XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya va Turkiston munosabatlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	284.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

60 Продаж

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya va Turkiston munosabatlari

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………………………..…........... 2-4
I BOB. XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA
TURKISTON MUNOSABATLARI ……………………………………………………..…… 5-13
1.1. O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ
sharoitlari ………………………………………………………………………………...……………………. 5-7
1.2. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi
ʻ ….. 8-13
II BOB. ROSSIYA MUALLIFLARI TOMONIDAN O‘RTA OSIYONING
O‘RGANILISHIDA «TURKISTON» TO‘PLAMINING AHAMIYATI … 14-23
2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 14-20
2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 21-23
2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi ………………………………………….. 24-32
XULOSA …………………………………………………………………………………………….….… 33-34
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .……….... 35-37
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Buyuk istiqlolimiz mamlakatimiz hayotining
barcha sohalari va butun jabhalarida ko‘p yangiliklar va ijobiy o‘zgarishlar yuz
berdi. Zero, ma’naviy hayotimizda asrlarga barobar ulkan ezgulik ishlari amalga
oshirildi va oshirilib kelmoqda. Bugungi kunimizda biz kelajakka qadam
qo‘yayotgan chog`da albatta tarixga nazar tashlab ajdodlarimizni har o‘gitlarini va
qilgan ishlarini hayotimizni har sohasida ulardan foydalanamiz shu qatorda
ma’naviyatimizni tayanchi bo‘lgan ulug` tariximiz va shonli o‘tmishimizni tilga
olar ekanmiz biz yoshlarga qo‘yilayotgan talablardan biri ham shu tariximizni
o‘rganib unga haqqoniy baho berishimiz zarurdir va kelajak avlodlarga еtkazishdan
iboratdir.
Birinchi prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadiryatlarini
o‘z maqsad-muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari
asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu
borada tarxiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, tarixiy xotira
tuyg`usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha
muvaffaqiyat va zafarini, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan
holis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi” 1
.
Muhtaram birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta kidlaganidek,ʼ
“Modomiki o z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni еngib bo lmas
ʻ ʻ
ekan, biz haqiqiy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix
bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirishimiz, yana bir bor
qurollantirishimiz zarur ” 2
.
O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda XIX asr yirik rus bibliografi V.I.Mejovning
Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston milliy kutubxonasining nodir kitoblar bo‘limida
saqlanayotgan, hozirga qadar o‘zining ilmiy-amaliy ahamiyatini saqlab kelayotgan
«Turkiston to‘plami» muhim ahamiyatga ega. O‘tgan asrlarda ham O‘rta Osiyoda
ko‘plab sharqshunos olimlar tomonidan tadqiqotlar olib borilgan. Bu tadqiqotlar
dinamikasini o‘rganish bo‘yicha O‘rta Osiyoda maxsus ilmiy izlanishlar olib
1
Кaримoв И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарақиёт йўли. – Tошкент: Ўзбекистон, 1992. 71-б
2
Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.25
ʻ ʻ
2

borilgan. Jumladan, V.Bartold 3
, A.Fedchenko, G.Meyndorf kabi olimlar tomonidan
o‘rganilgan. Xususan, V.Bartoldning fikricha, shayboniylar davrida tarix va
adabiyot sohalarida yaratilgan asarlar soni, sifati bir qadar ortgan. Ayniqsa, Hofiz
Tanish Buxoriyning «Sharafnomayi shohiy» («Shohlarni sharaflovchi asar»)
asarini alohida ta’kidlab o‘tish joiz.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi rossiyalik
tadqiqotchi mualliflar tomonidan XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo
tarixning o‘rganilishini yoritishdan iborat . Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib
quyidagilar vazifa sifatida belgilab olindi .
- O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ
sharoitlarini tahlil qilish va o‘rganish;
- O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishini
ʻ
tahlil qilish va o‘rganishdan iborat;
- N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishini
o‘ragnish;
- A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishini
o‘ragnish;
- V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishini o‘rganish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti sifatida Rossiya
mualliflari tomonidan yaratilgan ilmiy asarlar olingan. Mavzuning predmeti
sifatida esa Rossiya mualliflari tomonidan yaratilgan ilmiy asarlarining XIX asr
oxiri - XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati
o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat bo‘lib jami 37 betni tashkil
qiladi.
3
3. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism
3

I BOB. XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA
TURKISTON MUNOSABATLARI
1.1. O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ
sharoitlari
XIX asrning 20-yillariga kelib Britaniya imperiyasida ishlab chiqarilgan
mollar Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlarga raqobat tug dira boshladi. Buyuk
ʻ
Britaniya Afg oniston
ʻ , Eron va O rta Osiyo ʻ hududlariga bo lgan da volarini ʻ ʼ
ochiqchasiga bayon eta boshlagan edi. Rossiya Osiyo bozorlarida o z mavqeini
ʻ
mustahkamlash maqsadida rus mahsulotlarini mintaqaga keltirilishida imtiyozli
bojxona sharoitlarini yaratib berdi. Nikolay I davriga kelib chor Rossiyasining
mintaqadagi diplomatik va harbiy ta siri kuchayib bordi.
ʼ
O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi.
ʻ XIX
asrning ikkinchi yarmida sodir bo la boshladi. Ammo ungacha bir qancha harakat
ʻ
amalga oshirilgan edi. XVIII asrda Rossiya imperiyasi Qozoq juzlari ustidan
nazoratni kuchaytirgandi. Rossiyaning O rta Osiyoni bosib olishi bir necha o n
ʻ ʻ
yillar davomida amalga oshirildi. 1834-yil o zbek xonliklariga
ʻ olib boruvchi yo l ʻ
chorrahalarida Novo-Aleksandrovsk qo rg oni (
ʻ ʻ Mang ishloq shahri ʻ ) barpo etildi.
1839-yilda Rossiya Orol dengizi janubidagi Xiva xonligini zabt eta olmadi. 1839-
yil oxiri va 1840-yil boshlarida Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy Xiva
xonligiga qarshi qishki harbiy yurish uyushtirdi va u muvaffaqqiyatsiz bo ldi.
ʻ
1847-yilda general Oruchev Orol dengizining shimoli-sharqiy qirg og ini
ʻ ʻ
zabt etdi va Raim (Kazalinsk shahri) qo rg oniga asos soldi. 1847-1853-yillarda
ʻ ʻ
ruslar Orol dengizining shimoliy tomonidan sharqiy Sirdaryo bo ylab bir qator
ʻ
qal alar qurishdi. 1847-1864-yillarda ular sharqiy Qozoq cho llarini kesib o tib,
ʼ ʻ ʻ
Qo qon xonligining shimoliy chegarasi bo ylab qal alar qurdilar
ʻ ʻ ʼ 4
. Nikolay va
Konstantin paraxodlardan iborat Orol flotiliyasi tashkil etdi. 1850-1855-yillarga
kelib Qo qon xonligiga
ʻ qarashli Kumushqo rg on, Chimqo rg on, Qo shqo rg on, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Oqmachit (Qizil O rda) qal asi, keyinchalik hududida
ʻ ʼ Verniy qo rg oni barpo ʻ ʻ
etilgan Ili daryosi vodiysi rus qo shinlari tomonidan bosib olindi.
ʻ
4
Иванов П.П «Казахи И Кокандское ханство»( к истори их взаимоотношений в начале ХИХ в.) «
Записки институте востоковедения АН СССР», ВИИ,1939
4

Aleksandr II hukmronligi davrida O rta Osiyoni bosib olish imperiya tashqiʻ
siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biriga aylandi. 1864-1868-yillarda Qo qon
ʻ ʻ
xonligidan janubga harakat qilib, Toshkent va Samarqand egallandi, Buxoro
amirligi protektoratga aylantirildi. Shu tariqa janubiy nuqtasi Sibirdan 1600 km
janubga va Volga daryosidan 1920 km janubi-sharqda bo lgan hududlarni o z
ʻ ʻ
nazoratiga olishdi. 1865-yilda general-mayor M. G. Chernyaev Toshkentni bosib
oladi va shahar oqsoqollarini sulh tuzish xususidagi shartnomani imzolashga
majbur etadi.
Imperator Aleksandr II Orenburg general-gubernatoriga farmon berib,
agarda Toshkent ahli Rossiya fuqaroligini qabul qilishni xohish etsa, ularning bu
istagini qondirish lozimligini qayd etdi. 1866-yilda rus qo shinlari
ʻ Xo jand ʻ va
Jizzax qal asini zabt etdilar. Chinoz qo rg oni barpo etildi. Xo jand va Chirchiqorti
ʼ ʻ ʻ ʻ
o lkalari Rossiya tasarrufiga o tdi. 1867-yilning iyul oyida imperator farmoniga
ʻ ʻ
binoan, general-gubernator boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi.
1868-yilda general-ad yutant
ʼ Konstantin Petrovich fon Kaufman boshchiligidagi
Turkiston harbiy okrugi qo shinlari
ʻ Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlarni
boshladilar.
May oyida rus qo shinlari
ʻ Samarqandga yaqinlashdilar va shaharni jangsiz
ishg ol etdilar. Iyun oyida
ʻ Buxoro amiri sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi.
Zarafshon okrugi tashkil etildi. General Abramov bo linmasi Qarshini bosib oladi
ʻ
va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870-yilda amalga
oshirgan harbiy harakatlari natijasida Shahrisabz va Kitob ishg ol etiladi.
ʻ
Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amiriga topshiriladi. 1873-yilda keng
qamrovli harbiy harakatlar natijasida Turkiston, Mang ishlok va Orenburg
ʻ
tarafidan Xiva xonligiga yurish uyushtiriladi.
Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta paroxod
jalb etildi. May oyiga kelib, Hazorasp qal asi zabt etildi, ko p o tmay Xiva,
ʼ ʻ ʻ
Qo ng irot, Xo jayli, Mang it qal alari va Gurlan bekligi taslim bo ldi. Avgust
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi.
5

