XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya va Turkiston munosabatlari

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………………………..…........... 2-4  
I   BOB.   XIX   ASR   OXIRI   -   XX   ASR   BOSHLARIDA   ROSSIYA   VA
TURKISTON MUNOSABATLARI ……………………………………………………..…… 5-13
1.1.   O rta   Osiyoning   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinish   sabablari   vaʻ
sharoitlari ………………………………………………………………………………...……………………. 5-7
1.2. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi
ʻ ….. 8-13
II   BOB.   ROSSIYA   MUALLIFLARI   TOMONIDAN   O‘RTA   OSIYONING
O‘RGANILISHIDA «TURKISTON» TO‘PLAMINING AHAMIYATI … 14-23
2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 14-20
2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi ………… 21-23
2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi ………………………………………….. 24-32
XULOSA …………………………………………………………………………………………….….… 33-34
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI  .……….... 35-37
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Buyuk   istiqlolimiz   mamlakatimiz   hayotining
barcha   sohalari   va   butun   jabhalarida   ko‘p   yangiliklar   va   ijobiy   o‘zgarishlar   yuz
berdi.   Zero,   ma’naviy   hayotimizda   asrlarga   barobar   ulkan   ezgulik   ishlari   amalga
oshirildi   va   oshirilib   kelmoqda.   Bugungi   kunimizda   biz   kelajakka   qadam
qo‘yayotgan chog`da albatta tarixga nazar tashlab ajdodlarimizni har o‘gitlarini va
qilgan   ishlarini   hayotimizni   har   sohasida   ulardan   foydalanamiz   shu   qatorda
ma’naviyatimizni   tayanchi   bo‘lgan   ulug`   tariximiz   va   shonli   o‘tmishimizni   tilga
olar   ekanmiz   biz   yoshlarga   qo‘yilayotgan   talablardan   biri   ham   shu   tariximizni
o‘rganib unga haqqoniy baho berishimiz zarurdir va kelajak avlodlarga еtkazishdan
iboratdir. 
Birinchi prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadiryatlarini
o‘z   maqsad-muddaolari,   shu   bilan   birga,   umumbashariy   taraqqiyot   yutuqlari
asosida   rivojlantirib,   ma’naviy   dunyosini   yuksaltirib   borishga   intilar   ekan,   bu
borada   tarxiy   xotira   masalasi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Ya’ni,   tarixiy   xotira
tuyg`usi   to‘laqonli   ravishda   tiklangan   xalq   bosib   o‘tgan   yo‘l   o‘zining   barcha
muvaffaqiyat   va   zafarini,   yo‘qotish   va   qurbonlari,   quvonch   va   iztiroblari   bilan
holis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi” 1
.
Muhtaram   birinchi   prezidentimiz   Islom   Karimov   ta kidlaganidek,ʼ
“Modomiki o z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni еngib bo lmas	
ʻ ʻ
ekan,   biz   haqiqiy   tariximizni   tiklashimiz,   xalqimizni,   millatimizni   ana   shu   tarix
bilan   qurollantirishimiz   zarur.   Tarix   bilan   qurollantirishimiz,   yana   bir   bor
qurollantirishimiz zarur ” 2
.
O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda XIX asr yirik rus bibliografi V.I.Mejovning
Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston milliy kutubxonasining nodir kitoblar bo‘limida
saqlanayotgan, hozirga qadar o‘zining ilmiy-amaliy ahamiyatini saqlab kelayotgan
«Turkiston to‘plami» muhim ahamiyatga ega. O‘tgan asrlarda ham O‘rta Osiyoda
ko‘plab   sharqshunos   olimlar   tomonidan   tadqiqotlar   olib   borilgan.   Bu   tadqiqotlar
dinamikasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘rta   Osiyoda   maxsus   ilmiy   izlanishlar   olib
1
  Кaримoв И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарақиёт йўли. – Tошкент: Ўзбекистон, 1992. 71-б
2
 Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.25	
ʻ ʻ
2 borilgan. Jumladan, V.Bartold 3
, A.Fedchenko, G.Meyndorf kabi olimlar tomonidan
o‘rganilgan.   Xususan,   V.Bartoldning   fikricha,   shayboniylar   davrida   tarix   va
adabiyot sohalarida yaratilgan asarlar soni, sifati bir qadar ortgan. Ayniqsa, Hofiz
Tanish   Buxoriyning   «Sharafnomayi   shohiy»   («Shohlarni   sharaflovchi   asar»)
asarini alohida ta’kidlab o‘tish joiz.
Mavzuning   maqsad   va   vazifalari.   Mavzuning   asosiy   maqsadi   rossiyalik
tadqiqotchi mualliflar tomonidan XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo
tarixning   o‘rganilishini   yoritishdan   iborat   .   Yuqoridagi   maqsaddan   kelib   chiqib
quyidagilar   vazifa   sifatida   belgilab   olindi .
- O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ
sharoitlarini tahlil qilish va o‘rganish;
- O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishini
ʻ
tahlil qilish va o‘rganishdan iborat;
- N.V.   Dmitrovskiy   rahbarligida   «Turkiston   to‘plami»ning   tuzilishini
o‘ragnish;
- A.   A.   Semyonov   boshchiligida   «Turkiston   to‘plami»ning   tuzilishini
o‘ragnish;
- V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishini o‘rganish.
Kurs   ishining   ob’ekti   va   predmeti.   Mavzuning   ob’ekti   sifatida   Rossiya
mualliflari   tomonidan   yaratilgan   ilmiy   asarlar   olingan.   Mavzuning   predmeti
sifatida   esa   Rossiya   mualliflari   tomonidan   yaratilgan   ilmiy   asarlarining   XIX   asr
oxiri   -   XX   asr   boshlaridagi   O‘rta   Osiyo   tarixini   o‘rganishdagi   ahamiyati
o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf,
xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   qismidan   iborat   bo‘lib   jami   37   betni   tashkil
qiladi.
3
3. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism
3 I BOB. XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA
TURKISTON MUNOSABATLARI
1.1. O rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinish sabablari vaʻ
sharoitlari
XIX   asrning   20-yillariga   kelib   Britaniya   imperiyasida   ishlab   chiqarilgan
mollar   Rossiyadan   keltiriladigan   mahsulotlarga   raqobat   tug dira   boshladi.   Buyuk	
ʻ
Britaniya   Afg oniston	
ʻ ,   Eron   va   O rta   Osiyo	ʻ   hududlariga   bo lgan   da volarini	ʻ ʼ
ochiqchasiga   bayon   eta   boshlagan   edi.   Rossiya   Osiyo   bozorlarida   o z   mavqeini	
ʻ
mustahkamlash   maqsadida   rus   mahsulotlarini   mintaqaga   keltirilishida   imtiyozli
bojxona   sharoitlarini   yaratib   berdi.   Nikolay   I   davriga   kelib   chor   Rossiyasining
mintaqadagi diplomatik va harbiy ta siri kuchayib bordi. 	
ʼ
O rta   Osiyoning   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinishi.	
ʻ   XIX
asrning ikkinchi yarmida sodir bo la boshladi. Ammo ungacha bir qancha harakat	
ʻ
amalga   oshirilgan   edi.   XVIII   asrda   Rossiya   imperiyasi   Qozoq   juzlari   ustidan
nazoratni   kuchaytirgandi.   Rossiyaning   O rta   Osiyoni   bosib   olishi   bir   necha   o n	
ʻ ʻ
yillar  davomida  amalga   oshirildi.  1834-yil   o zbek   xonliklariga	
ʻ   olib  boruvchi  yo l	ʻ
chorrahalarida   Novo-Aleksandrovsk   qo rg oni   (	
ʻ ʻ Mang ishloq   shahri	ʻ )   barpo   etildi.
1839-yilda Rossiya   Orol dengizi   janubidagi Xiva xonligini zabt eta olmadi. 1839-
yil oxiri va 1840-yil boshlarida Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy   Xiva
xonligiga  qarshi qishki harbiy yurish uyushtirdi va u muvaffaqqiyatsiz bo ldi. 	
ʻ
1847-yilda   general   Oruchev   Orol   dengizining   shimoli-sharqiy   qirg og ini	
ʻ ʻ
zabt   etdi   va   Raim   (Kazalinsk   shahri)   qo rg oniga   asos   soldi.   1847-1853-yillarda	
ʻ ʻ
ruslar   Orol   dengizining   shimoliy   tomonidan   sharqiy   Sirdaryo   bo ylab   bir   qator	
ʻ
qal alar   qurishdi.   1847-1864-yillarda   ular   sharqiy   Qozoq   cho llarini   kesib   o tib,	
ʼ ʻ ʻ
Qo qon   xonligining   shimoliy   chegarasi   bo ylab   qal alar   qurdilar
ʻ ʻ ʼ 4
.   Nikolay   va
Konstantin   paraxodlardan   iborat   Orol   flotiliyasi   tashkil   etdi.   1850-1855-yillarga
kelib   Qo qon xonligiga	
ʻ   qarashli  Kumushqo rg on, Chimqo rg on, Qo shqo rg on,	ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Oqmachit   (Qizil   O rda)   qal asi,   keyinchalik   hududida  	
ʻ ʼ Verniy   qo rg oni   barpo	ʻ ʻ
etilgan  Ili daryosi  vodiysi rus qo shinlari tomonidan bosib olindi. 	
ʻ
4
  Иванов   П.П   «Казахи   И   Кокандское   ханство»(   к     истори     их     взаимоотношений     в     начале       ХИХ   в.)   «
Записки  институте  востоковедения  АН СССР», ВИИ,1939
4 Aleksandr II   hukmronligi davrida O rta Osiyoni bosib olish imperiya tashqiʻ
siyosatining   ustuvor   yo nalishlaridan   biriga   aylandi.   1864-1868-yillarda   Qo qon	
ʻ ʻ
xonligidan   janubga   harakat   qilib,   Toshkent   va   Samarqand   egallandi,   Buxoro
amirligi   protektoratga   aylantirildi.   Shu   tariqa   janubiy   nuqtasi   Sibirdan   1600   km
janubga   va   Volga   daryosidan   1920   km   janubi-sharqda   bo lgan   hududlarni   o z	
ʻ ʻ
nazoratiga   olishdi.   1865-yilda   general-mayor   M.   G.   Chernyaev   Toshkentni   bosib
oladi   va   shahar   oqsoqollarini   sulh   tuzish   xususidagi   shartnomani   imzolashga
majbur etadi. 
Imperator   Aleksandr   II   Orenburg   general-gubernatoriga   farmon   berib,
agarda  Toshkent   ahli   Rossiya   fuqaroligini   qabul   qilishni   xohish   etsa,   ularning  bu
istagini   qondirish   lozimligini   qayd   etdi.   1866-yilda   rus   qo shinlari  
ʻ Xo jand	ʻ   va
Jizzax  qal asini zabt etdilar. Chinoz qo rg oni barpo etildi. Xo jand va Chirchiqorti	
ʼ ʻ ʻ ʻ
o lkalari   Rossiya   tasarrufiga   o tdi.   1867-yilning   iyul   oyida   imperator   farmoniga	
ʻ ʻ
binoan,   general-gubernator   boshchiligidagi   Turkiston   harbiy   okrugi   tashkil   etildi.
1868-yilda   general-ad yutant  	
ʼ Konstantin   Petrovich   fon   Kaufman   boshchiligidagi
Turkiston   harbiy   okrugi   qo shinlari  	
ʻ Buxoro   xonligiga   qarshi   harbiy   harakatlarni
boshladilar. 
May   oyida   rus   qo shinlari  	
ʻ Samarqandga   yaqinlashdilar   va   shaharni   jangsiz
ishg ol etdilar. Iyun oyida 	
ʻ Buxoro amiri  sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi.
Zarafshon okrugi tashkil etildi. General Abramov bo linmasi Qarshini bosib oladi	
ʻ
va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870-yilda amalga
oshirgan   harbiy   harakatlari   natijasida   Shahrisabz   va   Kitob   ishg ol   etiladi.	
ʻ
Shahrisabz   va   Kitob   bekliklari   Buxoro   amiriga   topshiriladi.   1873-yilda   keng
qamrovli   harbiy   harakatlar   natijasida   Turkiston,   Mang ishlok   va   Orenburg	
ʻ
tarafidan  Xiva xonligiga  yurish uyushtiriladi. 
Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta  paroxod
jalb   etildi.   May   oyiga   kelib,   Hazorasp   qal asi   zabt   etildi,   ko p   o tmay   Xiva,	
ʼ ʻ ʻ
Qo ng irot,   Xo jayli,   Mang it   qal alari   va   Gurlan   bekligi   taslim   bo ldi.   Avgust	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi. 
5 Xiva   xonligi   Rossiya   vassalligini   qabul   qilib,   Muhammad   Rahim
Bahodirxon   (Feruz)   hukmronligi   saqlab   qolindi.   1873-yilning   kuzida   Buxoro
xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876-yilgi harbiy harakatlar
natijasida   Farg ona   vodiysidaʻ   Xudoyorxon   va   rus   hukumatiga   qarshi   ko tarilgan	ʻ
qo zg olon bostirildi. 	
