• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 200000UZS
Размер 156.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda savdo-sotiq munosabatlari

chorakorlarning shunday toifasi ham bor ediki, ular yirik yer egalaridan ijaraga yer olishib, og’ir ekspluatasiya shartlari asosida ishlashga rozi bo’lishgan. Mardikorlik bilan esa, ishi yurishmay qolgan kambag’al yoki kosiblar shug’ullanishib, ishlari o’nglanib ketgandan keyin o’z kasblariga qaytishgan. Mardikorlik iblan ish mavsusi paytida qo’shimcha daromad olish ilinjida o’rta hol dehqonlar va hunarmandlar ham shug’ullanishgan. Mardikorlar qishloq ekinlarini yig’ib olish, qurilish va boshqa og’ir ishlarga yollangan. Turkistonda senator K.K.Palen boshchiligida tekshirish ishlarini olib borgan taftish komissiyasi ijtimoiy tabaqalanish va yollanma mehnat haqida atroflicha ma’lumot bergan. Komissiya Samarqand uyezdidagi Mahalla va Qoraqalpoq, Kattaqo’rg’on uyezdidagi Kalqo’ron volostlarini atroflicha tekshirib qiziqarli xulosalarga kelgan. Volostlarning ekin maydonlari 12809,85 desyatinani tashkil etib, shundan 12261,49 desyatinasi sug’oriladigan, 548,36 desyatinasi lalmi yerlar edi. Sug’oriladigan yerlarning 3116,54 desyatinasiga paxta ekilgan. B uvolostlarda tekshirishdan o’tkazilgan 4220 oilada, 21960 jon yashab, ulardan 11633 kishi erkak, 10032 kishi ayollar bo’lgan. Balog’at yoshiga yetgan erkaklar 6575 kishini tashkil etgan. Qambag’al dehqonlarning asosiy qismi feodalizm usulida ekspluatasiya qilingan bo’lsada, 1917 yilgi aholi ro’yxatiga ko’ra, viloyatda qishloq xo’jaligida yollanma ishchilar ham anchagina bo’lganligidan guvohlik beradi. Samarqand viloyatining Jizzax, Kattaqo’rg’on, Samarqand, Xo’jand uyezdlarida jami aholi 574031 kishi bo’lgan. Shulardan qishloq xo’jaligidagi yollanma ishchilarning soni 23027 kishini tashkil etgan 1 . Mustamlakachilik davrida viloyat qishloqlarining o’ziga xos xususiyati shundan iborat Ediki, bu davrda dehqonlar va chorvadorlar o’rtasida proletarlashish emas,balki pauperlashish, ya’ni kapitalistik mulkchilik rivojlangan sari qishloq aholisi asosiy qismining yashash uchun eng zarur vositalardan maxrum bo’lishi, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalanish va mazlum qatlamlarni hukmron tabaqalar tomonidan ekspluatasiya qilinishi kuchayib bordi. 1 Рожкова М.К. Экономическая политика царизма на Среднем Востоке во 2 четверти XIX в. и русская буржуазия. – Москва, Л., 1949. C .94. 46 mang’itlar shayboniy Abdulloxon II yoki ba’zi ashtarxoniylar kabi ta’sirga ega emas edilar. XVIII asr nisbatan Shohmurod, Xaydar yoki Nasrullo davriga kelib, Buxoroning O’rta Osiyo mintakasidagi ta’siri sezila boshlagan, lekin xanuz Buxoro avvalgi siyosiy mavqeiga ko’tarila olmagan edi. XIX asrning 30 yillarida Rossiyada Buxoroning qo’shni davlatlar bilan aloqalari haqidagi nashrlar paydo bo’la boshladi. Ko’zga ko’ringan rus Sharqshunosi P.S.Savelyev, “Buxara v 1835 godu” maqolasida Buxoro xonligida bo’lgan sayyohlar haqida ma’lumot beradi. Muallif Buxoroning xozirgi vaziyatini somoniylar davri bilan taqqoslab “Buxoro hali ham Sharq shaharlari orasida birinchi o’rinda turadi”, deb yozgan edi. Savelyev Sharq davlatlarining savdo munosabatlarida Buxoroning roli haqida gapirib, uni “O’rta Osiyoning muhim savdo ombori” deb yozgan edi va u yerda 4000 ta hindlar yashaydi, deb ta’kiddagan edi. U Buxoroni O’rta Osiyoning markaziy savdo shahri deb baholagan edi. P.S.Savelyev asosiy diqqatini karvon yo’llari tavsifiga qaratgan edi. U Buxorodan Eron va Afg’onistonga boradigan uchta karvon yo’li haqida, aynan, Mashxad, Hirot va Qobulga qatnaydigan hamda Buxorodan Qobul orqali Hindistonga o’tadigan yo’llar to’g’risida yozib qoldirgan edi 1 . Savslyevning asari Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdosi uchun muhim ahamiyatga ega edi. Asarda Buxoro xonligining ahvoli, ma’muriy boshqaruv tizimi, Buxoroning Sharq bilan savdodagi roli haqida ma’lumot beriladi. XIX asrda Rossiyada Sharqshunoslik ilmi fan sifatida shakllangan. Birinchi ilmiy markazlar - Qozon, Peterburg, Moskva universitetlari paydo bo’lib, unda Sharqshunos mutaxassislar tayyorlana boshladi. Ko’pgina Sharqshunoslar chet elliklar bo’lgan (X.D.Fren, B.A.Dorn) yoki endigina Rossiyaga qo’shilgan milliy hududlardan kelgan edilar (O.I.Senkovskiy). Shuning uchun birinchi rus Sharqshunoslarining asarlari rus tilida emas, balki nemis va fransuz tillarida nashr qilingan edi. Bu davrda tarjima asarlar ham paydo bo’la boshladi. Masalan: ingliz sayyohi, diplomat va josusi A.Berns XIX asrning 30 — yillarida Britaniya hukumatining maxsus topshirigi bilan Buxoroga jo’natilgan edi. Uning asarida Hindiston, Afg’oniston va 1 Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М.: 1974. C .94. 16 birinchi navbatda Angliya tovarlari uchun yopib qo’yildi. Natijada rus sanoat maxsulotlari Turkistonga ko’p miqdorda keltirila boshlandi. Rus savdogarlari bu davrda Toshkent shahri orqali o’lkaning boshqa shaharlari bilan ham savdo aloqalarini keng yo’lga qo’ydilar. Toshkentlik savdogarlar boshqa viloyatlarga turli hunarmandchilik buyumlari bilan bir qatorda rus tovarlarini olib borib sotishgan. Masalan, Toshkentdan Qo’qonga har yili o’rtacha 12500 tuyada 2375000 so’mlik mahsulot jo’natilgan bo’lsa, ularning asosiy qismini rus tovarlari tashkil qilgan. Qo’qondan Toshkentga 16200 tuyada paxta, to’qimachilik maxsulotlari, hunarmandchilik buyumlari va meva-chevalar keltirilgan. Buxorodan esa har yili 300 tuyada ipak maxsulotlari, ko’rpa, chopon va gilamlar keltirilgan. Turkistonga keltirilayotgan metallar orasida misga extiyoj katta bo’lib, undan ruzg’or buyumlari ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan. “Qizil va sariqmisdan tayyorlangan buyumlar”, -deb yozgan edi V.I.Masalskiy, agar ularga o’ziga xos rasmlar, naqshlar tushirilgan bo’lsa xaridorlarda katta qizikish uygotgan. Misdan yasalgan barkashlar, choydishlar, qumg’onlar, obdasta, chilim, siyohdon va boshqa buyumlarga talab ayniqsa katta bo’lgan. O’lkada uy- ro’zg’or va xo’jalik buyumlariga extiyojning oshib borishi o’z navbatida mahalliy hunarmandchilikning rivojlanishi uchun zarur sharoit yaratdi. O’sha vaqtda Toshkentda bo’lgan V.P.Kuznetsov shaharda ko’pchilik, sovungarlik, kulolchilik buyumlari ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilganligi, temirchilar, misgarlar, egarchilar, to’quvchilar, etikdo’zlar, bo’yoqchilar va tikuvchilar ko’p bo’lishganini yozadi. Turkistonga kelgan savdogarlar, sayyohlar va olimlar bu yerda tayyorlangan hunarmandchilik buyumlariga katta qiziqish bilan qarashgan. 1870-yili Toshkent, Xo’jand, O’ratepa ustalari tomonidan tayyorlangan pichoqlar, sopol buyumlar, o’yma naqshlar bilan bezatilgan eshiklar, jami 2000 ga yaqin buyumlar Peterburgda o’tkazilgan ko’rgazmada namoyish qilindi. Ko’rgazmada o’zlari yasagan buyumlar bilan qatnashgan 42 ta turkistonlik usta mukofotlangan. Ulardan 11 kishi bronza medali bilan taqdirlangan. “Faoliyat” («Deyatelnost») ro’znomasi Turkistonning moddiy va manaviy boyliklari haqida «hali qo’l tekkizilmagan xolda qolmoqda”, -deb yozgan edi. O’lkada 34 Chor Rossiyasi Turkistonning bosib olinganidan keyin, o’lka iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari qatori foydali qazilmalarni izlab topi shva tadqiq qilish ishlariga e’tiborini kuchaytirdi. Bundan ikki maqsad ko’zda tutilgan bo’lib, birinchisi, Turkistonning-Samarqandning geologik tuzilishini aniqlash va foydali qazilmalarning joylarini belgilashdan; ikkinchisi, mustamlakachi hukumat uchun nihoyatda zarur bo’lgan toshko’mir, neft konlarini qidirib topish va ishga tushirishdan iborat edi. Turkiston bosib olinganidan keyin o’lkani-viloyatni kezib chiqqan rus sayyohlari va konchilik muhandislari bu yerda tabiiy boyliklarning ko’pligi va turli-tumanligini ko’rib hayratga tushishgan. «…Turkistonda qazilma boyliklar nihoyatda mo’l, -dub yozgan edi, muhandis P.S. Nazarov,-deyarli hyech kim kelajakda o’lkaning O’ral yoki birinchi jahon urushidan oldingi Belgiya kabi kon sanoati rivojlangan mamlakatga aylanishi mumkinligini tasavvur ham qilolmaydi. Ammo, u allaqachon ikkinchi Ural yoki Belgiya bo’lgan edi. O’lkaning-viloyatning konchilik sanoati xalqaro miqyosda rivojlangan bir vaqtda Rossiya davlati yo’rgakda edi, yilnomachining yozishichabizning ajdodlarimiz hali hayvoniy odatlarini tark etmagan edilar. O’lka aholisining qadimdan qadimdan konchilik bilan shug’illanib kelganligini bu yerda saqlanib qolgan qadimgi konlarning qoldiqlari, qazib olingan tog’-tog’lar ham tasdiqlaydi. Qadimshunoslar olib borishgan tadqiqotlar jarayonida ko’plab shaharlar xarobalari va kon qoldiqlarini topishgan. Bu tadqiqotlar X-XII asrlardagi O’rta Osiyoda, jumladan-Samarqand hududlarida konchilik sanoati ancha yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi. O’lkada chorizm hukmronligi o’rnatila boshlagan yerlarida neft kabi toshko’mirni ham sanoat usulida qazib olishga e’tibor kuchaydi. Turkiston aksionerlik jamiyati Xo’jand tumanida toshko’mir qazib olishni keng yo’lga qo’ydi. Dragomirova temir yo’l stansiyasidan 26 chaqirim masofada joylashgan kondan yiliga 1,5 mln pud toshko’mir qazib olingan. Shunday qilib, A.I.Dmitriyev-Mamonov m’lumotiga ko’ra, 1911- yili Samarqand viloyatida 7 ta toshko’mir koni bo’lib, ulardan beshtasi, ya’ni yangi Qo’qimsoy, “Verbov va K” shirkatiga qarashli, Ivanovning Qo’qimsoydagi, 47 N. Logofetlar o’z asarlarida Buxoro boyliklaridan samarali foydalanishning turli yo’llarini taklif qilishgan. Ularning aksariyati amirlik boyliklari Buxoro mustaqilligini to’liq tugatish orqali, ya’ni amirlikni to’liq Turkiston general- gubernatorligi tarkibiga kiritilishi natijasida podsho xazinasiga tushishi mumkinligi g’oyasini ilgari surgan edilar. Xiva xonligining qo’shni Sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rganish uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko’rib chiqsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Sababi, O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy aloqalari so’nggi O’rta asrlarda yildan-yilga tobora jadallashib borganligi va Rossiya tovarlari O’rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi. XIX asr boshiga kelib Rossiya hukumatida O’rta Osiyoga harbiy karvonlar yo’llash fikri tug’ilgan va 1803 yilda poruchik Gvardevskiy rahbarligida yuborilgan dastlabki shunday karvon muvaffaqiyat qozonmagan. O’rta Osiyoning janubi-g’arbiy va markaziy qismlari haqida ilk ma’lumotlarni 1819 yilda rus generali Yermolovning topshirig’i bilan Krasnovodskdan Xivagacha sayohat qilgan kapitan N.N. Muravev bergan. Uning elchiligi turkmanlar bilan aloqa o’rnatish va “ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va Shimoliy Hindistonga savdo yo’llarini ochish” edi. Ekspeditsiyaning maqsadi rus harbiylari uchuy qulay va foydali qal’alar qidirib topishdan iborat bo’lib, ushbu qal’alar turkmanlar uchun qo’shnilaridan himoya va rus maxsulotlarining ombori vazifasini o’tashi mumkin edi. Shu bilan birga turkmanlarning va Xiva xonligi bilan ruslarning savdo-sotiqlarini muvofiqlashtirib turishdan iborat edi 1 . N.Muravev 1822 yilda o’z sayohati natijalarini nashr ettirib, unda O’rta Osiyo tabiati haqida bir qator qimmatli ma’lumotlar beradi. Keyingi ekspeditsiya katta kuch - ikkita og’ir zambarak bilan qurollangan 625 ta soqchi o’rovidagi karvon 1824 yili Xivaga qarab yo’l olgan. Bu karvonga polkovnik Siolkovskiy karvon boshi etib tayinlangan edi. Ammo, ular Qizilqumdagi Beshtepaga yetib kelganda xivaliklar 1 Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М.: 1974. C .97. 26 ko’pchiligi Samarqand viloyatida 117 tani tashkil etardi. 1913 yil mahsulot ishlab chiqarish Samarqand viloyati bo’yicha quyidagi miqdorda baholangan (ming rubl hisobida).3 Sanoat korxonalarining ko’payishi qishloq aholisining shaharlarga ko’chish jarayonini tezlashtirdi. XIX asrning so’ngi choragida Rossiyaning Markaziy rayonlaridan kelib, Turkistonda faol ish boshlagan rus savdo-sanoat burjuaziyasi va u bilan hamkorlik qilgan chet el kapitali o’lka-viloyat ijtimoiy- iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. O’lkada-viloyatda kapitalistik sanoat ishlab chiqarishning joriy etilish shahar aholisi katta qismining ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo’lib, kambag’allashishiga va dehqonlar o’rtasida proletarlashish jarayonining tezlashishiga olib keldi. Chorizmning mustamlakachilik siyosati mahalliy xalqlarning milliy tuyg’u va manfaatlariga zid bo’lsada o’lkaning-viloyatning shahar va qishloqlaridan yetishib chiqqan savdogarlar, sudxo’rlar va boshqa mulkdor shaxslar boylik orttirish maqsadida metropoliya burjuaziyasi va chor ma’murlari bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor bo’ldilar. Milliy burjuaziyaning vujudga kelishi bir tomondan, obyektiv tarixiy taraqqiyotning natijasi bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’lkaga rus savdo va bank kapitalining kirib kelishi bilan bevosita bog’liq edi. Milliy burjuaziya dastlab paxtachilikka ixtisoslashgan hududlarda, ya’ni turli xorijiy savdo firmalari bank bo’limlari o’z faoliyatlarini boshlagan joylarda paydo bo’ldi. Mahalliy xalqlar orasidan chiqqan vositachi-sudxo’rlar Aossiya banklari va sanoat firmalari bilan hamkorlikda dastlabki kapital jamg’arishda faol ishtirok etdilar va mahalliy mehnatkashlarni birgalikda ekspluatasiya qilib, katta boylik orttirdilar. Shuni ta’kidlash lozimki, rus savdo-sanoat kapitalining yolg’iz o’zi o’lkada-viloyatda mustaqil ish yuritishga qodir emas edi. “Vositachilarsiz deb yozgan edi. V.V.Bartold, - rus hukumatining ham mahalliy omma bilan duch kelganda ishi o’ngidan kelishi qiyin edi”. Har ikka tomon o’rtasidagi o’zaro manfaatdorlik mustamlaka va metropoliya burjuaziyasi vakillarini o’zaro hamkorlik qilish zaruriyatini tug’dirdi. Rossiya sanoat kapitali bilan bevosita paxta yetishtiruvchilar o’rtasida bevosita vositachilik qilgan burjua har ikala tomonni 51 Musayevning asarlaridan o’rganishimiz mumkin. Uning yozogan monografiyasida yurtimizda XIX asr oxir XX asr boshlarida qo’shni davlatlar bilan olib borilgan savdo – sotiq munosabatlari keng yoritilib bergilan. Bundan tashqari D. Urakovning yozgan monografiyasida Turkiston – general gubernatorligining qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy aloqlarini xususan Rossiya, Afg’oniston, Eron, Xitoy bilan o’zaro savdo – sotiq va siysoiy aloqalari tarixini keng yoritib o’tgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ishning maqsadi XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hundarmandchilik hayotida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlarni davr manbalari, adabiyotlar hamda ilmiy tadqiqot ishlari tahlili orqali ochib berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Mazkur ishning asosiy vazifasi sifatida quydagilar belgilab olindi: - Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’sirini tahlil qilish; - XIX asrning oxiri XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning qo’shni davlatlar bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlarini o’rganish; - Turkistoning qo’shni Rossiya, Xitoy, Afg’oniston, Eron davlatlari bilan olib borilgan savdo – sotiq munosabatlarini yoritib berish; - Yurtimizda Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo’lgan Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq, tijorat tizimining faoliyatlarini tahlil qilish; - Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyatini o’rganish; - XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo – sotiq va hunarmandchilikning rivojlanishini tadqiq qilishdir. Bitiruv malakaviy ishining obekti sifatida XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hundarmandchilik hayotiga oid jarayonlar etib belgilab olindi. 7 kuchayqdi; 4. Yollanma ishchilarning mehnat bozorlari vujudga keldi. XIX asr o’rtalarida o’lkada extiyojdan ortiqcha tovar ishlab chiqarilishi tovarlarni arzonlashishiga olib keldi. Bundan foydalangan turkistonlik savdogarlar bu tovarlarni xorijiy mamlakatlarga chiqarishga xarakat qildilar. Jumladan, buxorolik savdogarlar Rossiyaga ko’proq paxta va ip-gazlama maxsulotlarini olib borishgan, u yoqdan temir va mis keltirishgan. Bu metallardan Buxoroda mehnat qurollari va ro’zg’or buyumlari yasaldi, tangalar zarb qilindi. Xonliklar hududlarida qimmatbaho metallar, birinchi navbatda, oltin va kumush qazib olinsada, biroq u tobora oshib borayotgan talablarni qondira olmasdi. Shuning uchun ham qimmatbaho metallarning katta qismi Hindiston, Eron va Xitoydan keltirilgan. Buxoro va Xiva xonliklarida metall qazib chiqarish va unga ishlov berish juda sodda usullarda amalga oshirilgan. 