Xiva xonligi Rossiya vassalligini qabul qilib, Muhammad Rahim
Bahodirxon (Feruz) hukmronligi saqlab qolindi. 1873-yilning kuzida Buxoro
xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876-yilgi harbiy harakatlar
natijasida Farg ona vodiysidaʻ Xudoyorxon va rus hukumatiga qarshi ko tarilgan ʻ
qo zg olon bostirildi.
ʻ ʻ
So ngra Qo qon xonligi tugatilib, Rossiya tarkibidagi Farg ona viloyati
ʻ ʻ ʻ
tashkil etildi. 1881-yilda Axal-Tekin vohasi rus qo shinlarining ayovsiz hujumlari
ʻ
ostida taslim bo ldi,
ʻ Ashxobod zabt etildi. Rossiya va Eron o rtasida chegara ʻ
belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884-yilda Marv taslim bo ldi. 1885-
ʻ
yilda Pendin va Murg ob vohasida yashovchi turkman qabilalari Rossiya
ʻ
fuqaroligini qabul qildilar.
Kushka Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib,
XIX asrning 80-yillariga kelib Rossiyaning Markaziy Osiyodagi chegaralarining
shakllanish jarayoni nihoyasiga еtdi. 1893-1895-yillarda ruslar janubi-sharqdagi
baland Pomir tog larini egallab oldilar
ʻ 5
.1895-yilda Rossiya va Britaniya
hukumatlari o rtasida Pomir tog larida bo linish chizig i o tkazilishi bilan ta sir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi 6
.
Bu hudud g arbda Kaspiy dengizi, shimolda Sibir o rmonlari va sharqda
ʻ ʻ
Xitoy chegarasidagi tog lar bilan chegaralangan edi. Janubda chegaralar tabiiy
ʻ
emas, balki siyosiy edi. U shimoldan janubga taxminan 2100 km (1300 mil),
sharqdan g arbga 2400 km (1500 mil) edi. Janubi-sharqiy tomoni (Qirg iziston va
ʻ ʻ
Tojikiston) tog li hududlar edi. O rta Osiyoning maydoni 4 003 400 km
ʻ ʻ 2
(1 545
730 kv mil)ni tashkil etardi, bu deyarli Qo shma Shtatlarning yarmiga teng edi.
ʻ
Yomg irlar shimoldan janubga qarab kamaya boradi. Sharqiy tog lardan
ʻ ʻ
tushadigan soylarlarning ko pligi tufayli Farg ona vodiysida aholi ancha zich
ʻ ʻ
joylashgan edi. Fors chegarasida qator vohalar bor edi. Mintaqada uchta katta
daryo mavjud edi. Amudaryo Afg oniston chegarasidan o tib, shimoli-g arbiy
ʻ ʻ ʻ
5
Параллелно с названием « C редная Азия» в русской литературе в Х IX в сущецвовало название
«Туркестан»(см.:Русский Туркестан.- СПб., 1872; И.Мушкетов. - Туркестан 1888) хотя с этнографической
точки зрения его применение било не совсем точним: ираноязичние тажики и народа Бадахшана вовсе не
относятся к «стране тюрков».
6
O‘sha asar.
6

tomonda Orol dengiziga quyiladi va u еrda Xorazm nomi bilan uzoq tarixga ega
bo lgan katta deltani hosil qiladi. Sirdaryo Farg ona vodiysidan boshlanib, shimoli-ʻ ʻ
g arbga qarab oqadi va Orol dengizining shimoli-sharqiy burchagiga quyiladi.
ʻ
Mintaqada yana nisbatan kichikroq Zarafshon daryosi bor, u Amudaryoga
еtmasdan quriydi. U Buxoro shaharlari va Samarqandni suv bilan ta minlaydi
ʼ 7
.
Janubdagi cho llarda ko chmanchi aholini turmush kechirishi uchun еtarli
ʻ ʻ
darajada o tloqlar bor edi. Qizilqum cho li Amudaryo va Sirdaryo o rtasida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Qoraqum cho li esa Turkmanistondagi Amudaryoning janubi-g arbida
ʻ ʻ
joylashgan. Orol va Kaspiy dengizlari oralig ida aholi kam yashaydigan Ustyurt
ʻ
platosi joylashgan.
Ruslar bostirib kelganda, Orol dengizining janubidagi Xorazm deltasida
Xiva xonligi, Amudaryo va Zarafshon bo yida Buxoro xonligi va Farg ona
ʻ ʻ
vodiysida Qo qon xonligi joylashgan edi.
ʻ
7
Пленсов А.К. Дело под иконом. SPb . Издателство « Историко – културний центр Каралеского
перешейка» , 2014.320 s . Илюстратсиями. ISBN 978-5-9905826-9-9. S.12-14
7

1.1. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiʻ
Rossiyа imperiyаsi XIX аsrning 50-60-yillаrida hаrbiy istilochilik yo‘li bilаn
Qo‘qon xonligi hududining bir qismini bosib oldi. K. P. Kaufmаn xonlikdа o‘z
ta sirini kuchаytirish mаqsadida 1868-yilda xon bilаn shаrtnoma tuzdi. Ungа ko‘rа
ʼ
xonlikdа Rossiyа sаvdogarlarigа kаtta imkoniyаtlar berildi. Bu u dаvrda xonlik
еrlаri anchа qisqаrib, xаzinaga tushаdigan dаromadlar kаmaydi. Urush natijasidа
ko‘rilgаn zarаrlar xаlq ommasi zimmаsiga tushdi, soliq va majburiyаtlar ko‘pаydi.
Buning oqibаtida xonlikda ichki nizolаr, xаlq noroziligi kuchаydi 8
. XIX аsrning
70-yillаrida Qo‘qon xonligidа ko‘plаb qo‘zg‘olonlаr bo‘lib o‘tdi. 1875-yil 22-
аvgust polkovnik M.D.Skobelev, general Golovachev va kapitan Fedorovlar
qo mondonligi ostida Mahram qal’asini bosib olishadi va qal’a yaqinidagi Qo‘qon
ʻ
xonligining birlashgan 60 ming kishilik askarlarini еngadi. 1875-yil 29-avgust
General K.P.Kaufman Qo qon xonligining asosiy shahri Qo qonni egallaydi.
ʻ ʻ
Po‘lаtxon qo‘zg‘olonining kuchayib ketishidan xаvotirga tushgаn
mustamlаkachi hukumat ularni tor-mor qilish uchun Andijongа hujum qildi.
Qo‘zg‘olonchilarning аsosiy kuchlari Andijonda joylashgan edi. General M.
Skobelev boshchiligidagi hujum 1875-yil oktabr oyi boshida boshlandi. 1876-
yilning 8-yanvarida Andijonni bombardimon qilish boshlanadi. Andijon aholisi
mudofаа janglаrida shahаrning hаr bir qarich еri uchun jon-jаhdi bilаn kurashdi.
M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shinning dаstlabki urinishlari jiddiy qаrshilikka
uchrаdi. Shundаn so‘ng podsho hukumati qo‘shinlari bаrcha imorаt va
xonаdonlarga o‘t qo‘yib, shаharni yong‘in ichida qoldirdi. Shahаr to‘xtovsiz
ravishdа artilleriyаdan o‘qqа tutib turildi. Bu shаhar himoyachilаrini og‘ir аhvolga
solib qo‘ydi. Uch soаt dаvom etgаn betinim o‘qqа tutishdan so‘ng, kechqurun
podsho hukumati qo‘shinlаri yаna hujumga o‘tdi. Lekin bu hujum ham nаtija
bermadi. Erta tongdаn boshlаb yanа to‘plаrdan kun bo‘yi o‘q yog‘dirildi. Biroq
shаhar himoyachilаrining qаrshi hujumga o‘tishi podsho qo‘shinlаrini chekinishgа
majbur qildi. Shahar 1876-yil 10-yanvarda uyushtirilgan ikkinchi hujum natijasida
8
Tillaboyev S, Zamonov A. « O‘zbekiston tarixi»(XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari) «SHARQ»
nashriyot - matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, - Toshkent – 2019. b- 39.
8

qiyinchilik bilan egallandi 9
. 1876-yil 28-yanvarida Asaka shahri yaqinida M. D.
Skobelev boshchiligidagi qo shin Qo‘qon xonligining 15 ming askarini yo q qiladi.ʻ ʻ
Rahbar Abdurahmon Oftobachi taslim bo lib, Rossiya imperiyasidan panoh
ʻ
so raydi. 1876-yil 12-fevralida Ruslar yana Qo‘qon shahrini olishadi.
ʻ
Rossiyа imperiyаsining general M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shinlari
1875-yil 18-oktabrda Namаnganga joylashib, K. P. Kaufman qo‘mondonligi
ostidаgi hаrbiy kuchlаrga qo‘shildi. Mustamlаkachi qo‘shinlargа qаrshilik
harаkatlari Namаnganda bir oy dаvom etdi. Shahаrni ozod etish uchun аtrofdagi
qishloqlаrdan qo‘shimchа kuchlar keldi. Shungа qaramasdаn, podsho qo‘shinlari
tomonidаn shahаrning yarmi qo‘lga kiritildi. Podsho hukumati hаrbiy qo‘shini uch
kun dаvomida shahаr qal’аsida turdi. Ikki tomon o‘rtasidа janglаr 1876-yil yаnvar
oyi oxirigаcha davom etdi.
General M. Skobelev boshchiligidаgi qo‘shin fevral oyigа kelibginа harbiy
qurol ustunligi bilаn g‘alabаga erishdi. Po‘lаtxon va uning tarafdorlаri qatl qilindi.
1876-yil 19-fevrаlda podsho hukumatining Qo‘qon xonligining tugаtilganligi
to‘g‘risidagi farmoni e lon qilindi. Shu tariqa Qo‘qon xonligi hududi o‘rnidа
ʼ
Turkiston general-gubernatorligi tаrkibiga kiruvchi Fаrg‘ona viloyаti tаshkil
qilindi. Viloyаtga Qo‘qon xonligini bosib olishdаgi hаrbiy yurishlarga rahbаrlik
qilgan general M. Skobelev harbiy gubernator etib tаyinlandi. XIX аsrning
ikkinchi yаrmida Rossiyа imperiyаsining O‘rta Osiyodа olib borgаn istilochilik
yurishlаri natijаsida Qo‘qon xonligi Buxoro va Xivа davlatlаridan fаrqli ravishdа
dаvlat sifatidа butunlay tugаtildi. Uning o‘rnidа mаhalliy аholining аsrlar
davomida shаkllangan an аnaviy turmush tаrziga mos ma muriy boshqаruv tizimi
ʼ ʼ
va hududiy birliklari tugаtilib, imperiyа mаnfaatlariga mos keladigаn, ayni paytda
mahalliy аholini boshqаrishi uchun mustаmlaka mа muriyatgа qulаy bo‘lgаn yаngi
ʼ
boshqaruv tizimi qaror topdi. Farg‘ona vodiysining bo‘ysundirilishi bilan Rossiya
imperiyasining O‘rta Osiyoga istilochilik yurishining uchinchi bosqichi (1873-
1879) nihoyasiga еtdi. Bu yurishlar natijasida O‘rta Osiyoning katta hududi bosib
olinib, Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirildi.
9
Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»(XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari). «SHARQ»
nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019. b- 40.
9

1840-1850-yillarda Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi tomonidan
bosib olinishi jarayoni boshlandi. F. Romanovskiy Buxoro amirligini Rossiyaga
qarshi urushga tayyorlanayotganligini bahona qilib, unga qarshi harbiy yurish
boshlashga imperatordan ruxsat so‘raydi shu bilan Buxoroga Rossiya imperiyasi
yurishlari boshlanadi. F. Romanovskiy Sirdaryoning o rta oqimidagi hududlarniʻ
egallashga kirishdi. Birinchi jang 1866-yil 8-mayda Erjar qishlog‘i yaqinida bo‘lib,
kuchlar harbiy jihatdan teng bo‘lmaganligi uchun amir qo‘shinlari mag‘lubiyatga
uchradi. F. Romonnovskiy Buxoro qo‘shinini ta qib qilishni to‘xtatib, avval
ʼ
Qo‘qon xonligi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida joylashgan - Toshkent, Qo‘qon,
Balx va Buxoro bilan bog‘lovchi Xo‘jandga qarab harakat boshladi. Turkiston
viloyati harbiy gubernator qo‘shinlari tomonidan Xo‘jand qal’asi may oyida qamal
qilinib, 20 ta to‘pdan o‘qqa tutildi.
Rossiyа imperiyаsi 1866-yilning kuzidа 6 ming piyodа askаr, 500 kаzak, 28
to‘p, 600 arаva va 800 ta kerаkli tuyаdan iborаt hаrbiy qo‘shin O‘rаtepaga qarаb
harаkat boshlаdi. Bu harаkatga Qo‘qongа qаrshi tаyyorlab qo‘yilgаn kuchlаr ham
jаlb qilindi. F.Romаnovskiyning hаrbiy qo‘shinlаri O‘rаtepaga еtib borgаch,
shahаr uch kun to‘plаrdan o‘qqа tutildi 10
. Rossiya imperiyаsining hаrbiy
qo‘shinlаri O‘rаtepani egallаgandan so‘ng, 12-oktabrda nаvbatdagi harakat
Jizzаxga qаrshi boshlаndi. 1866-yil 18-oktabrda Jizzаx shаhri ham podsho
hukumаti qo‘ligа o‘tdi. Jizzаx shаhridan o tgаn jangdа har ikkalа tomondаn 6
ʻ
mingdаn ko‘proq kishi hаlok bo‘ldi. Podsho hukumаti Jizzaxdа 3 ming askаr, 300
kazаk va 12 to‘pdаn iborаt hаrbiy kuchlаrini qoldirdi. 1864-1866-yillаr davomidа
bosib olingаn hududlаrni o‘z ichigа oluvchi Sirdаryo viloyаti tashkil qilindi 11
.
Fon Kаufman Buxoro аmirligi chegаra hududlаrini puxtа o‘rgаnib chiqib,
аmir Muzaffаrga chegаraning Rossiya mulki foydаsiga o‘zgаrtirilgan yаngi
loyihаsini tasdiqlаshni taklif qildi. Amir Muzaffаr bu shаrtnomani imzolаshdan
bosh tortdi. Shundа K. P. Kaufmаn uni general-gubernаtorlik chegаralariga
bostirib kirishgа tayyorgаrlik ko‘rishdа аyblab, 4 mingdаn ziyod qo‘shindаn iborаt
10
Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»( XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlari). «SHARQ»
nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019. b- 31
11
O‘sha asar.
10

