Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	83.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Март 2025
Расширение	docx
Категория	История

XIX asrning 70-90-yillarida Buxoro amirligi Buxoro amirligida davlat boshqaruvi

topgan. Denov bekligi: Sina, Qarluq, Pustindara, Xadrasha, Do’rmon,
Gardikurgon amlokliklaridan iborat bo’lgan. Yurchi bekligi amlokliklari:
Sangardak, Pashor,
Chambulok va Yurchi shaxrini o’zichiga olgan. Hozirgi kunda ma’muriy jixatdan
Surxondaryo viloyati tarkibiga kiruvchi Dashnobod, Sariosiyo, Sarijuy amlokliklari
esa Xisor bekligi tarkibida bo’lgan.
Amir Shoxmurod Zarafshon vodiysi, Amudaryo va Qashqadaryodagi sun’iy
sug’orish tizimini qayta tikladi. Buxoro axolisini bojdan, xunarmand-larni kundalik
yig’imlardan, mehnat majburiyatidan va soliqdan ozod etuv-chi tarxon yorlig’ini
berdi. Xiroj va nikox puli, tarozi haqi va boshqa yig’imlar kamaytirildi. Sud tizimi
qayta tuzildi. Davlat hokimiyati mustahkamlandi. Amir Haydar davrida o’zaro
urushlar kuchaydi. U Amudaryoning janubiy sohili, yuqori Zarafshon,
Shahrisabz va Miyonkolni saqlab qolish uchun kurash olib bordi. Haydar
(18001826), Amir Shohmurod ning o’g’li, Doniyolbiy otaliqning nevarasi. Uning
onasi ashtarxoniylar dan Abulfayzxonning qizi Bonu Shams bo’lgan. Buxoro
madrasalarida 10 yil tahsil olib, Qur’oni karim sharhi va hadis ilmlarini puxta
egallagan. Amir Shohmurod Haydarni Qarshi viloyatiga hokim qilib tayinlagan.
Shohmurod vafot etgach, Buxoro amirligi taxtiga o’tirgan va «amir al-mo’minin».
unvonini olgan (1800.2.12). Buxoro amirligida vujudga kelgan keskin siyosiy
vaziyatni yumshatishga harakat qilgan. Haydar ayirmachilik kayfiyatlarni namoyon
qilayotgan Shahrisabz, Kitob, Urgut bekliklari, Miyonqol va Samarqand
hokimlariga qarshi janglar olib borishga majbur bo’lgan. Haydar Xurosonga ham
harbiy yurishlar qilib, Balx (1817), Badaxshon, Qunduz va Maymanani Buxoro
amirligiga qaytargan.
Marv hokimi Din Nosirbek (Haydarning ukasi) Xiva xoni Eltuzarxon
qutqusiga uchib, akasiga qarshi bosh ko’taradi (1804) va mag’lubiyatga uchraydi.
Shu asnoda Xiva xoni Eltuzarxon bir necha marta Buxoroga harbiy bosqinlar
uyushtirgan. Ana shunday yurishlarning birida Niyozbek parvonachi boshchiligida
- 8 -

Tarixiy tadqiqotlarda keltirilishicha, mang’itlar yirik turkiy urug’lardan biri
bo’lib, ular dastlab XII-XIII asrlarda Dashti Qipchoq, Idil (Volga) va Yoyiq
daryolari oralig’ida yashagan. XIV asrning oxirida Oltin O’rda davlatidan ajralib
chiqib, alohida Mang’it O’rdani tashkil qilganlar.
Ashtarxoniylar sulolasi o’rniga kelgan Muhammad Raximning taxtga rasman
o’tirishi (1756 y. 16 dek.) dan boshlangan. Muhammad Rahimxon Qarshi tomonda
yashagan ―Oy eli to’q mang’it urug’ining vakili bo’lib, ekin yerlari, mulk, chorva
mollari va katta sarmoyaga hamda o’z qabilasi va qo’shni qabilalar o’rtasida
e’tibor va nufuzga ega edi. O’z kelib chiqish rishtalari jihatidan ba’zi mang’itlar
ashtarxoniylar, temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi. Muxammad Raximxon
o’zbek (turk) xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo bog’lanmaydi 19
.
Mang’itlar qavmining to’q mang’it urug’iga mansub bo’lgan sulolasi vakillari
Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega bo’lib bordilar.
Buxoro amirligi monarxiya boshqaruv tizimiga asoslangan bo’lib, davlat
boshida amir turgan, viloyatlarni beklar va amlokdorlar boshqargan va ular o’z
navbatida amirga buysungan. Mamlakatda davlat boshqaruvi to’laligicha shariat
qonunlari asosiga qurilgan edi. Davlat boshqaruvi idoralari markaziy va maxalliy
tizimlardan tashqil topgan. Mahalliy boshqaruvda viloyatlarni amir tomonidan
tayinlangan beklar boshqargan, bekliklar o’z o’rnida amlokliklarga bo’lingan.
amlokliklar o’z tarkibiga bir necha qishloqlarni qamrab olgan. Amlokdorlar bek
tomonidan tayinlangan. qishloqlarni esa qishloq oqsoqollari boshqargan.
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi xududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo
vohalaridagi mulklar kirgan bo’lsa, XIX asr boshlariga kelib, amirlik tarkibiga bu
xududlardan tashqari Surxon vohasi, Xisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent hamda
Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy Turkmanistonning katta qismi ham
kirgan. Bularning bari XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi boshqaruv tizimida
19
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е^ш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.:
―O’zbekiston .2010. 29-30 -бет.
‖