1841-yili Buxoroga kelgan K.F.Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini yozadi. O’lkada mavjud metall quyish qozonlarida to’plar uchun o’kpar va boshqa harbiy qurollar, shuningdek dehqonchilik asbob-uskunalari yasalgan. Mis qimmat bo’lganligi uchun Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq cho’yandan foydalanilgan. To’p yasashda ancha tajribali bo’lgan Shaxrisabz ustalari amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni o’rnatish uchun o’n ikki g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq, K.Butenev Buxoro amirligida metall ishlab chiqarishni takomillashtirishga deyarli e’tibor berilmaganligini quyidagicha ta’riflaydi: “Buxoroda hunarmandchilik mukammallikning quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi yaxshi yo’lga qo’yilmagan. Agar hukumatning bu sohaga e’tibori bundan keyin ham hozirgidagidek davom etsa, biror o’zgarish bo’lishi qiyin. Johil hukumatning zavodlar qurishi haqida so’z bo’lishi ham mumkin emas, chunki u bunday zavodlar kelajakda katta foyda keltirishini bilmaydi. Bundan tashqari, zavodlar qurish uchun mablag’ ham, bilimdon kishilar ham yetishmaydi”. Shu sabablarga ko’ra, Buxoro amirligi konlaridan qazib olingan rudadan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda oddiy usulda qurilgan uchoqlarda ajratib olingan. Misdan buyumlar yasashda, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda ortiqcha isrofgarchiliklarga yo’l qo’yilgan. O’lkaning yirik shaharlaridan biri 32 hududlarida bozor iqtisodiyoti munosabatlarini takomillashtirmasdan turib, rivojlana olmasligini ko’rsatdi. Buni Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olgandan keyin olib borgan iqtisodiy siyosatida ham ko’rish mumkin. Rossiyaning Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati va rus savdo-sanoat kapitalining o’lkaga kirib kelishi, bu yerda san’oat ishlab chiqarishi va tovar pul munosabatlarining rivojlanishi, urbanizatsiya jarayoning kuchayishi, yerlarning katta qismini mulkdorlar qo’lida to’planishiga hamda aholi o’rtasida ijtimoiy tabaqalanishning tezlashishiga olib keldi. Bu o’lkaning iqtisodiy hayotiga o’z ta’sirini o’tkazdi va bu yerdagi mavjud feodal ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi, o’lkada mayda tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatini umumlashtirishga qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo’lgan dehqonlarning katta qismining proletarlashishiga, qishloq xo’jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish jarayonini tezlashtirishga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo’lsada, qishloq xo’jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko’tarish bo’yicha tub burilish yasay olmadi. Ayni paytda qishloq va ovullarda ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchayib, yerlarning katta qismini mulkdorlar qo’lida to’planishi yersiz dehqonlarning ko’payishiga va yollanma mehnat qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi. O’lkada sanoat ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iborat ediki, uning yetakchi tarmoqlari paxta tozalash, jun yuvish, ipak quritish va o’rash, konchilik, yog’ tayyorlash zavodlarida tayyorlangan mahsulotlar asosan chetga chiqarilgan. Ichki bozor uchun asosan oziq-ovqat, sovun, un, metalni qayta ishlash, pivo, aroq, konchilik sanoati kabi korxonalarning mahsulotlari yetishtirilgan. Bu mahsulotlar ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi. Rossiya imperiyasi o’lkada sanoat tarmoqlarini rivojlantirmaslik, viloyat iqtisodiyotiga yakka hukmronlik qilish maqsadida, bu yerga chet el kapitali kirib kelishiga imkoni boricha to’sqinlik qildi. Biroq, uddaburon chet el kapitalistlari Rossiyaning reaksion va chalkash 59 “Farg’ona tarixi”, Mirza Olim Toshkandiyning “Ansob as-salotin va tavorix al- xavoqin”, Mulla Olim Mahmud Xojining “Tarixi Turkiston”, Mahmud Hakim Yayfoniyning “Tarixi salotini Farg’ona”, Muhammad Solih Toshkandiyning “Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”), Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshoxiy” va boshqa mualliflarning asarlari muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Aynan mazkur asarlarda Chor Rossiyasining O’rta Osiyoda olib borgan bosqinchilik, qirg’in barot yurishlari batafsil bayon qilingan edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarini o’rganishda davriy matbuot materiallari alohida o’rin tutadi. Chunki ularda Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalarga oid materiallar berilishi bilan birga mazkur masalalarga nisbatan mualliflarning munosabatlarini ham anglash mumkin. Shu o’rinda arxiv xujjatlari muhim manba ekanligi diqqat markazimizda turishi lozim. Yurtimizdagi Markaziy davlat arxivi fondlarida saqlanayotgan hujjatlar hali o’zining o’quvchilarini kutib turibdi. Nihoyatda katta hujjatlar jamg’armasiga mazkur arxiv tadqiq qilinayotgan davr bo’yicha yetarli ma’lumotlarni o’zida jamlagan. Buxoroning Sharq davlatlari bilan aloqalari amirlikning Rossiya imperiyasi bojxona chizig’iga kiritilgandan keyin, 1894 yilga kelib o’zining burilish pallasi kirdi. Oqibatda O’rta Osiyoga qo’shni davlatlardan keltiriladigan tovarlardan olinadigan boj solig’i miqdori oshiriladi. 1894 yili bojxona nizomining o’lkada joriy qilinishi va Rossiya chegara chizigining Buxoro amirligi hududlarini qamrab olishi amirlikning nazorati masalalari bilan shug’ullanadigan rus ma’muriyati vakillari tomonidan qizg’in kutib olindi. Jumladan, 1898 yilda Buxorodagi rus siyosiy agenti V. Ignatyev, endi Buxoro bozorlarida rus tovarlarining ingliz tovarlaridan ustun kelishi uchun sharoit yaratildi, deb e’tirof etgan edi. Bu chora rus burjua matbuoti vakillari tomonidan ham qo’llab quvvatlangan edi. Sharqda ingliz-rus raqobati muammolari bilan shug’ullangan M.P.Fedorov Buxoroning Rossiya bojxona tizimiga qo’shib olinishi rus kapitalistlarining buxoro bozorlarini egallashi uchun qulay sharoit tug’dirdi, 24 Xorazm paxtasi, Chorjo’y orqali aylanma yo’l bilan tashilmasdan. Amudaryo orqali Orol stansiyasiga yetkazilib berilla boshlandi. Shunday qilib, O’rta Osiyo va Toshkent-Orenburg temir yo’llari hamda mahalliy shaharchalarning ishga tushurilishi tovar almashuvini, o’lkaga kapital kirib kelishini nihoyatda jadallashtirib yubordi. Turkistonning Rossiya imperiyasi shaharari bilan temir yo’l orqali bog’lanishi o’lkada nafaqat sanoat ishlab chiqarishni, balki qishlog’ xo’jaligining ham muqobil rivojlanishi uchun sharoit yaratdi. Turkistonda asrlar davomida takomillashib borgan feodal ishlab chiqarish usulining jiddiy to’sqinlik qilishiga qaramasdan, o’lkaning- viloyatning paxtachilik bilan shug’ullangan vohalarida boshlangan bozor iqtimodiyoti munosabatlari shahar va qishloqlar aholisi o’rtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi. Qishloqlarda tovar-pul munosabatlari va kapitalizmga xos ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi esa bu jarayonni yanada kuchaytirdi. Natijada, qishloqlar aholisi ijtimoiy qatlam va tabaqalarga ajraldi. Ular yirik yer egalari, shakllanib kelayotgan qishloq burjuaziyasi-quloqlar, o’rta hol va kambag’al dehqonlar, chorakorlar, mardikorlar hamda endi paydo bo’layotgan qishloq proletariatiga bo’lina boshladilar. Mustamlakachilik sharoitida yuzaga chiqqan ijtimoiy tabaqalanish natijasida qishloq aholisining mulkdor tabaqalar-yirik yer egalari, feodallar, savdogarlar, sudxo’rlar va qishloq burjuaziyasi deb nomlangan tadbirkorlarga, ikkinchidan, mazlum-mehnatkash qatlamlar, qishloq proletarlar- yetim va qarolarga, qishloq yarim proletarlari-mardikorlarga, kambag’al, qaram dehqonlarga ajralish jarayoni tezlashdi. O’lkaning o’troq vohalari aholi o’rtasida yollanma mehnatning qadimdan keng tarqalgan shakllari chorakorlik va mardikorlik edi. «Hidoya» ning ko’rsatishicha deb yozgan edi M.Vahobov,- chorakorlik munosabati shundan iboratki, bir kishi chiqargan daromaddan ma’lum ulushini olish sharti bilan o’z mulkini ikishiga beradi. Bunda har ikki tomon daromadning miqdori to’g’risida emas, balki olingan hosilni bo’lish haqida kelishib oladilar. Olinadigan hosilning miqdori oldindan belgilab qo’yilsa, olingan daromad evaziga haq to’lovchi kishi chorakor emas, ijarachi hisoblangan. Biroq, 45 hunarmandlarning ko’pchiligi qiladigan ishlari, tayyorlab beradigan maxsulotlari xisobidan pul yoki xom-ashyo tariqasida savdogar, sudxo’rlar (bazi ustapar) dan qarz olganliklari tufayli, ularga qaram bo’lib qolgan edilar. Sudxo’rlar va qaram hunarmandlar o’rtasidagi dastlabki kapitalistik bozor munosabatlari hamda manufakturaparning ilk ko’rinishlari shu tariqa yuzaga kela boshladi. Hunarmandlar muntazam daromad olib turish uchun bir necha kasblar bilan shug’ullanishga majbur bo’lishgan. Masalan, 1872-yili Toshkentda olingan aholi ro’yxatida ko’pchilik kishilarning kasbi ikki xil: dehqon va moyfurush, zargar va tikuvchi, choponfurush va sarroch, tikuvchi va savdogar, mardikor va bedafurush, deb ko’rsatilgan. Shuningdek, “dehqon” deb ko’rsatilgan kishilarning ba’zilari katta yer egalari (30 tanobdan 80 tanobgacha) bo’lsa, ko’pchiligining bog’i, paxtazorlari, bedapoyalarining umumiy xajmi 3 tanobdan oshmagan. Mustamlakachilik muhiti shahar mexnatkashlarining ijtimoiy va iqtisodiy ahvollarini yanada murakkablashtirib yubordi. Natijada, shahar aholisining katta qismi o’z faoliyatlarini bozor va savdo-sotiq bilan bog’lashga, boshqa mamlakatlar va viloyatlar bilan savdo aloqalarini kuchaytirishga majbur bo’ldilar. Masalan, 1874-yilgi ma’lumotlarga ko’ra, savdo karvonlari Toshkentdan Orenburgga 5996 tuya, Petropavlovskka 1492 tuya, Troitskka 6175 tuya, 1 arava, Sirdaryo viloyatiga 7718 tuya, 363 ot, 657 arava, Yettisuv viloyatiga 1950 tuya, 4 ot, 512 arava, Qo’qonga 3550 tuya, 537 ot, 243 arava, Buxoroga 143 tuya, 27 arava, Krshgarga 87 tuya, 107 ot, Amudaryo bulimiga 4 arava, jami yil davomida 28578 tuya, 1033 ot va 1512 aravaga 1576151 rubllik ip-gazlama, 65192 rubllik jun va ipak matolar, 422402 rubllik ip-gazlama matolari, 23230 rubllik gilam va paloslar, 32550 rubllik egar-jabduklar, 227655 rubllik charm buyumlar olib ketishgan. Ayni vaqtda, Qo’qondan Toshkentga 1472175 rubllik, Sirdaryo viloyatidan 1330703 rubllik, Zarafshon okrugidan 190020 rubllik, Buxorodan 186827 rubllik, Qoshgardan 29524 rubllik, Guljadan 837 rubllik tovar keltirilganq 1 . Bu vaqtda Toshkent aholisi hayotida bozor va savdo-sotiq ishlari 1 Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. B .121. 35 Krauzenning Qo’qimsoy va Parchatog’dagi, Ovsyannikovning Suluqtog’dagi konlari Xo’jand uyezdida, qolgan ikkitasi (Toshko’mir va kon sanoati jamiyatiga qarashli Qo’shtut va Borshovning Chuqursoydagi konlari) Samarqand uyezdida joylashgan. XIX asr oxirlarida Rossiyada kapitalistik taraqqiyot yangi bosqichga ko’tarildi. Bu vaqtda mamlakatda turli kapitalistik monopoliyalar vujudga kelib, chetga kapital chiqarish jarayoni tezlashdi. Rossiyada boshqa sohalarga nisbatan sekin rivojlanayotgan to’qimachilik sanoatida ham monopolistik birlashmalar vujudga kela boshladi. Bu birlashmalarning rivojlanishi ko’proq xom Ashe manbalari va qo’shimcha bozorga bog’liq bo’lganligi uchun ular asosiy e’tiborini mustamlakalarga qaratdilar. Ayniqsa, O’rta Osiyoda temir yo’llarning ishga tushirilishi, Rossiya monopolistik kapitalizmining o’lka xalq xo’jaligining barcha tarmoqlariga suqilib kirishiga qulay sharoit yaratdi. Rossiya Turkistonda o’z mavqiyeni mustahkamlab olgandan keyin, mustamlaka bilan metropoliya o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning xarakteri ham o’zgara boshladi. O’lkaga tovarlar bilan bir qatorda kapital jalb qilish harakati ham tezlashdi. Boshqa mustamlaka o’lkalarda bo’lgani kabi, bu yerda ham Rossiya tijorat banklarining bo’limlari ochildi 1 . Ular o’lka xalq xo’jaligining serdaromad tarmoqlarini boshqarishni o’z qo’llariga ola boshladilar. Oqibatta o’lka asosan paxtachilikka ixtisoslashgan hududga aylanib, o’lkada rus to’qimachilik sanoati hukmron mavqyega ega bo’ldi. Paxtaga bo’lgan talabning oshib borishi boshqa ekinlar (ayniqsa donchilik) ni siqib chiqara boshladi. Bu o’z navbatida, o’lkaning, viloyatning Rossiya don mahsulotlariga qaramligini yanada kuchaytirdi. O’lkada paxta maydonlarining kengayishi va paxta hosildorligining oshib borishi paxta tozalash zavodlariga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. Natijada o’lkada- viloyatda pata tozalash va yog’ zavodlari qurish harakati avj oldi. Turkiston general-gubernatorligi munshiyxonasining-devonxonasining 1899-yil 3- aprelda berilgan ma’lumotnomasida qayd etilishicha 1898 yilgacha Samarqand viloyatida 22 ta paxta tozalash zavodi ishga tushirilgan. 2 Paxta 1 Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960. C .43. 48 Buxorodagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar haqida, aynisqa shu mamlakatlar O’rtasidagi savdo munosabatlari to’g’risida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Shu maqsadda Berns Buxoro xonligining ichki va tashqi savdosini diqqat bilan o’rganadi. Uning ma’lumotlariga ko’ra, har doimgiday Buxoro savdosida hind savdogarlari muhim rol o’ynagan. Berns hindlar haqida yozib, bunday deydi: “ular savdo ishlari bilan Balx, Buxoro, ba’zan Astraxanga ham borishgan. Shu kabi xolatlarda ular Peshavor, Qobul borib, Oks orqali so’zib jahon Buxoroga borishgan, u yerda o’zlarining mollarini Osiyo va Rossiya mollariga ayirbosh qilishgan. Berns Buxoroda Afg’onlarning savdo bilan shug’ullanishini ta’riflab, ularning ba’zilari Buxoro orqali Rossiya bilan ham savdo qilgan, deb yozadi. Bunga misol qilib, Berns bilan birga Qobuldan Dulat degan Afg’on savdogari savdo qilish uchun Buxoroga kelganligi, u yerdan Rossiyaga bormoqchi bo’lganligi haqida yozib qoldirganligini eslatish kifoya. Bernsning ma’lumotlariga ko’ra, Qobul bozorlarida Buxorodan keltirilgan 40 dan ortiq nomdagi rus va O’rta osiyo mollari bo’lib, ulardan 30 dan ortig’i Rossiyadan keltirilgan edi. Bundan tashqari, Buxoroga Hindistondan 17 nomda hind, shuningdek, yevropa, hususan ingliz tovarlari keltirilgan bo’lib, bular: indigo, Kashmir jun ro’mollari, “lungi” deb ataluvchi multon sharflari, “nosirxon”, “xota”, “xosa – babar”, “andarshox”, “bedalxoni” va boshqa nomlar bilan ataluvchi hind matolaridir. Asarda Hindiston, Qobul va Buxoro O’rtasidagi savdo ishlarini G’azna tumanida yashovchi Afg’on qabilalari - lugoniylar olib borganligi eslatiladi. Lugoniylar iyunning boshlarida savdo karvonlari bilan Hindistondan Qobulga kelib, tovarlarning ma’lum bir qismini shu yerda sotardi, so’ng qolgan qismi bilan Buxoroga yo’l olardilar. Bernsning ta’killashicha, Balx, Xulum va Qunduzga ko’plab Buxoro ip gazlamalari olib borilgan. Buxorodan Qobul va Panjobga shol rumollari to’qish uchun ishlatiladigan pashm deb ataluvchi Turkiston yungi olib borilgan. So’ng bu shol ro’mollari Buxoroga qayta jo’natilib, u yerda bir maundi (256 ingliz funtiga teng) olti yarim tillodan sakkiz tillogacha sotilgan. U Buxoroda yashovchi hindlar savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanib juda katta 17 olib chiqib ketilishining ortishiga sharoit yaratdi. Rus tadqiqotchilari Buxoro- Rossiya savdosining muhim ahamiyatga ega ekanligini, xonlikning rus tovarlarini Sharq mamlakatlariga yetkazib berishdagi vositachilik roli ortib borganligini xaqqoniy e’tirof etgan edilar. XIX asrning 30-yillarida O’rta Osiyo va xususan Buxoro haqidagi rus asarlari diqqat markazida Sharq bozorlari uchun ko’rashda ingliz-rus rakobati keskinlashib borayotgan bir sharoitda Turkistonning kelgusi taqdiri masalasi ko’ndalang turgan edi. Endilikda esa ko’proq, Buxoroning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalari ahvoli va kelajak taqdiri masalasi, O’rta Osiyo bozorlarida qaysi buyuk davlat Angliya yoki Rossiya ustunlik qiladimi degan nuqtai nazardan tahlil qilina boshlangan. O’rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi jarayoni boshlab yuborilgan davrda, ya’ni XIX asrning 50 yillari oxiri - 60 yillari boshlarida rus publitsistikasida asosiy e’tibor “buxoro masalasi”ga qaratiladi. V. V. Grigoryev, P. I. Nebolsin, A.N. Teterevnikov, A. Gluxovskiylar rus kapitalizmi manfaatini himoya qilgan xolda Buxoro iqtisodiyotini egallash va undan foydalanish bo’yicha turli xil takliflar va loyixalarni kirita boshlagan. Rus tadqiqotchilari uchun 1868- 1873 yillarda Buxoroning Rossiyaga vassal bo’lib qolishi bilan Buxoro xonligini xom ashyo bazasi va kengayayotgan rus kapitalistik tovarlarini sotadigan bozor sifatida foydalanishni baholaydigan yangi vaziyat vujudga keladi 1 . Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishi va o’zbek xonliklarini o’ziga qaram qilib olishi masalasini rus davlatining o’lkada olib borgan siyosati oqibatlari nuqtai nazaridan baholash talab etiladi. Bu xolatni esa tarixiy asarlardagi ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish yo’li bilan aniqlash mumkin. O’rta Osiyoda Rossiya bosqinidan keyin iaydo bo’lgan asarlardagi, statistik hisobotlardagi dalillarni o’rganish orqali Buxoroning Rossiya va Sharq davlatlari bilan savdo aloqalarining rivojlanish dinamikasini kuzatish mumkin. Rossiya davlatining O’rta Osiyoga harbiy yurishlari va uning istilo qilinishi davrining xaqqoniy tarixini qayta tiklashda Isohon To’ra Ibratning 1 Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX первой четверти – XX вв. – Т.: Университет, 1999. C .135. 23 xavfli bo’lib, Demezonni tashvishga solgan edi. Shuning uchun, u O’rta Osiyo, jumladan, Buxoro bozorlarida Rossiyaning manfatlarini himoya qilish uchun zudlik bilan iqtisodiy va siyosiy choralar ko’rish zarurligini taklif qilgan. Demezon o’z axborotida Buxoroning Eron bilan savdo aloqalarini tulik tahlil qiladi. U “uxoroda Eron elchilari juda kam, chunki bu yo’l xavf-xatarga to’liq, ularni yo’lda turkmanlar tutib olib qul qilib Xivaga sotib yuborishidan qo’rqadilar. Shuning uchun Buxoroda savdo qilayotgan eronliklar o’zlarining ishonchli kishilariga ega bo’lishlarini hohlaydilar. Ular asosan Andxoy yoki Mashhaddan bo’lishlari muhimroqdir. Besh yoki oltita boy eronlik savdogarlar Buxoroda joylashib olishgan bo’lib, ular Qo’shbegi karvon-saroyida yashaydi”. Tadqiqotchi Buxoroga boradigan savdo yo’llarining xolati faqat qaroqchilar tufayligina emas, balki mahalliy xokimlarning o’zlari tufayli ham xavfli ekanligini ta’kidlaydi. Masalan, Hirotdan Buxoroga yo’l olgan karvon Buxoro noibi Baturxon tomonidan talangan. Faqat Buxoro xokimiyatining aralashuvi natijasida Boturxon savdogarlarga keltirilgan zararni to’lagan edi. XIX asr O’rtalariga kelib, rus publitsistikasida O’rta Osiyo bozorlarida Angliya bilan Rossiya O’rtasidagi raqobatda Rossiyaning ustun kelishi masalasi yetakchi o’rinni egalladi. Unda, faqatgina siyosiy jihatdan u yoki bu ko’rinishda Buxoro Rossiya tomonidan egalab olinmas ekan, Buxoro bozorlarini iqtisodiy jihatdan egallash bilan muammoni xal qilib bo’lmasligi e’tirof etila boshlangan edi. Shuni ta’kidlab o’tiish joizki, rus- buxoro iqtisodiy aloqalari masalasini yoritishda rus tadqiqotchilari rus sanoatchilari doirasi manfaatlarini himoya qilib chiqib, Sharq mamlakatlari Rossiyadan Angliyaga nisbatan ko’proq extiyojiga zarur bo’lgan tovarlarni olar edi, deb to’g’ri e’tirof etgan. Asarlarda Buxoro xonligining Hindiston, Eron, Afg’oniston bilan an’anaviy savdo aloqalaridagi tovarlarning ro’yxati va tarkibi chuqur tahlil qilingan. Umuman, Buxoroning chetga tovarlar chiqarishi xali ham ko’p bo’lishiga qaramasdan (bu asosan qorako’l hisobiga), uning sanoat ishlab chiqarishi jihatidan qoloqligi sababli xonlikning iqtisodiyoti sezilarli tarzda ortda qola boshlaganligi eslatiladi. Bu xolat esa mamlakatdan qimmatbaxo madanlarning Sharq davlatlariga 22 6. Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. T .: 2017. 7. Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. 8. Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до первой мировой войны. Общественные наука в Узбекистане. 1961. 9. Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960. 10. Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М., 1974. // Иванов М. С. Очерк истории Ирана. М., 1952. 11. Хвостов В.М. Проблемы истории внешней политики России и международные отношения в конце 19 - нач. 20 вв. Избранные труды. – Москва: Наука, 1977. 12. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная Бухара и Западный Памир в конце XIX в.). – Москва, 1958. 13. Рожкова М.К. Экономическая политика царизма на Среднем Востоке во 2 четверти XIX в. и русская буржуазия. – Москва, Л., 1949. 14. Попов А.Л. Борьба за среднеазиатский плацдарм // Исторические записки. 1940. Т. 7. 15. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент, 1910. 16. Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия имп e риясидан Туркистонга кўчирилганлар: ( XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бош.) Тошкeнт «ФАН» нашрие?ти, 2006. 17. Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисоди е?ти ва инсонпарварлик. Гулистон. 1994. 18. Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларининг вужудга келиши. – Тошкент, ТДТУ, 1995. 61 Bu gilamlar markazida asosan, medalyon, gultuvaklar, g‘unchalar tasviri t о ‘ldirilganligi bois, О ‘rta Osiyo amaliy san’atida о ‘ziga hos hususiyat kasb etadi. Chunki, Farg‘ona vodiysi etnomadaniy aloqalarning muhim markazlaridan biri b о ‘lganligi bois, an’anaviy hunarmandchiligida ham yaqqol seziladi. Tukli gilam mahsulotlarida ayniqsa, Andijonda о ‘ziga hos о ‘rin tutadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Andijon gilamlari Farg‘ona vodiysining о ‘zbek va qirg‘iz aholisi tomonidan ishlab chiqilgan b о ‘lib, gilamlarda о ‘ziga hos loqal badiiy asoslar, gilam yuzasida takrorlanib turuvchi krestga о ‘xshash motivlar, naqshlar hoshiyalarida "t о ‘lqin"lar kuchliroq seziladi. О ‘zbek kashtachiligi ham vodiyda о ‘ziga hos uslubda shakllanib, dastlab q о ‘l kashtachiligi keyinchalik esa mashina kashtachiligi bilan shuhrat qozonib, avloddan-avlodga о ‘tib kelmoqda. Bugungi kunda esa yana q о ‘l kashtachiligiga qaytilmoqda. Ayniqsa, hozir urfga kirgan Toshkent, Farg‘ona, Buhoro, Samarqand uslubida tikilgan q о ‘l va mashina kashtalari, s о ‘zanalari, uy bezaklari qatorida Shahrisabz va Boysun kashtalari о ‘ziga hos о ‘rin tutadi. K о ‘nchilik, ya’ni hayvon terisiga ishlov berish, undan charm tayyorlash Farg‘ona vodiysi xalqlarida deyarli bir hil usulda amalga oshirilgan. Bu usul Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalaridagi teriga ishlov berish, charm tayyorlash usulidan kam farq qiladi va u qator tadqiqotchilarning ishlarida ta’riflab berilgan. Aholining badiiy hunarmandchilik buyumlariga b о ‘lgan ehtiyojining ortib borishi ularni q о ‘lda tayyorlash bilan bir paytda mashinada ishlab chiqarishga ham о ‘tildi. Natijada bir qancha badiiy buyumlar ishlab chiqaradigan fabrikalar barpo etildi. Qolaversa, bu yillarda hunarmandchilik kooperatsiyalari tugatilib, mahsulotlar asosan korhonalarda ishlab chiqarila boshlandi. Jumladan, Marg‘ilonda “Atlas” firmasi, Q о ‘qon va Namanganda shoyi t о ‘qish fabrikalari asosan ipak gazlamalar ishlab chiqara boshlaydi. Ayni paytda, badiiy madaniyatning tor doirasida yashirin tarzda hususiy q о ‘l t о ‘qimachiligi ham faoliyat k о ‘rsatdi. Bu asosan, Farg‘ona vodiysining 57 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi Milliy mustaqillikni qo’lga kiritgan O’zbekiston Respublikamiz porloq istiqbol sari bosqichma-bosqich qadam tashlamoqda. Bu odimlar xayrli bo’lishi bilan birga juda mas‘uliyatli va mashaqqatlidir. Shu mashaqqatli yo’lda xalqimiz ma‘naviy qadriyatlarimizga, xususan, o’lkamiz tarixiga qiziqish, uni bilish, o’tmishini to’g’ri tushunish, mustaqilligimizni qadriga etishga, kelajagi porloq mamlakatimizni to’g’ri yo’lini belgilab olishga yordam beradi. Milliy madaniyat, milliy g’oya, mustaqillikka erishgan xalqning o’ziga xos ma‘naviyatini yuksaltirish, tarixga munosabatni o’zgartirish talablari asosida tiklash kabilarni taqazo etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb takidlab o’tdi. Mana necha yildirki Chorizm Turkistonni zabt etgach o’lkani o’zining mustamlakasiga, metropoliyaning xom-ashyo qo’nog’iga aylantirilgan edi. Bu esa Turkiston jamiyatining butun turmushini ag’dar-to’ntar qilib yubordi, undagi xalqlarning milliy qadriyatlari, urf-odatlari, an‘analari, eng qadimgi davrlardan mustaqillikkacha bo’lgan tariximiz soxtalashtirib, jamiyatning tabaqalashuvi kuchaydi. Tarixni aqidalar asosida talqin qilishdan voz kechish payti keldi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida hukmronlik qilgan Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy buyruqbozlik tizimi totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib respublikalarning mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham kamsitish, ularni xo’rlash qul qilishdan iborat edi. Bizning kelajagi porloq buyuk davlatimiz O’zbekiston 1 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47. 2 XIX asr o’rtalarida Turkiston xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida nisbatan jonlanish yuz berdi. Bu avvalo, urbanizatsiya jarayoni kuchayishida, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik va savdoga asoslangan bozor munosabatlarining rivojlanishida sezila bordi. Biroq, mahalliy bozorlarning doirasi cheklangan bo’lib, ular milliy bozorga aylanish darajasiga ko’tarilmagan. Bunga hududiy bo’linishlar, feodal tarqoqlik, xonliklar o’rtasidagi doimiy urushlar, tovar- pul munosabatlari va mehnat taqsimotidagi cheklanganlik sabab bo’lgan. Shunga qaramasdan, obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat tufayli, viloyatlarda boshlangan ixtisoslashish jarayoni O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida va chet mamlakatlar (birinchi navbagda Rossiya) bilan tovar almashinuvini kuchaytirdi 1 . P.P.Ivanovning takidlashicha xalqaro, jumladan, Rossiya bozorlarida “O’rta Osiyo xom ashyosi va bazi mahsulotlariga talab kuchaya boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy korxonalar imkoniyatlari boricha, o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga xarakat qildilar”. O’rta Osiyo xonliklarida tovar ishlab chiqarishning jonlanishi va chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishi, kapitalistik jarayonlar o’lkaga ma’lum darajada tasir o’tkaza boshlaganligini ko’rsatadi. Ichki bozorning shakllanishi va tashki savdo tasirida tovar ishlab chiqarishning kuchayishi feodal munosabatlarining parchalanishi uchun zarur sharoit yaratdi. Bunday sharoitda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasida jonlanish yuz berdi. Buning asosiy sababi, tovar ishlab chiqarish uchun ichki bozordan ko’ra, tashqi bozorning tasiri kuchayib borayotganligida edi. Turkiston xalqaro kapitalizm doirasiga tortilgandan keyin, uning jahon bozori tasirida rivojlana boshlaganligini quyidagi misollarda ko’rish mumkin: 1. Boy-feodal xo’jaliklari tovar-pul munosabatlariga moslasha boshladilar; 2. Urug’ jamoa asosida yerdan foydalanishning parchalanishi natijasida xususiy mulkchilik rivojlandi; 3. mayda dehqon xo’jaliklari bulinishi 1 Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B . 27. 31 yillarida nashr etilgan kollektiv monografiyalar hamda adabiyotlar, ilmiy tadqiqotlarning o’rni beqiyosdir. Mustaqillik yillaridan keyin yurtimizda Turkistonning iqtisoiy – ijtimoiy, savdo – sotiq aloqlari va hunarmandchilik faoliyatiga oid ko’plab tadqiqotlar ham amalga oshirildi. Bu davrni o’zining monografiyalarida yoritib bergan tarixchi olimlardan Sh. S. G’afforov 1 , S. Mamashokirov, N. U. Musayev, N. Abdurahimova, F. Ergashov, X. Ziyoyev, G’. A. Ahmadjonov, R. Alimova, A. Rasulov, T. Safarov, D. Elova, A. Sharafiddinov, R. Xoliqova, R. X. MO’rtazayeva, F. Amanova, D. Urakovlarning asarlarida Turkistonning itimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hunarmandchilik hayoti tarixi oid ma’lumotlarni uchratish mumkin. Yurtimizda mustaqillikdan so’ng tariximizni xaqqoniy yoritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixchilari asarlarida mustamlaka tuzum sharoitida o‘lkada yuz bergan ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy jarayonlar tahliliga alohida e’tibor qaratildi, xususan, bu F.Isxakov, X.Ziyoyev, N.Abdurahimova 2 va boshqa tadqiqotchilar asarlarida ilk bor o‘zining xolisona bahosini topdi. Xususan Turkistonda savdo – sotiq aloqalariga oid manbalarni N. U. 1 Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия имп e риясидан Туркистонга кўчирилганлар: ( XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бош.) Тошкeнт «ФАН» нашрие?ти, 2006. Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисоди е?ти ва инсонпарварлик. Гулистон. 1994. // Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларининг вужудга келиши. – Тошкент, ТДТУ, 1995. // Абдураҳимова. Н, Иргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. T :. Академия, 2002. // Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш – Т.: Шарқ, 1998. // ХIХ – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари тадбиркорлик тарихидан // O”zbekiston tarixi. №3. 2007. Мусаев Н. ХIХ асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. // Ахмаджонов F.A. Россия империяси Марказий Осиёда. (Чоризмнинг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати тарихи ва тарихнавислиги). -Тошкент: 2003. // Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. T .: 2017. // Расулов А.А. Туркистон ва Россия ўртасидаги муносабатлар. – Т.:2016. // Сафаров Т.Т. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX асрнинг бошларида Ўрта Оси е? савдо йўллари. Бухоро. 2008. // Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy , madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023. // Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср охири – XX аср бошлари) I – китоб. – Т:, “Наврўз”, 2013. // Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). – Тошкент. 2005. // Муртазаева Р.Х., Дорошенко Т.И и др. История Узбекистана. Электронный учебник для вузов. – Ташкент. 2010. // Amanova . F . Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar . ( XIX asr oxiri XX asr boshlari ). T .: 2013. Urakov . D . Туркистон генерал- губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари. T .: 2021. 2 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867–1917 гг.). – Ташекнт: Фан, 1997. – 204 с. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 479 б. 13 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX первой четверти – XX вв. – Т.: Университет, 1999. 162 с; Абдурахимова Н.А, Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тузуми. – Тошкент: Академия, 2002. 6 chiqarishning Buxoroda yo’lga qo’yilmaganligini eslatib o’tadi. Bu esa, deb yozadi u, hind va Afg’on savdogarlarining Buxorodan faqat qimmatbaxo metallar va unchalik ko’p bo’lmagan buxoro mollarini olib ketishiga sabab bo’lgan. Buxorodagi hind mollaridan asosan indigo bo’yog’i eslatib o’tiladi. Uning ta’kidlashicha, so’nggi 8 yilda Buxoroda nil bo’yog’ining 1 pudi 12 tillo turgan. 1 tillo 15 rublga teng bo’lgan. Buxoroda pullarning kamligi sababli nil bo’yog’ining 1 pudi 12 tillodan 4 tilloga tushib qolgan. Demezonning Buxoroga kelishidan bir yil oldin, ya’ni 1832 yilda bu yerda 1 pud nil 3,5 tillo, keyin esa 2 tilloyu 4-5 tangaga tushib ketgan (21 tanga 1 tilloga teng) edi 1 . Nil bo’yog’i narxining bu kabi pasayib ketishini Demezon quyidagicha izoxdaydi, ya’ni Buxoro savdogarlari nilni keyinchalik kimmat narxda sotish maqsadida ulgurji savdoda past narx bilan hammasini sotib oladi. “Pekin, - deb yozadi Demezon, - navbatdagi karvonning kelishi bilan ular nilni past narxda sotib yuborishga majbur bo’lgan, shuning uchun chayqovchilik natijasida Buxoro savdogarlari inkirozga uchragan”. U nil bo’yog’i narxining tushib ketishining ikkinchi sababi, Buxoro bozorining nil bo’yog’i bilan nihoyatda ko’mib tashlanganligi bo’lishi mumkin, deb hisoblaydiAmmo Demezon, Hindistondan Buxoroga an’anaviy mollar qatorida ko’plab ingliz mollarining kirib kelishini tashvish bilan tilga oladi. Uning aytishicha, inglizlar Buxoroga zar parcha matosi, muslil deb ataluvchi yupqa gazlama, ip gazlama, chit, gulli hamda yo’l-yo’l matolar keltirilgan. Zar parchaning katta qismi Qo’qon orqali Buxoroga keltirilgan. Zar parcha matosi Buxoroga ko’proq Qo’qon orqali kirib kelgan 2 . Ingliz tovarlari Buxoroga Eron orqali ham kirib kelgan. Demezon Buxorodalik vaqtida Mashhaddan so’nggi karvon kelgan bo’lib, bu karvonda 3 toy ingliz matolari — gulli buz, chit, muslin va boshqa tovarlar keltirilgan. Uning fikricha, bu ingliz tovarlari Rossiyadan keltirilgan tovarlarga qaraganda ancha sifatli bo’lib, tez sotilgan. Ingliz tovarlarining doimiy ravishda ko’plab keltirilishining oqibatida ular O’rta Osiyo bozorlarini butunlay ko’mib tashlagandi, bu esa rus savdosi uchun 1 Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. T.: 2017. B.48. 2 Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. B .184. 