harbiy otryаd to‘plab, 1868-yil apreldа Sаmarqandni bosib olishgа kirishdi. Biroq
K. P. Kаufmanning аmir Muzaffar qo‘shinini Samаrqandga to‘plаgan, deb qilgаn
taxmini o‘z tаsdig‘ini topmаdi. Bu vаqtda Buxoro qo‘shinlari Cho‘ponota
tepаligida o‘rnashib olgаn edi. 1868-yil 1-mayda fon Kaufman tepаlikka hujum
boshlаdi. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari аmirlik sаrbozlarining miltiq va to‘pdаn
tinmаy o‘qqа tutdi. Amir Muzaffar qo‘shinining ilg‘or jаngovar qismi tor-mor
keltirildi. Buxoro аmirini mаg lubiyatga uchrаtgandan so ng K. P. Kaufmаnʼ ʻ
Samarqаnd bekligini Rossiyаga berish, „hаrbiy xarajаtlarni“ to‘lаsh va 1865-yildаn
buyon Turkiston o‘lkаsida qo‘lga kiritilgan bаrcha narsаlarni Rossiyа mulki deb
e tirof etish shаrti bilan sulh tuzishni tаklif qilib, Amir Muzaffаrga mаktub
ʼ
yo‘llаdi, ammo amirdаn jаvob bo‘lmаdi. Rossiya imperiyasining hаrbiy
yurishlаriga qаrshi Kitob hokimi Jo‘rаbek vа Shahrisаbz hokimi Bobobek
boshchiligidа Samаrqandda kurаsh olib borildi. Bu ikki xalq harаkati rahbаrlari o‘z
qo‘shinlаri bilаn 1868-yil 2-iyunda samаrqandlik qo‘zg‘olonchilar bilаn birgа
Rossiya imperiyаsi qo‘shinlari gаrnizoni joylаshgan qal’аga hujum qilishdi.
General-gubernator fon Kaufmаn 8-iyundа qamаlda qolgаnlarga hаrbiy kuch
yubordi, shundаn so‘ng xalq himoyаchilari Samаrqanddan chiqib tog‘ tomongа
chekinishgа majbur bo‘lаdi.
1868-yil 2-3-iyunda Rossiya imperiyasi qo shinlari Buxoro amirligi
ʻ
qo shinlarini Zirabuloq jangida
ʻ
mag‘lubiyatga uchragach Fon Kaufman 1868-yil
23-iyunda Samаrqаndda аmir Muzaffar bilаn Buxoro аmirligini Rossiya
imperiyаsining protektoratigа аylantirgan shartnomаni imzolаdi. Unda аmir urush
boshlanishidа аybdor ekаnligi, аbadiy do‘stlik belgisi sifаtida Rossiyа
qo‘shinlаrining hаrbiy xarаjatlari uchun 500 ming rubl to‘lаnishi e tirof etildi.
ʼ
Shаrtnomaga ko‘rа bosib olingаn Toshkentdаn Samаrqandgacha bo‘lgаn bаrcha
hudud - Xo‘jand, O‘ratepа, Panjikent, Jizzаx, Samаrqand, Kаttaqo‘rg‘on shаharlari
Rossiya imperiyаsi ixtiyorigа o‘tdi. Amir o‘z ixtiyoridа qolgаn hududlаrni
boshqаrishda Turkiston general-gubernаtorining ko‘rsаtmalariga rioya etish
mаjburiyatini oldi. Siyosiy qarаmligi uchun tаrixchilar tomonidаn Buxoro
hukmdori “ vassаl ” deb ham yuritilаdi. Rossiyа sаvdogarlariga аmirlikda erkin
11

sаvdo qilishiga shаroit yaratib berish va ulаrni himoyа qilishni o‘z zimmаsiga oldi.
Rossiyаlik savdogаrlarga sаvdo аgentliklarini tа sis etishgа ruxsаt berildi,ʼ
tovаrlardan olinаdigan boj umumiy qiymаtning 2,5 foizidаn oshmаsligi belgilаnib,
ulаr аmirlik hududidan boshqа davlatlаrga erkin o‘tish huquqini oldi.
Xiva yurishi 1873-yilda general Kaufman boshchiligida amalga oshirildi. 4
ta otryad tuzildi (Turkiston, Krasnovodsk, Mang ishloq va Orenburg), umumiy
ʻ
soni 13000 ga yaqin, 4600 ot va 20000 tuya bo lib, fevral oyining oxiri va mart
ʻ
oyining boshlarida Jizzax, Kazalinsk va Kaspiy dengizi qirg oqlardan(Mang ishloq
ʻ ʻ
va Krasnovodsk otryadlari) yo lga chiqishdi. Otryadlardan faqat Krasnovodsk
ʻ
Xivaga еtib borolmadi. Yo lning aql bovar qilmas qiyinchiliklaridan so ng, suvsiz
ʻ ʻ
cho llarda issiqlik va changdan aziyat chekkan birlashgan otryadlar may oyining
ʻ
oxirida Xivaga yaqinlashdi. 1873-yil 28-mayda general Veyovkin boshchiligidagi
Orenburg-Mang ishloq otryadi qo shinlarining bir qismi, Xiva shahriga
ʻ ʻ
yaqinlashib, to plardan 250 metr uzoqlikdan shaharga o t ochgan.
ʻ ʻ
Shaharda tartibsizliklar boshlandi va xon hujumni kutmasdan, taslim bo lish
ʻ
uchun Kaufmanga vakil yuborishga qaror qildi. 28-kuni kechqurun general
Veryovkin general Kaufman Xivadan 16 chaqirim uzoqlikda ekanligi va dushman
u xon bilan muzokaraga kirishgani haqida xabar oladi. Kaufman, agar xivaliklar
qarshilik ko rsatmasa, o t ochishni to xtatishni buyurdi va ertasi kuni ertalab
ʻ ʻ ʻ
Veryovkin otryadi Turkiston otryadiga qo shilish uchun Sariyko prik ko prigiga
ʻ ʻ ʻ
yo l oldi. 29-may kuni ertalab Veryovkin Shohobod darvozasiga taslim bo lishni
ʻ ʻ
talab qildi. Darvoza boshlig i Veryovkin talabni bajarishdan bosh tortdi.
ʻ
Veryovkin kuch bilan darvozani olishni buyurdi. 2 ta to p o rnatildi, devorgacha
ʻ ʻ
bo lgan masofa qadamlar bilan o lchandi, darvozalar granatalar bilan teshildi va
ʻ ʻ
darvoza egallandi 12
.
Rus qo shinlarining Xivaga kirib kelishi. Shunday qilib, Xiva Orenburg
ʻ
otryadining qo shinlari tomonidan bosib olindi. Rossiya hukumatining rejalarida
ʻ
butun Xiva xonligini qo shib olish ko zda tutilmaganligi sababli, xonga
ʻ ʻ
mamlakatni boshqarish huquqi berildi. Uning huzurida maxsus kengash tuzilib,
12
O‘sha asar. b- 25
12

unga rus qo shinlarini oziq-ovqat bilan ta minlash va xonlikda 15 minggachaʻ ʼ
bo lgan fors qullarini ozod qilish yuklangan.
ʻ
13

II BOB. ROSSIYA MUALLIFLARI TOMONIDAN O‘RTA OSIYONING
O‘RGANILISHIDA «TURKISTON TO‘PLAMI»NING AHAMIYATI
2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi
Bu noyob kolleksiyaning yaratilish tarixi O‘rta Osiyoda eng yirik
kutubxonaning (hozirgi Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy
kutubxonasi)ning tashkil etilishi bilan bog‘liq. 1868-yil oxirida «To‘plam»ning
dastlabki 2 jildi tayyorlandi. Bu o‘sha davrdagi qator olim-bibliograflarning
keyingi 50 yillik samarali mehnatining boshlanishi edi. Olimlarga bu ishda kitob
ilmining katta bilimdoni, birinchi rus professional bibliografi, ko‘p
qo‘llanmalarning muallifi, juda katta tashkilotchilik xususiyatiga ega V. I. Mejov
boshchilik qildi. XIX asrning 60-yillari oxirlarigacha Turkiston o‘lkasi Yevropa
uchun ilm-fan nuqtayi nazaridan hali o‘rganilmagan katta bir soha edi. Turkiston
Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin iqtisodiy va savdo-sotiq ishlari o‘lkani
tez va mukammal tahlil qilishni talab qildi.
XIX asrning 60 - 70- yillarida Rossiya imperiyasi vaqtli matbuotida tez-tez
O‘rta Osiyo haqidagi maqolalar bosila boshlandi. Rus va xorijiy gazetalar
sahifalarida O‘rta Osiyoga oid siyosiyiqtisodiy va madaniy masalalar haqida bahs
olib borilardi. Turkiston o‘lkasi haqidagi axborotlar toshqiniga bardosh berish,
ba’zan esa qarama-qarshi, bir-biriga zid fikrli axborotlarni to‘g‘ri tushunish qiyin
edi. O‘sha davr Peterburg va Moskva gazetalarida yangi o‘lka haqidagi baholar
yanada avjga chiqa boshladi. Lekin rus tilida gazetasi bo‘lmagan Toshkentda
tinchlik va osoyishtalik hukmronlik qilar edi. Pochta esa bu «qoloq» o‘lka
hisoblangan «uzoq yurt»ga uch oylik kechikish bilan kelar edi. Temiryo‘lning
yo‘qligi ham markaziy Rossiyani Turkistondan ajratib turardi. Shunday paytda
ayrim fan fidoyilarida bu o‘lka haqidagi materiallarni yig‘ish va ularni joyida
tadqiq qilish fikri tug‘ildi. Shuning uchun kutubxonalarga talab nihoyatda oshdi.
1867-yilda o‘lka generalgubernatori K. P. Kaufman yangi tashkil topayotgan
kutubxonaga har xil ilmiy kitoblarni hadya etish iltimosi bilan barcha
ilmiymadaniy tashkilotlarga murojaat qilishga majbur bo‘ldi.
14