- 40 -

esa Rossiya imperiyasi, ya’ni shahar kengashi tomonidan idora qilinardi. Shunday
qilib, birgina Termizning o’zida uch xil boshqaruv tizimi mavjud bo’lganligiga
guvoh bo’lamiz. Bunday murakkab boshqaruv tizimi mahalliy aholiga ham
katta qiyinchiliklar tug’dirgan. O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlasak,
Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi siyosatining o’ziga xosligi, ayniqsa so’nggi
amirlardan bo’lgan Amir Muzaffarning mamlakat iqtisodiy xayotini ko’tarishda
tijoratchi va tadbirkor shaxslarga yaratgan imkoniyatlari, xamda mamlakatda ro’y
bergan o’zgarishlar va ularning jamiyat hayoti uchun favqo’lodda muhim
ahamiyatini alohida e’tirof etish joiz hisoblanadi.
Amirlikdagi yuqori diniy amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII
— XVIII asrlarda davlatda eng oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko’rib
chiqayotgan davrda uning vazifalari ancha torayib, asosan, arzlar va Payg’ambar
hamda uning xalifalari bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan masalalarni
ko’rib chikishdan iborat bo’lib qolgan.
XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida shayxulislom o’rnini qozi
kalon egallaydi. Amir huzuridagi kengashda din vakillaridan qozikalon,
shayxulislom, naqib va rais (muhtasib) qatnashgan. Aslida esa Buxoro amirligida
rasman uchta diniy unvon: 1) o’roq, 2) sudur va 3) sadr mavjud bo’lgan.
Tarixiy ma’lumotlar shundan guvohlik beradiki, madrasani tugatgan shaxs
mulla, qozi, rais amallarini egallashlari mumkin bo’lgan. Yuqoridagi amallarda bir
necha yil ishlagandan so’ng, fikh sohasida qo’lga kiritgan yutukdari asosida unday
shaxslarga dastlab o’roq, keyin sudur va so’ngra sadr unvonlari berilgan.
Eng oxirgi — yuqori diniy unvon sohibi bo’lgan shaxs qozi kalon, muftiy
a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo’lgan.
Buxoro amirligida din vakillarining kuchi va ta’siri ancha salmoqli bo’lgan.
Bu to’g’rida A. A. Semenov to’xtalib o’tib, din vakillari ko’p holatlarda amirning u
yoki bu qarorlariga o’z e’tirozlarini bildirib, ularni o’zgartirishga majbur qilganlar,
bu esa amirni noqulay ahvolga solib qo’ygan, deb ko’rsatib o’tgan. Buxoro
- 19 -