21 YE.K.Meyendorf Buxoroda 300 nafar hind savdogarlari savdo qilganligini aniqlagan bo’lsa, Spasskiy esa ular 250 ta edi deb yozadi. Meyendorf asari asosida Spasskiy “Kratkoye opisaniye Buxari i Xivi” va “O nineshnem sostoyanii nekotorix oblastey i gorodov v Sredney Azii” asarlarini yozgan. Meyendorfning asari asosida A.Kamenskiy o’zining “Statisticheskiy vzglyad na Buxariyu” va “Nravstvennoye sostoyaniye Buxarin” nomli maqolalarini “Severniy arxiv” jurnalida nashrdan chiqargan. Buxoroning xalqaro savdodagi roliga A.F.Negri elchiligining boshqa vakillari ham muhim ahamiyat bergan edi. Elchilik vakillaridan biri o’z xatida shaharning yarmi karvonsaroylardan, bozor va do’konlardan iborat, turli millat savdogarlarining bu yerga intilishi Buxoroning savdo markazi ekanligidan dalolat beradi, deb yozgan edi. Ma’lumki, bu savdo munosabatlari qaroqchilarning bosqinchiliklari natijasida qiyinchilikka duchor bo’lar edi. Buxoro hukumati bu xodisalarni bartaraf qilish uchun hech qanday chora ko’rmas edi. Yuqoridagi xatda ta’kidlanganidek, "yaqinda qaroqchilar Erondan kelayotgan ikkita karvonni va elchilar ortidan Orenburg chegarasidan kelayotgan karvonning kattagina qismini ham talashgan”. A.F.Negri missiyasining vakillaridan biri tabiatshunos tadqiqotchi E.Eversman 1821 yil 21 yanvarda Peterburgta yuborgan xatida “Erondan kelayotgan ikkita buxoro karvoni turkmanlar tomonidan talanib, odamlar o’ldirilgan”ligi haqida yozgan. Tarixdan ma’lumki, Buxoro bilan Eron O’rtasidagi savdo - iqtisodiy aloqalari tez-tez sodir bo’lib turadigan turkman qaroqchilarining talonchiliklari oqibatida, ular O’rtasidagi savdo aloqalari yaxshi rivojlanmagan. Shuning uchun Negri elchiligining vakillari buxoro xukmdorlarini xaqli ravishda ayblagan edilar, negaki ular bu kabi qaroqchilik xarakatlarining oldini olish uchun zarur chora-tadbirlarni ko’rmagan edi. Shuni ta’kidlash lozimki, har doim ham Buxoro hukmdorlari hohlagan taqdirlarida ham yo’llarning xavfsizligini ta’minlash uchun biror tadbir qilishi qiyin edi. Faqatgina xonlik poytaxti yaqinlaridagi savdo yo’llarining xavfsizligini ta’minlash mumkindir, ammo xonlikdagi hukumron bo’lib kelgan bekaror vaziyat tufayli Buxorodan Eronga boradigan yo’lni himoya qilishni hukumatdan kutish befoyda edi. Shuni eslatish lozimki, XIX asrdagi 15 foydalanishgan. Karmana, Xatirchi, Qorako’lda sariq rangdan ko’proq foydalanishgan. Sariq rang tag vazifasidan tashqari xoshiya vazifasini xam o’tagan, uni har qanday rang bilan yonma-yon quyishgan. XX asrning boshlarida esa voxada tayyorlangan matolarda asosan bir-biriga zid uch xil rangdan foydalanilgan. Bular orasida hammadan keng tarqalgani: och pushti, to’q binafsha va sariq ranglardir. Ammo matolarning ta’sirchanligi yanada oshishi uchun zichroq ranglar tanlanganligini ham ko’rish mumkin. Masalan, bir-biriga muvofiq kelmaydigan qizil va ko’k ranglar o’zaro juft qilib olingan. Vohada to’qilgan yo’l-yo’l matolar shu xususiyati bilan bir-biriga yaqin ranglar yonma-yon quyilgan Xorazm va Farg’ona matolaridan farq qiladi. Buxoro gazlamalarida keskin suratda bir rangdan ikkinchi ranga o’tilishi kuzatiladi. XX asrning 20-yillarida Zarafshon vohasida matolarga Farg’ona uslubiga xos rang yoki bezak berishga o’tila boshlangan. II – BOB. XIX asr oxiri – XX asr birinchi choragida Turkiston o’lkasida ichki va tashqi savdo munosabatlari va uning o’ziga xos xususiyatlari. 2.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati 37 masalasiga alohida ahamiyat berilishini ta’kidlagan. U Qobulda g’o’za o’simligi yaxshi o’smasligi sababli paxta Qobulga Buxorodan keltirilishini, lekin Rossiyaga undan ham ko’p miqdorda chiqarilishini eslatib o’tgan. Meyendorf Buxoro bozorlari rastasida hind parchasi va ip gazlama matolari borligini eslatadi. Buxoroga Hindistondan guruch, qimmatbaxo toshlar va yupqa shamshir keltirilgan. U Buxoroning afg’on savdogarlari orqali Kashmir bilan olib borgan savdosi to’g’risida yozadi. Ular Kashmirdan shol va zar iplardan to’qilgan movut olib kelganlari haqida yozadi. Meyyondorf hindlar o’z tovarlari bilan Qobul, Shikarpur, Multon va umuman Hindistondan keladilar, deb yozadi. Ular Kashmir sholi, zar ip bilan to’qilgan ipak matolar, yupqa ip matolar, salla uchun ishlatiladigan oq mato va astarlik uchun ishlatiladigan gulli mato, mayda dur va qimmatbaxo toshlar, nil bo’yog’i keltirgan. Meyendorfning ma’lumotlari orasida Buxoroning Eron bilan savdo aloqalari haqidagi fikri diqqatga sazavordir. U Buxoroda feruza va parcha matolari bilan savdo qilgan eronlik savdogarlarni afg’on. Buxoroliklar Eronga paxta, ipak matolar, movut, qalampirmunchoq, ravoch va rus tovarlari olib borgan. U Buxoro qand Eron, Afg’oniston va asosan Peshavor orqali oladi, deb ta’kidlaydi. Shu mamlakatlardan salla uchun shol matolari, sariq kamar, gilam va feruza keltiradi. Shu xildagi savdoni davom ettirish uchun buxoroliklarga har yili 600 ta tuya kerak bo’ladi. Bu savdo Buxoro uchun Rossiya va Qo’shg’ardan keyingi darajada turganligini Meyendorf ta’kidlab o’tgan edi. Asarda Buxoroning Afg’oniston bilan savdo aloqalari ikkita savdo yo’li orqali olib borilishi xususida fikr bildirilgan. Birinchisi, Balx orqali Qobulga, ikkinchisi esa Buxorodan Hirotga boradigan yo’l bo’lgan. Afg’oniston Buxoroga eng yaqin mamlakat bo’lganligi sababli uzoq yillardan buyon bu ikki davlat O’rtasidagi savdo aloqalari doimiy davom etib turgan. Meyendorf ma’lumotlariga ko’ra, bir savdogar Buxorodan Qobulga 30 marta borgan ekan. Uning yozishicha, Afg’onlar Buxoroga o’zlarining tovarlarini va tranzit yo’li bilan Kashmir sholi matosini olib kelgan. Shunday qilib, Meyendorf keltirgan dalillar XIX asrning 20- yillarida kam Buxoro xonligining Afg’oniston, Hindiston, Kashmir va Eron bilan jadal savdo aloqalarida bo’lib 12 b о ‘yicha rivojlangan. Jumladan, Marg‘ilon, X о ‘jand, Q о ‘qon ipak ishlab chiqarish, Beshariq va Q о ‘qon matoga ishlov berish, Namangan teri-charm mahsulotlari ishlab chiqarish, kulolchilik esa, asosan, Rishton va О ‘ratepada, gilamlar, paloslar Oyim, Dardoq qishlog‘ida, abr matolari Marg‘ilonda, Chust esa о ‘zining mashhur pichoqlari bilan shuhrat qozongan. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, Marg‘ilon aholisi ipak, ipak tolasi va atlas matolar, jun va qog‘oz matolar ishlab chiqarish bilan ham mashhur b о ‘lgan. Eng ahamiyatli tomoni ham shundaki, Marg‘ilonda tashkil etilgan sanoat korhonalari ishchilarining asosiy qismini ham mahalliy aholi vakillari tashkil etgan. 1897 yilgi aholi r о ‘yhatiga k о ‘ra, katta shaharlar aholisining k о ‘pchilik qismini hunarmandlar tashkil etgan. Masalan: Namangan aholisining 64%, Q о ‘qonning 52%, Chustning 54%, Marg‘ilonning 50%, Andijonning 45% mustaqil kasb-hunar egasi hisoblangan x о ‘jaliklardan iborat b о ‘lgan. Shaharlarning ikkinchi katta ijtimoiy tabaqasini savdogarlar va dallollar tashkil etgan. Ta’kidlash lozimki, Farg‘ona vodiysida hunarmandlar iste’mol mahsulotlarini harid qiluvchilar hisoblanmay balki, k о ‘plab ustalar teri, yog‘och, jun, metall, paxta va ipakdan turli buyumlar, kiyim-kechaklarni yetkazib beruvchi ham hisoblanganlar. Rossiya bilan savdo aloqalarining tezlashuvi natijasida shahar aholisi soni о ‘sib hunarmandchilik ham rivojlana boshlagan. Masalan, Q о ‘qon shahrida XIX asr о ‘rtalarida 30 ming aholi va 9 ta karvonsaroy b о ‘lgan b о ‘lsa, 1897 yili uning aholisi 81 ming kishiga yetgan. Shu vaqtda hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchilarning soni 2 mingtaga yetgan. Yana har bir shaharlarda mingtadan shunday d о ‘konlar b о ‘lgan 1 . Vodiyning har bir shahari ana shunday hunarmandchilik sohasiga ixtisoslashgan. Marg‘ilon shoyi matolarga, Chust - pichoq, ot uchun egar, jabduq, Andijon va Q о ‘qon esa oyoq kiyimlari ishlab chiqarishga m о ‘ljallangan edi. Bu davrda hunarmandchilikning о ‘ziga hos jihati shu ediki, ular ma’lum uyushmalarga a’zo b о ‘lib, о ‘zlarining kasbdoshlari manfaatlarini doimo himoya qilib turgan. Bundan tashqari, hunarmandchilik sohalari bevosita uy-r о ‘zg‘or x о ‘jaligi bilan 1 Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср охири – XX аср бошлари) I – китоб. – Т:, “Наврўз”, 2013. B.84. 54 gazlamalar turkman qabilalariga chiqarilgan 1 . Xiva va chul hududlari orqali savdo aytaylik asrlar davomida davom etib kelmaganda edi, XIX asrning 70-yillarida bu darajadagi savdo haqida ran bo’lishi extimol edi. Xulosa shulkim, Xiva va Turkmanlar yurti o’rtasidagi savdo o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganki, buni sotiladigan tovarlar ro’yxati ham tasdiqlaydi. Xivaning Astrobod bilan savdosi esa yovmud qabilalari orqali amalga oshirilgan bo’lib, yovmud turkmanlari 100-150 tuyada taroq uchun ishlatiladiga qoraqayin daraxti va unchalik ko’p bo’lmagan neft keltirishgan. Eronga chegaradosh turkmanlar ot, tuya, qo’y, gilam, tuz, neft chiqargan uning o’rniga Erondan qurol, yog’och, porox, tamaki, bo’yoq va mevalar keltirilgan. 1.2 Turkistonda sho’rolar hukumronligi davrida savdo – sotiq timizda olib borilgan o’zgarishlar 1 Г ильмсрссн. Хива в нынешнем своем состоянии. Выр. «Отечественные записки». 1840. С.105. 30 deb ta’kidlagan edi. Hatto u podsho hokimiyatining ingliz tovarlarining boj solig’isiz Kavkaz (Batum-Baku) orqali Eronga kiritilishini ta’qiqlovchi hujjat ishlab chiqqanligini ijobiy baholagan edi. Xususan, u mazkur ingliz tovarlarining katta qismi Buxoroga ham kirib kelishi mumkinligini ilgari surgan edi. XX asrning boshlarida rus publitsistikasi markazida O’rta Osiyo va Sharqda ingliz-rus raqobati muammosi turgan-ki, natijada Rossiyaning ishbilarmon tabaqalari tomonidan “buxoro muammosi”ga yangicha e’tibor qaratala boshlandi. Hatto, ba’zi siyosiy doyra vakillari Buxoro amirligining vassal davlat sifatida saqlanib qolish yoki qolmaslik masalasini O’rtaga tashlay boshladi. Xususan, ular xonlikni tugatib, uni Turkiston o’lkasining bir bo’lagiga aylantirish masalasini ko’tarib chiqa boshladilar. Rossiya davlati polkovnigi M.V. Grulev, Buxoroda hozircha amirlik boshqaruv tizimini saqlab qolishini, ammo uning qo’shni davlatlar bilan savdosi ustidan qattiq nazoratni kuchaytirish lozimligini, toki ingliz tovarlarining Afg’oniston orqali xonlikka kirib kelishining oldini olish choralarini ko’rish zarurligini talab qilib chiqdi. Hatto, M. V. Grulev Buxoroga Hindistondan talabgor tovarlar, yani indigo va mal-mal kabi tovarlarni olib keltirilishi zaruriyati borligini anglagan xolda, bu savdoni ham russlarning qo’liga o’tishi tarafdori ekanligini ma’lum qildi. Bu davrdagi Buxoro xonligi haqidagi ko’plab nashrlar D.N.Logofet qalamiga mansub bo’lib, u o’z asarlarida Chor Rossiyasini Buxoro ustidan nazoratda bo’shliq qilayotganliklari uchun tanqid qilib, rus kapitalistlarini Buxoro boyliklarini faol egallashga chaqirgan. U Buxoroning qo’shni davlatlar bilan tashqi iqtisodidan katta foyda ko’rish mumkinligini tushungan. XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Turkiston general-gubernatorligida, uzoq yillar amirlik hududida xizmat qilgan va amirlikning xo’jalik va savdo-sotiq masalalari bilan shug’ullangan A. F. Gubarsvich-Radobilskiy o’zining “Ekonomicheskiy ocherk Buxari i Tunisa” nomli asarida xonlikning iqtisodiy ahvoli va Rossiya tomonidan uni ekspluatatsiya qilish masalalarini tadqiq qilga1. Ayniksa, Buxoro amirligining Rossiya boj tizimiga tortilishi va uning Rossiya uchun manfaatli tomonlarini ko’rsatib bergan. Shunday qilib, Buxoro masalasida qalam tebratgan rus tadqiqotchilari, jumladan M. A. Terentyev, L. F. Kostenko, D. 25 joylashgan bu zavodga paxta atrofdagi qishloqlardan ot va ho’kizlar qo’shilgan aravalarda tashilgan. Paxta yetishtirishning ko’payishi tufayli, 1889 yili Kattaqo’rg’on shahrining vokzali yaqinida injener L.O.Yugovich tomonidan 4 ta jin o’rtanilgan va bug’ bilan ishlaydigan paxta zavodi qurildi. 2 Paxtaga bo’lgan talabning oshib borishiga qarab, ikala zavod ham takomillashtirilib borildi. Bu esa, o’z navbatida, qo’shimcha sarf-xarajatlarni talab qilar edi. Ortiqcha xarajatlarga bardosh bera olmagan Tinxachev zavodini buxorolik savdogar Mirxikmat Mirsolihovga sotib yubordi. Zavodning yangi egasi uni qayta jihozlab qo’shimcha bug’ dvigateli o’rnatgandan keyin, u yanada ko’proq foyda keltira boshladi. Paxta zavodlarining quvvati oshib borishi natijasida ko’p miqdorda chigit to’plana boshlagan. Ilgari qadrsiz bo’lgan, hatto ayrim viloyatlarda qishda o’tin sifatida foydalanilgan chigitdan 1890 yildan boshlab sanoat usulida yog’ olishga kirishildi. O’lkada dastlabki yog’ zavodi K.K.Drjeveskiy tomonidan Yangi Buxoro (Kogon) da qurildi. Biroq, bu zavodning aholidan chigit yig’ib olish imkoniyati cheklanganligi, ayniqsa,mahalliy aholining g’ayridinlar tomonidan sanoat usulida tayyorlangan yog’ni iste’mol qilishni istamasligi tufayli mahsulot sotilmay qola boshladi. Zavod mablag’ yetishmasligi oqibatida to’xtab qoldi. Samarqand viloyatining Chelak qishlog’ida L.L.Xorvat tomonidan qurilgan yog’ zavodi, L.O.Yugovich tomonidan Kattaqo’rg’on shahrida qurilgan yog’ zavodi ham shu ahvolga tushdi 1 . Vaziyatni oldindan sezgan Yugovich zavodni akseonerlik jamiyati ixtiyoriga o’tkazib oldi. 1882 yildan boshlab jamiyat Yugovichning paxta va yog’ zavodini qayta jihozlashga kirishdi. Dastlab, zavodda 55 ot kuchiga ega bo’lgan bug’ mashinasi o’rnatildi. Lankoshir va Felzer zavodlaridan ikkita qozon, AQShning “Igl” zavodidan 6 ta jin keltirildi. Ko’rilgan chora-tadbirlar tufayli zavodning quvvati ortib, unda har yili o’rta hisobda 160 ming pud tozalangan paxta, 20 ming pud yog’ ishlab chiqarilgan. O’lkada-viloyatda sanoat ishlab chiqarishi va kapitalistik munosabatlarning 1 Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до первой мировой войны.// Общественные наука в Узбекистане. 1961. C .24. 39 Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Umumiy sahifasi 62 betni tashkil etadi. 9 Toshkentda hunarmandchilik va savdo-sotiq nisbatan tez rivojlandi. N.G.Maletskiyning ma’lumotlariga ko’ra, Toshkentda “mustahkam sex tashkilotlariga birlashgan hunarmandlar, dehqonlar va savdogarlar jamoatchilik ishlarini o’zaro kelishgan xolda bajaradilar”. Rus hujjatlarida ifoda etilishicha, deb yozadi u. XIX asr o’rtalarida O’rta Osiyo “Gamburgi” Toshkentda shaharni o’z-o’zini boshqarishga asoslangan ajoyib tamoyillar rivojlandi va mustahkamlandi. Toshkent shahrining rivojlanishiga uning tabiiy jihatdan qulay joyda joylashganligi, atrofida qazilma boyliklar ko’pligi, shuningdek, ko’chmanchi xalqlar bilan muntazam suratda savdo aloqalarining kuchayib borishi kuchli tasir ko’rsatdi. Toshkent viloyatida qazilma boyliklarning ko’pligi haqida Nurmuhammad Alimov esdaliklarida shunday deyilgan: “Toshkent va Turkistonga qarashli yerlarda temir ko’p bo’lib, uni tog’lardan ko’pincha, Chilchi (Chirchiq) daryosidan qazib oladilar; misni Samarqand tarafdan keltirishadi va arzon bahoda sotishadi 1 . Turkiston yaqinida qo’rg’oshin ko’p bo’lib, zarur bo’lganda kishilar uni o’zlariga kerakli miqdorda quyib olishgan. Chirchiqning yuqori, qumli qismidan oltin ajratib olishadi va Buxoroga olib borib sotishadi, aholi shuni hisobidan kun ko’radi, Chilchi daryosidan olingan oltin Buxoroda Sirdaryonikiga nisbatan yuqori baholanadi”. Biroq, turli birikmalardan oddiy usulda metall ajratib olish mashaqqatli, ammo kam daromadli ish bo’lgani uchun odamlar bu sohaga unchalik qiziqmadilar 2 . O’lkada kam miqdorda qazib olingan metall xonliklar va aholi extiyojini qondira olmas edi. Qazib olingan ruda korxonalarga uzilishlar bilan kelib turganligi tufayli xonaki zavodlarni uzluksiz ishlatib turishning iloji bo’lmagan. Metall ishlab chiqarish korxonalarining ish usuli sodda, ish sharoiti og’ir va mehnat unumdorligi past bo’lganligi tufayli ishchilarning mehnat haqi oz bo’lgan. Shu sababli o’lkada bunday korxonalar deyarli rivojlanmagan. Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan bosib olingach, uning chegaralari chet mamlakatlardan keltirilayotgan tovarlar, 1 Хвостов В.М. Проблемы истории внешней политики России и международные отношения в конце 19 - нач. 20 вв. Избранные труды. – Москва: Наука, 1977. C .74. 2 Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т .: Iqtisod–moliya, 2008. B.29. 