Birinchi bo‘lib bu iltimosni Rossiya Fanlar akademiyasi, Peterburg xalq
kutubxonasi va Rus geografiya jamiyati bajarishga kirishdi, ulardan olingan bir
necha yuz kitob Turkiston xalq kutubxonasi fondiga asos soldi 13
. O‘sha davrning
o‘zidayoq V. I. Mejovga O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlar bibliografiyasini tuzish
taklif etildi. Bundan tashqari, V. I. Mejov O‘rta Osiyo haqidagi bor adabiyotlarni
ko‘rsatish bilan cheklanib qolmasdan, balki «Typkecтанский сборник сочинений
и статей, относящихся к Средней Азии, вообше и Туркестанскому краю в
особенности» deb nomlangan to‘plamni ham tuzishni o‘z zimmasiga oldi 14
.
V. I. Mejov Turkistonning poytaxtdan uzoqligini hisobga olib, bu o‘lka
haqidagi mavjud adabiyotlarning nomlarini sanab o‘tishning o‘zigina amaliy
ahamiyat kasb etmaydi, deb hisoblardi. «Turkiston to‘plami» 1-jildining kirish
qismida u shunday deb yozgan edi: «Ba’zi bir joy yoki ba’zi narsalar haqidagi
maqolalarning maxsus bibliografik ko‘rsatkichlari, shubhasiz, katta foyda keltiradi,
lekin ular katta kutubxona yo‘q joylardabibliografik ko‘rsatkichlarda berilgan
adabiyotlarni to‘la bajarmay va iyerografik yoki kabbalistik belgilar bilan
kitoblarga aylanib qoladi». V. I. Mejov 1868-yilda ishlarning nomini emas, balki
to‘plamlarga birlashtirilgan kitoblar matnlarini, jurnal va gazeta maqolalarini
mujassamlashtirgan o‘ziga xos kutubxona tashkil etishga kirishdi. Uning sa’y-
harakati va ilmiy jonkuyarligi tufayli bizga 400 000 bibliografik yozuv kiritilgan
50 dan ortiq meros qoldi. Peterburgda istiqomat qilgan, nashrdan chiqayotgan
kitoblar va vaqtli matbuot nashrlari bilan tanishish imkoniga ega bo‘lgan Mejov
Turkiston general-gubernatori tomonidan to‘plam tuzish uchun ajratilgan
mablag‘lardan foydalanib, O‘rta Osiyo va unga yondosh mamlakatlarga oid
hamma materiallarni yig‘ib bordi. Turkistonga oid gazeta maqolalari va ba’zi
kitoblardagi materiallar saralanib, varaqli qog‘oz ramkaga еlim bilan yopishtirildi.
Hamma yopishtirilgan materiallar yig‘ilgach, jildlarga ajratilib, muqovalandi.
Jildlar bir xil muqovalangan va bosmaxonada bosilgan, titul varag‘i bilan
13
Brover D.A. «Turkestan and the Fate of the Russian Empire». London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3
14
Фрадкина З.Л. «В. И. Межов(1830 -1894)»Под ред. проф. А. Д. Эйхенгольца. M .,Изд-во Всесоюзной
книжной палаты 1949 г
15

ta’minlangan. V. I. Mejovning yutug‘i shuki, u jurnal, gazeta maqolalarini
nashrdan chiqishi bilan yig‘ardi, shuning uchun xronologik izchillik saqlangan.
1968-yil 1-jildga yozilgan so‘zboshida to‘plam tuzuvchisi shunday yozadi:
«Doimo adabiyot bilan tanishib yurgan kishi O‘rta Osiyo ichkarisida joylashgan
mamlakatlar haqidagi materiallar qanchalik qashshoqligini biladi. Bir yilda nashr
etilgan 2-3 ta asargina bizni kundan kunga yanada ko‘proq qiziqtirayotgan yangi
mamlakatlar haqidagi bilimlarimizga qo‘shilgan hissadir. Men bu еrda kitobni
nazarda tutaman, zamonaviy nashrlardagi maqolalarga kelganda birgina ularning
ko‘pligi jamiyatimiz O‘rta Osiyoda qo‘lga kiritgan narsalarga qay darajada
qiziqishidan dalolat beradi. Shuning uchun men oz bo‘lsa-da, bu asarlarim bilan
qo‘lga kiritilgan yangi o‘lkaga nafim tegishini ko‘zlab, kutubxonaga qo‘shaloq
qilib ushbu maqolalar to‘plamini hadya etishga jazm etdim».
1868- yili «To‘plam»ning 1867- yil materiallarini o‘zida mujassamlashtirgan
4 ta jildi tayyorlandi. Keyingi yillarda esa, izchil ravishda, 1887- yilga qadar
«To‘plam»ning jildlari tayyorlanib, Turkiston xalq kutubxonasiga yuborib turildi.
1888yilga kelib, 5000 ga qadar materialni o‘z ichiga olgan 416 jildi tayyor bo‘ldi.
To‘plamning mukammalligi haqida V. I. Mejov: «Bu o‘ziga xos katta bir
qomus,-deydi,-ammo hali u men xohlagan darajada to‘la emas. Ba’zi maqola va
kitoblar mening to‘plamimda juda kam, adabiyotning o‘ndan bir qismigina, xolos».
20 yil (1867 -1887- yy.) mobaynida Rossiya va xorijda O‘rta Osiyo haqida chiqqan
jami 4713 nomdagi gazeta, jurnal maqolalari, kitoblar, badiiy asarlar, hattoki
illusrativ materiallar to‘plamning 416 ta jildiga kiritilgan.
Bu to‘plamning yaratilish tarixi haqida bahsli tomonlar ham bor, ya’ni ba’zi
mualliflarning fikricha, ushbu ishga birinchi bo‘lib bibliograf S. A. Idarov qo‘l
urgan. «Turkiston to‘plami»ni tuzish g‘oyasini, - deb yozadi o‘zbek bibliografiyasi
tashkilotchilaridan biri N. A. Burov,- K. P. Kaufman emas, balki V. I. Mejov yoki
S. A. Idarov ilgari surgan».
N. A. Burov O‘rta Osiyo haqida yozilgan, O‘zbekiston milliy
kutubxonasining nodir kitoblar fondida saqlanayotgan, XX asrning 50 - 60-
yillarida nashr qilingan Rus geografiya jamiyatining «Âîåííûé ñáîðíèê» nashridan
16

olingan 2 ta shunga o‘xshash maqolalar to‘plamini asos qilib olgan bo‘lishi
mumkin.
Bu to‘plamlar Turkiston general-gubernatori idorasining birinchi
boshqaruvchisi, O‘rta Osiyo o‘lkasi bilimdoni N. K. Gyesning kutubxonasidan
topilgan. Bu kutubxona Gyesdan 1869- yili Toshkent xalq kutubxonasi tashkil
etilayotganda sotib olingan edi. To‘plamning har ikkisi ham S. A. Idarov
tomonidan tuzilgan, hozirga qadar kutubxonaning nodir kitoblar fondida
saqlanayotgan 1849 -67-yillarda nashr etilgan O‘rta Osiyoga oid geografik va
etnografik xarakterdagi maqolalar kiritilgan yana 6 jildi saqlanmoqda.
«To‘plam»ni tiklash haqidagi masala o‘n yildan keyin 1898yili ko‘tarildi.
1907- yilga kelib, Turkiston general-gubernatori N. I. Gardskov buyrug‘i bilan ish
Toshkentda davom ettirila boshlandi. 1907-yili na Moskva, na Peterburgda bunday
muhim ahamiyatga ega ishni olib boruvchi fidoyilar bor edi, ammo Toshkentda
O‘rta Osiyoga bag‘ishlangan adabiyotlar bilimdoni N. V. Dmitrovskiy (1841 -
1910) kabi bibliograflar va Rus geografiya jamiyatining Toshkent bo‘limi atrofida
jiðslashgan bir qator taniqli o‘lkashunoslar bor edi. Bu davrga kelib xalq
kutubxonasining fondi ham boyib bordi va mustahkamlandi.
Shunday qilib, «Turkiston to‘plami» tarixida «Peterburg» davri o‘rniga
«Toshkent» davri keldi. «To‘plam»ni tuzish bo‘yicha ishlarning barchasi, asosan,
Turkiston xalq kutubxonasi qoshida еtisha boshlagan mahalliy jonkuyarlar
ishtirokida olib borildi. O‘lkashunos bibliograf N. V. Dmitrovskiy boshchiligida
«Turkiston to‘plami»ni tuzish uchun Turkiston xalq kutubxonasi nazorat qo‘mitasi
a’zolaridan byuro tashkil etildi. Byuroning birinchi majlisida uning har bir a’zosiga
vazifalar berildi.
N. V. Dmitrovskiy byuroga rais etib saylandi va « Оренбург », « Сибиръ »
gazetalarini, « Новое время », «T овариш » kabi jurnallarni ko‘rib chiqishni o‘z
zimmasiga oldi. Turkmanistonda rus tilida chiqqan hamma gazetalarni I. I. Geyer,
« Туркестанские ведомости »ni A. A. Divayev va I. A.Timeyevlar ko‘rib
chiqishlari kerak edi. O‘sha majlisdayoq « Туркестанские ведомости » gazetasi
materiallarini, O‘rta Osiyo haqidagi ba’zi asarlar (kitob, to‘plam)ni to‘plamga
17

kiritmaslikka kelishdilar, chunki ularning to‘liq nusxalari kutubxonada saqlanar
edi. Bundan tashqari, N. V. Dmitrovskiy « Туркестанские ведомости » gazetasiga
yillik yordamchi ko‘rsatkich tayyorlash vazifasini ham bajardi.
Ma’lum vaqt o‘tgach, byuroga I. A. Valiyevich, A. D. Kammikov, A. A.
Zvarkinalar, 1910- yildan A. A. Semyonov kirdi. Turkiston ilmiy jamiyatlarining
a’zolari S.V. Bartold, Bonch Bruyevich, P.P. Semyonov-Tyanshanskiy va
boshqalar byuro a’zolariga imkon boricha yordam berib turdilar.
Mejov bergan «Туркестанский сборник сочинений и статей,
относящихся до Средней Азии и Туркестанского края в особенности,
составляемый по поручению г. Туркестанского военного генерал-
губернатора... В. И. Межовым, СП» deb berilgan chiqish joyi o ‘ rniga keyingi
175- jildning titul varag ' ida «Туркестанский сборник статей и заметок из
русских и иностранных газет. Сборник составляется по поручению
Туркестанского генерал-губернатора» yozuvi bor , pastda chiqish joyi Toshkent
shahri deb ko ‘ rsatilgan 15
. Dastlabki 34 t а sig а (417 - 450) «Н. К. Городенкого»
so ‘ zi va ,,1907- yil » yozilgan . 451-jilddan boshlab general-gubernator familiyasi
qo‘yilmagan, «1906- yil» 492 jildgacha ko‘rs а til а di. 494-jildga ham shu yil
yozilgan, lekin 493, 495-jildlarida negadir «1907-yil» yozilgan, 496-jilddan to
oxirigacha chiqqan yillari ko‘rsatilmagan. Bu jildlarning tuzuvchilari imperiya
markazidan uzoq hisoblangan O‘rta Osiyoda, rus madaniyati markazlaridan uzoqda
bo‘lsa-da, gazeta qirqimlari byurosi xizmatidan foydalandilar va qirqim
materiallari bilan to‘plamning keyingi jildlarini to‘ldirib bordilar. Turkiston
matbuotidan ham juda ko‘p materiallar olindi. Shuning uchun ham 127 jilddan 81
tasi, ko‘proq 1907 va shunga yaqin yillarda chiqqan gazetalardan olingan
maqolalar bo‘lib, 423, 446, 452 va 467- jildlarga o‘zbek va rus tilidagi materiallar
kiritilgan.
Eng muhim materiallar jurnal maqolalari, risolalar, kitoblar bo‘lib, 46 ta
jildga kiritilgan, ulardan 5 tasi gazetadan olingan. Bu jildlarning hammasi Mejov
15
«Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии и Туркестанского края в
особенности, составляемый по поручению г. Туркестанского военного генерал-губернатора... В. И.
Межовым, СП»
18