amlokliklari haqida ma’lumot bermagan. N.Kislyakov ham kapitan Vasilev
ma’lumotlariga tayanib, Sherobod bekligida yetita amloklik bo’lganligini yozadi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Denov bekligi 11 ta amloklikka bo’lingan (bu
davr ma’lumotlarida Yurchi bekligi amloklik sifatida tilga olinib, Denov bekligi
tarkibiga kiritilgan). Denov bekligi quyidagi amlokliklarga bo’lingan: Sangardak,
Poshor, Chambuloqlar, O’rtakuru, Yurchi, Sina, Karluk, Pustindara, Xadrachi,
Durmon. Gardiqurg’on. Denov bekligidagi amlokliklar soni XVIII asr oxiri-X1X
asr davomida ham o’zgarmagan. Faqatgina Yurchi bekligi tarkibidagi amlokliklar
Denov bekligi tasarrufiga o’tgan.
XIX asrning uchinchi choraklariga kelib, vohada Sarijuy bekligi ham tashkil
qilingan. Sarijuy, Sariosiyo, O’rtakuri, Pashor, Chambuloqlar va Yurchi
amlokliklari Sarijuy bekligi tarkibiga berilgan. Ko’plab ilmiy adabiyot va
maqolalarda Sarijuy beklik sifatida e’tirof etilgan, ammo u qachondan boshlab
beklik maqomini olganligi haqida ma’lumotlar uchramaydi. Tadqiqotlar natijasida
shu narsa ma’lum bo’ldiki, XIX asrning 70-yillarida Hisor begi Sarijuyni o’z
o’g’liga alohidaa beklik qilib ajratib bergan va uni usha joyga bek etib tayinlagan.
Sarijuy bekligi ma’lum muddat faoliyat kursatib. keyinchalik beklik
maqomini saqlab qololmagan. Manbalarga tayangan holda aniqroq aytadigan
bo’lsak, u 1887 yilga qadar beklik maqomiga ega bo’lib, Sarijuy, Sariosiyo va
Denov bekligining O’rtaqo’ri, Pashor, Chambulok va Yurchi amlokliklari uning
tarkibida bo’lgan. 1887 yildan so’ng beklik tugatilib, Sarijuy va Sariosiyo
amlokliklari Hisor bekligi tarkibiga, qolganlari esa yana Denov bekligi tasarrufiga
o’tkazilgan.
Davlat boshqaruvi masalasida Buxoro amirligida paydo bo’lgan o’zgarishlar
Ahmad Donishning Moskva va Peterburg shaharlarida bo’lishi bilan bog’liq. Uning
u yerda davlat boshqaruvining o’ziga xos shakllarini ko’rishi unda boshqaruv
tizimiga oid yangidan-yangi qarashlarning paydo bo’lishiga zamin yaratadi.
Ma’lumki, mazkur davrdagi Buxoro amirligidagi boshqaruv tizimi davr nuqtai
nazaridan qaralganda juda eskirib qolgan hokimiyat CHingizxon zamonidan qolgan
- 17 -

ko’tarib, 10 ming yigitni qurollantirib Buxoro tomon yurishgan. Ularga qarshi
chiqqan Donyolbiy isyonkor viloyat hokimlari bilan bir bitimga kelishgan. Unga
ko’ra, Fozilturani taxtdan tushirib, o’rniga ashtarxoniy shahzodalardan bo’lgan
Abulg’ozi xonlik taxtiga o’tqazilgan (1758— 85). Donyolbiy ham otaliq
mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab qolgan. Donyolbiy
otaliq davrida ham o’zaro urushlar davom etib, Karmana, O’ratepa, Nurota,
Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh kutarib, poytaxt
izmidan chiqishga harakat qilganlar. 1781 yil Rossiya hukumati Buxoro bilan
savdo bitimi tuzishni taklif etganida Donyolbiy bu bitimni 92 o’zbek qabilasi
boshliklari roziligi siz imzolay olmasligini bildirgan. Bu holat Donyolbiy davrida
Buxoro amirligidagi siyosiy markazlashuv darajasi Muxammad Rahim davridan
ancha past bo’lganidan darak beradi. Bu tabiiy suratda Buxoro shahar aholisining
noroziligiga sabab bo’lgan. Bundan tashqari Donyolbiy qo’shin ta’minoti uchun
ko’plab qo’shimcha soliqlar joriy etib, bu bilan poytaxtdagi hunarmandlar va savdo
ahlini o’ziga qarshi qaratib qo’ygandi. 1784 y. Buxoroda qo’zg’olon ko’tarilib,
unda mingga yaqin kishi o’ldirilgan. Donyolbiy hokimiyatni shaharliklar orasida
obro’-e’tibori baland bo’lgan o’g’li Shohmurod (1785—1800) ga topshirishga
majbur bo’lgan. Buxoro xonligini birlashtirish va markazlashtirish uchun kurashni
Shohmurod davom ettirgan. Shohmurod Donyolbiy joriy etgan soliqlarni bekor
qilgan. Mang’itlardan bo’lgan buxorolik tarixchi Muhammad Yoqubning
yozishicha: «Donyolbiy saxiy va muruvvatli xokim sifatida mashhur bo’lgan, lekin
davlat (moliya) ishlari bilan qiziqmagan. Biron ishni boshlashdan oldin ishning
ko’zini biladigan kishilar bilan maslahatlashgan». Donyolbiy xonlik unvonini
qabul qilmagan, otaliq unvoni bilan qanoatlangan 4
.
Keyingi Mang’it xukmdorlari: Shohmurod (1785-1800), Muhammad
Doniyolbiy otaliqning o’g’li. Shohmurod otasi vafot etgach, uning «amir-ul umaro»
unvonini qabul qilgan va rasmiy ravishda Buxoro taxtida o’tirgan chingiziy
Abulg’ozixonni hokimiyatdan chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qilgan
4
ЎзМЭ. 3 –жилд 353-354- бетлар.
- 5 -