33 bog‘liq b о ‘lib, k о ‘plab hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari dehqonchilik, bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullanishib kelishgan. Shuningdek, vodiy sharoitida uy hunarmandchiligi ham rivojlangan. Bunda ip yigirish, t о ‘qish va kigiz bosish kabi kasblar alohida ajralib turgan. Farg‘ona vodiysi hunarmandchiligida keng tarqalgan sohalardan yana biri temirchilik hisoblanadi. Bu sohaning rivoji dastavval hom ashyoga bog‘liq b о ‘lgan. 1913 yilda mahalliy hunarmandlar 72foiz metall buyumlar ishlab chiqargan. Rivojlangan sohalardan biri metall q о ‘yish bilan bog‘liq b о ‘lib, uni k о ‘p joylarda degrezlik (ya’ni “qozon quyish”) yoki qozonchi, pozagar - omoch tishi quyuvchi deb nomlashgan. Degrez, odatda, har hil hajmdagi qozon, poza omoch(tish), choyidish, obdasta, shamdon, qora chiroq, arava g‘ildiragiga tagch о ‘yon, qandil, keshga kabi buyumlarni quygan. Ular honlik davrida qurolsozlik ham qilishgan. Chunki, qadimda zambarak va t о ‘plar jez va ch о ‘yondan quyilgan. XIX asr ohiridan boshlab, degrezlar uchun hom ashyo asosan Rossiyadan olib kelingan. Degrezlarning asosiy mahsuloti (bu davrda paxtachilik rivojlangani uchun) omoch tishi b о ‘lib, u umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotning 85 foiz tashkil qilgan. Umuman, Farg‘ona vodiysida metall buyumlar ishlab chiqarish t о ‘rtta asosiy sohaga: temirchilik, zargarlik, misgarlik va tunukasozlarga b о ‘lingan. Temirchilar tomonidan x о ‘jalik uchun bevosita kerak b о ‘lgan yigirma hildan k о ‘proq mehnat qurollari, hususan, Q о ‘qon shahrining о ‘zida 32 hil temir mahsulotlari ishlab chiqarilgan. Ayrim tumanlar muayyan temir mahsulotlarini ishlab chiqarish b о ‘yicha mashhur b о ‘lgan. Masalan, Andijon, Chust, Namangan, Shaxrihon ustalari pichoq yasash b о ‘yicha о ‘z mahoratlari bilan tanilgan. Bundan tashqari, misgarlik ham rivojlangan b о ‘lib, ular turli hil idishlar, turli qutichalar, sandiqlar ishlab chiqargan buyumlarga k о ‘pincha b о ‘rttirilgan va о ‘yilgan naqshlar solingan. Rossiya bosqinidan keyin esa samovar ishlab chiqara boshlaganlar. Misgarlarning asosiy hom ashyosi jez, sariq mis b о ‘lib, ular asosan Rossiyadan keltirilgan. Shuningdek, ish jarayonida ruh, q о ‘rg‘oshin, kislota, nashatir ham kerak b о ‘lgan. Odatda, idishlar qizil misdan yasalgan. XIX asr ohiri 55 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………2-9 I – BOB. Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’siri. 1.1 XIX asrning oxiri XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning qo’shni davlatlar bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlari………………………10-30 1.2 Turkistonda sho’rolar hukumronligi davrida savdo – sotiq timizda olib borilgan o’zgarishlar……………………………………………………………………31-37 II – BOB. XIX asr oxiri – XX asr birinchi choragida Turkiston o’lkasida ichki va tashqi savdo munosabatlari va uning o’ziga xos xususiyatlari. 2.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati…………………38-52 2.2 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo – sotiq va hunarmandchilikning rivojlanishi…………………………………………......53-57 III. Xulosa…………………………………………………………………….58-59 IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………....60-62 1 xususiy tadbirkorlar faoliyat kursata boshladilar. Masalan, 1907 yili baxorida savdo-sanoat vaziri boshchiligida to’qimachilik sanoatining bir gurux mashxur korchalonlar tomonidan podshoga yozilgan bayonnomaga “Emil Sindeye”, “Vikula Morozov”, M.N.Polishin, Ivan Konovalov, “Yaroslavl katta manufakturasi”, Albert Gubner, Andrevskiy shirkati, Ismoilov, Krengolm, Viskovskiy, Vonnesenskiy manufakturalari va boshqalarning boshliklari imzo chekishib, ular xususiy temir yo’l qurishga ruxsat berishni va Yettisuv temir yo’lini qurilishini tezlashtirishni iltimos qildilar. 1908 yildan boshlab o’lka temir yo’l qurilishida yangi bosqich boshlandi. Ilgari temir yo’l qurilishi faqat davlat tomonidan amalga oshirilgan bo’lsa, keyinchalik bu ishni xususiy tadbirkorlar o’z zimmasiga ola boshladilar. Ular 458400 rublik aksiya kapitaliga ega bo’lgan “Qo’qon-Namangan” temir yo’l jamiyatini tashkil etdilar 1 . 1912 yili bu jamiyat 89,6 km lik Quqon-Namangan temir yo’l qurilishi boshlab yuborildi. O’lkada tobora rivojlanib borayotgan kapitalistik munosabatlar xususiy mulkdorlarning temir yo’l qurilishiga e’tiborini kuchaytirdi. 1913 yili maxalliy paxta shirkatining ega bo’lgan R.Potelyaxov savdo uyi Asakadan Vannovskiy stansiyasigacha temir yo’l kurildi. Faoliyat tobora o’zgarib borayotgan “Qo’qon-Namangan” temir yo’l jamiyati Namangandan Andijon orqali Jalolobodgacha hamda Andijondan Qo’qon qishloq va Chinobodgacha temir yo’l qurilishiga ruxsat oldi. 1913 yili Kogon-Termiz temir yo’li qurilishiga ham ruxsat berildi. Shunday qilib, xususiy temir yo’l qurilishiga e’tiborni kuchaytirish natijasida 1912-1915 yillarda O’rta Osiyoda quyidagi temir yo’l shaxobchalari qurildi. Temir yo’l shaxobchalarining qurilishi Turkistonda aholi zich yashaydigan barcha tumanlarni o’zaro bog’ladi. Bu shahobchalar yirik paxta zavodlari va kolarga ham yetazildi. Natijada, o’lkada yetishtirilgan paxta tolasi, meva, ipak va boshqa tovarlar Rossiya bozorlariga tashila boshlandi. Faqat Xiva xonligigina temir yo’l orqali bog’lanmagan edi. Toshkent-Orenburg temir yo’li qurilishi bilan Orol dengizida ham kemalar qatnovi avj oldi. Shundan keyin 1 Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B .66. 44 I – BOB. Mustamlaka ma’muriyatining o’lka savdo – sotiq munosabatlarida olib borgan siyosatining mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’siri. 1.1 XIX - XX asrning birinchi choragi davrida xonliklarning qo’shni davlatlar bilan olib borga savdo – sotiq munosabatlari XIX asr Buxoro xonligining qo’shni davlatlar bilan aloqalarini o’rganishda yangi bosqich hisoblanadi. Rus tadqiqotchi olimlari, chinovnik ofitserlari va sayyohlari yangi ma’lumotlar to’play boshlaydi. Jumladan, 1800 yili Toshkentga rus ofitserlari Pospelov bilan Bo’rnashevning ekspeditsiyasi tashqil qilindi. Ular Pavelning topshirig’iga binoan O’rta Osiyo hududini o’rganishi kerak edi. Ular Toshkentni va uning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalarini o’rganishga katta ahamiyat bergan. Pospelov va Burnashevlarning ma’lumotlariga ko’ra, toshkentliklar Buxoro, Rossiya, Xitoy, Eron va Hindistondan keltirilgan ko’p mollarni sotib olganlar. Buxoroning qo’shni davlatlari bilan aloqalari tarixi XVIII asrning oxirlari va XIX asrning boshlarida 30 yildan ortiq Sharq mamlakatlari bo’ylab sayoxat qilgan Gabaydulla Amirov tomonidan ham yozib qoldirilgan. Uning ko’rsatmalari 1825 yil “Aziatskiy Vestnik” jurnalida nashr qilingan 1 . G.Amirovning ma’lumotlariga ko’ra, Hindistonning Jaynagar va Xaydarobod shaharlariga Buxoro va Qobul mollari qatori rus tovarlari ham keltirilgan. Buxoroning tashqi savdo aloqalarida, uning qo’shnilari Marv va Hirot aholisi alohida ro’l o’ynagan. Buxorolik savdogarlar Marvga har xil rus tovarlarini olib kelgan. Rus tovarlari Buxoro orqali Hirot bozorlariga ham olib borilgan. G.Amirovning Buxoroning savdo ahamiyati to’g’risidagi fikrlarini Mulla Alim Mahmudninng “Tarixi Turkiston” asari ham tasdiqlaydi. Muallif bu asarda Buxoroni o’z davrining muhim savdo markazi bo’lganligini ta’kidlagan 2 . G.Amirov Qobul shahrining Buxoro-Afg’oniston savdosidagi muhim markaz ekanligi haqida yozib, bozorlarida 4 ta karvon-saroy, ularda Hindistonlik, 1 Амиров Габайдулла. Описание, составленное из записок словесных сведений, отобранных от выходца из Азии, пленного Габайдуллы Амирова, странствовавшего более 30 лет и проводившего по большей части жизнь свою в разных местах Индии (Из ХШ книги Записок Генса) //Небольсин П. Очерки торговли России с Средней Азией. Приложение П //Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.1. - СПб., 1855. С.35 2 Алимова. Р. Ў рта осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. T .: 2017. B .31. 10 kashmirlik, eronlik va buxorolik savdogarlar to’xtashgan, deb ma’lumot beradi. Sayohatchi Hindistonda bo’lgan vaqtida uning savdosi bilan yaqindan tanishgan. Uning yozishicha, Xaydarobodda ipak va paxtadan juda chiroyli matolar to’kilib, ular Qobul, Qandahor, Hirot va Buxorogacha olib borib sotilgan. Sayyox Jaynagarni muhim savdo shahri deb baholaydi. U shahar bozorida eron, afg’on, buxoro va qisman rus tovarlari sotilayotganligini ko’rgan. Ma’lumki, rus savdogarlari O’rta Osiyo va boshqa Sharq bozorlariga to’g’ridan-to’g’ri kirish imkoniyatiga ega bo’lmagan. Ammo afg’on, eron, hind savdogarlarining vositachiligi orqali rus tovarlari O’rta Osiyo va Sharq mamlakatlariga olib borilgan. Amirov Kashmir savdosi haqida «Kashmirda 12 ming dastgoh bo’lib, unda 100000 shol ro’moli to’qiladi, undan 60000 Hindistonga, 12000 Eron, Turkiya va boshqa joylarga, 3000 Buxoro va Rossiyaga jo’natishga mo’ljallangan, 20000 ni aholi sotib olgan, deb yozadi. Biz uchun YE.K.Meyendorfning asari muhim ahamiyatga ega. XIX asrning 20-yillarida Chor Rossiyasi Buxoro amirligiga o’z ekspeditsiyasini yuboradi. 1820-1821 yillardagi A.F. Negri boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibida tabiatshunos YE.K.Meyendorf ham bo’lgan. U sayohati maxsuli sifatida 1826 yilda “Puteshestviye iz Orenburga v Buxaru” deb nomlangan kitobini nashr qildirgan. Asarda ko’proq Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. U Buxoroni savdo-sotig’i rivojlangan, Afg’oniston, Eron, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan doimiy qizg’in savdo aloqalarida bo’lgan, aholisi zich joylashgan shahar, deb hisoblagan. U Buxoroda bo’lganida 14 ta karvon saroy mavjudligini aniqlagan. Ular Abdullajon, Qo’shbegi, Hind, Nugoy, Xonqa, Jo’ybor, Toshkent, Qarshi, Mirzaqul, Amir, Kullota, Fishana, Dankulla, Shir va Urganch nomlari bilan atalgan. XIX asrning 40 yillarida Buxoroda 4 ta g’isht karvon-saroy bo’lgan bo’lsa, XIX asrning 40 yillarida N.V.Xanikov davriga kelib ularning soni 24 ta g’isht va 14 ta cho’pkori karvon- saroyga yetgan 1 . Karvon-saroylarning yetishmaganligi sababli katta timlar qurila boshlangan. Buxoroning qishloq xo’jaligi hususida yozib, Buxoro paxtasining kattagina qismi eksport qilinganligi boyis paxta yetishtirish 1 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. - М.: Наука, 1975. С.42. 11 turganlini tasdiqlaydi. Jumladan, keyingi to’rt-besh yilda Buxoroda hindlar soni juda tez ko’payib ketib 300 taga yetgan, ularning bir qismi muhim o’rnashib olgan bo’lsa, qolgan qismi esa Qobulga borib kelib turadi. Buxoroda tahminan 4000 Afg’onlar bo’lib, ularning bir qismi savdo bilan shug’ullangan. Eronliklar esa 40000 kishi bo’lib, ularning aksariyat ko’pchiligi qullar bo’lgan. Buxoro xonligi haqidagi muhim ma’lumotlar A.F.Negri ekspeditsiyasining vakili E.Eversman tomonidan ham to’plangan. Uning kitobida Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yaxshi aks ettirilgan. Eversman ma’lumotlariga ko’ra, Buxoro Rossiyaning bir qator shaharlari: Troitsk, Orsk, Orenburg, Astraxan, va boshqa Sharq davlatlari: Eron, Afg’oniston, Hindiston, Kashmir bilan savdo aloqalari o’rnatgan. Muallif Rossiyadan Buxoroga keltirilgan tovarlarni sanab o’tadi. U Erondan 500 ta tuyada ipak va jun kiyimlari, shol, rumollar va boshqa tovarlar keltirilishini xabar qiladi. Kashmir va Qobuldan Buxoroga asosan, Kashmir sholi, Hindlarning gulli ip matolari, zar ip bilan to’qilgan gulli oliy navli ipak kiyimlar va nil bo’yog’i keltirilgan. Eversman ma’lumotlariga ko’ra, Kashmirdan har yili 40000 shol olib chiqilgan, ulardan Buxoroga faqat 3000 tasi keltirilgan. Eversman Meyendorf kabi Buxoroni Osiyo tranzit savdosining muhim markazi sifatidagi ahamiyatini ta’kidlab o’tadi. U ham Meyendorf kabi Buxoro shahrida mavjud bo’lgan karvon-saroylar xususida fikr bildirgan. Masalan: hind karvon-saroyida hindlar, xitoy karvon-saroyida qoqonlik va koshg’arlik savdogarlar, tatar karvon-saroyida tatarlar yashaganligi haqida ma’lumot bergan. Muallif o’z e’tiborini Buxorodagi qimmatbaxo toshlar savdosiga qaratgan. U yerda asosan feruza, la’l, siyoxrang gilvata, silliklangan karneollar, lazurit sotilgan. Lazurit Buxoroda xonalarni bo’yashda bo’yoq sifatida ishlatilgan. Eversman, Buxoroga Erondan ishlanmagan feruza keltirilib, Buxoroda silliklanganligi, Badaxshondan - lazurit va gilvata keltirilganligini yozadi. Buxoroda iptlov berilmagan lazurit narxi, xajmiga qarab 20 dan 40 golland dukatigacha narxda sotilgan. Negri missiyasining yana boshqa bir ishtirokchisi Budrin bo’lib, uning asari 1871 yil Sankt-Peterburgda nashr qilingan. Unda XIX asrning birinchi choragida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va 13 jarayonining tezlashishiga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo’lsa-da, qishloq xo’jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko’tara olmadi. Tadqiq etilayotgan davrda mahalliy savdogarlar, hunarmandlar bilan bir qatorda Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlardan Turkistonga haqiqiy tadbirkorlar, ishbilanmonlar bilan bir qatorda osonlik bilan boylik orttirish ilinjida olg’irlar va tekinxo’rlarning kirib kelishi, ularning foyda olish ilinjida turli sohalarga o’zlarini urishlari, ish jarayonida erishilgan yutuqlari, xato va kamchiliklarini atroflicha yoritish hozirgi paytda mamlakatimizda keng yo’l ochib berilayotgan tadbirkorlik, ishbilarmonlik sohasida qilinayotgan ishlarga yordam berishi shubhasizdir. Mavzuni o’rganilganlik darajasi . XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hundarmandchilik hayotiga oid ma’lumotlar bir qator tarixchi olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida masalaning ayrim jihatlari yoritilgan. Mazkur mavzuga oid adabiyotlarni davriylik jihatdan quyidagi ikki guruh: 1) sovet davlati hukmronligi davridagi nashr etilgan adabiyotlar; 2) O‘zbekistonning davlat mustaqilligi davri tadqiqotlariga ajratilib o‘rganildi. Birinchi guruhga kiruvchi mavzuga oid sovet davrida chop etilgan tadqiqotlarda sinfiylik mafko’rasining ustunligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu adabiyotlarga: N. A. Akapov, V. A. Antipin, V. I. Vekselman, I. F. Gindin, N. A. Xalfin, M. S. Ivanov, A. M. Aminov, I. Nizomiddinov, V. M. Xvostop, B. I. Iskanderov, M. K. Rojkova, A. L. Popov, N. Povlovlar 1 o‘rganilayotgan muammoga kommunistik mafko’ra, sinfiylik nazariyasi 1 Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного института. Вып.8. Т.1959. // Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903. // Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до первой мировой войны.// Общественные наука в Узбекистане. 1961. // Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960. // Халфин Н. А. Россия и ханства Средней Азии. М., 1974. // Иванов М. С. Очерк истории Ирана. М., 1952. // Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в X VI -XIX вв. -Ташкент, 1952. // Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари. -Тошкент, 1961. Из истории среднеазиатских-индийских отношений (IX-XVIII вв.). –Т.: Узбекистан; 1969. // Хвостов В.М. Проблемы истории внешней политики России и международные отношения в конце 19 - нач. 20 вв. 4 19. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш – Т.: Шарқ, 1998. // ХIХ – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари тадбиркорлик тарихидан // O”zbekiston tarixi. №3. 2007. 20. Мусаев Н. ХIХ асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. 21. Расулов А.А. Туркистон ва Россия ўртасидаги муносабатлар. – Т.:2016. 22. Сафаров Т.Т. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX асрнинг бошларида Ўрта Осие? савдо йўллари. Бухоро. 2008. 23. Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy , madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023. 24. Шарафиддинов А. Фарғона вилояти тарихидан лавҳалар. ( XIX аср охири – XX аср бошлари) I – китоб. – Т:, “Наврўз”, 2013. 25. Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). – Тошкент. 2005. 26. Муртазаева Р.Х., Дорошенко Т.И и др. История Узбекистана. Электронный учебник для вузов. – Ташкент. 2010. 27. Amanova. F. Buxoro amirligining iqtisodiyotiga tarixiy nazar. (XIX asr oxiri XX asr boshlari). T .: 2013. 28. Urakov . D . Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари. T .: 2021. 62 Qisqa vaqt ichida hukumat doirasida bu masalaga doir qirqqa yaqin loyihalar ishlab chiqildi. Ular orasida temir yo’l qurilishiga Krasnovodsk qal’asidan boshlash loyihasi maqbul deb topildi. 