to‘plamlariga nisbatan ilmiy jihatdan ancha bo‘sh ishlangan. N. V. Dmitrovskiy
tuzgan «Turkiston to‘plami»ning taqdiri og‘ir bo‘ldi, ularning qanchaligi va
qayerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Hozir Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy
kutubxonasida N. V. Dmitrovskiy tuzgan 5 ta to‘plam saqlanmoqda, bu 1871-78-
yillarda chiqqan « Туркестанские ведомости » gazetasidan olingan o‘lkashunoslik
mazmunidagi maqolalarni o‘z ichiga oluvchi, hajm jihatidan kichik bo‘lgan
to‘plamdir. Ko‘chirmalar bir xil hajmdagi risolalar shaklida jildlangan. To‘plamlar
bosmaxona usuli bilan ishlangan sarvaraqqa ega: «Туркестанский сборник. Том I
(для двух книг)» va «Туркестанский сборник. Том II (для двух книг)»
ramkasida 1872- yil ko‘rsatilgan to‘plamlarda mundarijalar yo‘q edi, keyinchalik
ular Y. K. Betger tomonidan qo‘l bilan yozilgan 16
.
Kutubxonada saqlanayotgan N. Dmitrovskiyning boshqa, ko‘lami jihatidan
har xil bo‘lgan, 17 jildli to‘plamiga ham gazetalardan qirqib olingan xabarlar
kiritilgan. Ular, asosan, nashr qilingan vaqtiga muvofiq, xronologik tartibda
joylashtirilgan, ba’zi bir vaqtli matbuot nashrlarining nomlari yo‘q, ular tasodifan
qirqilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tuzuvchi u ma’lumotlarni qo‘lda yozib
qo‘yishni ep ko‘rmagan. To‘plamlarning tashqi ko‘rinishi Mejov to‘plamlaridan
sodda ishlanganligi bilan ajralib turadi. Qirqib olingan materiallar qog‘ozga еlim
bilan yopishtirilmay, muqovalangan. Faqat 4 ta jild «Туркестанский сборник»
sarlavhali sarvaraqqa ega. Yozuvlar hamma jildlarning tikilgan joyida bosilgan,
undan tashqari, 6 ta jildning muqovalarida raqami ham bosilgan, birortasining
mundarijasi yo‘q. To‘plam Y. K. Betger tomonidan raqamlagan, hamma jildlarni
bezatib, maqolalarning «Туркестанский сборник Н . И . Дмитривоского » nomli
alifbo kartotekasini tuzdi.
E. K. Betger « Новые материалы Туркестанского сбор ника » maqolasida
«N. V. Dmitrovskiyning 17 jildli to‘plami 1840 -1890- yillarda nashr etilgan 186
maqolani o‘z ichiga oladi. Materiallarning 72%i V. I. Mejov to‘plamiga kirmagan,
shuning uchun ham N.V. Dmitrovskiy to‘plamlari O‘rta Osiyo o‘lkasini har
16
Avsharova M . P , Viridarskiy M . S . « Yevgeniy Karlovich Betger (1887-1956) : faoliyati haqida » - Toshkent , 1960
19

tomonlama o‘rganuvchi tadqiqotchilar uchun qiziqarli ma’lumotlar bera oldi», deb
yozgan edi.
20

2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi
1910- yildan «Turkiston to‘plami»ni tuzishni bibliograf A.A.Semyonov 17
1916-yil oxirigacha davom ettirdi. A.A.Semyonov 1888- yildan keyin chiqqan
to‘plamlarning oldin tushirib qoldirgan muhim materiallarni yig‘ish bilan
shug‘ullandi. «Turkiston to‘plami»ning Toshkent davridagi mazmuni keskin
o‘zgardi, 544 jilddan butunlay boshqa rejada tuzila boshlandi. «Turkiston
to‘plami»ning bu davri, - deb yozadi O‘zbekistonning taniqli kitobshunos-
bibliografi E. K. Betger, -haqli ravishda «Semyonov davri» deb ataladi».
1906-yil iyul oyidan boshlab Turkiston xalq kutubxonasi nazorat
qo‘mitasining a’zosi bo‘lib kelgan A. A. Semyonov bu kutubxonaning ilmiy ishida
faol qatnashdi. «A. A. Semyonovga «Turkiston to‘plami»ni tuzishga boshchilik
qilishning topshirilishi,-deb yozadi Y. K. Betger,-eng oliyjanob ishdir, chunki
Toshkentda undan boshqa hech bir kishi bu ishga Semyonovchalik tayyor emas
edi».
XX asr boshlariga kelib, ijtimoiy-siyosiy ahvol o‘zgardi: gazetalar soni
ko‘paydi, ayrim gazetalar o‘zining ilgarigi mavqeyini yo‘qotdi («Туркестанские
ведомости» gazetasi 1910-yil.). Eng asosiy va ayrim nashrlarda O‘rta Osiyoga
bag‘ishlangan ko‘plab yangi jiddiy ilmiy ishlar paydo bo‘la boshladi. Shuning
uchun Mejovdan keyin dastlabki 127 jildni, gazetadan qirqib olingan materiallar
bilan to‘ldirib tashlashga A. A. Semyonov chek qo‘ydi, u uzoq yillar davomida
yig‘ilgan materiallarni to‘plab, o‘rganib, saraladi, 544-545-jildni esa 1914- yilda
nashr ettirdi. Shunga qaramay, 545-jildga gazetadan qirqib olingan 30 ga yaqin eng
muhim materiallarni kiritdi. Shu jildga iqtisodchi olim V. V. Dininning Zarafshon
daryosi yuqori qismida yashayotgan tog‘li aholining iqtisodiy hayotiga
bag‘ishlangan tadqiqotini ham qo‘shadi. «Turkiston to‘plami»ni isloh qilish bilan
uning har bir jildini muayyan mavzu bo‘yicha bir tizimga keltirdi. Agar bu holat
Mejov ishlarida oz-oz sezilgan bo‘lsa, Semyonov davridagi to‘plamda avvalgi
bibliograflarning xatolari hisobga olingan edi.
17
Семёнов Тяншанский. Его жизнь и деятелност. сб , Л. : 1928.
21

Maxsus «Известия Русского Географического общества»ga mansub
hamma jurnallarning Turkiston o‘lkasiga doir maqo-lalari bir izchillikda
yig‘ilganligi bunga misol bo‘ladi.
Uning rahbarligida tuzilgan jildlar materiallarini sistemalashtirish g‘oyasi
o‘zidan oldingilarning an’anasiga qo‘shilgan yangilik va o‘ziga xos prinsip bo‘lib
qoldi. U O‘rta Osiyo haqidagi barcha ma’lumotlarni yig‘ish qiyinligini tushunib,
«To‘plam» jildlarida o‘sha vaqt Turkistondagi eng muhim narsa va hodisalar
axborotini berishga intildi. Shu nuqtayi nazardan, A. A. Divayev ishlariga
bag‘ishlangan 566 -569- jildlar diqqatga sazovor, olimning etnografiyaga tegishli
59 asari kiritilgan 18
. 556, 557 va 587-jildlarda o‘sha davr O‘rta Osiyo lingvistikasi
bo‘yicha olimning filologiyaga oid 15 ta ishi kiritilgan. Shuni ta’kidlash kerakki,
material yig‘ish vaqtida A. A. Semyonov to‘plamga mualliflar o‘z imzosi bilan
unga taqdim qilgan asarlarni ham kiritib, kitob mualliflarining taxalluslariga baho
va eng yaxshi asarlarga izoh bergan. Bevosita o‘zi tuzgan jildlar uchun mundarija
bergan, faqat oxirgi 112- jildda Toshkentdan ketib qolishi tufayli bu ish
bajarilmay, «Turkiston to‘plami» ustidagi ish to‘xtatildi.
18
Семёнов А.А. «Известия Русского Географического общества»
22

2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi
«Turkiston to‘plami»ning davom ettirilishi. 1916-yil «Turkiston
to‘plami»ni tuzish to‘xtatildi, lekin Y. K. Betger 20- yillarda «To‘plam»ning yana
3 jildini tuzib chiqdi. Betger ishtiroki va yordami bilan O. V. Maslova Mejovdan
keyin tuzilgan 417-591 jildlarga sistemali ko‘rsatkich tuzadi. Unda faqat
Turkistonga oid material saralab olinib, yangi klassifikatsiya jadvali asosida 10 ta
bo‘limda materiallarni xronologik tartibda joylashtirgan. Mualliflarning alifbo
ko‘rsatkichi va geografik nomlar ko‘rsatkichidan tashkil topgan yordamchi apparat
ham mavjud. V. I. Mejovning yordamchi ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, O. V.
Maslova tuzgan yordamchi ko‘rsatkichlarda bibliografiya bo‘limi yo‘q, bu esa
bibliografiyaga oid materiallarni topishni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkichdan
foydalanishning yana bir qiyin tomoni shundaki, u yozuv mashinkasida
ko‘chirilgan.
«Turkiston to‘plami»ni yakunlash maqsadida Y. K. Betger 1948- yilga kelib
«Указатель к.т.т. «Туркестанского сборника» после В. И. Межовского
перевода по вопросам, относящихся стран, сопределенных с Туркестанским»
nomli ko‘rsatkichni tuzdi. Materiallar mamlakatlar bo‘yicha xronologik tartibda
joylashtirilgan. Ko‘rsatkich 2368 ta annotatsiya va xabarlardan iborat bo‘lib, 278
sahifali. «Turkiston to‘plami»ning 29 ta jildi Rossiya davlat kutubxonasida
saqlanmoqda. Y. K. Betger o‘zining maqolasida ana shu 29 (1 - 2, 4 - 30) jild
haqida yozadi. To‘plamga Mejovning «Turkiston to‘plami» hajmiga teng qog‘ozga
yopishtirilgan gazeta xabarlaridan iborat jildlar kiritilgan. Y. K. Betger tomonidan
topilgan to‘plamning har bir jildi bosmaxonada bosilgan titul varag‘iga ega. Unda
«Туркестан. Сборник статей, заметок и корреспонденций о Средней Азии,
напечатанных в столичных и провинциальных газетах Ташкента» degan
yozuv bor . Tuzuvchining ism-sharifi, to‘plam tuzilgan davr hech qayerda
ko‘rsatilmagan, kirish so‘zi berilmagan 19
.
Uslub jihatdan Mejovning «Turkiston to‘plami»ga nisbatan bo‘sh ishlangan:
maqolalar manbalari ko‘rsatilmagan; mundarija yo‘q; materiallarni joylashtirishda
19
Babadjanova A . X . « Yevgeniy Karlovich Betger – tarixchi , bibliograf , kutubxona mutaxassisi (1917 – 1956 )» -
Toshkent , 1990
23