ʻ ʻ
So ngra   Qo qon   xonligi   tugatilib,   Rossiya   tarkibidagi   Farg ona   viloyati	
ʻ ʻ ʻ
tashkil etildi. 1881-yilda Axal-Tekin vohasi rus qo shinlarining ayovsiz hujumlari	
ʻ
ostida   taslim   bo ldi,  	
ʻ Ashxobod   zabt   etildi.   Rossiya   va   Eron   o rtasida   chegara	ʻ
belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884-yilda  Marv  taslim bo ldi. 1885-	
ʻ
yilda   Pendin   va   Murg ob   vohasida   yashovchi   turkman   qabilalari   Rossiya	
ʻ
fuqaroligini qabul qildilar. 
Kushka  Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib,
XIX   asrning   80-yillariga   kelib   Rossiyaning   Markaziy   Osiyodagi   chegaralarining
shakllanish   jarayoni   nihoyasiga   еtdi.   1893-1895-yillarda   ruslar   janubi-sharqdagi
baland   Pomir   tog larini   egallab   oldilar	
ʻ 5
.1895-yilda   Rossiya   va   Britaniya
hukumatlari   o rtasida   Pomir   tog larida   bo linish   chizig i   o tkazilishi   bilan   ta sir	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi 6
.
Bu   hudud   g arbda   Kaspiy   dengizi,   shimolda   Sibir   o rmonlari   va   sharqda	
ʻ ʻ
Xitoy   chegarasidagi   tog lar   bilan   chegaralangan   edi.   Janubda   chegaralar   tabiiy	
ʻ
emas,   balki   siyosiy   edi.   U   shimoldan   janubga   taxminan   2100   km   (1300   mil),
sharqdan g arbga 2400 km (1500 mil) edi. Janubi-sharqiy tomoni (Qirg iziston va	
ʻ ʻ
Tojikiston)   tog li   hududlar   edi.   O rta   Osiyoning   maydoni   4   003   400   km	
ʻ ʻ 2
  (1   545
730 kv mil)ni tashkil etardi, bu deyarli Qo shma Shtatlarning yarmiga teng edi.	
ʻ
Yomg irlar   shimoldan   janubga   qarab   kamaya   boradi.   Sharqiy   tog lardan	
ʻ ʻ
tushadigan   soylarlarning   ko pligi   tufayli   Farg ona   vodiysida   aholi   ancha   zich	
ʻ ʻ
joylashgan   edi.   Fors   chegarasida   qator   vohalar   bor   edi.   Mintaqada   uchta   katta
daryo   mavjud   edi.   Amudaryo   Afg oniston   chegarasidan   o tib,   shimoli-g arbiy	
ʻ ʻ ʻ
5
  Параллелно     с     названием         « C редная     Азия»   в   русской     литературе     в   Х IX     в   сущецвовало     название
«Туркестан»(см.:Русский  Туркестан.- СПб., 1872; И.Мушкетов. -  Туркестан  1888) хотя  с  этнографической
точки  зрения его применение  било  не  совсем  точним: ираноязичние тажики и народа  Бадахшана вовсе не
относятся к «стране тюрков». 
6
  O‘sha  asar.
6 tomonda  Orol   dengiziga   quyiladi   va  u   еrda  Xorazm   nomi   bilan  uzoq   tarixga  ega
bo lgan katta deltani hosil qiladi. Sirdaryo Farg ona vodiysidan boshlanib, shimoli-ʻ ʻ
g arbga   qarab   oqadi   va   Orol   dengizining   shimoli-sharqiy   burchagiga   quyiladi.
ʻ
Mintaqada   yana   nisbatan   kichikroq   Zarafshon   daryosi   bor,   u   Amudaryoga
еtmasdan quriydi. U Buxoro shaharlari va Samarqandni suv bilan ta minlaydi	
ʼ 7
.
Janubdagi   cho llarda   ko chmanchi   aholini   turmush   kechirishi   uchun   еtarli	
ʻ ʻ
darajada   o tloqlar   bor   edi.   Qizilqum   cho li   Amudaryo   va   Sirdaryo   o rtasida	
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Qoraqum cho li esa Turkmanistondagi Amudaryoning janubi-g arbida	
ʻ ʻ
joylashgan.   Orol   va   Kaspiy   dengizlari   oralig ida   aholi   kam   yashaydigan   Ustyurt	
ʻ
platosi joylashgan.
Ruslar   bostirib   kelganda,   Orol   dengizining   janubidagi   Xorazm   deltasida
Xiva   xonligi,   Amudaryo   va   Zarafshon   bo yida   Buxoro   xonligi   va   Farg ona
ʻ ʻ
vodiysida Qo qon xonligi joylashgan edi.	
ʻ
7
  Пленсов   А.К.     Дело     под     иконом.   SPb .   Издателство     «   Историко   –   културний     центр     Каралеского
перешейка» , 2014.320  s . Илюстратсиями.  ISBN  978-5-9905826-9-9.  S.12-14
7 1.1. O rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiʻ
Rossiyа imperiyаsi XIX аsrning 50-60-yillаrida hаrbiy istilochilik yo‘li bilаn
Qo‘qon   xonligi   hududining   bir   qismini   bosib   oldi.   K.   P.   Kaufmаn   xonlikdа   o‘z
ta sirini kuchаytirish mаqsadida 1868-yilda xon bilаn shаrtnoma tuzdi. Ungа ko‘rа	
ʼ
xonlikdа   Rossiyа   sаvdogarlarigа   kаtta   imkoniyаtlar   berildi.   Bu   u   dаvrda   xonlik
еrlаri   anchа   qisqаrib,   xаzinaga   tushаdigan   dаromadlar   kаmaydi.   Urush   natijasidа
ko‘rilgаn zarаrlar xаlq ommasi zimmаsiga tushdi, soliq va majburiyаtlar ko‘pаydi.
Buning   oqibаtida   xonlikda   ichki   nizolаr,   xаlq   noroziligi   kuchаydi 8
.   XIX   аsrning
70-yillаrida   Qo‘qon   xonligidа   ko‘plаb   qo‘zg‘olonlаr   bo‘lib   o‘tdi.   1875-yil   22-
аvgust   polkovnik   M.D.Skobelev,   general   Golovachev   va   kapitan   Fedorovlar
qo mondonligi ostida Mahram qal’asini bosib olishadi va qal’a yaqinidagi Qo‘qon
ʻ
xonligining   birlashgan   60   ming   kishilik   askarlarini   еngadi.   1875-yil   29-avgust
General K.P.Kaufman Qo qon xonligining asosiy shahri Qo qonni egallaydi.	
ʻ ʻ
Po‘lаtxon   qo‘zg‘olonining   kuchayib   ketishidan   xаvotirga   tushgаn
mustamlаkachi   hukumat   ularni   tor-mor   qilish   uchun   Andijongа   hujum   qildi.
Qo‘zg‘olonchilarning   аsosiy   kuchlari   Andijonda   joylashgan   edi.   General   M.
Skobelev   boshchiligidagi   hujum   1875-yil   oktabr   oyi   boshida   boshlandi.   1876-
yilning   8-yanvarida   Andijonni   bombardimon   qilish   boshlanadi.   Andijon   aholisi
mudofаа   janglаrida   shahаrning   hаr   bir   qarich   еri   uchun   jon-jаhdi   bilаn   kurashdi.
M.   Skobelev   boshchiligidаgi   qo‘shinning   dаstlabki   urinishlari   jiddiy   qаrshilikka
uchrаdi.   Shundаn   so‘ng   podsho   hukumati   qo‘shinlari   bаrcha   imorаt   va
xonаdonlarga   o‘t   qo‘yib,   shаharni   yong‘in   ichida   qoldirdi.   Shahаr   to‘xtovsiz
ravishdа artilleriyаdan o‘qqа tutib turildi. Bu shаhar himoyachilаrini og‘ir аhvolga
solib   qo‘ydi.   Uch   soаt   dаvom   etgаn   betinim   o‘qqа   tutishdan   so‘ng,   kechqurun
podsho   hukumati   qo‘shinlаri   yаna   hujumga   o‘tdi.   Lekin   bu   hujum   ham   nаtija
bermadi.   Erta   tongdаn   boshlаb   yanа   to‘plаrdan   kun   bo‘yi   o‘q   yog‘dirildi.   Biroq
shаhar himoyachilаrining qаrshi hujumga o‘tishi podsho qo‘shinlаrini chekinishgа
majbur qildi. Shahar 1876-yil 10-yanvarda uyushtirilgan ikkinchi hujum natijasida
8
  Tillaboyev  S, Zamonov  A.  « O‘zbekiston     tarixi»(XIX   asrning    ikkinchi     yarmi  –  XX  asr     boshlari)   «SHARQ»
nashriyot - matbaa aksiyadorlik  kompaniyasi, - Toshkent – 2019. b- 39.
8 qiyinchilik   bilan   egallandi 9
.   1876-yil   28-yanvarida   Asaka   shahri   yaqinida   M.   D.
Skobelev boshchiligidagi qo shin Qo‘qon xonligining 15 ming askarini yo q qiladi.ʻ ʻ
Rahbar Abdurahmon Oftobachi  taslim bo lib, Rossiya  imperiyasidan panoh	
ʻ
so raydi. 1876-yil 12-fevralida Ruslar yana Qo‘qon shahrini olishadi.	
ʻ
Rossiyа   imperiyаsining   general   M.   Skobelev   boshchiligidаgi   qo‘shinlari
1875-yil   18-oktabrda   Namаnganga   joylashib,   K.   P.   Kaufman   qo‘mondonligi
ostidаgi   hаrbiy   kuchlаrga   qo‘shildi.   Mustamlаkachi   qo‘shinlargа   qаrshilik
harаkatlari   Namаnganda   bir   oy   dаvom   etdi.   Shahаrni   ozod   etish   uchun   аtrofdagi
qishloqlаrdan   qo‘shimchа   kuchlar   keldi.   Shungа   qaramasdаn,   podsho   qo‘shinlari
tomonidаn shahаrning yarmi qo‘lga kiritildi. Podsho hukumati hаrbiy qo‘shini uch
kun dаvomida shahаr qal’аsida turdi. Ikki tomon o‘rtasidа janglаr 1876-yil yаnvar
oyi oxirigаcha davom etdi.
General   M.  Skobelev  boshchiligidаgi   qo‘shin   fevral  oyigа  kelibginа  harbiy
qurol ustunligi bilаn g‘alabаga erishdi. Po‘lаtxon va uning tarafdorlаri qatl qilindi.
1876-yil   19-fevrаlda   podsho   hukumatining   Qo‘qon   xonligining   tugаtilganligi
to‘g‘risidagi   farmoni   e lon   qilindi.   Shu   tariqa   Qo‘qon   xonligi   hududi   o‘rnidа	
ʼ
Turkiston   general-gubernatorligi   tаrkibiga   kiruvchi   Fаrg‘ona   viloyаti   tаshkil
qilindi.   Viloyаtga   Qo‘qon   xonligini   bosib   olishdаgi   hаrbiy   yurishlarga   rahbаrlik
qilgan   general   M.   Skobelev   harbiy   gubernator   etib   tаyinlandi.   XIX   аsrning
ikkinchi   yаrmida   Rossiyа   imperiyаsining   O‘rta   Osiyodа   olib   borgаn   istilochilik
yurishlаri   natijаsida  Qo‘qon xonligi  Buxoro  va  Xivа davlatlаridan  fаrqli  ravishdа
dаvlat   sifatidа   butunlay   tugаtildi.   Uning   o‘rnidа   mаhalliy   аholining   аsrlar
davomida shаkllangan an аnaviy turmush tаrziga mos ma muriy boshqаruv tizimi
ʼ ʼ
va hududiy birliklari tugаtilib, imperiyа mаnfaatlariga mos keladigаn, ayni paytda
mahalliy аholini boshqаrishi uchun mustаmlaka mа muriyatgа qulаy bo‘lgаn yаngi	
ʼ
boshqaruv tizimi qaror topdi. Farg‘ona vodiysining bo‘ysundirilishi bilan Rossiya
imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   istilochilik   yurishining   uchinchi   bosqichi   (1873-
1879) nihoyasiga еtdi. Bu yurishlar natijasida O‘rta Osiyoning katta hududi bosib
olinib, Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirildi.
9
  Tillaboyev   S,   Zamonov   A.   «O‘zbekiston   tarixi»(XIX   asrning     ikkinchi   yarmi   –   XX   asr     boshlari).   «SHARQ»
nashriyot – matbaa  aksiyadorlik  kompaniyasi. Toshkent – 2019.  b- 40.
9 1840-1850-yillarda   Buxoro   amirligining   Rossiya   imperiyasi   tomonidan
bosib   olinishi   jarayoni   boshlandi.   F.   Romanovskiy   Buxoro   amirligini   Rossiyaga
qarshi   urushga   tayyorlanayotganligini   bahona   qilib,   unga   qarshi   harbiy   yurish
boshlashga   imperatordan   ruxsat   so‘raydi   shu   bilan   Buxoroga   Rossiya   imperiyasi
yurishlari   boshlanadi.   F.   Romanovskiy   Sirdaryoning   o rta   oqimidagi   hududlarniʻ
egallashga kirishdi. Birinchi jang 1866-yil 8-mayda Erjar qishlog‘i yaqinida bo‘lib,
kuchlar   harbiy   jihatdan   teng   bo‘lmaganligi   uchun   amir   qo‘shinlari   mag‘lubiyatga
uchradi.   F.   Romonnovskiy   Buxoro   qo‘shinini   ta qib   qilishni   to‘xtatib,   avval	
ʼ
Qo‘qon   xonligi   bilan   Buxoro   amirligi   o‘rtasida   joylashgan   -   Toshkent,   Qo‘qon,
Balx   va   Buxoro   bilan   bog‘lovchi   Xo‘jandga   qarab   harakat   boshladi.   Turkiston
viloyati harbiy gubernator qo‘shinlari tomonidan Xo‘jand qal’asi may oyida qamal
qilinib, 20 ta to‘pdan o‘qqa tutildi.