1869 yili harbiy istehkom sifatida Kaspiy dengizi bo’yiga qurilgan. Bu qal’a Volga daryosi orqali tashib kelingan qurilish materiallarini joylashtirish uchun qulay edi. Ikkinchidan bu qal’a jangovar turkman qabilalarini bo’ysundirish uchun strategik jihatidan muhim ahamiyatga ham ega edi. Turkman urug’larini bo’yso’ndirishning cho’zilib ketishi hamda Angliyani Turkistonga o’z ta’sirini kuchaytirishga intilishi natijasida Buxoro va Xiva xonliklariga nisbatan o’z mavqiyeining pasayishidan cho’chigan Rossiya hukumati temir yo’l qurulishini aynan Krasnovodsk qal’asidan boshlashga qaror qildi. Temir yo’l qurilishi boshlig’i qilib Baranovsk, temir yo’li komissiyasining ish yurituvchisi a’zosi ishbilarmon general M.I.Annekov tayinlandi. Unga yo’l qurilishi muxandisi Lesser ko’maklashadi. Temir yo’l qurilishini amalga oshirish uchun dastlab harbiy qurilish batal’oni tuzildi. Uning tarkibiga 25 ta zobit, 30 ta injiner-texnik va vrachlar hamda turli kasblarga ega bo’lgan 1081 kichik zobit va askarlar bor edi. Ulardan tashqari tuproq ishlarini bajarish uchun Smolensk guberniyasidan 200dan ortiq ishchilar, shuningdek bir qancha eroniylar jalb qilingan. Ularga oyiga o’rtacha 25-30 rubl xaq to’langan. Yo’l qurilish ishlariga 1880 yili 26-avgustda Mixaylovskoye qurfazidan Qizil Arvatgacha bo’lgan 217 chaqirimlik masofada boshlab yuborildi. Davlat yo’l qurilishi uchun zarur barcha xarajatlarni o’z zimmasiga oldi. Biroq qurilishga mablag’ bilan ta’minlashda uzilishlar bo’la boshladi. M.I.Annenkov varshavalik savdogar I.N.Kerenovskiy bilan shartnoma tuzdi. I.Karenovskiy temir yo’l qurilishini zarur mablag’ bilan ta’minlab turishni o’z zimmasiga oldi. Shundan keyin boshlangan ishlar tezlashib dastlabki samarasini bera boshladi. Temir yo’l 1881 yil 1-yanvardan 60 chaqirim masofaga qurilib Bola-Eshim degan joygacha yetkazildi. Tarixda birinchi marta kuchma qumlardan o’tkazilgan temir yo’l qurilishining Qizil Arvat qismi katta qiyinchiliklardan keyin 1881 yil 1 sentyabrda ishga tushirildi. Rossiya imperiyasining Turkistonni batamom egallab olish maqsadidagi xarakatlari Angliya xukmron doiralarining jiddiy qarshiligiga 41 xujumiga uchraydi, eng zarur qimmatbaxo ashyolardan boshqa hamma narsani tashlab chekinishga majbur bo’ladi. 1825 yilda rus hukumati tomonidan Nikolay II ning yaqinlaridan polkovnik Berg rahbarligida Ustyurt, shuningdek Kaspiy va Orol dengizlari oraligidagi kengliklarni tadqiq etish maqsadida ekspeditsiya tashqil etildi. Biroq, Berg ekspeditsiyasi 1826 yilning mart oyida Saroyga qaytib ketadi. Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar o’rnatgan, xattoki u Rossiyaning Sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat ham bo’lgan. Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali Sharq davlatlariga jo’natgan savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz uchun manba vazifasini o’taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayoti haqida batafsilroq ma’lumotlar talayginadir. Masalan: N. A. Xalfin Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning muhim rol o’ynashini ta’kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga borishgan, u yerda buxoro tovarlari va chet el mollarini olib Orengburg, qirg’iz cho’llari orqali, yoki Mang’ishloq va Kaspiy dengizi orqali Astraxanga borishgan. O’rta Osiyo bilan Hindiston va Afg’oniston O’rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari to’g’risida XIX asrning 30 yillari boshlarida maxfiy topshiriq bilan Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko’p xarakterli ma’lumotlar beradi. Afg’onistonning ichki va tashqi tranzit savdo aloqalarida mamlakatda yashovchi Afg’on savdogarlari kabi tojiklar, hindlar va eronlik savdogarlar katta rol o’ynagan. Ko’chmanchi Afg’on qabilalari hisoblangan povinda vositachi rolini bajargan. Elfinston ma’lumotiga ko’ra, povinda orasida XIX asr boshlarida 3000 boylikka ega bo’lgan bir nechta savdogarlar bo’lgan. Ular O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtasida hamkorlik qilgan. XIX asrning 40 yillarida Rossiyada Xiva xonligi haqida bir qator maqolalar e’lon qilina boshlaydi. Jumladan, 1840 yilda e’lon qilingan G. Gilmersenning “Xiva, v nineshnem svoyem sostoyanii” maqolasida Xivaning Afg’oniston bilan savdo qilishi, hattoki Xivada 15 Afg’on oilasi yashaganligi, ular asosan savdo qilish uchun Xivaga kelishganligi, ba’zilari tabiblik bilan ham shug’ullanganligi ta’kidlangan. U maqolada karvonlardan boj solig’i pul bilan 27 aloqalarining rivojlanishiga inglizlarning to’sqinlik qilishi kerakligini qattiq turib targ’ib qilgan edi. Shunday qilib, Bernsning asari rus jamoatchiligini O’rta Osiyoning savdo - iqtisodiy hayoti bilan tanishtirdi va Sharqda rus-ingliz raqobatini yanada rivojlantirishga undadi hamda O’rta Osiyo haqida ilmiy sohada esa yangi ilmiy asarlar paydo bo’lishiga zamin yaratdi. 1833 yili V.A.Perovskiy Orenburg general-gubernatori etib tayinlangach, chorizmning O’rta Osiyoga faol harbiy xarakatlari boshlanib ketadi. Perovskiy 1833-1842 va 1851-1856 yillarda Orenburg general-gubernatori bo’lgan. Uning davrida cho’llarda ko’plab istehkomlar qurilgan, Orol dengizi o’rganilgan va u yerda kema qatnovi yo’lga qo’yilgan, Oq Machit qal’asi ishg’ol qilingan va 1854 yili Xiva xoni bilan Rossiya uchun foydali shartnoma tuzilgan edi. Perovskiy Buxoroning siyosiy ahvolini, uning ichki va tashqi savdosini bilishga qiziqib, Orenburg savdosini o’rganib chiqadi. Shu maqsadda u Buxoroga maxfiy ko’rsatma bilan P.I.Demezonni elchi qilib jo’natadi. Elchi Buxoroning Rossiyaga munosabati masalasini va O’rta Osiyoning boshqa davlatlar bilan savdo aloqalarini o’rganishi kerak edi. Sardiniya qirolligidan bo’lgan P.I.Demezon 1830 yilda Qozon universitetida Sharq tilshunosligi bo’yicha nomzodlik unvonini olib, 1831 yilda Orenburgdagi Neplyuev kadet korpusida arab va fors tillaridan o’qituvchilik qiladi, sentabr oyidan esa Orenburg chegara komissiyasida tarjimon bo’lib xizmat qila boshlaydi. P.I.Demezon mulla kiyimida Mulla Jafar ismi bilan Buxoroga jo’nagan. Tarjimonlik va o’qituvchilik faoliyati unga Sharq tillari, Sharq urf- odatlari va Sharqona odobni doimo takomillashtirib borishga imkon yaratgan, hamda Sharq mamlakatlarida sodir bo’layotgan voqealardan doimo xabardor bo’lib turishiga yordam bergan. P.I.Demezon 1833-1834 yillarda Buxoroda bo’lib, Buxoro tarixi bilan bog’liq ko’p ma’lumotlarni yiqqan edi. Keyinchalik bu xabarlar tarixchi N.A.Xalfin tomonidan nashr qilingan. Demezon Buxoro bilan X,inDistop O’rtasidagi an’anaviy savdo aloqalarining rivojlanganligini ta’kidlab o’tadi. Shu bilan birga, boshqa tadqiqotchilardan farkdi o’laroq, Demezon Buxoro bozorlarining torligini, Hindiston uchun talabgor bo’lgan tovarlarni ishlab 20 muhim o’rin egallagan. Shaharda savdo va hunarmandchilik bilan shugullanuvchilar soni qariyb 40000 kishiga yetgan. O’lkada uzoq yillar xizmat qilgan general A.P.Xoroshkin, “Toshkentda savdogarlar juda ko’p, 20-30 rubl puli bo’lgan (o’sha davrda 1 ta qo’y 3 rubl atrofida turgan) kishi savdogarlik qilaveradi”, degan fikrni bildirgan edi. XIX asrning II yarmida Buxoro va uning atroflarida 10-12 mingga yaqin to’quv dastgohlari bo’lgan. Buxoro shahrining o’zida 46 ta ipak to’qish korxonasi bo’lib, ularda 197 kishi mehnat qilgan. Buxoro shahrida paxta tolasidan tashqari pilla tolasidan ham mato to’qilgan. 1 funt hom pilla 2 rublga sotilgan. Yirik shaharlarda joylashgan to’qimachilik korxonalari egalari yigirilgan ipdan tashqari, atrof qishloqlardan olib kelingan tayyor iplarni ham xarid qilishgan. Pillachilik Romitanda, Qorako’l, Xatirchida ancha taraqqiy etgan. Bu tumanlarda yetishtirilgan pilla Buxoroda ipakka aylantirilgan. Buxorolik hunarmandlar ipak matolar tayyorlashda moxir bo’lishgan. Ipak matolardan qimmatbaho gazlamalar (atlas, zarbof va boshqalar)dan ustki liboslar tikilgan. Ustalar tashki ko’rinishidan zar qog’ozga o’xshab ketadigan bunday matolarni tayyorlashda ko’plab zar tolalaridan foydalanishgan. Buxoroda xilma-xil matolar to’qilishi orqali ularning badiiy qiymatini oshirishga erishilgan. Masalan, Buxoro matolarida rangli sidirga zanjira yo’llari xilma-xil ko’rinishlari bilan yonma-yon keladi. Odatda, zanjira matolarning rangi nozik bo’lgan, chunki zanjira qarama-qarshi ranglarni bir-birlariga moslashtirishga xizmat qilgan. Umuman olganda Buxoro matolari ranglarining xilma-xilligi va ko’rkamligi bilan ajralib turgan. Buxoro ustalari bekasamlari ranglarni goh bir- biriga qarama-aqrshi qo’yish, gohida ranglar o’rtasidagi tafovutni o’zaro qorishtirish orqali amaliy san’atning mukammal namunasini yaratishga muvaffaq bo’lganlar. Buxoro va uning atroflaridagi bekasam ishlab chiqariladigan joylarda rang tanlash va ularni hamoxang qilishga turlicha yondoshishgan. Jumladan, g’ijduvonlik ustalarning bo’yoqlari ancha boy, tanlagan ranglari mayin va xilma-xil bo’lgan. G’ijduvonlik hunarmandlar mato to’qishda to’qyashil, zargaldoq, to’qqizil, to'qsarik, qora, pushti, zangori singari ranglardan unumli 36 rivojlanishi mahalliy mahalliy mehnatkashlarning turmush tarziga ham jiddiy o’zgarishlar kiritdi. Rossiyaning markaziy rayonlaridan sifatli mahsulotlarning keltirilishi natijasida bozori kasod bo’lgan hunarmandlar o’z kasblarini o’zgartirishga, dastgohlarini ketmonga almashtiri, mardikorlik qilishga yoki yirik korxona egalariga yollanib ishlashga majbur bo’ldilar. Oqibatda, hunarmandchilik korxonalarining soni kamaydi. 1879 yili Samarqand shahrida hunarmandchilik korxonalari 1004 dan 472 taga tushib qolgan yoki 2.1 baravar kamaygan. Ammo, shuni ta’kidlab o’tish lozimki, korxonalarning soni kamaygan bo’lsa-da, ular ishlab chiqargan mahsulotlarning miqdori ko’paygan. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, o’lkada-viloyatda vujudga kelgan sanoat ishlab chiqarishi chetga chiqarish uchun xom Ashe tayyorlash bilan bir qatorda, mahalliy aholi ehtiyojlari uchun ham turli mahsulotlar ishlab chiqara boshladi. Shunday qilib, o’lkada sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi bu yerda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi uchun zamin tayyorladi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi bilan bir qatorda mahalliy ishbilarmonlar, uddaburon hunarmandlar ham bu sohaga dadil kirib kela boshladilar. Ayniqsa, paxta tozalash, ko’nchilik, ipak yigirish, aroq-vino zavodlari tez ko’payib bordi. Sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishida shaharlarning kengayishi, ijtimoiy tabaqalanishning tezlashib, arzon ishchi kuchlarining ko’payishi samarali ta’sir ko’satdi. Biroq, o’lkada sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmoqlari rus va chet el burjuaziyasi vakillariga tegishli edi. Mahalliy mulkdorlarga tegishli manufaktura tipidagi korxonalar tobora o’z mustaqilligini yo’qotib, yirik kapitalga qaram bo’lib bordilar. Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasining katta qismini o’zining iqtisodiy ta’sir doirasiga olgandan keyin asosan etiborini o’lka bozorlari hamda xom-ashyo manbalari ustidan to’la hukumronligini o’rnatishga qaratdi. Shu maqsadda u dastlab ishni metrologiya bilan mustamlaka o’rtasida sovdo-sotiq va tovar almashuvini yanada kuchaytirishdan boshladi. Ammo xonliklar bilan Rossiya o’rtasida usha paytgacha foydalanib kelingan karvon yo’llari burjuaziya ko’zlagan maqsadlarni to’la amalga oshirishga imkon bermas edi. Shu uchun ham o’lkani Rossiya bilan bog’lovchi temir yo’l qurilishi masalasi dolzarb bo’lib qoldi. 40 to’ldirgan. O’rta Osiyoda asosan sudxo’rlik bilan shikarpurliklar shug’ullangan. Tarixchi I.M.Reysner, “Shikarpur-avloddan avlodga Afg’oniston, Xuroson, Turkiston va qisman Eron bilan qizg’in va foydali savdo qilib kelgan odamlari bilan faxrlanishi mumkin. Shikarpur o’zining biror ishlab chiqargan tovari bilan maqtana olmagan va karvon yo’llari kesishgan markaz ham bo’la olmagan”, deb yozadi. Shikarpur savdogarlari va sudxo’rlari Peshavor, Qobul, Kunduz, Xulm, Balx, Buxoro, Mashhad, Hirot, Seiston, Qandahorda o’zining gumashtalariga ega bo’lgan. Ingliz savdosi va sanoat kapitali manfaatlari tarafdori bo’lgan Bernsni ingliz tadbirkorlarining Sharq bozorlarini egallashi masalasi qiziqtirgan edi. Uning ta’kidlashicha, XIX asrning 30 yillarida ingliz va hind tovarlari ikki mingtagacha bo’lgan tuyada Qobulga keltirilgan edi. Bu tovarlarning yarmi Buxoroga olib borilgan. Ingliz tovarlaridan qirqdan bir miqdorda yoki 2,5% boj solig’i olingan. Boj solig’idan tashqari poytaxtda Buxoro bilan Hindiston haftasidagi savdodan tranzit boj solig’i olingan. O’rta Osiyoning Afg’oniston va Hindiston bilan savdo aloqalarida Qobul har doim muhim rol o’ynagan. Shu munosabat bilan Berns Buxoro savdosi Qobul savdosi bilan chambarchas boglik, deb yozgan edi. Berns asarining muhim tomonidan biri shu ediki, unda Buxoro bilan Eron O’rtasidagi savdo aloqalari tasnifi ham aks ettirilgan. Uning suzlariga ko’ra, Buxorodan Eronga qorako’l terisi va gilamlar eksport qilingan, uning bir qismi so’ng Turkiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarga jo’natilgan. Erondan Buxoroga ko’proq opium jo’natilgan bo’lib, sung O’rta Osiyodan Xitoyga yuborilgan. Berns Buxoroni hind Kashmir shol ro’mollarini Eronga jo’natadigan tranzit savdo markaziga aylanib qolganligini e’tirof etadi. Shu narsa diqqatga sazavorki, Qandahorda bu tovarlarga katta boj solig’i solingani oqibatida uni Kashmirdan Eronga Buxoro orqali jo’natish qulay bo’lib qolgan ekan. Berns Buxoro xonligining zo’ravonlik tizimini qoralagan bo’lsa ham, u yerda xali ham savdoning rivojlanayotganligini e’tirof qilib, ingliz savdo sanoat doiralarini O’rta Osiyo bozorlarini jadalroq egallashga chaqirgan edi. U ruslarning Buxoro xonligi bilan savdo aloqalari usib borayotganligini tashvishlanib yozgan edi. Berns, Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdo 19 o’zining, o’z yo’lini to’g’ri tanlagan holda bu mustamlaka siyosatidan voz kechgan holda, tarixni manbalar asosida to’g’ri yoritishni yurtboshimiz o’zlarining har bir chiqishlarida takror aytib o’tgan edilar. Biz yoshlar o’z oldimizga o’z tariximizni o’rganish bilan birga kelajakka yorug’ ko’z bilan qarashni maqsad qilib qo’ymog’imiz darkor. Bu esa bizning oldimizda kelajagimizni to’g’ri o’rganish uchun o’tmishimizni to’g’ri idrok etishimizni talab etadi. Yurtimizda qisqa muddat mobaynida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish borasida ko’pgina ishlar amalga oshirildi. Ayni paytda mamlakatimizni xom ashyo, mineral resurslari ishlab chiqaruvchi hududdan, jahon talablariga to’la javob bera oladigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi mamalakatga aylantirishga e’tibor qaratildi. Shu bilan birga, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, ko’p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish, mulkdorlar qatlamini shakllantirish, ishlab chiqarishga sanoatning yangi tarmoqlarini keng joriy etib, ularni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlashga e’tibor kuchaytirildi. Hozirgi kunlarda qilinadigan ishlarning sifati va samaradorligini oshirishda, tarix tajribalarini keng o’rganish, yaqin o’tmishda sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi, mulkdorlar qatlamini shakllanishi, ko’p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish borasida amalga oshirilgan ishlarni o’rganish, yutuq va kamchiliklardan kerakli xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega. XIX asrning II yarmi-XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy sohalarda bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mustamlakachi hukumat o’lkaning, o’ziga buysundirib bu yerda boshqaruv tizimi va iqtisodiy masalalarga oid islohotlarni amalga oshirdi. Natijada, o’lkaning metropoliyaga qaramligi kuchayib, u rus savdo-sanoat burjuaziyasining xom ashe bazasi va bozoriga aylanib qoldi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi viloyatda mayda tovar ishlab chiqaruvchilvr mehnatini umumlashtirga, qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo’lgan dehqonlarning katta qismini proletarlashishiga, qishloq xo’jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish 3 hunarmandchilik shaharlari hisoblanmish Marg‘ilon, Namangan, Andijon, Q о ‘qonda saqlanib qoldi. XULOSA XIX asrlarda O’rta Osiyo xonliklari ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotida yalpi tanazzul hukmronlik qilgan degan fikr yetakchi o’rin tutib kelgan. O’rta Osiyo ko’plab Osiyo va Yevropa davlatlarining diqqat markaziga aylangan. O’rta Osiyo bozori xalqaro savdo munosabatlarida o’ziga xos qabul qiluvchi, uzatuvchi va iste’molchi vazifalarni o’tay boshladi. O’rta Osiyo xonliklari ham qadimiy karvon yo’llarining maqsad yo’nalishlarini o’ziga qaratgan xolda tashki savdo munosabatlarini uyushtirishdan doimo manfaatdor bo’ldilar va bunga yo’l qidirishdan to’xtamadilar. Ammo bu xarakatlarning rivoji yoki ravnaqiga to’sqinlik qilgan omillar ham yonma-yon o’z ta’sirini ko’rsatib keldi. XIX asrda O’rta Osiyo Hindiston, Afg’oniston, Eron, Xitoy davlatlari ichki hayotida qanday siyosiy vaziyat hukmron bo’lishidan qat’iy nazar, O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalari uzluksiz davom etuvchi jarayon sifatida o’zini ko’rsatganligini yuqorida bayon etdik. Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq aloqlari XIX asrda birmuncha rivojlandi. Afsuski xonliklarning bu siyosatidan rus – ingliz davlatlari yetarlicha foydalandi. Ruslarning o’lkamizga yuborilgan ekspeditsiyalari, elchilik aloqlari xonliklarning bozorlariga qo’shni davlatlarning mahsulotlari egalashining sababi bo’ldi. Ruslarning o’lkamizni bosib olishi va Turkiston general – gubernatorligi tarkibiga olinishi o’lkamiz tarixida ruslarning mustamlakachilik siyosatini yanada ochib berdi. Tarixiy taraqqiyot jarayonlar jahon kapitalistik tizimi o’zining iqtisodiy xarakteriga ko’ra, ta’sir doirasini kengaytirmasdan va qo’lga kiritgan 58 va “markscha-lenincha” metodologiya doirasida yondashilgan. Mazkur tadqiqotlarda Turkistonda olib borilgan savdo – sotiq tizimi, tijoat, hunarmandchilik sohalarining faoliyati va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy jarayonlar tahliliga alohida e’tibor qaratildi. Turkiston mustamlaka davrida xonliklar bilan olib borilgan aloqlarni yoritgan tarixchi olimlardan V. M. Xvostovning asarida kengroq yoritilib o’tilgan. Xususan yurtimiz tarixida XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar yetarlicha ko’rsatilib o’tilgan. Ushbu asarda Rossiya imperiyasining o’rta osiyoga kirib kelishi, Turkiston general – gubernatorligining tashqil etilishini ham keng ma’lumotlar yozilgan. Bundan tashqari mustamlakachilik davrini yoritib bergan asarlardan N. Pavlovning asaridir. Uning yozgan asarida Turkistonning xonliklar davridan boshlab sho’rolar hukamtining o’rnatilishi davriga oidir. Bu asarda Rossiya imperiyasining yurtimizda hukumronlik qilgan xonliklar Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qo’qon xonliklari bilan bo’lgan siyosiy munosabatlarini ham yoritib o’tgan. Turkistonning savdo – sotiq tarixini yoritishdan bizda yatarlicha manbalar o’rganildi. Ushbu davrni o’z asarlarida yoritib bergan sovet davri tarixchilaridan N. A. Xalfinning o’rni beqiyosdir. Uning yozgan asarida Rossiya imperiya va O’rta osiyo xonliklari o’rtasida bo’lgan iqtisodiy aloqlarga oid ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Unda Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Turkistonga XIX asr oxiri XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tomonidan kirib kelgan yangi iqtisodiy kompaniyalar, banklar tarixini o’z asarida yoritib ergan olimlardan M. K. Rojkova va I. F. Gindinlardir. Ularning asarlarida Turkistonda bank faoliyatlari haqida ham yetarlicha ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi guruh O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarda olib borilgan tadqiqotlarda o‘tmishga, tarixga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib, uni xolislik, haqqoniylik tamoyillari asosida o‘rganishga katta ahamiyat berildi. Mustaqillik Избранные труды. – Москва: Наука, 1977. // Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная Бухара и Западный Памир в конце XIX в.). – Москва, 1958. // Рожкова М.К. Экономическая политика царизма на Среднем Востоке во 2 четверти XIX в. и русская буржуазия. – Москва, Л., 1949. // Попов А.Л. Борьба за среднеазиатский плацдарм // Исторические записки. 1940. Т. 7. // Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент, 1910. 5 ulkan inshooti bo’lib, uzunligi jihatidan dunyoda uchinchi o’rinda turgan. 1886 yil, ya’ni ko’prik qurilish ishlari boshlanishi arafasida muxandis K.Tolpigo, Samarkandda texnik R. Palmgren, Kattaqo’rg’onda texnik V.Lepinskiy, Ziyovuddinda muxandis S.Ivanov, Buxoroda muxandislar D.Semagen va L. Daraganlar Qorako’l hamda Amudaryoda temir yo’l qurilishi bo’yicha ishlarni boshlab yubordilar. 1887 yil 12 iyunda yo’lning Samarqand qismida qurilish ishlarini tashkil etish bo’yicha qullanma ishlab chiqildi va nixoyat 1888 yilning fevralida Samarqandgacha temir yo’l kurib bitkazildi. Temir yo’l qurilishi Samarqandgacha yetkazilgandan keyin imperiya xukumati moliyaviy qiyinchiliklarni sabab qilib ko’rsatib, Samarqand-Andijon yo’nalishini (Toshkent tarmog’i bilan) vaqtincha to’xtatib turishga qaror qildi. Biroq, Turkiston general gubernatorligi shakllanayotga maxalliy burjuaziya va ishbilarmonlar yo’l qurilishini Toshkentgacha yetkazish talabi bilan chiqa boshladilar. Hatto, 1890 yili knyaz M.I.Xilkov, 1892 yili boshida sanoatchi Reshetnikov, 1893 yili maslaxatchi F.A.Polovsev va iste’fodagi kapitan Bibinikovlar temir yo’l qurilishiga doir o’z loyixalarini taklif qildilar. Rossiya aloqa vazirligi qurilish ishlarini o’z zimmasiga oldi. 1895 yil 21 sentyabrida qurilishni boshlash haqida rasmiy ko’rsatma berildi. Samarqand-Andijon temir yo’l ishlarining jadallashishi natijasida birinchi poyezd 1897 yili 27 noyabrda Qo’qonga, 1899 yili Toshkentga, 1900 yili Andijonga kirib keldi. Bu magistral yo’lga “O’rta Osiyo temir yo’li” deb nom berildi. Uning O’rta Osiy temir yo’l qurilishi faqat davlat xisobidan amalga oshirildi. 1900 yildan temir yo’lni Orenburg bilan bog’lash masalasi ko’yilib, u davlat xisobidan amalga oshirildi va 1906 yili Toshkent-Orenburg temir yo’li qurib bitkazildi. Shundan keyin O’rta Osiyo temir yo’lining yana 42, 7 km. lik ikkita tarmog’i qurildi. Shunday qilib, Zaorskaya va Aleksander ma’ulmotlariga ko’ra O’rta Osiyo (1748 km) va Orenburg-Toshkent (1852 km) temir yo’llari qurilgandan keyin davlat xisobidan temir yo’l qurilishi tuxtatildi. Turkistonda temir yo’l qurilishi shu bilan tuxtab qolmasdan uni yana davom ettirish masalasi ko’rila boshladi. Endi ko’prok 43 tozalash zavodlarining muntazam suratda ko’payib borishi o’lkada yetishtirilayotgan paxtani qayta ishlash imkoniyatini yanada kengaytirdi. 1898-yili Samarqand viloyatidagi paxta tozalash zavodlaridan 1294591 pud tola olingan. Zavodlar qurilishi ko’plab shaharliklarni ish bilan ta’minlash imkonini berdi. 1900- yili Samarqand viloyatida zavodlar ikki smenada ishlagan har ikki smenada 399 ishi band bo’lgan. Bulardan tashqari 82 kishi kunbay ishlagan. Zavodlarning 8 tasi Samarqand uyezdida, 6 tasi Kattaqo’rg’on uyezdida, 6 tasi Xo’jand uyezdida va 2 tasi Jizzax uyezdida joylashgan. Zavodchilar o’z korxonalarini yangi tenxnik uskunalar bilan jihozlashga ham katta e’tibor berishgan 1 . Viloyatdagi zavodlarga jami 4030 arrali 69 ta jin, paxtani tayyorlash uchun 4 ta gidravlik va 22 ta qo’l kuchi bilan ishlaydigan paxtakach o’rnatilgan. 22 ta zavodning 7 tasi bug’ bilan, 8 tasi suv kuchi bilan harakatga keltirilgan. Bu zavodlarning egalari o’z korxonalarini imkoniyatlari darajasida qurishgan bo’lib, ularni har birining narxi o’rtacha 3000 rubldan 60000 ming rublgacha bo’lgan. Ular orasida “Yaroslavl katta manufakturasi”, “Rus paxtachilar shirkati”, Minder, Yugovich va boshqalarning zavodlari yaxshi jihozlangan, salobatli va o’sha davr texnik talablari asosida qurilganligi bilan ajralib turgan. Samarqand viloyatida paxta zavodlari bilan bir qatorda boshqa sanoat korxonalarining soni ham ko’payib bordi. 1904-yili 11-dekabrda viloyat hokimining talabiga ko’ra, nazoratchi-mexanik tomonidan taqdim etilgan ma’lumotda viloyatdagi sanoat korxonalarining soni va egalarining nomlari ko’rsatilgan. Bu ma’lumotga ko’ra, 5 yil ichida paxta tozalash zavodlari 4 taga ko’payib, 26 taga yetgan. Bundan tashqari 22 ta vino, 2 ta pivo zavodi, qo’rg’oshin, shisha zavodlari, 4 ta yirik tegirmon, tipografiya ishlab turgan. Bu viloyatda sanoat mahsulotlariga talab oshib, sanoat ishlab chiqarishi muntazam rivojlanib borganini ko’rsatadi. Sanoat ishlab chiqarishni tashkil qilish viloyatda xalq xo’jaligining boshqa sohalariga nisbatan ancha murakkab bo’lishiga qaramasdan savdo-sanoat burjuaziyasi o’z manfaatlaridan kelib chiqib, bu sohani 1 Elova . D . XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yangi texnikalarning tarqalishi va iqtisodiy – ijtimoiy , madaniy hayotga ta ’ siri . B .: 2023. B .23 49 olinishi va aniq soliq miqdori belgilanmaganligi, soliq avval Urganchda, keyinchalik Xivada olinganligini xabar qiladi. U xonlikning qovun, tarvuz, qovoq, sariq va oq sholg’om, turup, sabzi, qand, nuxot, piyoz, turk loviyasi, bodring, kartoshka kabi ekin turlari haqida ma’lum qilib, Xivaning xo’l mevalarga boy emasligi sababli juda qimmat bo’lganligini va uni faqat badavlat kishilar sotib olishganligini ta’kidlagan. Mayiz va jidda Mashhaddan keltirilgan va u aroq tayyorlashda ishlatilgan. Bir pud Eron mayizi 16 tanga (8 rub.) turgan. Mahalliy uzumdan aroq tayyorlangan va uning bir shtofi (chelakning undan bir qismiga barobar keladigan vino, aroq o’lchovi va shu miqdordagi aroq, vino) 5 tanga turgan. Bir funt olma Xozaraspda tahminan 10 qop bo’lgan, tarvuz va qovunlar arzon bo’lib, katta qovun 3 qopdan 5 qopgacha sotilgan. Gilmersen Xiva qo’shinlari qilich, nayza, miltiq bilan qurollanganligi, sardorlari sovut kiyganligi, sovut Erondan keltirilganligini ta’kidlagan. 1840 yilda bosilib chiqqan ikkinchi maqolada Xivanig ichki va tashqi savdo aloqalari to’g’risida ma’lumot berilgan 1 . Mamlakat ichki savdosi unchalik muhim bo’lmay, unda asosan g’alla va mayda narsalar, qullar sotilganligi xabar qilingan. Mazkur maqolada Xiva butun Osiyoning savdo yo’llari kesishgan joyda joylashgan, undan Hindiston, Xitoy, Eron, umuman Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlariga boradigan yo’llar boshlanadi, deb uning geografik jihatdan qulay ekanligini e’tirof qila turib, yana Xivaning cho’l zo’nasida joylashganligi uchun o’zining maxsulotari bilan keng savdo qilolmaydi, deb qo’shib qo’yilgan. Xiva Rossiyaga boradigan Hamma qisqa savdo yo’llari kesishgan nuqtada joylashgani uchun Osiyo tovarlari uchun ombor vazifasini o’taydigan joy bo’lib qolgan. Sartlar Osiyoning turli joylaridan tovarlar sotib olib, ularni Orenburg va Astraxanga yetkazib bergan va u yerda o’z tovarlarini yupqa movut, barxat, kumush, tillo, qand, igna, ustara, pichoq, yupqa bo’z, ko’zgu, qog’oz, mis, qo’rg’oshin va cho’yan idishlar, hamda boshqa Yevropa tovarlariga ayirbosh qilgan 2 . G.I.Danilevskiyning “Opisaniye 1 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Петроград: 1915.- С.103. 2 Агаев X. Экспедиция Н.Н. Муравьева в Туркмению и её роль в укреплении русско-туркменских отношений // Изв. АН Туркм. ССР. 1957. №6. - С. 69. 28 rivojlantirish uchun jiddiy kirishdi. Buning uchun viloyatning tabiiy sharoiti, ixtisoslashish jarayoni va imkoniyatlariga alohida e’tibor berildi. Samarqand viloyatida uzumchilik ham keng tarqalgan bo’lib, bu vino ishlab chiqarishni tez rivojlanishi uchun sharoit yaratgan. Agar, 1887-yili bu yerda D.Filatov va A.Abramovlar tomonidan qurilgan 2 ta zavoda 15 ta ishchi bo’lib, yiliga 13200 chelak (3300 rubllik) vino ishlab chiqarilganbo’lsa, 1906 yilga kelib viloyatda vino zavodlarining soni 24 taga yetdi. Ularda 191 ishchi ishlab, yiliga 289650 chelak (599300 rubllik) vino ishlab chiqarildi. Zavod egalari sanoatning boshqa tarmoqlaridan ko’ra, vinochilikdan ko’proq daromad ola boshladilar. XIX asr oxirlarida viloyatda pila quritish korxonalari qurishga ham e’tibor kuchaydi. 1910-1914 yillar ichida Samarqandda 1 ta pila quritish zavodi qurildi. Umuman Turkiston o’lkasi viloyat Rossiya imperiyasining asosiy xom Ashe yetkazib beruvchi bazasi bo’lishiga qo’ramasdan, bu yerda birorta to’qimachilik korxonasi qurishga harakat qilinmadi. Rossiya mustamlakachilik siyosatining mohiyati imperializmning chetga tovar chiqarishidan ko’ra, sarmoya chiqarish afzalligiga qaratilgan an’anaviy tamoyillarga zid edi. Chorizm ma’muriyatining bundan ko’zlagan asosiy maqsadi har qanday yo’llar bilan (hatto iqtisodiy zarar hisobiga bo’lsa ham) o’z mustamlakalarida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkon bermaslik vash u yo’sinda bosib olingan hududlar aholisining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini cheklab qo’yishga qaratilgan. Buni quyidagi misolda ham ko’rish mumkin. Turkistonga kelib qolgan xorijiy ishbilarmonlardan biri Samarqandda to’qimachilik fabrikasi ochish Turkiston general-gubernatori Samsonovdan ruxsat so’raganda, general: “…O’lkada ip-gazlama sanoatining rivojlantirish markaziy Rossiya sanoatiga putur yetkazadi, undan tashqari temir yo’lni yukdan mahrum qiladi. Shuning uchun bunga rozilik berish nomaqbul ishdir” deb, Rossiyaning Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning keng yo’lga qo’yilishiga qarshi o’z strategtyasi va taktikasini izohlab berdi. Viloyatda sanoatning boshqa tarmoqlari ishlab chiqargan mahsulotlarning hajmi va ishchilarning soni jihatidan paxta tozalash sanoatidan orqada edi. Paxta tozalash zavodlarining asosiy 50 Rossiyaning Turkiston o’lkasida mustamlakachilikka asoslangan boshqarish usuli joriy etilgach, bir qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Bu avvalo o’lka xalq xo’jaligining asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashgan tarmoqlarida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keldi. Metropoliyaning kapitalistik ishlab chiqarish usullari Turkistonning o’z qobig’iga o’ralgach, yarim natural xo’jalik yuritishga asoslangan ishlab chiqarish munosabatlariga zarba Bera boshladi. Biroq, chorizmning iustabidlikka asoslangan mustamlakachilik siyosati o’lkada to’laqonli kapitalistik sanoat ishlab chiqarishni vujudga keltirishga imkon bermas edi. Shunga qaramasdan, o’lkada dastlabki zavod va fabrikalar paydo bo’la boshladi. Ularning vujudga kelishi va tadrijiy rivojlanishi tarixini ikki davrga bo’lish mumkin 1 . Birinchi davri XIX asrning 60-90 yillarini o’z ichiga olib, bu davrda dastlabki kapitalistik sanoat korxonalari vujudga keldi. Ikkinchi davr-XX asr boshlarini o’z ichiga olib, bu davrda sanoat ishlab chiqarish birmuncha rivojlandi. Shunday qilib, o’lkaning ruslar bosib olgan hududlarida siprtli ichimliklar tayyorlash va sotish avj ola boshladi. D.L.Filatov ismli ishbilarmon hukumatdan ruxsat so’ramay, rus qo’shinlari Samarqand shahrini egallaganliklaridan foydalanib, 1868 yil Samarqandda spirtli ichimliklar bilan savdo qilishni boshlab yuboradi. 1870 yili D.Filatov Samarqandda katta maydondagi tokzorlarni sotab olib aroq zavodi qurishga kirishdi. Shunday yo’llar bilan o’lkada spirtli ichimliklar ishlab chiqarish va sotish tobora keng tarmoq ota boshladi 2 . 1881 yildan boshlab ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida paxta zavodlari qurishga e’tibor kuchaytirildi. Aygiqsa Samarqand viloyati hududidan temir yo’l o’tkazilishi sanoat korxonalari qurish imkoniyatini ancha kengaytirdi. 1886 yil knyaz Tinxachev tomonidan Kattaqo’rg’on uyezdining paxta ko’p ekiladigan Mitan qishlog’ida birinchi paxta zavodi qurildi. Kattaqo’rg’on shahridan 30 chaqirim masofada 1 Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903. C .47. 2 Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917). Ташкент, 1965. C .93. 