xronologik izchillikka rioya qilinmagan (har bir to‘plamda turli yillarga oid gazeta
maqolalari uchraydi); materiallarni guruhlashtirish tartibini aniqlash qiyin.
To‘plamning hajmi kattaligi uchun qimmatli materiallardan foydalanish
qiyin, lekin bu masalani hal qilish ishi bilan Y.K. Betger shug‘ullandi va
«Указатель к сборникам «Туркистан», хранящихся в Государственной
библиотеке РСФСР» nomli yordamchi ko‘rsatkichni tuzdi. Unda 29 ta jildning
mazmuni predmet va shaxs ismlari ko‘rsatkichi bilan yoritildi. Hozirga qadar bu
jildlar kim tomonidan tuzilganligi aniqlanmagan. Y. K. Betgerning fikricha, V. I.
Mejov tomonidan tuzilgan dastlabki 9 jildi Peterburgda, keyinchalik N.
Dmitrovskiyning iltimosiga ko‘ra, Toshkentga yuborilgan va to‘plamlarga yangi
titul varag‘i qilingan. Qolgan 20 jildi Y. K. Betgerning yozishicha, Dmitrovskiy
tomonidan tuzilgan. «Turkiston to‘plami»ning yana bir qimmatli tomoni shundaki,
bunda sho‘rolar davrigacha bo‘lgan O‘rta Osiyo bibliografiyasi, metodikasiga oid
10 dan ortiq maqola, rus, xorijiy tillarda yozilgan Turkiston o‘lkasiga oid 30 ga
yaqin bibliografik ko‘rsatkichlar kiritilgan.
V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi . V. I. Mejov an’analari 1970
yillarigacha davom ettirildi. Ko‘p yillar mobaynida Toshkent davlat pedagogika
instituti «Bibliografiya» kafedrasi mudiri, 1974- yildan Toshkent davlat madaniyat
instituti, «O‘zbekiston tarixi» kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori, professor G.
N. Chabrov 1940- yildan boshlab «O‘zbekiston madaniy hayotining solnomasi»
mavzusida gazeta maqolalari to‘plamini tuzib bordi. 1940- yildayoq tasviriy san’at
masalalari bo‘yicha gazeta maqolalarini to‘plash ishlarini boshlagandi. Frontdan
qaytgach, ya’ni 1940 - 1951- yillar uchun maqolalarni yig‘adi. Mavzular ko‘lami
ham sal kengayadi. O‘zFA va respublika muzeylariga oid maqolalar yig‘iladi.
1960yilgi to‘plamning tuzilishi murakkablashib, asta-sekin to‘ldirib, boyitib
borildi. 1940-1972- yillarni o‘z ichiga olgan 56 ta jild tarkibida O‘zFA,
Sharqshunoslik instituti va uning 40 yilligi, Geografiya jamiyati, Arxeologiya,
O‘rta Osiyo tarixi, O‘zbekiston rassomlari uyushmasi, San’at, Arxitektura,
Me’morchilik, Amaliy san’at, Havaskorlik san’ati, Kolleksiya, Kutubxonalar va
24

Arxivlar, Bibliografiya, Personaliya, turli masalalar, Nekrologlar kabi bo‘limlar
mavjud bo‘lib, 11748 maqola va xabarlar, 6823 muallif haqida ma’lumot berildi.
Hayotining oxirigacha professor G. N. Chabrov to‘plamning 77 jildini
tuzadi. U to‘plamga, asosan, respublikamizda chiqayotgan «Правда Востока»,
«Ташкентская правда», Комсомолец Узбекистана», «Вечерний Ташкент»
gazetalari materiallarini kiritgan. Har bir jild 2 ta yordamchi ko‘rsatkich, maqola
va xabarlar mualliflari hamda sistemali ko‘rsatkichga ega. Shuni ta’kidlash
kerakki, G.N. Chabrov tayyorlagan to‘plam uning fikricha, V. I. Mejovning
«Turkiston to‘plami»ga qaraganda ancha past darajada turadi. To‘plamda
O‘zbekiston madaniyatiga oid ayrim masalalar yoritilgan, xolos. Chunki
chiqayotgan adabiyotlarning soni shu qadar ko‘p ediki, ularni bitta to‘plamga
joylashtirishning hech qanday iloji bo‘lmagan.
«Turkiston to‘plami»ning noyob o‘lkashunoslik materiallari hozirgi
paytdagi turli ilmiy-tadqiqot ishlarida, o‘lkashunoslik va mavzuli ko‘rsatkichlar
tuzishda juda katta ahamiyat kasb etadi. 1908- yildayoq Sharqshunoslik jamiyati
O‘rta Osiyo bo‘limining a’zolari V. F. Geyns, B. P. Kareyev va S. D. Maslovskiy
«Turkiston to‘plami»dan foydalanib, «Афганская библиография» («Afg‘oniston
bibliografiyasi») ko‘rsatkichini tuzadi. Unga «Turkiston to‘plami»ning 416
jildidan joy olgan Afg‘oniston haqidagi 350 maqola va kitoblar kirgan. 1946- yili
«Turkiston to‘plami»ning materiallari asosida Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy
kutubxonasi xodimlari N. M. Bendektova va Y. K. Betgerlar «Киргизия на
страницах «Туркестанского сборника» 20
(«Qirg‘iziston «Turkiston to‘plami»
sahifalarida»). 1958- yilda Qozog‘iston FA Tarix instituti ilmiy xodimi A.
Xo‘jayev «Этнография Казахстана» («Qozog‘iston etnografiyasi») nomli
annotatsiyalangan ko‘rsatkich tuzdi. Qozog‘istonning ikkita -Sirdaryo va Yettisuv
viloyatlariga oid kitob va maqolalarni o‘z ichiga olgan «Turkiston to‘plami»
respublikaning 1917- yilgacha bo‘lgan hayoti bilan qiziquvchi tarixchi, etnograf,
folklorshunos tadqiqotchilar hamda bibliograflar uchun nodir, qiziqarli materiallar
20
Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г.
25

beradi, ammo dashtli o‘lkaga (Uralsk, To‘rg‘ay, Okmulinsk, Semiðalatinsk)
bevosita aloqador materiallar berilmagan, lekin «To‘plam»ning tuzuvchilari unga
qozoqlar haqida yozilgan kitob va maqolalarni kiritganlar, millatning qaysi
hududda yashaganligi ko‘rsatilmagan.
«Turkiston to‘plami»dagi materiallardan barcha tadqiqotchilar ham o‘z
ishida foydalanish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun uning mazmunini
targ‘ib qilish maqsadida Qozog‘iston FA kutubxonasi Qozog‘istonga oid
materiallarni to‘plamdan tanlab olib, annotatsiyalash bo‘yicha juda katta ish olib
bordi. «Казахстан на страницах «Туркестанского сборника» («Qozog‘iston
«Turkiston to‘plami» sahifalarida») deb nomlangan annotatsiyalangan kartoteka
tuzildi va unga 2000 dan ortiq kitob, gazeta, jurnal maqolalari, turli xil xabarlar,
geografik xaritalar, rasm hamda portretlar kiritildi. Yig‘ilgan materiallarning
asosiy qismini Qozog‘istonning sho‘rolar hokimiyatigacha bo‘lgan tarixi,
etnografiyasi, arxeologiyasi, huquqi, statistikasiga oid adabiyotlar,
Qozog‘istonning turli tarixiy davrlardagi ma’muriy tuzilishi, Yettisuv shahrining
tarixi kabi ma’lumotlar tashkil etadi. Ko‘chmanchi qozoq urug‘larining ko‘chish
joylari, ularning tarqalish chegaralari, o‘zaro munosabatlariga oid ishlar
tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. «To‘plam» ga qozoq olimi Cho‘qon
Valixonov asarlari tarjimalari, qozoq ma’rifatchisi Abay Qo‘nonboyev,
Oltinsarinlarning asarlari va ular haqida yozilgan asarlar kiritilgan.
«To‘plami»ga dasht va Turkiston o‘lkalaridagi xorijlik sayyohlarning ishlari
ham kiritilgan. 1959-yil Navoiy nomidagi davlat kutubxonasi ma’lumot-
bibliografiya bo‘limining xodimi E.A. Vaytexovskiy «TàøêåíT, åãî ïðîøëîå è
íàñTîÿùeå» nomli adabiyotlar ko‘rsatkichini tuzdi. Undan, eski Toshkentning
sanoati, savdo-sotiq ishlari, obodonlashtirish masalalariga oid qiziqarli maqolalar
«Turkiston to‘plami»dan joy olgan edi. «To‘plam» O‘rta Osiyoga oid qimmatli
materiallar manbayi sifatida hali uzoq vaqt o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo bibliografiyasining
rivojlanish tarixi rus o‘lkashunos bibliografi N. V. Dmitrovskiy nomi bilan ham
bog‘liq. U nafaqat O‘rta Osiyoning bibliografi, balki Turkistonda kutubxonachilik-
26

bibliografiya ishining tashkilotchisidir. N. V. Dmitrovskiy 1841-yil 6-dekabrda
Nijniy Novgorod shahrida tug‘iladi.
Shu еrda o‘qiydi va mehnat faoliyatini boshlaydi. 1867-yil u Toshkentga
keladi va Turkiston generalgubernatorining devonxonasida ish boshqaruvchi,
Toshkent xalq kutubxonasining kutubxonachisi bo‘lib ishlaydi. 1910-yilda vafot
etadi. Uning kutubxonachilik va bibliografik faoliyatining boshlanishi 1870-yili
Toshkent xalq kutubxonasining, keyinchalik Turkiston xalq kutubxonasining
ochilishi bilan bog‘liq. Kutubxonani tashkil qilishda faol ishtirok etgan va
kutubxona direktori etib tayinlangan. N. V. Dmitrovskiy kutubxonaning rus
kitoblar fondi katalogini tuzdi, hozir u O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida
saqlanmoqda. Katalogni tuzishda u o‘lkashunoslik manbalariga katta ahamiyat
beradi. O‘rta Osiyoga oid kitoblar maxsus bo‘limlarda joylashtirilgan, ko‘p
jildliklarning mazmuni to‘liq ochib berilgan. Toshkentda tuzilayotgan barcha
o‘lkashunoslik to‘plamlarining mazmuni to‘la yoritilgan. Masalan: «San’at»
bo‘limida kam nusxada nashr qilingan, muhim va nodir hisoblangan
«Tуркестанский альбом»ning hamma varaqlari sanalib tavsif qilingan.
N. V. Dmitrovskiy tuzgan katalog fondning o‘lkashunoslik xarakteridagi
qismi mazmunini to‘la ochib bergan. U o‘zining O‘rta Osiyo haqidagi 1871 -1872-
yil uchun kitob va maqolalarning kundalik bibliografiyasini tuzib, «Tуркестанская
ведомость» gazetasida nashr qildiradi.
1874- yilda esa muhim ko ‘ rsatkich - «библографический указатель»
очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692
по 1870 гг» ni nashr qiladi . O ‘ rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni yig ‘ ish uchun u
Moskva va Peterburgda chiqadigan jurnallarni , rus fanlar akademiyasi ,
universitetlar va ilmiy jamiyatlarning nashrlarini , ko ‘ plab gazetalarni ko ‘ rib chiqdi .
Ko ‘ rsatkichdagi 788 nomdagi manbalar 11 ta bo ‘ limga joylashtirilib , O ‘ rta Osiyo
va uning ayrim hududlari tarixi , geografiyasi , arxeologiyasi qishloq xo ‘ jaligi ,
sanoati , aholisiga oid adabiyotlardan iborat . So ‘ zboshida yaqin kunlarda
ko ‘ rsatkichning davomi ham chiqishi haqida yozilgan , lekin u chiqmagan . N. V.
27

