻ so raydi. 1876-yil 12-fevralida Ruslar yana Qo‘qon shahrini olishadi. ʻ Rossiyа imperiyаsining general M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shinlari 1875-yil 18-oktabrda Namаnganga joylashib, K. P. Kaufman qo‘mondonligi ostidаgi hаrbiy kuchlаrga qo‘shildi. Mustamlаkachi qo‘shinlargа qаrshilik harаkatlari Namаnganda bir oy dаvom etdi. Shahаrni ozod etish uchun аtrofdagi qishloqlаrdan qo‘shimchа kuchlar keldi. Shungа qaramasdаn, podsho qo‘shinlari tomonidаn shahаrning yarmi qo‘lga kiritildi. Podsho hukumati hаrbiy qo‘shini uch kun dаvomida shahаr qal’аsida turdi. Ikki tomon o‘rtasidа janglаr 1876-yil yаnvar oyi oxirigаcha davom etdi. General M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shin fevral oyigа kelibginа harbiy qurol ustunligi bilаn g‘alabаga erishdi. Po‘lаtxon va uning tarafdorlаri qatl qilindi. 1876-yil 19-fevrаlda podsho hukumatining Qo‘qon xonligining tugаtilganligi to‘g‘risidagi farmoni e lon qilindi. Shu tariqa Qo‘qon xonligi hududi o‘rnidа ʼ Turkiston general-gubernatorligi tаrkibiga kiruvchi Fаrg‘ona viloyаti tаshkil qilindi. Viloyаtga Qo‘qon xonligini bosib olishdаgi hаrbiy yurishlarga rahbаrlik qilgan general M. Skobelev harbiy gubernator etib tаyinlandi. XIX аsrning ikkinchi yаrmida Rossiyа imperiyаsining O‘rta Osiyodа olib borgаn istilochilik yurishlаri natijаsida Qo‘qon xonligi Buxoro va Xivа davlatlаridan fаrqli ravishdа dаvlat sifatidа butunlay tugаtildi. Uning o‘rnidа mаhalliy аholining аsrlar davomida shаkllangan an аnaviy turmush tаrziga mos ma muriy boshqаruv tizimi ʼ ʼ va hududiy birliklari tugаtilib, imperiyа mаnfaatlariga mos keladigаn, ayni paytda mahalliy аholini boshqаrishi uchun mustаmlaka mа muriyatgа qulаy bo‘lgаn yаngi ʼ boshqaruv tizimi qaror topdi. Farg‘ona vodiysining bo‘ysundirilishi bilan Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga istilochilik yurishining uchinchi bosqichi (1873- 1879) nihoyasiga еtdi. Bu yurishlar natijasida O‘rta Osiyoning katta hududi bosib olinib, Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirildi. 9 Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»(XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari). «SHARQ» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019. b- 40. 9 beradi, ammo dashtli o‘lkaga (Uralsk, To‘rg‘ay, Okmulinsk, Semiðalatinsk) bevosita aloqador materiallar berilmagan, lekin «To‘plam»ning tuzuvchilari unga qozoqlar haqida yozilgan kitob va maqolalarni kiritganlar, millatning qaysi hududda yashaganligi ko‘rsatilmagan. «Turkiston to‘plami»dagi materiallardan barcha tadqiqotchilar ham o‘z ishida foydalanish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun uning mazmunini targ‘ib qilish maqsadida Qozog‘iston FA kutubxonasi Qozog‘istonga oid materiallarni to‘plamdan tanlab olib, annotatsiyalash bo‘yicha juda katta ish olib bordi. «Казахстан на страницах «Туркестанского сборника» («Qozog‘iston «Turkiston to‘plami» sahifalarida») deb nomlangan annotatsiyalangan kartoteka tuzildi va unga 2000 dan ortiq kitob, gazeta, jurnal maqolalari, turli xil xabarlar, geografik xaritalar, rasm hamda portretlar kiritildi. Yig‘ilgan materiallarning asosiy qismini Qozog‘istonning sho‘rolar hokimiyatigacha bo‘lgan tarixi, etnografiyasi, arxeologiyasi, huquqi, statistikasiga oid adabiyotlar, Qozog‘istonning turli tarixiy davrlardagi ma’muriy tuzilishi, Yettisuv shahrining tarixi kabi ma’lumotlar tashkil etadi. Ko‘chmanchi qozoq urug‘larining ko‘chish joylari, ularning tarqalish chegaralari, o‘zaro munosabatlariga oid ishlar tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. «To‘plam» ga qozoq olimi Cho‘qon Valixonov asarlari tarjimalari, qozoq ma’rifatchisi Abay Qo‘nonboyev, Oltinsarinlarning asarlari va ular haqida yozilgan asarlar kiritilgan. «To‘plami»ga dasht va Turkiston o‘lkalaridagi xorijlik sayyohlarning ishlari ham kiritilgan. 1959-yil Navoiy nomidagi davlat kutubxonasi ma’lumot- bibliografiya bo‘limining xodimi E.A. Vaytexovskiy «TàøêåíT, åãî ïðîøëîå è íàñTîÿùeå» nomli adabiyotlar ko‘rsatkichini tuzdi. Undan, eski Toshkentning sanoati, savdo-sotiq ishlari, obodonlashtirish masalalariga oid qiziqarli maqolalar «Turkiston to‘plami»dan joy olgan edi. «To‘plam» O‘rta Osiyoga oid qimmatli materiallar manbayi sifatida hali uzoq vaqt o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo bibliografiyasining rivojlanish tarixi rus o‘lkashunos bibliografi N. V. Dmitrovskiy nomi bilan ham bog‘liq. U nafaqat O‘rta Osiyoning bibliografi, balki Turkistonda kutubxonachilik- 26

XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA TURKISTON MUNOSABATLARI

Купить