Rossiyа imperiyаsi 1866-yilning kuzidа 6 ming piyodа askаr, 500 kаzak, 28
to‘p, 600 arаva va  800 ta kerаkli  tuyаdan  iborаt  hаrbiy qo‘shin  O‘rаtepaga  qarаb
harаkat boshlаdi. Bu harаkatga Qo‘qongа qаrshi tаyyorlab qo‘yilgаn kuchlаr ham
jаlb   qilindi.   F.Romаnovskiyning   hаrbiy   qo‘shinlаri   O‘rаtepaga   еtib   borgаch,
shahаr   uch   kun   to‘plаrdan   o‘qqа   tutildi 10
.   Rossiya   imperiyаsining   hаrbiy
qo‘shinlаri   O‘rаtepani   egallаgandan   so‘ng,   12-oktabrda   nаvbatdagi   harakat
Jizzаxga   qаrshi   boshlаndi.   1866-yil   18-oktabrda   Jizzаx   shаhri   ham   podsho
hukumаti   qo‘ligа   o‘tdi.   Jizzаx   shаhridan   o tgаn   jangdа   har   ikkalа   tomondаn   6	
ʻ
mingdаn ko‘proq kishi hаlok bo‘ldi. Podsho hukumаti Jizzaxdа 3 ming askаr, 300
kazаk va 12 to‘pdаn iborаt hаrbiy kuchlаrini qoldirdi. 1864-1866-yillаr davomidа
bosib olingаn hududlаrni o‘z ichigа oluvchi Sirdаryo viloyаti tashkil qilindi 11
.
Fon   Kаufman   Buxoro   аmirligi   chegаra   hududlаrini   puxtа   o‘rgаnib   chiqib,
аmir   Muzaffаrga   chegаraning   Rossiya   mulki   foydаsiga   o‘zgаrtirilgan   yаngi
loyihаsini   tasdiqlаshni   taklif   qildi.   Amir   Muzaffаr   bu   shаrtnomani   imzolаshdan
bosh   tortdi.   Shundа   K.   P.   Kaufmаn   uni   general-gubernаtorlik   chegаralariga
bostirib kirishgа tayyorgаrlik ko‘rishdа аyblab, 4 mingdаn ziyod qo‘shindаn iborаt
10
 Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston  tarixi»( XIX asrning   ikkinchi   yarmi   -  XX asr   boshlari). «SHARQ»
nashriyot – matbaa  aksiyadorlik  kompaniyasi. Toshkent – 2019.  b- 31
11
 O‘sha asar.
10 harbiy otryаd to‘plab, 1868-yil apreldа Sаmarqandni bosib olishgа kirishdi. Biroq
K. P. Kаufmanning аmir  Muzaffar qo‘shinini  Samаrqandga to‘plаgan, deb qilgаn
taxmini   o‘z   tаsdig‘ini   topmаdi.   Bu   vаqtda   Buxoro   qo‘shinlari   Cho‘ponota
tepаligida   o‘rnashib   olgаn   edi.   1868-yil   1-mayda   fon   Kaufman   tepаlikka   hujum
boshlаdi.   Rossiya   imperiyasi   qo‘shinlari   аmirlik   sаrbozlarining   miltiq   va   to‘pdаn
tinmаy   o‘qqа   tutdi.   Amir   Muzaffar   qo‘shinining   ilg‘or   jаngovar   qismi   tor-mor
keltirildi.   Buxoro   аmirini   mаg lubiyatga   uchrаtgandan   so ng   K.   P.   Kaufmаnʼ ʻ
Samarqаnd bekligini Rossiyаga berish, „hаrbiy xarajаtlarni“ to‘lаsh va 1865-yildаn
buyon   Turkiston   o‘lkаsida   qo‘lga   kiritilgan   bаrcha   narsаlarni   Rossiyа   mulki   deb
e tirof   etish   shаrti   bilan   sulh   tuzishni   tаklif   qilib,   Amir   Muzaffаrga   mаktub	
ʼ
yo‘llаdi,   ammo   amirdаn   jаvob   bo‘lmаdi.   Rossiya   imperiyasining   hаrbiy
yurishlаriga   qаrshi   Kitob   hokimi   Jo‘rаbek   vа   Shahrisаbz   hokimi   Bobobek
boshchiligidа Samаrqandda kurаsh olib borildi. Bu ikki xalq harаkati rahbаrlari o‘z
qo‘shinlаri   bilаn   1868-yil   2-iyunda   samаrqandlik   qo‘zg‘olonchilar   bilаn   birgа
Rossiya   imperiyаsi   qo‘shinlari   gаrnizoni   joylаshgan   qal’аga   hujum   qilishdi.
General-gubernator   fon   Kaufmаn   8-iyundа   qamаlda   qolgаnlarga   hаrbiy   kuch
yubordi,   shundаn   so‘ng   xalq   himoyаchilari   Samаrqanddan   chiqib   tog‘   tomongа
chekinishgа majbur bo‘lаdi.
1868-yil   2-3-iyunda   Rossiya   imperiyasi   qo shinlari   Buxoro   amirligi	
ʻ
qo shinlarini   Zirabuloq   jangida	
ʻ  
mag‘lubiyatga   uchragach   Fon   Kaufman   1868-yil
23-iyunda   Samаrqаndda   аmir   Muzaffar   bilаn   Buxoro   аmirligini   Rossiya
imperiyаsining protektoratigа аylantirgan shartnomаni  imzolаdi. Unda аmir urush
boshlanishidа   аybdor   ekаnligi,   аbadiy   do‘stlik   belgisi   sifаtida   Rossiyа
qo‘shinlаrining   hаrbiy   xarаjatlari   uchun   500   ming   rubl   to‘lаnishi   e tirof   etildi.	
ʼ
Shаrtnomaga   ko‘rа   bosib   olingаn   Toshkentdаn   Samаrqandgacha   bo‘lgаn   bаrcha
hudud - Xo‘jand, O‘ratepа, Panjikent, Jizzаx, Samаrqand, Kаttaqo‘rg‘on shаharlari
Rossiya   imperiyаsi   ixtiyorigа   o‘tdi.   Amir   o‘z   ixtiyoridа   qolgаn   hududlаrni
boshqаrishda   Turkiston   general-gubernаtorining   ko‘rsаtmalariga   rioya   etish
mаjburiyatini   oldi.   Siyosiy   qarаmligi   uchun   tаrixchilar   tomonidаn   Buxoro
hukmdori   “ vassаl ”   deb   ham   yuritilаdi.   Rossiyа   sаvdogarlariga   аmirlikda   erkin
11 sаvdo qilishiga shаroit yaratib berish va ulаrni himoyа qilishni o‘z zimmаsiga oldi.
Rossiyаlik   savdogаrlarga   sаvdo   аgentliklarini   tа sis   etishgа   ruxsаt   berildi,ʼ
tovаrlardan olinаdigan boj umumiy qiymаtning 2,5 foizidаn oshmаsligi belgilаnib,
ulаr аmirlik hududidan boshqа davlatlаrga erkin o‘tish huquqini oldi.
Xiva yurishi  1873-yilda general  Kaufman boshchiligida  amalga oshirildi. 4
ta   otryad   tuzildi   (Turkiston,   Krasnovodsk,   Mang ishloq   va   Orenburg),   umumiy	
ʻ
soni   13000   ga   yaqin,   4600   ot   va   20000   tuya   bo lib,   fevral   oyining   oxiri   va   mart
ʻ
oyining boshlarida Jizzax, Kazalinsk va Kaspiy dengizi qirg oqlardan(Mang ishloq	
ʻ ʻ
va   Krasnovodsk   otryadlari)   yo lga   chiqishdi.   Otryadlardan   faqat   Krasnovodsk	
ʻ
Xivaga еtib borolmadi. Yo lning aql bovar qilmas qiyinchiliklaridan so ng, suvsiz	
ʻ ʻ
cho llarda   issiqlik   va   changdan   aziyat   chekkan   birlashgan   otryadlar   may   oyining	
ʻ
oxirida Xivaga yaqinlashdi. 1873-yil 28-mayda general Veyovkin boshchiligidagi
Orenburg-Mang ishloq   otryadi   qo shinlarining   bir   qismi,   Xiva   shahriga	
ʻ ʻ
yaqinlashib, to plardan 250 metr uzoqlikdan shaharga o t ochgan.
ʻ ʻ
Shaharda tartibsizliklar boshlandi va xon hujumni kutmasdan, taslim bo lish	
ʻ
uchun   Kaufmanga   vakil   yuborishga   qaror   qildi.   28-kuni   kechqurun   general
Veryovkin general Kaufman Xivadan 16 chaqirim uzoqlikda ekanligi va dushman
u   xon   bilan   muzokaraga   kirishgani   haqida   xabar   oladi.   Kaufman,   agar   xivaliklar
qarshilik   ko rsatmasa,   o t   ochishni   to xtatishni   buyurdi   va   ertasi   kuni   ertalab	
ʻ ʻ ʻ
Veryovkin   otryadi   Turkiston   otryadiga   qo shilish   uchun   Sariyko prik   ko prigiga	
ʻ ʻ ʻ
yo l   oldi.   29-may   kuni   ertalab   Veryovkin   Shohobod   darvozasiga   taslim   bo lishni	
ʻ ʻ
talab   qildi.   Darvoza   boshlig i   Veryovkin   talabni   bajarishdan   bosh   tortdi.	
ʻ
Veryovkin   kuch   bilan   darvozani   olishni   buyurdi.   2   ta   to p   o rnatildi,   devorgacha	
ʻ ʻ
bo lgan   masofa   qadamlar   bilan   o lchandi,   darvozalar   granatalar   bilan   teshildi   va	
ʻ ʻ
darvoza egallandi 12
.
Rus   qo shinlarining   Xivaga   kirib   kelishi.   Shunday   qilib,   Xiva   Orenburg	
ʻ
otryadining   qo shinlari   tomonidan   bosib   olindi.   Rossiya   hukumatining   rejalarida
ʻ
butun   Xiva   xonligini   qo shib   olish   ko zda   tutilmaganligi   sababli,   xonga	
ʻ ʻ
mamlakatni   boshqarish   huquqi   berildi.   Uning   huzurida   maxsus   kengash   tuzilib,
12
O‘sha asar. b- 25
12 unga   rus   qo shinlarini   oziq-ovqat   bilan   ta minlash   va   xonlikda   15   minggachaʻ ʼ
bo lgan fors qullarini ozod qilish yuklangan.	
ʻ
13 II BOB. ROSSIYA MUALLIFLARI TOMONIDAN O‘RTA OSIYONING
O‘RGANILISHIDA «TURKISTON TO‘PLAMI»NING AHAMIYATI
2.1. N.V. Dmitrovskiy rahbarligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi
Bu   noyob   kolleksiyaning   yaratilish   tarixi   O‘rta   Osiyoda   eng   yirik
kutubxonaning   (hozirgi   Alisher   Navoiy   nomli   O‘zbekiston   Milliy
kutubxonasi)ning   tashkil   etilishi   bilan   bog‘liq.   1868-yil   oxirida   «To‘plam»ning
dastlabki   2   jildi   tayyorlandi.   Bu   o‘sha   davrdagi   qator   olim-bibliograflarning
keyingi   50   yillik   samarali   mehnatining   boshlanishi   edi.   Olimlarga   bu   ishda   kitob
ilmining   katta   bilimdoni,   birinchi   rus   professional   bibliografi,   ko‘p
qo‘llanmalarning muallifi, juda katta  tashkilotchilik xususiyatiga  ega V. I. Mejov
boshchilik   qildi.   XIX   asrning   60-yillari   oxirlarigacha   Turkiston   o‘lkasi   Yevropa
uchun ilm-fan nuqtayi   nazaridan hali   o‘rganilmagan  katta bir  soha  edi.  Turkiston
Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin iqtisodiy va savdo-sotiq ishlari o‘lkani
tez va mukammal tahlil qilishni talab qildi.
XIX asrning 60 - 70- yillarida Rossiya imperiyasi vaqtli matbuotida tez-tez
O‘rta   Osiyo   haqidagi   maqolalar   bosila   boshlandi.   Rus   va   xorijiy   gazetalar
sahifalarida O‘rta Osiyoga oid siyosiyiqtisodiy va madaniy masalalar haqida bahs
olib   borilardi.   Turkiston   o‘lkasi   haqidagi   axborotlar   toshqiniga   bardosh   berish,
ba’zan esa  qarama-qarshi, bir-biriga zid fikrli  axborotlarni  to‘g‘ri  tushunish  qiyin
edi.   O‘sha   davr   Peterburg   va   Moskva   gazetalarida   yangi   o‘lka   haqidagi   baholar
yanada   avjga   chiqa   boshladi.   Lekin   rus   tilida   gazetasi   bo‘lmagan   Toshkentda
tinchlik   va   osoyishtalik   hukmronlik   qilar   edi.   Pochta   esa   bu   «qoloq»   o‘lka
hisoblangan   «uzoq   yurt»ga   uch   oylik   kechikish   bilan   kelar   edi.   Temiryo‘lning
yo‘qligi   ham   markaziy   Rossiyani   Turkistondan   ajratib   turardi.   Shunday   paytda
ayrim   fan   fidoyilarida   bu   o‘lka   haqidagi   materiallarni   yig‘ish   va   ularni   joyida
tadqiq qilish fikri tug‘ildi. Shuning uchun kutubxonalarga talab nihoyatda oshdi. 