o’zgarishlar bo’lib turishiga sabab bo’lgan. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, XIX
asr o’rtalarida Buxoro amirligi tasarrufida 44 ta beklik bo’lganligi e’tirof etiladi 20
.
Yuqoridagi ma’lumotlar Buxoro amirligidagi bekliklar soni va ma’muriy
bo’linishida o’zgarishlar bo’lib to’rganligini ko’rsatadi, bu avvalambor
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqealar, o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. Ba’zi kichikroq bekliklarning iqtisodiy
jihatdan baquvvatroq bekliklar tasarrufiga o’tganligini ko’zatish mumkin (masalan:
Yurchi bekligi Denov bekligi tarkibiga, Sarijuy bekligining bir qismi Denov, bir
qismi esa Xisor bekligi tarkibiga qo’shib yuborilgan).
Davlat boshqaruvi masalasida Buxoro amirligida paydo bo’lgan o’zgarishlar
Ahmad Donishning Moskva va Peterburg shaharlarida bo’lishi bilan bog’liq. Uning
u yerda davlat boshqaruvining o’ziga xos shakllarini ko’rishi unda boshqaruv
tizimiga oid yangidan-yangi qarashlarning paydo bo’lishiga zamin yaratadi.
Ma’lumki, mazkur davrdagi Buxoro amirligidagi boshqaruv tizimi davr nuqtai
nazaridan qaralganda juda eskirib qolgan hokimiyat Chingizxon zamonidan qolgan
tartib asosida boshqarilmoqda edi. SHuning uchun ham Ahmad Donish davlat
boshqaruv apparatini zamona talabiga mos xolda qayta qurish kerak, degan fikrni
o’rtaga tashlaydi. Rossiya podsholigidagi boshqaruv tizimi Donishning fikricha,
Buxoro amirligi boshqaruv tizimidan yaxshiroq edi.
Vohaga ruslar kirib kelgandan so’ng Sherobod bekligi tarkibida yangi
boshqaruv tizimi joriy qilingan. Termiz ikki qismdan iborat bo’lib. uning harbiy
garnizon joylashgan sharqiy qismi qal’a bilan o’rab olingan. Shaharning bu
qismida xokimiyat garnizon boshlig’ining qo’lida bo’lib, shu hudud aholisi ham
unga buysunardi. Termizning janubiy qismi Pattakesar qishlog’i deb atalgan,
undagi mahalliy aholi Buxoro amirining qonunlariga amal qilib, amir tomonidan
tayinlangan beklarga buysunar, bu yerda yashagan rus fuqarolari (yvropalik aholi)
esa Rossiya imperiyasi, ya’ni shahar kengashi tomonidan idora qilinardi. SHunday
qilib, birgina Termizning o’zida uch xil boshqaruv tizimi mavjud bo’lganligiga
20
Ражабов К.Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонидан босиб олиниши (19 аср ўрталари1917I
йил февраль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.
- 41 -