38 Bitiruv malakaviy ishining davriy (xronologik) chegaralanishi. Ishining davriy chegarasi etib, Rossiya imperiyasi tomonidan o’rta osiyoni bosib olinishi va Turkiston general – gubernatorligining tashqil etilishidan, yurtimizda Chor mustamlakachilik davrini tugatilishigacha bo’lgan davri etib belgilandi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Rossiya imperiyasi tarafidan yurtimizda hukumronlik qilib turgan Buxoro amirligi va Xiva xonliklarining mustamlakaga aylantirishi va bosqinchilik siyosatini tizimining tuzilmasiga aniqlik kiritildi. XIX asr oxirida Buxoro va Xiva xonliklarining qo’shni davlatlar bilan olib borgan savdo – sotiq munosabatlarini ochib berildi. Ruslar tomonidan o’lkamizda Turkiston general – gubernatorligining tashqil etilganligini va Turkistonliklarning qo’shni Rossiya, Xitoy, Hindiston, Afg’oniston, Eron davlatlari bilan aloqlari tahlil qilindi. Yurtimiz tarixida XIX asr oxiri XX asr boshlarida yurtimizga yangicha sanoat ichlab chiqarish, yangi banklarning tashqil etilishi, yurtimizda yangicha iqtisodiy o’zgarishlarni yoritib berildi. Xususan Farg’ona vodiysida XIX asr oxiri XX asr boshlarida savdo – sotiq va hunarmandchilik sohasining faoliyatining muhim jihatlari bayon etildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va savdo – sotiq va hundarmandchilik hayotining holati hamda bu davrdagi o‘lka tarixi to‘g‘risida xolisona o‘rganishga doir ilmiy-nazariy bilimlarni yanada chuqurlashtirish, mavzuga oid ilmiy va nazariy xulosalarni takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, ishda umumlashtirilgan ma’lumotlardan Rossiya imperiyasi mustamlaka davrida Turkistonda olib borilgan savdo – sotiq aloqalariga doir qismlarini yoritishda, umumiy o‘rta ta’lim o‘qvchilari uchun yangi avlod darsliklari va o‘quv qo‘llanmalarini tayyorlashda, shuningdek, mamlakat qo’shnichilik va savdo – sotiq aloqlari, hunarmanchilikka oid dasturlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin. 8 XX asr boshlarida Q о ‘qon, Namangan, Andijon, Marg‘ilon shaharlarida zargarlik rivoj topgan. Farg‘ona vodiysi zargarlari о ‘z ish uslublari bilan boshqa hudud zargarlaridan ajralib turgan. Ular shohoynakli uzuk, bilakuzuklar, tugmali, yapaloq, ilonbosh, baqabosh kabi zargarlik buyumlari tayyorlashgan. Farg‘onada qora kumush bilan ishlov berilgan bezaklar yasalgan. Burunga osadigan aravak va lativa, sochga taqiladigan sochpopuklar, tilla zulf, panjara qubba, b о ‘yin va k о ‘krakka osiladigan bezaklar, zebigardon, javak, bozuband z о ‘r mahorat bilan ishlangan. Zargarlar uchun oltin, kumush va boshqa qimmatbaho toshlar Rossiya, Eron va Hindistondan keltirilgan. Mahalliy hom ashyolar ham zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishda katta omil b о ‘lib hizmat qilgan. О ‘zbek hunarmandchiligida qadimgi sohalardan biri kulolchilik b о ‘lib, bu Farg‘ona vodiysining Rishton va G‘urumsaroyida juda yaxshi rivojlangan b о ‘lib, loqal madaniyatga hos maktab ham yaratilgan. Yirik shaharlarda t о ‘qimachilik bilan shug‘ullanuvchi manfaktura tipidagi korhonalar b о ‘lib, ularning mahsulotlari bozorlarga chiqarilgan. Tola ishlab chiqaruvchilar bilan t о ‘qimachilardan tashqari bir necha kasb sohalari b о ‘yoqchilar, pardozchilar, tondachilar, t о ‘quv d о ‘koni tarog‘i va remizini ishlovchilar, chitgarlar b о ‘lgan. 1910 yilda Farg‘ona viloyatida 1387 ta ipak t о ‘quv d о ‘koni b о ‘lib, unda 3065 ta ishchi faoliyat k о ‘rsatgan. Kasb-hunarni avloddan- avlodga uzatish an’anasi borligi tufayli xalqimiz hayotidagi k о ‘plab hunarmandchilik sohalari bugungi kunda bizgacha yetib keldi. Gilam t о ‘qishda Farg‘ona vodiysida k о ‘plab Eron, Ozarbayjon “bog‘li” (Kirman, Tebriz, Ardebil) va Xitoy (uyg‘ur) “anor” (Qoshg‘ar, Hotan) na’munalarini k о ‘rish mumkin. Chunki, mahalliy gilamchilikda interpretatsiya о ‘ziga hos uslubga ega edi. Ayniqsa, gilamlardagi t о ‘q k о ‘k, qizil, yer tut rang, t о ‘q qizil, t о ‘q va och k о ‘k ranglar bilan t о ‘ldirilganligi kishini hayratga soladi. Bundan tashqari, gilamlarning markazida va chetlarida ketma-ket y о ‘llar, motivli bezaklar, ba’zan bir-biri bilan bog‘langan t о ‘g‘ri va siniq chiziqlar, kvadrat k о ‘rinishidagi shakllar ichida motivli bezaklar, romblar, takroriy y о ‘l-y о ‘l chiziqlar, о ‘simliksimon gullarning g о ‘zalligi bilan ajralib turadi. Bu tasvirli gilamlar qoshg‘ar gilamlari deb ataladi. 56 aldab, ayniqsa dehqonlarni surbetlarcha talashga to’la moslashgan “Osiyocha” usulni qo’llab, boylik orttira boshladi. Mahalliy burjuaziya sudxo’rlik va vositachilik orqali tekinxo’rlik, surbetlik, diyonatsizlikni tobora avj oldirdi. Turkiston mehnatkashlari, jumladan Samarqand viloyat mehnatkashlari ahvoli bilan yaqindan tanishgan taftish komissiyasi raisi senator K.K.Palen shunday taklif bilan chiqqan edi: “Biz Turkistonni Yevropa qismidagi zavod-fabrika mahsulotlarini sotish uchun asosiyo bozor sifatida saqlab qolishni istasak, mahalliy dehqonlar ommasini sudxo’rlar va boshqa qarz beruvchilar qo’lidan tortib olish zarur”. Kapitalizm sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilarning burjuaziyaga bevosita yollanib ishlashlariga, ularni sudxo’rlar tomonidan haddayn ziyod ekspluatasiya qilinishlariga barham berishi mumkin edi. Biroq, Turkistonda ko’p sonli qishloq proletariatini vujudga keltirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud bo’lishiga qaramasdan, dehqon xo’jaliklarining ishlab chiqarish va xo’jalik yuritish usullari takomillashmaganligi tufayli bu tarmoqda kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni hukmron mavqyega ega emas edi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi Turkistonda savdo-sudxo’rlik vositachiligini va “mayda” mustaqil dehqon xo’jaliklarini yo’qotishga har qancha uringan taqdirda ham buni uddasidan chiqa olmasligining sabablari ham shunda edi. 52 duch keldi. Angliya-Rossiya munosabatlari yanada keskinlashdi. 1885 yil 18 martda Angliya ta’sirida bo’lgan afg’onlar russlar bilan Toshko’prik yaqinida to’qnashdilar. Bu to’qnashuvda g’alaba qozongan ruslar Panda va Atrek voxalarini qo’lga kiritdilar. Bu muvaffaqiyatlardan mag’rurlangan Rossiya Harbiy vazirligi temir yo’l qurilishini Amudaryogacha chuzish xarakatiga tushdi 1 . 1885 yil iyun oyida temir yo’lni Chorjo’ygacha yetkazish haqida Buxoro amiri Abdulaxadxondan ruxsat olindi. Shunday qilib, temir yo’l qurilishiga mahalliy xalqlar vakillaridan ham ko’plab ishchilar jalb qilindi. Agar 1885 yil 4 iyungacha Kaspiy oldi temir yo’li qurilishida 2000 ga yaqin kishi ishlagan bo’lsa, 20 noyabrga kelib ularning soni 14 mingga yetdi. 1886 yili 4 fevralda chor xukumati Marv-Chorjo’y temir yo’li qurilishini tasdiqladi. Temir yo’l qurilishi bu bosqichning og’irligi va uzoqligi xisobga olinib ikkinchi qurilish batalonini tuzdi. Ishchilarning umumiy soni 23 ming kishiga yetdi. Shuning uchun ham qurilish ishlari o’sha davr sharoitiga nisbatan nixoyatda tez olib borilgan. Quruvchilar kuniga o’rtacha ikki chaqirim masofaga rels yotqizishgan. 1886 yil 2 iyundan boshlab Marvgacha, 9 noyabrdan Repetek stansiyasigacha poyezdlar qatnay boshladi. Shu yilning 30 noyabrida Buxoro amirligi xududiga Chorjo’yga kirib keldi. Temir yo’lni yana davom ettirish uchun Amudaryodan o’tish kerak edi. Birok, daryo ko’prik qurish ko’p vaqt va xarajat talab qilishi tufayli loyixada sol yasash mo’ljallangan edi, ammo solning o’ziga yarasha tashvishlari ko’pligi uchun muxandis-me’mor Baginskiy daryoga yog’och ko’prik qurishni taklif kildi. Bu taklif ko’pchilikka ma’qul tushdi va katta texnik qiyinchiliklarga qaramasdan ko’prik qurish ishlari boshlab yuborildi. Ko’prik 124 kun ichida qurib bitkazildi. Ko’prikning asosiy qismining uzunligi 811 sajen bo’lib, ikki cheti 300 sajenlik tug’onlarga ulangandi. 1888 yil 6 yanvarda ko’prikdan dastlabki poyezd o’tdi. Ko’prik tez va shoshilinch qurilganligi tufayli unchalik mustaxkam bo’lmagan. Shu tufayli toshqinlar va og’ir yukli poyezdlar uni tez-tez ishdan chiqarib turgan. Shunday bo’lsada, bu ko’prik o’z davrining 1 Мусаев Н. Х I Х асрнинг II ярми – ХХ аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Т.: Iqtisod–moliya, 2008. B .63. 42 madaniy hayoti aks ettirilgan. Budrin asarida Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. Uning ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda 13 ta karvonsaroy bo’lib, unda hindlar, xivaliklar, no’g’oylar, eronliklar, armanlar, qirg’izlar va boshqalar yashagan. Budrin ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda savdo ishlari past darajada bo’lgan. Bu yerdagi savdoda aldash va firibgarlik ishlatilgan. U jazo turlarining qattiqligiga qaramay, savdogarlarni xaq deb bo’lmaydi, deb yozadi. Agar xaridorga xarid qilingan tovar yoqmay qolsa, bir necha haftadan so’ng qaytarib olib kelsa, savdogar qaytib olishi kerak bo’lgan. Budrinning fikricha, hukumatning e’tiborsizligi Buxoro savdosining rivojlanishiga to’siq bo’lgan. U hukumat faqat tovarlardan boj solig’i yig’ishni o’z vazifasi deb bilgan, savdogarlarni himoya qilishgan va uni o’z vazifasi deb hisoblamagan, deydi Budrin, Hindiston, Eron va Rossiyaning Buxoro savdosidagi rolini alohida ta’kidlaydi 1 . Lekin Buxoroga keltirilayotgan va u yerdan olib ketilayotgan tovarlarning tarkibiga to’xtalmagan. U o’z e’tiborini asosan tog’ ishlariga qaratgan. Buxoroliklar Hindiston, Eron va Xitoydan oltin, kumush, qalay va temir olgan. Hindistondan chit keltirilgan bo’lib, u salla uchun ishlatilgan. Shunday qilib, A.F.Negri elchiligining Buxoroga kelishi, amirlikning Sharq davlatlari bilan savdosi haqidagi bir qancha asarlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu asarlar XIX asr boshlaridagi ilmiy tadqiqot ishlariga asos bo’ldi. YE.K.Meyendorfning asari fransuz tilida nashr qilinganidan keyin bu asar parchalarining rus tilidagi tarjimalari paydo bo’la boshladi. Bu nashrlarning muallifi G.I.Spasskiy (1783- 1864) edi. Spasskiy 1825-1827 yillarda Peterburga “Aziatskiy vestnik” jurnalini nashrdan chiqaradi. Jurnalda uning Sharqshunoslikka bag’ishlangan bir necha maqolalari ham chop qilinadi. Ular Meyendorfning “Noveysheye opisaniye Velikoy Buxarin” asarining bo’laklari edi 2 . Spasskiy e’tiborini O’rta Osiyoning Hindiston va Eron bilan savdo aloqalariga qaratgan. U jumladan, bunday yozadi, “Poytaxt Buxoroda savdo qilish uchun Shikarpur va Hindistondan kelgan 200 nafar hindlar, hamda Multon va Panjobdan kelgan 50 hindlar yashaydilar”. 1 Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в X VI -XIX вв. -Ташкент, 1952. C .61. 2 Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата (Восточная Бухара и Западный Памир в конце XIX в.). – Москва, 1958. C .117. 14 foyda ko’rishlarini ham maqtanishardi va tez boyib ketishi bilan mamnun bo’lishar edi, deb yozgan edi. Buxorodagi o’z karvon-saroylarida yashayotgan hindlar 300 kishi atrofida bo’lgan, keyinchalik esa ularning soni anchagina ko’paygan. Ularning aksariyati Shikarpurdan kelishgan. Shuni eslatib o’tmoq joizki, Bernsning va boshqa mualliflarning hindlarning savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanadilar degan fikrlari haqida tarixshunoslikda turli xil qarash mavjud. Birinchi nuqtai nazar tarafdorlari, xaqiqatdan ham savdo va sudxo’rlik O’rta Osiyoga kelib qolgan hindlarning asosiy mashg’uloti deb hisoblovchilar bo’lib, XIX asrning ikkinchi yarmida P.I.Nebolsin bu fikrni asoslab bergan edi, o’zbek tarixchilaridan M.A.Boboxo’jayev esa uni qo’llab-quvvatlagan. Ikkinchi nuqtai nazar tarixchi G.M.Dmitriyev tamonidan ilgari surilgan bo’lib, O’rta Osiyodagi hindlarning savdo sudxo’rlikdagi rolini inkor etmagan xolda, ularning bu mashg’ulotini ko’proq obyektiv ijtimoiy - siyosiy faktorlarga bog’liq deb hisoblagan. M.A.Boboxo’jayevning ta’biri bilan aytganda, Afg’oniston va O’rta Osiyoda yashovchi hindlar sudxo’rlik ishlarida muayyan mavqeni egallagan va ular mamlakatlarning ichki va tashqi savdosida katta rol o’ynaganligini Afg’oniston va O’rta Osiyo shaharlaridagi savdogarlarning milliy tarkibi ham tasdiqlaydi. G.L.Dmitriyevning fikricha, Hindistonni inglizlar bosib olishi natijasida karvon savdosi kuchayib ketib, O’rta Osiyoda hind mahallalari ko’payib ketgan edi 1 . XIX-XX asrlarda mustamlaka sharoitida kapitalizmning rivojlanishi Hindistonda yangi paydo bo’layotgan hind milliy burjuaziyasini qo’shni davlatlarga siqib chiqargan. Shu bilan birga mustamlaka talonchiligi hind dehqonlari va hunarmandlarining sinishiga olib kelgan. Natijada ular O’rta Osiyoga kelib, bu yerda savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanishga majbur bo’lgan edi. Chunki O’rta Osiyoda dehqonchilik qilish uchun ularga yer yetmas, sudxo’rlik esa musulmonlar uchun ta’kikdangan edi, ikkinchidan, sudxo’rlikka extiyojning mavjudligi uning paydo bo’lishiga obyektiv sabab bo’lgan. Hindlar esa aynan sudxo’rlik bozorini 1 Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида ( XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). – Тошкент. 2005. B .168. 18 qonunlarini chetlab o’tishga yo’l topdilar, ularning ba’zilari esa rus banklari orqali yurtimiz viloyatlarii sanoat ishlab chiqarishga kapital qo’yishga erishdilar. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”, 2017. 2. Каримов И . А . Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир . - Тошк e нт .: Ўзб e кистон . 1995. Manbalar va ilmiy adabiyotlar 1. Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного института. Вып.8. Т.1959. 2. Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903. 3. Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в X VI -XIX вв. -Ташкент, 1952. Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари. -Тошкент, 1961. Из истории среднеазиатских-индийских отношений (IX-XVIII вв.). –Т.: Узбекистан; 1969. 4. Абдураҳимова. Н, Иргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. T :. Академия, 2002. 5. Ахмаджонов F.A. Россия империяси Марказий Осиёда. (Чоризмнинг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати тарихи ва тарихнавислиги). - Тошкент: 2003. 60 2.2 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysida savdo – sotiq va hunarmandchilikning rivojlanishi XIX asr ohiri - XX asr boshlarda Farg‘ona vodiysi shaharlarida hunarmandchilikka a’lohida e’tibor qaratilgan. Q о ‘qon shahrida ham mahalliy ishlab chiqarish о ‘ziga hos tarzda b о ‘lib, k о ‘nchilik, ip yigirish, ipakchilik sohalarida muhim о ‘rin tutgan. 1876 yilda shaharda 67 ta teri ustahonasi, 232 yigiruv ustahonalari, 276 ta ipak, 428 ta savdo yoymasi va 1 ta g‘isht q о ‘yish ustahonasi b о ‘lgan 1 . О ‘lkaga rus kapitali va tadbirkorlarning kirib kelishi bilan Q о ‘qonda ham k о ‘plab zavod-fabrikalar, banklar, savdo firmalari yuzaga keladi, shaharda k о ‘plab zavod-fabrikalarning k о ‘payishi esa mahalliy hunarmandchilik ustahonalarini kamayib ketishiga sabab b о ‘ladi. Shuningdek, о ‘sha paytda о ‘lkada temir y о ‘lning qurilishi ham bu yerda zavod va turli korhonalarning rivojlanishiga sabab b о ‘lgan. Jumladan, Q о ‘qonda 20 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta yog‘ ishlab chiqarish zavodi, bug‘ va suv zavodlari, 8 ta bank ishlab turgan. Farg‘ona viloyatining yana bir muhim iqtisodiy markazi Andijon shahrida ham 1876 yilda jami 2000 ga yaqin hunarmandchilik ustahonalari b о ‘lganligi haqida ma’lumotlar bor. Ammo, XX asr boshida о ‘lkaga fabrika mahsulotlarining kirib kelishining kengayishi bilan shahardagi mato, sopol, teri va sovun tayyorlash kabi hunarlar kasodga uchraydi 2 . Lekin bu k о ‘proq mayda hunarmandlarga tegishli b о ‘lib, yirik hunarmandlar о ‘z ishlab chiqarishini saqlab qolish uchun ish qurollarini takomillashtiradilar, natijada, hunarmandchilikning teri tayyorlash va mato t о ‘qish sohalari saqlanib qoladi. XIX asr ohirida shaharda 1646 ta yoyma, 22 ta karvonsaroy, 20 ta savdo markazi faoliyat k о ‘rsatgan. Farg‘ona vodiysi hunarmandchilik ishlab chiqarishida mahsus mutahassisliklar turli regionlar 1 Давлатова С. Т. Х I Х асрнинг иккинчи ярми - ХХ асрда Фарғона водийси анъанавий ҳунармандчилиги ҳолати. //Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда. Икинчи Республика илмий - анжуман материаллари. Фарғона, 2013. Б. 225 2 Зияева Д.Ҳ. Х I Х – ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарлари тадбиркорлик тарихидан // O ” zbekiston tarixi . № 3. 2007. Б. 37. 53 Xivinskogo xanstva” asaridagi ma’lumotlar orasida Xivaning Qo’qon kabi Hirot va Mashhad bilan to’g’ridan-to’g’ri savdo aloqalariga ega emasligi, vaxolanki, savdo karvonlari Erondan to’g’ri Marv orqali o’tib, Xiva xonligining hech qayerida to’stamay to’g’ri Buxoroga o’tib ketishi qayd etilgan. U Xiva xonligi haqidagi barcha ma’lumotlarni tahlil qilib, Xiva uchun yagona va mumkin bo’lgan savdo Rossiya bilan savdodir, degan xulosaga kelgan. Xivaliklar o’zining karvonlirini rus tovarlari bilan to’ldirib Xivaga olio ketishi mumkin, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar kabi, G.I.Danilsvskiy Xivada musulmon savdogarlardan 2%, rus savdogarlaridan 5% boj solig’i olinganligini ta’kidlaydi. Masalan deydi u, 1842 yil Rossiyaga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar 700000 rubl gacha yetgan bo’lib, boj soligi 35000 rublni tashqil qilgan. 1850-54 yillarda Rossiyaga Buxorodan Orenburg va Troitsk orqali 1193 rubl. 43 lik jami 60 rubl. 51 fund, Toshkentdan Troitsk orqali 21300 rubl. 27 lik 1,317 rubl. 34 fund. choy keltirilgai. Demak, choy asosan Xitoydan Toshkent orqali Rossiyaga ko’proq keltirilgai ekan. 1853 yilda Xivadan Rossiyaga 160 rublga 4 pud indigo keltirilgai. P.Nebolsin ma’lumotlariga ko’ra, XIX asr O’rtalarida Xiva Eron va Buxoro bilan savdo qilgan bo’lib, Erondan, deyarli birgina Mashhaddan Xivaga uzunligi 36 arshin (0,711 metrga teng uzunlik o’lchovi), ya’ni 25 metr) va eni 11-12 vershok (4,4 sm ga barobar uzunlik o’lchovi) ya’ni 48,4-52,8 sm lik) mayda gullik va qirg’oqlari yashil yirik guldastali chit o’ramlari keltirilgan. Bunday chitlarning bir bo’lagi 1,5 tillodan 2 tillagacha sotiladi. Bu tovarlar evaziga Xiva Eronga tanga pul, rus va mahalliy charm, rus movuti, xiva ipagi, kunjut va boshqa buyumlarni chiqaradi. Xivaga Qoshgardan Qo’qon orqali ko’k choy keltirilgan. XIX asr 70 yillarida nashr qilingan maqolada Xivaning Astrobod bilan savdo aloqalarida yovmud turkman qabilasi faol ishtirok etgan bo’lsa, cho’l orqali Mashhad Buxoro savdosida esa turkman qabilalari qatnashganligi hikoya qilinadi. Cho’l hududlaridan Xivaga va u yerdan Buxoroga asosan qullar, otlar, tuyalar, qo’ylar, gilamlar, kiygiz va mayda qaqir-ququrlar olib borilgan. Qullar faqat pulga sotilgan, qolganlari esa ayirbosh qilingan. Xiva va Buxorodan galla, qo’zi terisi, rus metal buyumlari va ip 29
Купить