1867-yilda o‘lka generalgubernatori K. P. Kaufman yangi tashkil topayotgan
kutubxonaga   har   xil   ilmiy   kitoblarni   hadya   etish   iltimosi   bilan   barcha
ilmiymadaniy tashkilotlarga murojaat qilishga majbur bo‘ldi.
14 Birinchi   bo‘lib   bu   iltimosni   Rossiya   Fanlar   akademiyasi,   Peterburg   xalq
kutubxonasi   va   Rus   geografiya   jamiyati   bajarishga   kirishdi,   ulardan   olingan   bir
necha  yuz  kitob  Turkiston   xalq  kutubxonasi  fondiga  asos  soldi 13
.  O‘sha  davrning
o‘zidayoq V. I. Mejovga O‘rta Osiyo haqidagi adabiyotlar bibliografiyasini tuzish
taklif etildi. Bundan tashqari, V. I. Mejov O‘rta Osiyo haqidagi bor adabiyotlarni
ko‘rsatish bilan cheklanib qolmasdan, balki «Typkecтанский сборник сочинений
и   статей,   относящихся   к   Средней   Азии,   вообше   и   Туркестанскому   краю   в
особенности» deb nomlangan to‘plamni ham tuzishni o‘z zimmasiga oldi 14
.
V.   I.   Mejov   Turkistonning   poytaxtdan   uzoqligini   hisobga   olib,   bu   o‘lka
haqidagi   mavjud   adabiyotlarning   nomlarini   sanab   o‘tishning   o‘zigina   amaliy
ahamiyat   kasb   etmaydi,   deb   hisoblardi.   «Turkiston   to‘plami»   1-jildining   kirish
qismida   u   shunday   deb   yozgan   edi:   «Ba’zi   bir   joy   yoki   ba’zi   narsalar   haqidagi
maqolalarning maxsus bibliografik ko‘rsatkichlari, shubhasiz, katta foyda keltiradi,
lekin   ular   katta   kutubxona   yo‘q   joylardabibliografik   ko‘rsatkichlarda   berilgan
adabiyotlarni   to‘la   bajarmay   va   iyerografik   yoki   kabbalistik   belgilar   bilan
kitoblarga aylanib  qoladi». V. I. Mejov  1868-yilda ishlarning nomini  emas,  balki
to‘plamlarga   birlashtirilgan   kitoblar   matnlarini,   jurnal   va   gazeta   maqolalarini
mujassamlashtirgan   o‘ziga   xos   kutubxona   tashkil   etishga   kirishdi.   Uning   sa’y-
harakati   va   ilmiy  jonkuyarligi   tufayli   bizga   400  000   bibliografik  yozuv   kiritilgan
50   dan   ortiq   meros   qoldi.   Peterburgda   istiqomat   qilgan,   nashrdan   chiqayotgan
kitoblar   va   vaqtli   matbuot   nashrlari   bilan   tanishish   imkoniga   ega   bo‘lgan   Mejov
Turkiston   general-gubernatori   tomonidan   to‘plam   tuzish   uchun   ajratilgan
mablag‘lardan   foydalanib,   O‘rta   Osiyo   va   unga   yondosh   mamlakatlarga   oid
hamma   materiallarni   yig‘ib   bordi.   Turkistonga   oid   gazeta   maqolalari   va   ba’zi
kitoblardagi materiallar saralanib, varaqli qog‘oz ramkaga еlim bilan yopishtirildi.
Hamma   yopishtirilgan   materiallar   yig‘ilgach,   jildlarga   ajratilib,   muqovalandi.
Jildlar   bir   xil   muqovalangan   va   bosmaxonada   bosilgan,   titul   varag‘i   bilan
13
Brover D.A. «Turkestan  and  the  Fate  of  the  Russian  Empire». London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3
14
Фрадкина   З.Л.   «В.   И.   Межов(1830   -1894)»Под   ред.   проф.   А.   Д.   Эйхенгольца.   M .,Изд-во   Всесоюзной
книжной палаты 1949 г
15 ta’minlangan.   V.   I.   Mejovning   yutug‘i   shuki,   u   jurnal,   gazeta   maqolalarini
nashrdan chiqishi bilan yig‘ardi, shuning uchun xronologik izchillik saqlangan.
1968-yil   1-jildga   yozilgan   so‘zboshida   to‘plam   tuzuvchisi   shunday   yozadi:
«Doimo   adabiyot   bilan   tanishib   yurgan   kishi   O‘rta   Osiyo   ichkarisida   joylashgan
mamlakatlar   haqidagi   materiallar   qanchalik   qashshoqligini   biladi.   Bir   yilda   nashr
etilgan   2-3   ta   asargina   bizni   kundan   kunga   yanada   ko‘proq   qiziqtirayotgan   yangi
mamlakatlar   haqidagi   bilimlarimizga   qo‘shilgan   hissadir.   Men   bu   еrda   kitobni
nazarda   tutaman,   zamonaviy   nashrlardagi   maqolalarga   kelganda   birgina   ularning
ko‘pligi   jamiyatimiz   O‘rta   Osiyoda   qo‘lga   kiritgan   narsalarga   qay   darajada
qiziqishidan   dalolat   beradi.   Shuning   uchun   men   oz   bo‘lsa-da,   bu   asarlarim   bilan
qo‘lga   kiritilgan   yangi   o‘lkaga   nafim   tegishini   ko‘zlab,   kutubxonaga   qo‘shaloq
qilib ushbu maqolalar to‘plamini hadya etishga jazm etdim».
1868- yili «To‘plam»ning 1867- yil materiallarini o‘zida mujassamlashtirgan
4   ta   jildi   tayyorlandi.   Keyingi   yillarda   esa,   izchil   ravishda,   1887-   yilga   qadar
«To‘plam»ning jildlari  tayyorlanib, Turkiston xalq kutubxonasiga  yuborib turildi.
1888yilga kelib, 5000 ga qadar materialni o‘z ichiga olgan 416 jildi tayyor bo‘ldi.
To‘plamning   mukammalligi   haqida   V.   I.   Mejov:   «Bu   o‘ziga   xos   katta   bir
qomus,-deydi,-ammo   hali   u   men   xohlagan   darajada   to‘la   emas.   Ba’zi   maqola   va
kitoblar mening to‘plamimda juda kam, adabiyotning o‘ndan bir qismigina, xolos».
20 yil (1867 -1887- yy.) mobaynida Rossiya va xorijda O‘rta Osiyo haqida chiqqan
jami   4713   nomdagi   gazeta,   jurnal   maqolalari,   kitoblar,   badiiy   asarlar,   hattoki
illusrativ materiallar to‘plamning 416 ta jildiga kiritilgan.
Bu to‘plamning yaratilish tarixi haqida bahsli tomonlar ham bor, ya’ni ba’zi
mualliflarning   fikricha,   ushbu   ishga   birinchi   bo‘lib   bibliograf   S.   A.   Idarov   qo‘l
urgan. «Turkiston to‘plami»ni tuzish g‘oyasini, - deb yozadi o‘zbek bibliografiyasi
tashkilotchilaridan biri N. A. Burov,- K. P. Kaufman emas, balki V. I. Mejov yoki
S. A. Idarov ilgari surgan».
N.   A.   Burov   O‘rta   Osiyo   haqida   yozilgan,   O‘zbekiston   milliy
kutubxonasining   nodir   kitoblar   fondida   saqlanayotgan,   XX   asrning   50   -   60-
yillarida   nashr   qilingan   Rus   geografiya   jamiyatining   «Âîåííûé   ñáîðíèê»   nashridan
16 olingan   2   ta   shunga   o‘xshash   maqolalar   to‘plamini   asos   qilib   olgan   bo‘lishi
mumkin. 
Bu   to‘plamlar   Turkiston   general-gubernatori   idorasining   birinchi
boshqaruvchisi,   O‘rta   Osiyo   o‘lkasi   bilimdoni   N.   K.   Gyesning   kutubxonasidan
topilgan.   Bu   kutubxona   Gyesdan   1869-   yili   Toshkent   xalq   kutubxonasi   tashkil
etilayotganda   sotib   olingan   edi.   To‘plamning   har   ikkisi   ham   S.   A.   Idarov
tomonidan   tuzilgan,   hozirga   qadar   kutubxonaning   nodir   kitoblar   fondida
saqlanayotgan   1849   -67-yillarda   nashr   etilgan   O‘rta   Osiyoga   oid   geografik   va
etnografik xarakterdagi maqolalar kiritilgan yana 6 jildi saqlanmoqda.
«To‘plam»ni   tiklash   haqidagi   masala   o‘n   yildan   keyin   1898yili   ko‘tarildi.
1907- yilga kelib, Turkiston general-gubernatori N. I. Gardskov buyrug‘i bilan ish
Toshkentda davom ettirila boshlandi. 1907-yili na Moskva, na Peterburgda bunday
muhim   ahamiyatga   ega   ishni   olib   boruvchi   fidoyilar   bor   edi,   ammo   Toshkentda
O‘rta   Osiyoga   bag‘ishlangan   adabiyotlar   bilimdoni   N.   V.   Dmitrovskiy   (1841   -
1910) kabi bibliograflar va Rus geografiya jamiyatining Toshkent bo‘limi atrofida
jiðslashgan   bir   qator   taniqli   o‘lkashunoslar   bor   edi.   Bu   davrga   kelib   xalq
kutubxonasining fondi ham boyib bordi va mustahkamlandi.
Shunday   qilib,   «Turkiston   to‘plami»   tarixida   «Peterburg»   davri   o‘rniga
«Toshkent» davri  keldi. «To‘plam»ni  tuzish  bo‘yicha ishlarning barchasi, asosan,
Turkiston   xalq   kutubxonasi   qoshida   еtisha   boshlagan   mahalliy   jonkuyarlar
ishtirokida   olib   borildi.   O‘lkashunos   bibliograf   N.   V.   Dmitrovskiy   boshchiligida
«Turkiston to‘plami»ni tuzish uchun Turkiston xalq kutubxonasi nazorat qo‘mitasi
a’zolaridan byuro tashkil etildi. Byuroning birinchi majlisida uning har bir a’zosiga
vazifalar berildi. 
N.   V.   Dmitrovskiy   byuroga   rais   etib   saylandi   va   « Оренбург »,   « Сибиръ »
gazetalarini,   « Новое   время »,   «T овариш »   kabi   jurnallarni   ko‘rib   chiqishni   o‘z
zimmasiga oldi. Turkmanistonda rus tilida chiqqan hamma gazetalarni I. I. Geyer,
« Туркестанские   ведомости »ni   A.   A.   Divayev   va   I.   A.Timeyevlar   ko‘rib
chiqishlari   kerak   edi.   O‘sha   majlisdayoq   « Туркестанские   ведомости »   gazetasi
materiallarini,   O‘rta   Osiyo   haqidagi   ba’zi   asarlar   (kitob,   to‘plam)ni   to‘plamga
17 kiritmaslikka   kelishdilar,   chunki   ularning   to‘liq   nusxalari   kutubxonada   saqlanar
edi. Bundan tashqari, N. V. Dmitrovskiy « Туркестанские   ведомости » gazetasiga
yillik yordamchi ko‘rsatkich tayyorlash vazifasini ham bajardi.
Ma’lum   vaqt   o‘tgach,   byuroga   I.   A.   Valiyevich,   A.   D.   Kammikov,   A.   A.
Zvarkinalar, 1910-  yildan  A. A.  Semyonov kirdi. Turkiston  ilmiy jamiyatlarining
a’zolari   S.V.   Bartold,   Bonch   Bruyevich,   P.P.   Semyonov-Tyanshanskiy   va
boshqalar byuro a’zolariga imkon boricha yordam berib turdilar.
Mejov   bergan   «Туркестанский   сборник   сочинений   и   статей,
относящихся   до   Средней   Азии   и   Туркестанского   края   в   особенности,
составляемый   по   поручению   г.   Туркестанского   военного   генерал-
губернатора...   В.   И.   Межовым,   СП»   deb   berilgan   chiqish   joyi   o ‘ rniga   keyingi
175-   jildning   titul   varag ' ida   «Туркестанский   сборник   статей   и   заметок   из
русских   и   иностранных   газет.   Сборник   составляется   по   поручению
Туркестанского генерал-губернатора»   yozuvi   bor ,   pastda   chiqish   joyi   Toshkent
shahri   deb   ko ‘ rsatilgan 15
.   Dastlabki   34   t а sig а   (417   -   450)   «Н.   К.   Городенкого»
so ‘ zi   va   ,,1907-   yil »   yozilgan .   451-jilddan   boshlab   general-gubernator   familiyasi
qo‘yilmagan,   «1906-   yil»   492   jildgacha   ko‘rs а til а di.   494-jildga   ham   shu   yil
yozilgan,   lekin   493,   495-jildlarida   negadir   «1907-yil»   yozilgan,   496-jilddan   to
oxirigacha   chiqqan   yillari   ko‘rsatilmagan.   Bu   jildlarning   tuzuvchilari   imperiya
markazidan uzoq hisoblangan O‘rta Osiyoda, rus madaniyati markazlaridan uzoqda
bo‘lsa-da,   gazeta   qirqimlari   byurosi   xizmatidan   foydalandilar   va   qirqim
materiallari   bilan   to‘plamning   keyingi   jildlarini   to‘ldirib   bordilar.   Turkiston
matbuotidan ham juda ko‘p materiallar olindi. Shuning uchun ham 127 jilddan 81
tasi,   ko‘proq   1907   va   shunga   yaqin   yillarda   chiqqan   gazetalardan   olingan
maqolalar bo‘lib, 423, 446, 452 va 467- jildlarga o‘zbek va rus tilidagi materiallar
kiritilgan.