Dmitrovskiyda doimo V. I. Mejovning «Turkiston to‘plami»ni to‘ldirish istagi
bo‘lgan 21
.
Shuning uchun ham «V. I. Mejovning «Turkiston to‘plami»ga kirmay
qolgan O‘rta Osiyo haqidagi maqolalarning 1867 -1887yillar, shuningdek, 1887 -
1907-yillar» ko‘rsatkichida, asosan, « Военный сборник », « Русский инвалид ».
« Разведчик », « Древняя и Новая Россия » kabi 13 ta jurnaldan 1670 ta maqola
olingan. Materiallar jurnallarning alifbosi bo‘yicha, bo‘lim ichida esa yillar
bo‘yicha berilgan. Ko‘rsatkich qo‘lyozma kitoblar fondida saqlanmoqda.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlarni hisobga
oluvchi bibliografik ko‘rsatkichlar nashr qilindi. 1902 -1903-yillarda Peterburg
botanika bog‘ining bosh botanigi V. I. Linskoy Turkiston o‘simliklar dunyosi va
botanikka oid ilmiy ishlarni ichiga olgan « Л итература флоры средней азии»
nomli 2 qismli ko‘rsatkichni tuzib nashr qildirdi. Uning 1-qismiga Turkistonning
va qo‘shni mamlakatlarning o‘simliklar dunyosiga oid Peterburg va Moskvaning
yirik kutubxonalarida saqlanayotgan 1876 - 1902- yillarda nashr qilingan kitob va
maqolalar va to‘liq ma’lumot beruvchi annotatsiya berilgan.
Nodir nashrlarga annotatsiya, referat keng berilganki, unda manbaga
murojaat qilmay turib ham uning mazmuni bilan qisqa tanishsa bo‘ladi.
Ko‘rsatkichning 2- qismi O‘rta Osiyo botanika tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan,
adabiyotlarning tavsifi, annotatsiyalash, uni joylashtirish uslubi 1-qismiga monand.
Materiallarni hisobga olishning kengligi, bibliografik tavsifning to‘liq va bir
xilligi, annotatsiyaning kengligiga ko‘ra V. I. Linskoyning bu qo‘llanmasini
inqilobdan oldin tuzilgan eng yaxshi ko‘rsatkichlar qatoriga qo‘ysa bo‘ladi. Lekin
materialning alifbo tartibida joylashtirilishi, ayniqsa, yordamchi ko‘rsatkich
yo‘qligi undan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi.
O‘rta Osiyo haqidagi rus va chet tillardagi adabiyotlarni S. P. Semyonov-
Tyanshanskiyning, «Rossiya» ko‘p jildli seriyasining XVIII va XIX jildlarida
nashr qilingan « Указатель главнейших историчников и пособий »
ko‘rsatkichdan topish mumkin. Ko‘rsatkich XVII asrning o‘rtalaridan to
21
«Библографический указатель очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692
по 1870 гг»
28

1913yilgacha bo‘lgan O‘rta Osiyo tarixi, arxeologiyasi, geografiyasi, madaniyati
va boshqa sohalarga oid adabiyotni o‘z ichiga olib, o‘n bitta bo‘limda
joylashtirilgan.
O‘rta Osiyo haqidagi muhim ko‘rsatkichlardan biri o‘lkashunos-bibliograf
V. R. Gorodetskiy va M. P. Gorodetskayalarning « Библиография туркистана »
ko‘rsatkichdir. Unda rus va chet tillarda nashr qilingan kitob va maqolalar 10 ta
asosiy bo‘limda fan sohalari bo‘yicha joylashtirilgan (tarix, geografiya,
mineralogiya, botanika, zoologiya, astronomiya, qishloq xo‘jaligi va boshqalar).
10- bo‘lim yig‘ma bo‘lib, boshqa bo‘limlarga kirmay qolgan adabiyotlar va ba’zi
vaqtli matbuot muharririyatining manzillari berilgan. Uning kamchiligi turli
yillardagi adabiyotlarni bir tekisda bermaganligi, bir muallifning bir necha asarini
tasvirlashda muallif familiyasini birinchi asarda ko‘rsatib, qolganlarida
bermaganligi, annotatsiya va yordamchi ko‘rsatkichning yo‘qligidadir. Shunga
qaramasdan, ko‘rsatkichdan O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar yig‘ishda
foydalanish mumkin. XX asr boshlaridan to hozirgi kungacha ilmiy qimmatini
yo‘qotmagan qator bibliografik ko‘rsatkichlar Rus geografiya jamiyati Turkiston
bo‘limining « Извести » to‘plamida nashr qilingan. Masalan, 1914 - 1917- yillarda
to‘plamning X-XII jildlarida bosilgan A. V. Ponkovning va Y. K. Betger tuzgan 2
qismli «Turkistonshunoslikka oid kitob va maqolalarning bibliografiyasi» hamda
sayohatchi I. Minayevning «Amudaryoning yuqori qismidagi davlatlar haqida
1878-yilgacha ma’lumot» nomli kitobida berilgan «Bibliografik ko‘rsatkichlar»
chop etildi. Ularda O‘rta Osiyo haqida muhim ma’lumotlar berilgan. Yuqoridagi
ko‘rsatkichlardan kelgusida respublikamiz va O‘rta Osiyoning inqilobgacha
bo‘lgan davri uchun umumiy retrospektiv bibliografik qo‘llanmalar tuzishda
manba sifatida foydalanishimiz mumkin.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari tillaridagi
adabiyotlarni ham bibliografiyalash masalasiga e’tibor berildi. Birinchi marta
Turkistonlik mualliflar asarlari XIX asr o‘rtalarida Peterburg va Qozon
shaharlarida Sharq xalqlari tillarida nashr qilingan bibliografik qo‘llanmalarda,
keyinchalik esa sharqshunoslik yo‘nalishidagi markaziy va mahalliy vaqtli
29

matbuotda hisobga olina boshlandi. Osiyo muzeyi va Imperator xalq
kutubxonasida birinchi marta Rossiyada musulmon matbuotining 2 ta bibliografik
ko‘rsatkichi tuzildi.
1852-yilda nashr qilingan birinchi bibliografik obzorda sharq (shu jumladan,
Turkiston) qo‘lyozma asarlari berilgan. Bu sharq qo‘lyozmalariga tuzilgan birinchi
katta bibliografik tajriba edi. 2ko‘rsatkich 1867-yilda nashr qilinib, unda 900 ga
yaqin sharq tillarida nashr qilingan adabiyotlar berilgan. Adabiyotlar haqidagi
ma’lumotlar arab tilida berilgan. Material xronologik tartibda va alifbo bo‘yicha
joylashtirilgan. Bu musulmon matbuotining rivojlanishini, uning mazmunini va
yo‘nalishini ochib beradi. Bundan ko‘rinadiki, hisobga olingan ko‘pchilik kitoblar
arab, fors va turkiy tillaridagi musulmon diniy kitoblaridir. Bu «Qur’oni
Karim»ning, «Haftiyak»ning bir necha nashri va boshqa diniy kitoblar, XIX asr
o‘rtalarida nashr etilgan badiiy adabiyotlar va ba’zi musulmon olimlarining 30 dan
oshiq asarlari B. A.Dornning ko‘rsatkichida hisobga olingan. Unda, Qozon
shahrida XIX asr sharq adabiyotiga to‘la ma’lumot berilgan. Ko‘rsatkichning
kamchiliklari: B. A. Dorn asarlarning bibliografik tavsifini juda qisqa bergan, unda
son xarakteristikasi, nashriyotlar haqida ma’lumot yo‘q, ko‘rsatkich to‘liq emas,
buni B. A. Dorn o‘zi ham tan olib, ko‘rsatkichni tuzishda ko‘plab musulmon
kitoblari Osiyo muzeyida yo‘q edi, ularni hali topish kerak, deb yozgan. Lekin bu
ko‘rsatkichning qimmatiga ta’sir qilmaydi. Chunki bibliografik qo‘llanma qadim
O‘rta Osiyo olimlari va yozuvchilarining asarlari haqida ma’lumot beruvchi
yagona manbadir. Afsuski, B. A. Dorndan keyin Rossiyada sharq xalqlari
tillaridagi adabiyotlarning bibliografiyasi bilan 15 yil (1867-1884) davomida hech
kim shug‘ullanmadi.
1886 -1917- yillarga kelib, rus sharqshunosligining matbuot organi
hisoblangan « Записки Восточного отделения императорского русского
археологического общества » nomli davomli nashr chiqishi bilan yana boshlandi.
To‘plamda sharq tillarida Turkistonda chiqqan adabiyotlar ro‘yxati, ularga
yozilgan taqrizlar haqida ma’lumot berib borildi. O‘rta Osiyo xalqlari adabiyoti,
tarixi, arxeologiyasi haqida adabiyotlarning sharqshunos-turkistonshunoslar
30

tomonidan tuzilgan qator ro‘yxatlari bosilib turdi. To‘plamning 1886 - 1893-
yillarga oid 3, 5, 8-ijldlarida yirik sharqshunos olim V. F. Smirnovning «Rossiyada
nashr qilingan musulmon matbuoti» nomli ko‘rsatkich bosilib chiqadi.
Unga 1885-1893- yillarda chiqqan adabiyotlar kiritilgan bo‘lib, bevosita B.
A. Dorn ko‘rsatkichining davomi hisoblanadi. Bunda jami bo‘lib 684 kitob hisobga
olingan, bibliografik tavsifi, kitob haqida bibliografik ma’lumotlar kam. Hisobga
olingan kitoblarning asosiy qismi Qozon shahrida nashr qilingan bo‘lib, faqat 1889
- 1893yillarda Toshkentda nashr qilingan 28 ta kitob kiritilgan. Ko‘rsatkich
Turkistonda sharq tillarida nashr qilingan kitoblarning to‘liq hisobini bermaydi.
1889-yili Toshkentda Turkiston bibliografiyasi tarixida muhim voqea bo‘lgan
E.F.Kalning «ÊàTàëîã âîñTî÷íûõ ðóêîïèñåé TóðêåñTàíñêîé ïóáëè÷íîé áèáëèîTåêè»
qo‘llanmasi nashr qilindi. Bu Rossiyaning birinchi marta mamlakatning chekka
o‘lkasida saqlanayotgan sharq qo‘lyozma asarlarini ilmiy tasvirlashga bo‘lgan
urinishi edi. Kal katalogni tuzishni Toshkentda boshlab, Peterburgda nihoyasiga
еtkazdi. Buning uchun u Turkiston xalq kutubxonasida tasvirlab ulgurmagan 39 ta
qo‘lyozmani Turkiston general-gubernatori I.O.Rozenbaxning ruxsati bilan
Peterburgga olib ketdi.
Katalogga 87 qo‘lyozma arab tilida 7 ta, turkiy tillarida 11, fors tilida 67 ta
kiritilgan bo‘lib, ular fan sohalari bo‘yicha joylashtirilgan, qo‘lyozma tasvirida
uning hajmi, bichimi, qisqa mazmuni yoritib berilgan. Bundan tashqari,
qo‘lyozmaning muallifi, yozilgan vaqti, kim tomonidan ko‘chirilgan va boshqa
muhim ma’lumotlarni beradi. Kal tuzgan bu katalog ilmiy va maqsadga
muvofiqdir. Kaldan keyin 1912- yili O‘rta Osiyo ilmiy bibliografiyasiga katta hissa
qo‘shgan sharqshunos olim A. A. Semyonov sharq adabiyotining 2 ta katalogini
tuzadi. Bular «Turkiston xalq kutubxonasidagi sharq qo‘lyozmalarining katalogi»,
«Turkiston xalq kutubxonasidagi litografik nashrlar katalogi». Lekin bu har ikkala
katalog ham nashrdan chiqmagan, O‘zFAning Sharqshunoslik institutida
saqlanadi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sharqshunoslikka oid adabiyotlarning ko‘plab
nashr qilinishi sharqshunoslarda bu kitoblar haqida to‘liq axborot berishga ehtiyoj
31