Eng   muhim   materiallar   jurnal   maqolalari,   risolalar,   kitoblar   bo‘lib,   46   ta
jildga kiritilgan, ulardan 5 tasi  gazetadan  olingan. Bu  jildlarning hammasi  Mejov
15
«Туркестанский   сборник   сочинений   и   статей,   относящихся   до   Средней   Азии   и   Туркестанского   края   в
особенности,   составляемый   по   поручению   г.   Туркестанского   военного   генерал-губернатора...   В.   И.
Межовым, СП»
18 to‘plamlariga   nisbatan   ilmiy   jihatdan   ancha   bo‘sh   ishlangan.   N.   V.   Dmitrovskiy
tuzgan   «Turkiston   to‘plami»ning   taqdiri   og‘ir   bo‘ldi,   ularning   qanchaligi   va
qayerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Hozir Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy
kutubxonasida N. V. Dmitrovskiy tuzgan 5 ta to‘plam saqlanmoqda, bu 1871-78-
yillarda chiqqan « Туркестанские   ведомости » gazetasidan olingan o‘lkashunoslik
mazmunidagi   maqolalarni   o‘z   ichiga   oluvchi,   hajm   jihatidan   kichik   bo‘lgan
to‘plamdir. Ko‘chirmalar bir xil hajmdagi risolalar shaklida jildlangan. To‘plamlar
bosmaxona usuli bilan ishlangan sarvaraqqa ega: «Туркестанский сборник. Том I
(для   двух   книг)»   va   «Туркестанский   сборник.   Том   II   (для   двух   книг)»
ramkasida   1872-   yil   ko‘rsatilgan   to‘plamlarda   mundarijalar   yo‘q   edi,   keyinchalik
ular Y. K. Betger tomonidan qo‘l bilan yozilgan 16
.
Kutubxonada   saqlanayotgan   N.   Dmitrovskiyning   boshqa,   ko‘lami   jihatidan
har   xil   bo‘lgan,   17   jildli   to‘plamiga   ham   gazetalardan   qirqib   olingan   xabarlar
kiritilgan.   Ular,   asosan,   nashr   qilingan   vaqtiga   muvofiq,   xronologik   tartibda
joylashtirilgan, ba’zi  bir vaqtli matbuot nashrlarining nomlari yo‘q, ular tasodifan
qirqilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tuzuvchi u ma’lumotlarni qo‘lda yozib
qo‘yishni   ep   ko‘rmagan.   To‘plamlarning   tashqi   ko‘rinishi   Mejov   to‘plamlaridan
sodda   ishlanganligi   bilan   ajralib   turadi.   Qirqib   olingan   materiallar   qog‘ozga   еlim
bilan   yopishtirilmay,   muqovalangan.   Faqat   4   ta   jild   «Туркестанский   сборник»
sarlavhali   sarvaraqqa   ega.   Yozuvlar   hamma   jildlarning   tikilgan   joyida   bosilgan,
undan   tashqari,   6   ta   jildning   muqovalarida   raqami   ham   bosilgan,   birortasining
mundarijasi   yo‘q.  To‘plam   Y.   K.  Betger   tomonidan  raqamlagan,   hamma   jildlarni
bezatib,   maqolalarning   «Туркестанский   сборник   Н . И . Дмитривоского »   nomli
alifbo kartotekasini tuzdi.
E. K. Betger  « Новые материалы Туркестанского сбор ника » maqolasida
«N. V. Dmitrovskiyning 17 jildli to‘plami 1840 -1890- yillarda nashr etilgan 186
maqolani o‘z ichiga oladi. Materiallarning 72%i V. I. Mejov to‘plamiga kirmagan,
shuning   uchun   ham   N.V.   Dmitrovskiy   to‘plamlari   O‘rta   Osiyo   o‘lkasini   har
16
Avsharova   M . P ,  Viridarskiy   M . S . « Yevgeniy   Karlovich    Betger  (1887-1956) :  faoliyati    haqida » -  Toshkent  , 1960
19 tomonlama o‘rganuvchi tadqiqotchilar uchun qiziqarli ma’lumotlar bera oldi», deb
yozgan edi.
20 2.2. A. A. Semyonov boshchiligida «Turkiston to‘plami»ning tuzilishi
1910-   yildan   «Turkiston   to‘plami»ni   tuzishni   bibliograf   A.A.Semyonov 17
1916-yil   oxirigacha   davom   ettirdi.   A.A.Semyonov   1888-   yildan   keyin   chiqqan
to‘plamlarning   oldin   tushirib   qoldirgan   muhim   materiallarni   yig‘ish   bilan
shug‘ullandi.   «Turkiston   to‘plami»ning   Toshkent   davridagi   mazmuni   keskin
o‘zgardi,   544   jilddan   butunlay   boshqa   rejada   tuzila   boshlandi.   «Turkiston
to‘plami»ning   bu   davri,   -   deb   yozadi   O‘zbekistonning   taniqli   kitobshunos-
bibliografi E. K. Betger, -haqli ravishda «Semyonov davri» deb ataladi».
1906-yil   iyul   oyidan   boshlab   Turkiston   xalq   kutubxonasi   nazorat
qo‘mitasining a’zosi bo‘lib kelgan A. A. Semyonov bu kutubxonaning ilmiy ishida
faol   qatnashdi.   «A.   A.   Semyonovga   «Turkiston   to‘plami»ni   tuzishga   boshchilik
qilishning   topshirilishi,-deb   yozadi   Y.   K.   Betger,-eng   oliyjanob   ishdir,   chunki
Toshkentda   undan   boshqa   hech   bir   kishi   bu   ishga   Semyonovchalik   tayyor   emas
edi».
XX   asr   boshlariga   kelib,   ijtimoiy-siyosiy   ahvol   o‘zgardi:   gazetalar   soni
ko‘paydi,   ayrim   gazetalar   o‘zining   ilgarigi   mavqeyini   yo‘qotdi   («Туркестанские
ведомости»   gazetasi   1910-yil.).   Eng   asosiy   va   ayrim   nashrlarda   O‘rta   Osiyoga
bag‘ishlangan   ko‘plab   yangi   jiddiy   ilmiy   ishlar   paydo   bo‘la   boshladi.   Shuning
uchun   Mejovdan   keyin   dastlabki   127   jildni,   gazetadan   qirqib   olingan   materiallar
bilan   to‘ldirib   tashlashga   A.   A.   Semyonov   chek   qo‘ydi,   u   uzoq   yillar   davomida
yig‘ilgan   materiallarni   to‘plab,   o‘rganib,   saraladi,   544-545-jildni   esa   1914-   yilda
nashr ettirdi. Shunga qaramay, 545-jildga gazetadan qirqib olingan 30 ga yaqin eng
muhim materiallarni kiritdi. Shu jildga iqtisodchi olim V. V. Dininning Zarafshon
daryosi   yuqori   qismida   yashayotgan   tog‘li   aholining   iqtisodiy   hayotiga
bag‘ishlangan   tadqiqotini   ham   qo‘shadi.  «Turkiston  to‘plami»ni   isloh  qilish  bilan
uning har  bir  jildini   muayyan  mavzu  bo‘yicha bir  tizimga  keltirdi.  Agar  bu  holat
Mejov   ishlarida   oz-oz   sezilgan   bo‘lsa,   Semyonov   davridagi   to‘plamda   avvalgi
bibliograflarning xatolari hisobga olingan edi. 
17
Семёнов  Тяншанский.   Его жизнь и  деятелност.  сб , Л. :  1928.
21 Maxsus   «Известия   Русского   Географического   общества»ga   mansub
hamma   jurnallarning   Turkiston   o‘lkasiga   doir   maqo-lalari   bir   izchillikda
yig‘ilganligi bunga misol bo‘ladi. 
Uning   rahbarligida   tuzilgan   jildlar   materiallarini   sistemalashtirish   g‘oyasi
o‘zidan oldingilarning an’anasiga qo‘shilgan yangilik va o‘ziga xos prinsip bo‘lib
qoldi.   U   O‘rta   Osiyo   haqidagi   barcha   ma’lumotlarni   yig‘ish   qiyinligini   tushunib,
«To‘plam»   jildlarida   o‘sha   vaqt   Turkistondagi   eng   muhim   narsa   va   hodisalar
axborotini   berishga   intildi.   Shu   nuqtayi   nazardan,   A.   A.   Divayev   ishlariga
bag‘ishlangan   566  -569-   jildlar   diqqatga  sazovor,   olimning   etnografiyaga   tegishli
59 asari kiritilgan 18
. 556, 557 va 587-jildlarda o‘sha davr O‘rta Osiyo lingvistikasi
bo‘yicha   olimning  filologiyaga  oid  15  ta  ishi  kiritilgan.   Shuni  ta’kidlash  kerakki,
material   yig‘ish   vaqtida   A.   A.   Semyonov   to‘plamga   mualliflar   o‘z   imzosi   bilan
unga taqdim qilgan asarlarni ham kiritib, kitob mualliflarining taxalluslariga baho
va eng yaxshi asarlarga izoh bergan. Bevosita o‘zi tuzgan jildlar uchun mundarija
bergan,   faqat   oxirgi   112-   jildda   Toshkentdan   ketib   qolishi   tufayli   bu   ish
bajarilmay, «Turkiston to‘plami» ustidagi ish to‘xtatildi.
18
Семёнов А.А.    «Известия Русского Географического общества»
22 2.3. V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi
«Turkiston   to‘plami»ning   davom   ettirilishi.   1916-yil   «Turkiston
to‘plami»ni tuzish to‘xtatildi, lekin Y. K. Betger 20- yillarda «To‘plam»ning yana
3 jildini tuzib chiqdi. Betger  ishtiroki va yordami bilan O. V. Maslova  Mejovdan
keyin   tuzilgan   417-591   jildlarga   sistemali   ko‘rsatkich   tuzadi.   Unda   faqat
Turkistonga oid material saralab olinib, yangi klassifikatsiya jadvali asosida 10 ta
bo‘limda   materiallarni   xronologik   tartibda   joylashtirgan.   Mualliflarning   alifbo
ko‘rsatkichi va geografik nomlar ko‘rsatkichidan tashkil topgan yordamchi apparat
ham   mavjud.   V.   I.   Mejovning   yordamchi   ko‘rsatkichlaridan   farqli   o‘laroq,   O.   V.
Maslova   tuzgan   yordamchi   ko‘rsatkichlarda   bibliografiya   bo‘limi   yo‘q,   bu   esa
bibliografiyaga   oid   materiallarni   topishni   qiyinlashtiradi.   Bu   ko‘rsatkichdan
foydalanishning   yana   bir   qiyin   tomoni   shundaki,   u   yozuv   mashinkasida
ko‘chirilgan.
«Turkiston to‘plami»ni yakunlash maqsadida Y. K. Betger 1948- yilga kelib
«Указатель   к.т.т.   «Туркестанского   сборника»   после   В.   И.   Межовского
перевода по вопросам, относящихся стран, сопределенных с Туркестанским»
nomli   ko‘rsatkichni   tuzdi.   Materiallar   mamlakatlar   bo‘yicha   xronologik   tartibda
joylashtirilgan.  Ko‘rsatkich   2368  ta   annotatsiya   va   xabarlardan   iborat   bo‘lib,   278
sahifali.   «Turkiston   to‘plami»ning   29   ta   jildi   Rossiya   davlat   kutubxonasida
saqlanmoqda.   Y.   K.   Betger   o‘zining   maqolasida   ana   shu   29   (1   -   2,   4   -   30)   jild
haqida yozadi. To‘plamga Mejovning «Turkiston to‘plami» hajmiga teng qog‘ozga
yopishtirilgan gazeta xabarlaridan iborat jildlar kiritilgan. Y. K. Betger tomonidan
topilgan to‘plamning har bir jildi bosmaxonada bosilgan titul varag‘iga ega. Unda
«Туркестан.   Сборник   статей,   заметок   и   корреспонденций   о   Средней   Азии,
напечатанных   в   столичных   и   провинциальных   газетах   Ташкента»   degan
yozuv   bor .   Tuzuvchining   ism-sharifi,   to‘plam   tuzilgan   davr   hech   qayerda
ko‘rsatilmagan, kirish so‘zi berilmagan 19
.
Uslub jihatdan Mejovning «Turkiston to‘plami»ga nisbatan bo‘sh ishlangan:
maqolalar manbalari ko‘rsatilmagan; mundarija yo‘q; materiallarni joylashtirishda
19
Babadjanova    A . X . « Yevgeniy    Karlovich    Betger  –  tarixchi  ,  bibliograf  ,  kutubxona    mutaxassisi  (1917 – 1956 )» -
Toshkent  , 1990
23 xronologik izchillikka rioya qilinmagan (har bir to‘plamda turli yillarga oid gazeta
maqolalari uchraydi); materiallarni guruhlashtirish tartibini aniqlash qiyin.
To‘plamning   hajmi   kattaligi   uchun   qimmatli   materiallardan   foydalanish
qiyin,   lekin   bu   masalani   hal   qilish   ishi   bilan   Y.K.   Betger   shug‘ullandi   va
«Указатель   к   сборникам   «Туркистан»,   хранящихся   в   Государственной
библиотеке   РСФСР»   nomli   yordamchi   ko‘rsatkichni   tuzdi.   Unda   29   ta   jildning
mazmuni   predmet   va   shaxs   ismlari   ko‘rsatkichi   bilan   yoritildi.   Hozirga   qadar   bu
jildlar  kim tomonidan tuzilganligi  aniqlanmagan. Y. K. Betgerning fikricha, V. I.
Mejov   tomonidan   tuzilgan   dastlabki   9   jildi   Peterburgda,   keyinchalik   N.
Dmitrovskiyning   iltimosiga   ko‘ra,   Toshkentga   yuborilgan   va   to‘plamlarga   yangi
titul   varag‘i   qilingan.   Qolgan   20   jildi   Y.   K.   Betgerning   yozishicha,   Dmitrovskiy
tomonidan tuzilgan. «Turkiston to‘plami»ning yana bir qimmatli tomoni shundaki,
bunda sho‘rolar davrigacha bo‘lgan O‘rta Osiyo bibliografiyasi, metodikasiga oid
10   dan   ortiq   maqola,   rus,   xorijiy   tillarda   yozilgan   Turkiston   o‘lkasiga   oid   30   ga
yaqin bibliografik ko‘rsatkichlar kiritilgan.
V. I. Mejov an’analarining davom ettirilishi . V. I. Mejov an’analari 1970
yillarigacha   davom   ettirildi.   Ko‘p   yillar   mobaynida   Toshkent   davlat   pedagogika
instituti «Bibliografiya» kafedrasi mudiri, 1974- yildan Toshkent davlat madaniyat
instituti,  «O‘zbekiston   tarixi»  kafedrasi   mudiri,   tarix   fanlari   doktori,  professor   G.
N.   Chabrov   1940-   yildan   boshlab   «O‘zbekiston   madaniy   hayotining   solnomasi»
mavzusida gazeta maqolalari to‘plamini tuzib bordi. 1940- yildayoq tasviriy san’at
masalalari   bo‘yicha   gazeta   maqolalarini   to‘plash   ishlarini   boshlagandi.   Frontdan
qaytgach, ya’ni  1940 - 1951-  yillar  uchun maqolalarni yig‘adi. Mavzular  ko‘lami
ham   sal   kengayadi.   O‘zFA   va   respublika   muzeylariga   oid   maqolalar   yig‘iladi.
1960yilgi   to‘plamning   tuzilishi   murakkablashib,   asta-sekin   to‘ldirib,   boyitib
borildi.   1940-1972-   yillarni   o‘z   ichiga   olgan   56   ta   jild   tarkibida   O‘zFA,
Sharqshunoslik   instituti   va   uning   40   yilligi,   Geografiya   jamiyati,   Arxeologiya,
O‘rta   Osiyo   tarixi,   O‘zbekiston   rassomlari   uyushmasi,   San’at,   Arxitektura,
Me’morchilik,   Amaliy   san’at,   Havaskorlik   san’ati,   Kolleksiya,   Kutubxonalar   va
24 Arxivlar,   Bibliografiya,   Personaliya,   turli   masalalar,   Nekrologlar   kabi   bo‘limlar
mavjud bo‘lib, 11748 maqola va xabarlar, 6823 muallif haqida ma’lumot berildi.
Hayotining   oxirigacha   professor   G.   N.   Chabrov   to‘plamning   77   jildini
tuzadi.   U   to‘plamga,   asosan,   respublikamizda   chiqayotgan   «Правда   Востока»,
«Ташкентская   правда»,   Комсомолец   Узбекистана»,   «Вечерний   Ташкент»
gazetalari   materiallarini   kiritgan.   Har   bir   jild   2   ta   yordamchi   ko‘rsatkich,   maqola
va   xabarlar   mualliflari   hamda   sistemali   ko‘rsatkichga   ega.   Shuni   ta’kidlash
kerakki,   G.N.   Chabrov   tayyorlagan   to‘plam   uning   fikricha,   V.   I.   Mejovning
«Turkiston   to‘plami»ga   qaraganda   ancha   past   darajada   turadi.   To‘plamda
O‘zbekiston   madaniyatiga   oid   ayrim   masalalar   yoritilgan,   xolos.   Chunki
chiqayotgan   adabiyotlarning   soni   shu   qadar   ko‘p   ediki,   ularni   bitta   to‘plamga
joylashtirishning hech qanday iloji bo‘lmagan.
  «Turkiston   to‘plami»ning   noyob   o‘lkashunoslik   materiallari   hozirgi
paytdagi   turli   ilmiy-tadqiqot   ishlarida,   o‘lkashunoslik   va   mavzuli   ko‘rsatkichlar
tuzishda   juda   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   1908-   yildayoq   Sharqshunoslik   jamiyati
O‘rta Osiyo bo‘limining a’zolari V. F. Geyns, B. P. Kareyev va S. D. Maslovskiy
«Turkiston   to‘plami»dan   foydalanib,   «Афганская   библиография»   («Afg‘oniston
bibliografiyasi»)   ko‘rsatkichini   tuzadi.   Unga   «Turkiston   to‘plami»ning   416
jildidan joy olgan Afg‘oniston haqidagi 350 maqola va kitoblar kirgan. 1946- yili
«Turkiston   to‘plami»ning   materiallari   asosida   Navoiy   nomli   O‘zbekiston   Milliy
kutubxonasi   xodimlari   N.   M.   Bendektova   va   Y.   K.   Betgerlar   «Киргизия   на
страницах   «Туркестанского   сборника» 20
  («Qirg‘iziston   «Turkiston   to‘plami»
sahifalarida»).   1958-   yilda   Qozog‘iston   FA   Tarix   instituti   ilmiy   xodimi   A.
Xo‘jayev   «Этнография   Казахстана»   («Qozog‘iston   etnografiyasi»)   nomli
annotatsiyalangan ko‘rsatkich tuzdi. Qozog‘istonning ikkita -Sirdaryo va Yettisuv
viloyatlariga   oid   kitob   va   maqolalarni   o‘z   ichiga   olgan   «Turkiston   to‘plami»
respublikaning   1917-   yilgacha   bo‘lgan   hayoti   bilan   qiziquvchi   tarixchi,   etnograf,
folklorshunos tadqiqotchilar hamda bibliograflar uchun nodir, qiziqarli materiallar
20
  Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г. 
25 beradi,   ammo   dashtli   o‘lkaga   (Uralsk,   To‘rg‘ay,   Okmulinsk,   Semiðalatinsk)
bevosita   aloqador   materiallar   berilmagan,   lekin   «To‘plam»ning   tuzuvchilari   unga
qozoqlar   haqida   yozilgan   kitob   va   maqolalarni   kiritganlar,   millatning   qaysi
hududda yashaganligi ko‘rsatilmagan.
«Turkiston   to‘plami»dagi   materiallardan   barcha   tadqiqotchilar   ham   o‘z
ishida   foydalanish   imkoniyatiga   ega   emas   edi.   Shuning   uchun   uning   mazmunini
targ‘ib   qilish   maqsadida   Qozog‘iston   FA   kutubxonasi   Qozog‘istonga   oid
materiallarni   to‘plamdan   tanlab   olib,   annotatsiyalash   bo‘yicha   juda   katta   ish   olib
bordi.   «Казахстан   на   страницах   «Туркестанского   сборника»   («Qozog‘iston
«Turkiston   to‘plami»   sahifalarida»)   deb   nomlangan   annotatsiyalangan   kartoteka
tuzildi   va   unga   2000   dan   ortiq   kitob,   gazeta,   jurnal   maqolalari,   turli   xil   xabarlar,
geografik   xaritalar,   rasm   hamda   portretlar   kiritildi.   Yig‘ilgan   materiallarning
asosiy   qismini   Qozog‘istonning   sho‘rolar   hokimiyatigacha   bo‘lgan   tarixi,
etnografiyasi,   arxeologiyasi,   huquqi,   statistikasiga   oid   adabiyotlar,
Qozog‘istonning   turli   tarixiy   davrlardagi   ma’muriy   tuzilishi,   Yettisuv   shahrining
tarixi   kabi   ma’lumotlar   tashkil   etadi.   Ko‘chmanchi   qozoq   urug‘larining   ko‘chish
joylari,   ularning   tarqalish   chegaralari,   o‘zaro   munosabatlariga   oid   ishlar
tadqiqotchilarda   katta   qiziqish   uyg‘otdi.   «To‘plam»   ga   qozoq   olimi   Cho‘qon
Valixonov   asarlari   tarjimalari,   qozoq   ma’rifatchisi   Abay   Qo‘nonboyev,
Oltinsarinlarning asarlari va ular haqida yozilgan asarlar kiritilgan.
«To‘plami»ga dasht va Turkiston o‘lkalaridagi xorijlik sayyohlarning ishlari
ham   kiritilgan.   1959-yil   Navoiy   nomidagi   davlat   kutubxonasi   ma’lumot-
bibliografiya   bo‘limining   xodimi   E.A.   Vaytexovskiy   «TàøêåíT,   åãî   ïðîøëîå   è
íàñTîÿùeå»   nomli   adabiyotlar   ko‘rsatkichini   tuzdi.   Undan,   eski   Toshkentning
sanoati,   savdo-sotiq   ishlari,   obodonlashtirish   masalalariga   oid   qiziqarli   maqolalar
«Turkiston   to‘plami»dan   joy   olgan   edi.   «To‘plam»   O‘rta   Osiyoga   oid   qimmatli
materiallar manbayi sifatida hali uzoq vaqt o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi.
XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlarida   O‘rta   Osiyo   bibliografiyasining
rivojlanish   tarixi   rus   o‘lkashunos   bibliografi   N.   V.   Dmitrovskiy   nomi   bilan   ham
bog‘liq. U nafaqat O‘rta Osiyoning bibliografi, balki Turkistonda kutubxonachilik-
26 bibliografiya   ishining   tashkilotchisidir.   N.   V.   Dmitrovskiy   1841-yil   6-dekabrda
Nijniy Novgorod shahrida tug‘iladi. 
Shu   еrda   o‘qiydi   va   mehnat   faoliyatini   boshlaydi.   1867-yil   u   Toshkentga
keladi   va   Turkiston   generalgubernatorining   devonxonasida   ish   boshqaruvchi,
Toshkent   xalq   kutubxonasining   kutubxonachisi   bo‘lib   ishlaydi.   1910-yilda   vafot
etadi.   Uning   kutubxonachilik   va   bibliografik   faoliyatining   boshlanishi   1870-yili
Toshkent   xalq   kutubxonasining,   keyinchalik   Turkiston   xalq   kutubxonasining
ochilishi   bilan   bog‘liq.   Kutubxonani   tashkil   qilishda   faol   ishtirok   etgan   va
kutubxona   direktori   etib   tayinlangan.   N.   V.   Dmitrovskiy   kutubxonaning   rus
kitoblar   fondi   katalogini   tuzdi,   hozir   u   O‘zbekiston   milliy   kutubxonasi   fondida
saqlanmoqda.   Katalogni   tuzishda   u   o‘lkashunoslik   manbalariga   katta   ahamiyat
beradi.   O‘rta   Osiyoga   oid   kitoblar   maxsus   bo‘limlarda   joylashtirilgan,   ko‘p
jildliklarning   mazmuni   to‘liq   ochib   berilgan.   Toshkentda   tuzilayotgan   barcha
o‘lkashunoslik   to‘plamlarining   mazmuni   to‘la   yoritilgan.   Masalan:   «San’at»
bo‘limida   kam   nusxada   nashr   qilingan,   muhim   va   nodir   hisoblangan
«Tуркестанский альбом»ning hamma varaqlari sanalib tavsif qilingan.
N.   V.   Dmitrovskiy   tuzgan   katalog   fondning   o‘lkashunoslik   xarakteridagi
qismi mazmunini to‘la ochib bergan. U o‘zining O‘rta Osiyo haqidagi 1871 -1872-
yil uchun kitob va maqolalarning kundalik bibliografiyasini tuzib, «Tуркестанская
ведомость» gazetasida nashr qildiradi. 
1874- yilda   esa   muhim   ko ‘ rsatkich -   «библографический   указатель»
очинений о Средней Азии, напечатанных  в России на русском  языке с 1692
по   1870   гг» ni   nashr   qiladi .   O ‘ rta   Osiyo   haqidagi   adabiyotlarni   yig ‘ ish   uchun   u
Moskva   va   Peterburgda   chiqadigan   jurnallarni ,   rus   fanlar   akademiyasi ,
universitetlar   va   ilmiy   jamiyatlarning   nashrlarini ,  ko ‘ plab   gazetalarni   ko ‘ rib   chiqdi .