tug‘dirdi. Shuning uchun 1912-yili sharqshunoslik jamiyatining « Мир Ислама »
jurnali muharririyati tomonidan musulmon xalqlari tillaridagi adabiyotlarni
hisobga oluvchi «Musulmon kitob solnomasi» nashr qilina boshlandi.
Buning asosiy vazifasi V. V.Bartoldning fikricha, musulmon xalqlarining
o‘tmishi va hozirgi hayotini o‘rganishga imkon berish edi. U haftada bir marta
chiqarilib, 1912 -1913-yillarda 51 soni bosmadan chiqariladi. Solnomada hamma
musulmon xalqlari tillaridagi adabiyotlar hisobga olinib, material esa tillar
bo‘yicha joylashtirildi. Masalan, arab va dargin tilidagi kitoblar, arab va fors
tilidagi kitoblar, arab va tatar tilidagi kitoblar, sart (o‘zbek - MT) tilidagi kitoblar
va hokazo. «Musulmon kitob solnomasi» mustaqil ravishda nashr qilinmasdan
faqat rus tilidagi «Книжная хроника» («Kitob solnomasi») materiallari bilan
cheklanganligi sababli unga ayrim sharq tillaridagi, jumladan, Turkistonda nashr
etilgan kitoblar kirmay qolgan. Solnomada hisobga olingan materiallar 2-darajali
axborot bo‘lgani uchun deyarli ilmiy ahamiyatga ega emas. Shu sababli
keyinchalik uni nashr qilish to‘xtatildi.
Lekin solnoma Rossiyada sharq tillaridagi adabiyotlarni hisobga oluvchi
birinchi kundalik bibliografik qo‘llanma edi. XX asr boshlarida sharq tillaridagi
mahalliy nashrlarning kundalik hisobini olish ishiga Turkistonning o‘zida ham
urinib ko‘rildi. 1911- yil Turkiston xalq kutubxonasi kuzatish komissiyasining
a’zosi L. A. Zimin Toshkentda nashr qilinadigan « С редняя азии» jurnalida
Turkistonda nashr qilinuvchi matbuot asarlarining oylik bibliografik ro‘yxatini
berib bordi. L. A. Ziminning fikricha, bu ko‘rsatkichda Turkiston haqida hamda
Turkistonning o‘zida nashr qilinayotgan rus va sharq tillaridagi adabiyotlarni
hisobga olish mo‘ljallangan. Ko‘rsatkich 1917- yildan oldingi birinchi
o‘lkashunoslik bibliografik ko‘rsatkichlardan edi. Uning faqat 5 ta soni nashr
qilingan.
Shunday qilib, XX asr boshlarida sharq xalqlari tillaridagi Turkiston
nashrlari bibliografiyasini tuzishga bo‘lgan urinishlar oxirigacha еtkazilmadi.
Sababi mahalliy nashrlarning bir joyga to‘planmaganligi.
32

Hozirgi kunga qadar O‘rta Osiyo matbuotining to‘liq bibliografiyasini tuzish
ishi hal qilinmagan. Shuning uchun O‘rta Osiyo kutubxonalari mutaxassislari
oldida turgan muhim vazifa-O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati, siyosiy va
iqtisodiy rivojlanish tarixini hisobga olgan holda eng qadimiy qo‘lyozma
manbalardan tortib to XX asr boshlariga (1917-yilga) qadar davr adabiyotining
umumiy retrospektiv bibliografiyasini tuzishdan iboratdir. Bu vazifani hal qilish
O‘rta Osiyo xalqlarining o‘tmishdagi unutilgan boy merosini o‘rganishda muhim
ahamiyatga egadir.
33

XULOSA
“Turkiston to‘plami» (to‘liq nomi “Turkiston o‘lkasi va O‘rta Osiyoga
tegishli bo‘lgan maqola va asarlar to‘plami”) - Markaziy Osiyo va unga tutash
bo‘lgan hududlar tarixi, etnologiyasi, iqtisodi, botanikasi, arxeologiyasi,
geologiyasi, xalqning turmushi va madaniyatiga oid noyob bibliografik asar.
Markaziy Osiyo haqidagi alohida kitoblar, gazetalar va jurnallar qirqimlaridan
tuzilgan bo‘lib, jami 594 jilddan iborat. Uning 1867-1887-yillarga oid materiallarni
o‘z ichiga olgan 416-jildi bibliograf V. M. Mejov tomonidan tayyorlangan.
U matbuotda Markaziy Osiyo haqida e’lon qilingan barcha ma’lumotlarni
kiritishga harakat qilgan. To‘plamni nashr etish ishlari 1888-yilda Turkiston
ma’muriyati ko‘rsatmasi bilan to‘xtatilgan, faqat 1907-yilga kelib Toshkentda
davom ettirildi. Turkiston to‘plamini davomini tuzishga Markaziy Osiyo haqidagi
adabiyotlar mutaxassisi N. V. Dmitrovskiy, etnograf A. A. Divayev, Turkiston
xalq kutibxonasining muduri I. P. Zikov, sharqshunos olim Y. F.
Bonchosmolovskiylar jalb etilgan.
Ular hamkorligida (asosan gazeta materiallaridan iborat) to‘plamning yana
127 jildi tuzilgan. Bibliograf va kutubxonashunos A. A. Semyonov 1911-1916-
yillarda Turkiston to‘plamining 48 ta jildini tuzdi. Bu to‘plam tuzilishi jihatidan
ilgarigilaridan yuqori turadi. Bibliograf Y. K. Betger tahriri ostida 1939-yilda
Turkiston to‘plamining so‘nggi 3 jildi tuzilgan. Bu jildlar M. A. Terentyevning
“Markaziy Osiyoning bosib olinishi tarixi” asari, uning xarita va reajalaridan
tashkil topgan. Turkiston to‘plamining hamma jildlarida mualliflar tomonidan
alifboli ko‘rsatkichlar tuzilgan. Turkiston to‘plami Markaziy Osiyoga doir ko‘p
tadqiqotlar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. To‘plamning barcha jildlari
O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida saqlanadi.
“Turkiston to‘plami” uchun to‘plangan barcha materiallar quyidagicha
yozilgan: gazeta maqolalari qirqilgan, oq qog’ozga yopishtirilgan, jurnallar va
kitoblardagi maqolalar tikilgan, shaxsiy varaqlar qog’oz varaqlariga yopishtirilgan.
Faqat Turkiston to‘plamida jurnal va gazeta parchalari o‘n mingdan oshdi.
34

Shu tarzda qayta ishlangan materiallar bosmaxonada bosilgan muqovali
sahifalar bilan ta’minlangan bir xil formatdagi hajmlarga bir-biriga bog’langan.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “Turkiston to‘plami” Markaziy Osiyo
va unga tutash bo‘lgan mamlakatlar xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy tarixi, etnografiyasi, bu hududlarning arxeologiyasi, geografiyasi,
botanikasi va boshqa sohalari bo‘yicha noyob va qimmatli ma‘lumotlarni o‘zida
jamlagan. To‘plam sahifalarini jildma-jild varoqlar ekanmiz, mintaqaning butun
hayotini, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati, ishlab chiqaruvchi kuchlarini, tarixiy
o‘tmishini o‘rganish uchun boy manbalar hamda mintaqada istiqomat qilgan
odamlarning hayoti, urf-odatlari, ananalari va fe’l-atvori, harbiy tadbirlar, teatrlari,
fathlar, ozodlik urushlari, shuningdek, tadqiqot ishlari bilan tanishamiz. “Turkiston
to‘plami” mintaqani o‘rganish uchun mavjud bo‘lgan eng keng qamrovli manba
bo‘lib, o‘z davrida nashr etilgan va qo‘lyozma materiallarni bir joyga jamlagan.
Hozirda nashr etilgan ba‘zi materiallar faqatgina ushbu to‘plamda mavjud, chunki
boshqa nusxalar urushlar va inqiloblar paytida yo‘q qilingan. Shu sababli,
“Turkiston to‘plami” Turkiston tarixi bo‘yicha izlanishlar olib borayotgan
tadqiqotchilar uchun muhim manba vazifasini bajarib beradi.
35

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Кaримoв И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарақиёт йўли. – Tошкент:
Ўзбекистон, 1992. 71-б
2. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.ʻ ʻ
25
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Ivanov P.P «Kazaxi I Kokandskoe xanstvo»( k istori ix vzaimootnosheniy v
nachale XIX v.) « Zapiski institute vostokovedeniya AN SSSR », VII ,1939
2. «Библографический указатель очинений о Средней Азии, напечатанных в
России на русском языке с 1692 по 1870 гг»
3. Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г.
4. Babadjanova A . X . « Yevgeniy Karlovich Betger – tarixchi , bibliograf ,
kutubxona mutaxassisi (1917 – 1956 )» - Toshkent , 1990
5. Семёнов А.А. «Известия Русского Географического общества
6. Семёнов Тяншанский. Его жизнь и деятелност. сб, Л 1928
7. Avsharova M . P , Viridarskiy M . S . « Yevgeniy Karlovich Betger (1887-1956) :
faoliyati haqida » - Toshkent , 1960
8. «Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней
Азии и Туркестанского края в особенности, составляемый по поручению г.
Туркестанского военного генерал-губернатора... В . И . Межовым , СП »
9. Brover D.A. «Turkestan and the Fate of the Russian Empire».
London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3
10. Фрадкина З . Л . « В . И . Межов (1830 -1894)» Под ред . проф . А. Д.
Эйхенгольца. M .,Изд-во Всесоюзной книжной палаты 1949 г
11. Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»( XIX asrning ikkinchi yarmi -
XX asr boshlari). «SHARQ» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi.
Toshkent – 2019. b- 31
36

12. Пленсов А . К . Дело под иконом . SPb . Издателство « Историко –
културний центр Каралеского перешейка» , 2014.320 s . Илюстратсиями.
ISBN 978-5-9905826-9-9. S .12-14
13. Tillaboyev S , Zamonov A . « O ‘ zbekiston tarixi »( XIX asrning ikkinchi yarmi –
XX asr boshlari ) « SHARQ » nashriyot - matbaa aksiyadorlik kompaniyasi , -
Toshkent – 2019. b - 39.
14. Параллелно с названием « C редная Азия» в русской литературе в Х IX в
сущецвовало название «Туркестан»(см.:Русский Туркестан.- СПб., 1872;
И.Мушкетов. - Туркестан 1888) хотя с этнографической точки зрения его
применение било не совсем точним: ираноязичние тажики и народа
Бадахшана вовсе не относятся к «стране тюрков».
15. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism
37

XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA TURKISTON MUNOSABATLARI

Купить