Ko ‘ rsatkichdagi   788   nomdagi   manbalar   11   ta   bo ‘ limga   joylashtirilib ,   O ‘ rta   Osiyo
va   uning   ayrim   hududlari   tarixi ,   geografiyasi ,   arxeologiyasi   qishloq   xo ‘ jaligi ,
sanoati ,   aholisiga   oid   adabiyotlardan   iborat .   So ‘ zboshida   yaqin   kunlarda
ko ‘ rsatkichning   davomi   ham   chiqishi   haqida   yozilgan ,   lekin   u   chiqmagan .   N.   V.
27 Dmitrovskiyda   doimo   V.   I.   Mejovning   «Turkiston   to‘plami»ni   to‘ldirish   istagi
bo‘lgan 21
. 
Shuning   uchun   ham   «V.   I.   Mejovning   «Turkiston   to‘plami»ga   kirmay
qolgan O‘rta Osiyo haqidagi maqolalarning 1867 -1887yillar, shuningdek, 1887 -
1907-yillar»   ko‘rsatkichida,   asosan,   « Военный   сборник »,   « Русский   инвалид ».
« Разведчик »,   « Древняя   и   Новая   Россия »   kabi   13   ta   jurnaldan   1670   ta   maqola
olingan.   Materiallar   jurnallarning   alifbosi   bo‘yicha,   bo‘lim   ichida   esa   yillar
bo‘yicha berilgan. Ko‘rsatkich qo‘lyozma kitoblar fondida saqlanmoqda.
XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlarida   O‘rta   Osiyo   haqidagi   adabiyotlarni   hisobga
oluvchi   bibliografik   ko‘rsatkichlar   nashr   qilindi.   1902   -1903-yillarda   Peterburg
botanika   bog‘ining   bosh   botanigi   V.   I.   Linskoy   Turkiston   o‘simliklar   dunyosi   va
botanikka   oid   ilmiy   ishlarni   ichiga   olgan   « Л итература   флоры   средней   азии»
nomli   2   qismli   ko‘rsatkichni   tuzib   nashr   qildirdi.  Uning   1-qismiga   Turkistonning
va   qo‘shni   mamlakatlarning   o‘simliklar   dunyosiga   oid   Peterburg   va   Moskvaning
yirik kutubxonalarida saqlanayotgan 1876 - 1902- yillarda nashr qilingan kitob va
maqolalar va to‘liq ma’lumot beruvchi annotatsiya berilgan. 
Nodir   nashrlarga   annotatsiya,   referat   keng   berilganki,   unda   manbaga
murojaat   qilmay   turib   ham   uning   mazmuni   bilan   qisqa   tanishsa   bo‘ladi.
Ko‘rsatkichning 2- qismi O‘rta Osiyo botanika tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan,
adabiyotlarning tavsifi, annotatsiyalash, uni joylashtirish uslubi 1-qismiga monand.
Materiallarni   hisobga   olishning   kengligi,   bibliografik   tavsifning   to‘liq   va   bir
xilligi,   annotatsiyaning   kengligiga   ko‘ra   V.   I.   Linskoyning   bu   qo‘llanmasini
inqilobdan oldin tuzilgan eng yaxshi ko‘rsatkichlar qatoriga qo‘ysa bo‘ladi. Lekin
materialning   alifbo   tartibida   joylashtirilishi,   ayniqsa,   yordamchi   ko‘rsatkich
yo‘qligi undan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi.
O‘rta   Osiyo   haqidagi   rus   va   chet   tillardagi   adabiyotlarni   S.   P.   Semyonov-
Tyanshanskiyning,   «Rossiya»   ko‘p   jildli   seriyasining   XVIII   va   XIX   jildlarida
nashr   qilingan   « Указатель   главнейших   историчников   и   пособий »
ko‘rsatkichdan   topish   mumkin.   Ko‘rsatkich   XVII   asrning   o‘rtalaridan   to
21
  «Библографический указатель  очинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке с 1692
по 1870 гг»
28 1913yilgacha   bo‘lgan   O‘rta   Osiyo   tarixi,   arxeologiyasi,   geografiyasi,   madaniyati
va   boshqa   sohalarga   oid   adabiyotni   o‘z   ichiga   olib,   o‘n   bitta   bo‘limda
joylashtirilgan. 
O‘rta   Osiyo   haqidagi   muhim   ko‘rsatkichlardan   biri   o‘lkashunos-bibliograf
V.   R.   Gorodetskiy   va   M.   P.   Gorodetskayalarning   « Библиография   туркистана »
ko‘rsatkichdir.   Unda   rus   va   chet   tillarda   nashr   qilingan   kitob   va   maqolalar   10   ta
asosiy   bo‘limda   fan   sohalari   bo‘yicha   joylashtirilgan   (tarix,   geografiya,
mineralogiya,   botanika,   zoologiya,   astronomiya,   qishloq   xo‘jaligi   va   boshqalar).
10-  bo‘lim yig‘ma bo‘lib, boshqa bo‘limlarga kirmay qolgan adabiyotlar  va ba’zi
vaqtli   matbuot   muharririyatining   manzillari   berilgan.   Uning   kamchiligi   turli
yillardagi adabiyotlarni bir tekisda bermaganligi, bir muallifning bir necha asarini
tasvirlashda   muallif   familiyasini   birinchi   asarda   ko‘rsatib,   qolganlarida
bermaganligi,   annotatsiya   va   yordamchi   ko‘rsatkichning   yo‘qligidadir.   Shunga
qaramasdan,   ko‘rsatkichdan   O‘rta   Osiyo   haqida   muhim   ma’lumotlar   yig‘ishda
foydalanish   mumkin.   XX   asr   boshlaridan   to   hozirgi   kungacha   ilmiy   qimmatini
yo‘qotmagan   qator   bibliografik   ko‘rsatkichlar   Rus   geografiya   jamiyati   Turkiston
bo‘limining « Извести » to‘plamida nashr qilingan. Masalan, 1914 - 1917- yillarda
to‘plamning X-XII jildlarida bosilgan A. V. Ponkovning va Y. K. Betger tuzgan 2
qismli   «Turkistonshunoslikka   oid   kitob   va   maqolalarning   bibliografiyasi»   hamda
sayohatchi   I.   Minayevning   «Amudaryoning   yuqori   qismidagi   davlatlar   haqida
1878-yilgacha   ma’lumot»   nomli   kitobida   berilgan   «Bibliografik   ko‘rsatkichlar»
chop   etildi.   Ularda   O‘rta   Osiyo   haqida   muhim   ma’lumotlar   berilgan.   Yuqoridagi
ko‘rsatkichlardan   kelgusida   respublikamiz   va   O‘rta   Osiyoning   inqilobgacha
bo‘lgan   davri   uchun   umumiy   retrospektiv   bibliografik   qo‘llanmalar   tuzishda
manba sifatida foydalanishimiz mumkin.
XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tillaridagi
adabiyotlarni   ham   bibliografiyalash   masalasiga   e’tibor   berildi.   Birinchi   marta
Turkistonlik   mualliflar   asarlari   XIX   asr   o‘rtalarida   Peterburg   va   Qozon
shaharlarida   Sharq   xalqlari   tillarida   nashr   qilingan   bibliografik   qo‘llanmalarda,
keyinchalik   esa   sharqshunoslik   yo‘nalishidagi   markaziy   va   mahalliy   vaqtli
29 matbuotda   hisobga   olina   boshlandi.   Osiyo   muzeyi   va   Imperator   xalq
kutubxonasida birinchi marta Rossiyada musulmon matbuotining 2 ta bibliografik
ko‘rsatkichi tuzildi. 
1852-yilda nashr qilingan birinchi bibliografik obzorda sharq (shu jumladan,
Turkiston) qo‘lyozma asarlari berilgan. Bu sharq qo‘lyozmalariga tuzilgan birinchi
katta   bibliografik   tajriba   edi.   2ko‘rsatkich   1867-yilda   nashr   qilinib,   unda   900   ga
yaqin   sharq   tillarida   nashr   qilingan   adabiyotlar   berilgan.   Adabiyotlar   haqidagi
ma’lumotlar   arab   tilida   berilgan.   Material   xronologik   tartibda   va   alifbo   bo‘yicha
joylashtirilgan.   Bu   musulmon   matbuotining   rivojlanishini,   uning   mazmunini   va
yo‘nalishini ochib beradi. Bundan ko‘rinadiki, hisobga olingan ko‘pchilik kitoblar
arab,   fors   va   turkiy   tillaridagi   musulmon   diniy   kitoblaridir.   Bu   «Qur’oni
Karim»ning,   «Haftiyak»ning   bir   necha   nashri   va   boshqa   diniy   kitoblar,   XIX   asr
o‘rtalarida nashr etilgan badiiy adabiyotlar va ba’zi musulmon olimlarining 30 dan
oshiq   asarlari   B.   A.Dornning   ko‘rsatkichida   hisobga   olingan.   Unda,   Qozon
shahrida   XIX   asr   sharq   adabiyotiga   to‘la   ma’lumot   berilgan.   Ko‘rsatkichning
kamchiliklari: B. A. Dorn asarlarning bibliografik tavsifini juda qisqa bergan, unda
son   xarakteristikasi,   nashriyotlar   haqida   ma’lumot   yo‘q,   ko‘rsatkich   to‘liq   emas,
buni   B.   A.   Dorn   o‘zi   ham   tan   olib,   ko‘rsatkichni   tuzishda   ko‘plab   musulmon
kitoblari Osiyo muzeyida yo‘q edi, ularni hali topish kerak, deb yozgan. Lekin bu
ko‘rsatkichning   qimmatiga   ta’sir   qilmaydi.   Chunki   bibliografik   qo‘llanma   qadim
O‘rta   Osiyo   olimlari   va   yozuvchilarining   asarlari   haqida   ma’lumot   beruvchi
yagona   manbadir.   Afsuski,   B.   A.   Dorndan   keyin   Rossiyada   sharq   xalqlari
tillaridagi adabiyotlarning bibliografiyasi bilan 15 yil (1867-1884) davomida hech
kim shug‘ullanmadi.
1886   -1917-   yillarga   kelib,   rus   sharqshunosligining   matbuot   organi
hisoblangan   « Записки   Восточного   отделения   императорского   русского
археологического   общества » nomli davomli nashr chiqishi bilan yana boshlandi.
To‘plamda   sharq   tillarida   Turkistonda   chiqqan   adabiyotlar   ro‘yxati,   ularga
yozilgan   taqrizlar   haqida   ma’lumot   berib   borildi.   O‘rta   Osiyo   xalqlari   adabiyoti,
tarixi,   arxeologiyasi   haqida   adabiyotlarning   sharqshunos-turkistonshunoslar
30 tomonidan   tuzilgan   qator   ro‘yxatlari   bosilib   turdi.   To‘plamning   1886   -   1893-
yillarga oid 3, 5, 8-ijldlarida yirik sharqshunos olim V. F. Smirnovning «Rossiyada
nashr qilingan musulmon matbuoti» nomli ko‘rsatkich bosilib chiqadi. 
Unga 1885-1893- yillarda chiqqan adabiyotlar kiritilgan bo‘lib, bevosita B.
A. Dorn ko‘rsatkichining davomi hisoblanadi. Bunda jami bo‘lib 684 kitob hisobga
olingan,   bibliografik   tavsifi,   kitob   haqida   bibliografik   ma’lumotlar   kam.   Hisobga
olingan kitoblarning asosiy qismi Qozon shahrida nashr qilingan bo‘lib, faqat 1889
-   1893yillarda   Toshkentda   nashr   qilingan   28   ta   kitob   kiritilgan.   Ko‘rsatkich
Turkistonda sharq tillarida nashr qilingan kitoblarning to‘liq hisobini bermaydi.
1889-yili   Toshkentda   Turkiston   bibliografiyasi   tarixida   muhim   voqea   bo‘lgan
E.F.Kalning   «ÊàTàëîã   âîñTî÷íûõ   ðóêîïèñåé   TóðêåñTàíñêîé   ïóáëè÷íîé   áèáëèîTåêè»
qo‘llanmasi   nashr   qilindi.   Bu   Rossiyaning   birinchi   marta   mamlakatning   chekka
o‘lkasida   saqlanayotgan   sharq   qo‘lyozma   asarlarini   ilmiy   tasvirlashga   bo‘lgan
urinishi   edi.   Kal   katalogni   tuzishni   Toshkentda   boshlab,   Peterburgda   nihoyasiga
еtkazdi. Buning uchun u Turkiston xalq kutubxonasida tasvirlab ulgurmagan 39 ta
qo‘lyozmani   Turkiston   general-gubernatori   I.O.Rozenbaxning   ruxsati   bilan
Peterburgga olib ketdi.
Katalogga 87 qo‘lyozma arab tilida 7 ta, turkiy tillarida 11, fors tilida 67 ta
kiritilgan   bo‘lib,   ular   fan   sohalari   bo‘yicha   joylashtirilgan,   qo‘lyozma   tasvirida
uning   hajmi,   bichimi,   qisqa   mazmuni   yoritib   berilgan.   Bundan   tashqari,
qo‘lyozmaning   muallifi,   yozilgan   vaqti,   kim   tomonidan   ko‘chirilgan   va   boshqa
muhim   ma’lumotlarni   beradi.   Kal   tuzgan   bu   katalog   ilmiy   va   maqsadga
muvofiqdir. Kaldan keyin 1912- yili O‘rta Osiyo ilmiy bibliografiyasiga katta hissa
qo‘shgan   sharqshunos   olim   A.   A.   Semyonov   sharq   adabiyotining   2   ta   katalogini
tuzadi. Bular «Turkiston xalq kutubxonasidagi sharq qo‘lyozmalarining katalogi»,
«Turkiston xalq kutubxonasidagi litografik nashrlar katalogi». Lekin bu har ikkala
katalog   ham   nashrdan   chiqmagan,   O‘zFAning   Sharqshunoslik   institutida
saqlanadi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sharqshunoslikka oid adabiyotlarning ko‘plab
nashr qilinishi sharqshunoslarda bu kitoblar haqida to‘liq axborot berishga ehtiyoj
31 tug‘dirdi.   Shuning   uchun   1912-yili   sharqshunoslik   jamiyatining   « Мир   Ислама »
jurnali   muharririyati   tomonidan   musulmon   xalqlari   tillaridagi   adabiyotlarni
hisobga oluvchi «Musulmon kitob solnomasi» nashr qilina boshlandi. 
Buning   asosiy   vazifasi   V.   V.Bartoldning   fikricha,   musulmon   xalqlarining
o‘tmishi   va   hozirgi   hayotini   o‘rganishga   imkon   berish   edi.   U   haftada   bir   marta
chiqarilib,   1912   -1913-yillarda   51   soni   bosmadan   chiqariladi.   Solnomada   hamma
musulmon   xalqlari   tillaridagi   adabiyotlar   hisobga   olinib,   material   esa   tillar
bo‘yicha   joylashtirildi.   Masalan,   arab   va   dargin   tilidagi   kitoblar,   arab   va   fors
tilidagi kitoblar, arab va tatar tilidagi kitoblar, sart (o‘zbek - MT) tilidagi kitoblar
va   hokazo.   «Musulmon   kitob   solnomasi»   mustaqil   ravishda   nashr   qilinmasdan
faqat   rus   tilidagi   «Книжная   хроника»   («Kitob   solnomasi»)   materiallari   bilan
cheklanganligi   sababli   unga   ayrim   sharq   tillaridagi,   jumladan,   Turkistonda   nashr
etilgan   kitoblar   kirmay   qolgan.   Solnomada   hisobga   olingan   materiallar   2-darajali
axborot   bo‘lgani   uchun   deyarli   ilmiy   ahamiyatga   ega   emas.   Shu   sababli
keyinchalik uni nashr qilish to‘xtatildi. 
Lekin   solnoma   Rossiyada   sharq   tillaridagi   adabiyotlarni   hisobga   oluvchi
birinchi   kundalik   bibliografik   qo‘llanma   edi.   XX   asr   boshlarida   sharq   tillaridagi
mahalliy   nashrlarning   kundalik   hisobini   olish   ishiga   Turkistonning   o‘zida   ham
urinib   ko‘rildi.   1911-   yil   Turkiston   xalq   kutubxonasi   kuzatish   komissiyasining
a’zosi   L.   A.   Zimin   Toshkentda   nashr   qilinadigan   « С редняя   азии»   jurnalida
Turkistonda   nashr   qilinuvchi   matbuot   asarlarining   oylik   bibliografik   ro‘yxatini
berib   bordi.   L.   A.   Ziminning   fikricha,   bu   ko‘rsatkichda   Turkiston   haqida   hamda
Turkistonning   o‘zida   nashr   qilinayotgan   rus   va   sharq   tillaridagi   adabiyotlarni
hisobga   olish   mo‘ljallangan.   Ko‘rsatkich   1917-   yildan   oldingi   birinchi
o‘lkashunoslik   bibliografik   ko‘rsatkichlardan   edi.   Uning   faqat   5   ta   soni   nashr
qilingan.
Shunday   qilib,   XX   asr   boshlarida   sharq   xalqlari   tillaridagi   Turkiston
nashrlari   bibliografiyasini   tuzishga   bo‘lgan   urinishlar   oxirigacha   еtkazilmadi.
Sababi mahalliy nashrlarning bir joyga to‘planmaganligi.
32 Hozirgi kunga qadar O‘rta Osiyo matbuotining to‘liq bibliografiyasini tuzish
ishi   hal   qilinmagan.   Shuning   uchun   O‘rta   Osiyo   kutubxonalari   mutaxassislari
oldida   turgan   muhim   vazifa-O‘rta   Osiyo   xalqlarining   madaniyati,   siyosiy   va
iqtisodiy   rivojlanish   tarixini   hisobga   olgan   holda   eng   qadimiy   qo‘lyozma
manbalardan   tortib   to   XX   asr   boshlariga   (1917-yilga)   qadar   davr   adabiyotining
umumiy   retrospektiv   bibliografiyasini   tuzishdan   iboratdir.   Bu   vazifani   hal   qilish
O‘rta   Osiyo   xalqlarining   o‘tmishdagi   unutilgan   boy   merosini   o‘rganishda   muhim
ahamiyatga egadir.
33 XULOSA
“Turkiston   to‘plami»   (to‘liq   nomi   “Turkiston   o‘lkasi   va   O‘rta   Osiyoga
tegishli   bo‘lgan   maqola   va   asarlar   to‘plami”)   -   Markaziy   Osiyo   va   unga   tutash
bo‘lgan   hududlar   tarixi,   etnologiyasi,   iqtisodi,   botanikasi,   arxeologiyasi,
geologiyasi,   xalqning   turmushi   va   madaniyatiga   oid   noyob   bibliografik   asar.
Markaziy   Osiyo   haqidagi   alohida   kitoblar,   gazetalar   va   jurnallar   qirqimlaridan
tuzilgan bo‘lib, jami 594 jilddan iborat. Uning 1867-1887-yillarga oid materiallarni
o‘z ichiga olgan 416-jildi bibliograf V. M. Mejov tomonidan tayyorlangan. 
U   matbuotda   Markaziy   Osiyo   haqida   e’lon   qilingan   barcha   ma’lumotlarni
kiritishga   harakat   qilgan.   To‘plamni   nashr   etish   ishlari   1888-yilda   Turkiston
ma’muriyati   ko‘rsatmasi   bilan   to‘xtatilgan,   faqat   1907-yilga   kelib   Toshkentda
davom ettirildi. Turkiston to‘plamini davomini tuzishga Markaziy Osiyo haqidagi
adabiyotlar   mutaxassisi   N.   V.   Dmitrovskiy,   etnograf   A.   A.   Divayev,   Turkiston
xalq   kutibxonasining   muduri   I.   P.   Zikov,   sharqshunos   olim   Y.   F.
Bonchosmolovskiylar jalb etilgan. 
Ular   hamkorligida   (asosan   gazeta   materiallaridan   iborat)   to‘plamning   yana
127   jildi   tuzilgan.   Bibliograf   va   kutubxonashunos   A.   A.   Semyonov   1911-1916-
yillarda   Turkiston   to‘plamining   48   ta   jildini   tuzdi.   Bu   to‘plam   tuzilishi   jihatidan
ilgarigilaridan   yuqori   turadi.   Bibliograf   Y.   K.   Betger   tahriri   ostida   1939-yilda
Turkiston   to‘plamining   so‘nggi   3   jildi   tuzilgan.   Bu   jildlar   M.   A.   Terentyevning
“Markaziy   Osiyoning   bosib   olinishi   tarixi”   asari,   uning   xarita   va   reajalaridan
tashkil   topgan.   Turkiston   to‘plamining   hamma   jildlarida   mualliflar   tomonidan
alifboli   ko‘rsatkichlar   tuzilgan.   Turkiston   to‘plami   Markaziy   Osiyoga   doir   ko‘p
tadqiqotlar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. To‘plamning barcha jildlari
O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida saqlanadi.
“Turkiston   to‘plami”   uchun   to‘plangan   barcha   materiallar   quyidagicha
yozilgan:   gazeta   maqolalari   qirqilgan,   oq   qog’ozga   yopishtirilgan,   jurnallar   va
kitoblardagi maqolalar tikilgan, shaxsiy varaqlar qog’oz varaqlariga yopishtirilgan.
Faqat Turkiston to‘plamida jurnal va gazeta parchalari o‘n mingdan oshdi. 
34 Shu   tarzda   qayta   ishlangan   materiallar   bosmaxonada   bosilgan   muqovali
sahifalar bilan ta’minlangan bir xil formatdagi hajmlarga bir-biriga bog’langan. 
Xulosa   qilib  shuni   aytish   mumkinki,  “Turkiston   to‘plami”  Markaziy   Osiyo
va   unga   tutash   bo‘lgan   mamlakatlar   xalqlarining   ijtimoiy,   iqtisodiy,   siyosiy   va
madaniy   tarixi,   etnografiyasi,   bu   hududlarning   arxeologiyasi,   geografiyasi,
botanikasi   va   boshqa   sohalari   bo‘yicha   noyob   va   qimmatli   ma‘lumotlarni   o‘zida
jamlagan.   To‘plam   sahifalarini   jildma-jild   varoqlar   ekanmiz,   mintaqaning   butun
hayotini, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati, ishlab chiqaruvchi kuchlarini, tarixiy
o‘tmishini   o‘rganish   uchun   boy   manbalar   hamda   mintaqada   istiqomat   qilgan
odamlarning hayoti, urf-odatlari, ananalari va fe’l-atvori, harbiy tadbirlar, teatrlari,
fathlar, ozodlik urushlari, shuningdek, tadqiqot ishlari bilan tanishamiz. “Turkiston
to‘plami”   mintaqani   o‘rganish   uchun   mavjud   bo‘lgan   eng   keng   qamrovli   manba
bo‘lib,   o‘z   davrida   nashr   etilgan   va   qo‘lyozma   materiallarni   bir   joyga   jamlagan.
Hozirda nashr etilgan ba‘zi materiallar faqatgina ushbu to‘plamda mavjud, chunki
boshqa   nusxalar   urushlar   va   inqiloblar   paytida   yo‘q   qilingan.   Shu   sababli,
“Turkiston   to‘plami”   Turkiston   tarixi   bo‘yicha   izlanishlar   olib   borayotgan
tadqiqotchilar uchun muhim manba vazifasini bajarib beradi.
35 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1.  Кaримoв   И.А.   Ўзбекистоннинг   ўз   истиқлол  ва   тарақиёт   йўли.   –  Tошкент:
Ўзбекистон, 1992. 71-б
2. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: O zbekiston, 1998.- B.ʻ ʻ
25
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
  1.   Ivanov   P.P   «Kazaxi   I   Kokandskoe   xanstvo»(   k   istori   ix   vzaimootnosheniy   v
nachale XIX v.)  «  Zapiski   institute   vostokovedeniya   AN   SSSR »,  VII ,1939
  2. «Библографический указатель очинений о Средней Азии, напечатанных в
России на русском языке с 1692 по 1870 гг»
3.  Касымова А. Г. «Туркестанский сборник». Ташкент: Фан, 1985 г.  
4.   Babadjanova   A . X .   « Yevgeniy   Karlovich   Betger   –   tarixchi   ,   bibliograf   ,
kutubxona   mutaxassisi  (1917 – 1956 )» -  Toshkent  , 1990
5. Семёнов А.А.  «Известия Русского Географического общества
6.   Семёнов Тяншанский. Его жизнь и деятелност. сб, Л 1928
7.   Avsharova   M . P ,   Viridarskiy   M . S .   « Yevgeniy   Karlovich   Betger   (1887-1956)   :
faoliyati   haqida » -  Toshkent  , 1960
8.   «Туркестанский   сборник   сочинений   и   статей,   относящихся   до   Средней
Азии   и   Туркестанского   края   в   особенности,   составляемый   по   поручению   г.
Туркестанского военного генерал-губернатора... В .  И .  Межовым ,  СП »
  9.   Brover   D.A.   «Turkestan   and   the   Fate   of   the   Russian   Empire».
London//Routluge, 2003. ISBN 0-415-29744-3
10.   Фрадкина   З . Л .   « В .   И .   Межов (1830   -1894)»   Под   ред .   проф .   А.   Д.
Эйхенгольца.  M .,Изд-во Всесоюзной книжной палаты 1949 г
11. Tillaboyev S, Zamonov A. «O‘zbekiston tarixi»( XIX asrning ikkinchi yarmi -
XX   asr   boshlari).   «SHARQ»   nashriyot   –   matbaa   aksiyadorlik   kompaniyasi.
Toshkent – 2019. b- 31
36 12.   Пленсов   А . К .   Дело   под   иконом .   SPb .   Издателство   «   Историко   –
културний   центр   Каралеского   перешейка»   ,   2014.320   s .   Илюстратсиями.
ISBN  978-5-9905826-9-9.  S .12-14
  13.  Tillaboyev   S ,  Zamonov   A . «  O ‘ zbekiston   tarixi »( XIX   asrning   ikkinchi   yarmi  –
XX   asr   boshlari )   « SHARQ »   nashriyot   -   matbaa   aksiyadorlik   kompaniyasi ,   -
Toshkent  – 2019.  b - 39.
14.   Параллелно   с   названием   « C редная   Азия»   в   русской   литературе   в   Х IX   в
сущецвовало   название   «Туркестан»(см.:Русский   Туркестан.-   СПб.,   1872;
И.Мушкетов.   -   Туркестан   1888)   хотя   с   этнографической   точки   зрения   его
применение   било   не   совсем   точним:   ираноязичние   тажики   и   народа
Бадахшана вовсе не относятся к «стране тюрков». 
15. Bartold V.V Turkiston tarixi 1- qism
37