Buxoroda turkman gilamlari nihoyatda katta talabga ega bo’lgan. O’z
navbatida turkmanlar Buxorodan kiyim-kechak uchun kerak bo’lgan bo’z va
boshqa matolarni olib ketishgan.
Buxoro savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini olib
borishgan. Bu yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan keltirilgan
igna, oyna, qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U yerdan
Buxoroga kumush, oltinlar olib qaytishgan.
Buxoro savdo karvonlari Qobul va Hindistonga ham borib savdo-sotiq
ishlarini amalga oshirishgan. Hindistondan buxorolik savdogarlar qimmatbaho
toshlar, doridarmonlar va Kashmir matolarini sotib olishgan. Hindistonlik
savdogarlar ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif buyurishgan va ko’plab xind
matolarini olib kelishgan.
Buxoro savdogarlari Xitoy, Sharqiy Turkiston bilan ham savdo aloqalarini
olib borishgan. Xitoy bilan savdo aloqalarini Qo’qon xonligi orqali olib borishgan.
Xitoyga paxta, qorakul teri, Buxoro xunarmandlarining turli xil mahsulotlari olib
borilgan. Xitoydan esa, eng avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni
buyumlar olib kelingan.
Buxoro o’zining savdo aloqalarini olib borishda Rossiya bilan bo’lgan savdo
munosabatlarini rivojlantirishga katta e’tibor bergan.
Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo alokdpari Orenburg orkali olib
borilgan. Orenburgda juda katta savdo markazi qurilgan bo’lib, u yerda doimiy
ravishda yarmarka tashkil kilib turilgan.
XVIII asrning 80—90- yillarida Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo
aloqalari ancha tez rivojlandi. Bu davrda Buxorodan Rossiyaga ipak matolar, ipak
xom ashyosi, teri xom ashyosi, teri kiyimlar, paxta, ip, qorako’l kabi maxsulotlar
va oltin hamda kumush olib borilgan. Rossiyadan esa mix, oyna, igna, qand, shakar
olib kelishgan. Ayrim hollarda xonning iltimosiga binoan ma’lum miqdorda temir
olib kelingan. CHunki 1800 yilga kadar Rossiyadan Buxoroga temir sotish man
qilib qo’yilgan edi. 1801 yildan boshlab esa temir, chuyan, mis sotishga ro’xsat
- 31 -

Buxoro amirligi olib borgan umumiy savdo eksportining 42% ni tashkil etar edi.
Keyinchalik qorako’lni xorijga savdoga chikarish muttasil o’sib bordi va katta
ko’lamga ega bo’ldi. Akademik A.R. Muhammadjonov o’zining ―Quyi zarafshon
vodiysining sug’orilish tarixi nomli monografiyasida Buxoroda qishloq xo’jaligi
sohasining asosiy tarmoqlarini maxsus tadqiq etib, unda suvdan foydalanishning
yaxshilanishi oqibatida iqtisodiy taraqqiyotning jonlanishi, suvni yetkazib berish,
ayirish, tashlab berish, taqsimlash tizimining umumiy qiyosiy ko’rsatgichlari
keltirib o’tilgan - 1860 yillar o’rtasida qadimdan saqlanib, hali hamon foydalanib
kelinayotgan kanallar, tug’onlar, suv ayirg’ichlar, koriz, sardoba va boshqa suv
inshootlarini hisobga olmaganda, Ahmad Donish ta’kidlaganidek, Amir
Muzaffarning Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufmanga Amudaryodan suv
chiqarib, Buxoro yerlarini suv ta’minotini yaxshilash haqidagi taklifi inobatga
olinmagan bo’lsada, A.R. Muhammadjonovni aniqlashiga kura 1888-yilga kelib,
―Samarqand harbiy gubernatorining Rossiya xarbiy ministrligiga yuborgan
hisoboti buyicha. Zarafshon vodiysida daryodan 142 ta magistral kanal bosh olib,
shundan 99 tasi Samarqand vohasini, 43 tasi Buxoro vohasini sug’orar edi. Vodiy
bo’yicha hammasi bo’lib, 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand
qismida va 939 tasi Buxoro qismida joylashganining o’zi qishloq xo’jaligi va
irrigatsiya sohasida biroz bo’lsada jonlanish bo’lganligini ko’rsatadi. Albatta
o’lkadagi bir muncha rivojlanish, jonlanishning birinchi sababi Rossiya bosqini va
istilosi bilan bog’lik bo’lsa, ikkinchi sababi sug’oriladigan unumdor yerlar XIX asr
oxiri - XX asr boshlarida Janubiy O’zbekistonda xususiy mulkka aylana
boshlanganligi bilan bog’liq edi.
Ma’lumotlarda keltirilishicha. Rossiya kapitali Rossiya-Buxoro savdo-tijorat
aloqalariga favqo’lodda juda katta ahamiyat berib, o’z maqsad va manfaatini
ko’zlab homiylik qilgan. Bunda asosan qimmatbaho va valyuta keltiruvchi
xomash’yoni katta miqdorda Buxorodan olib chiqib ketishni amalga oshirgan.
Chunki bunday siyosat Rossiyaning o’z iqtisodini kutarishida jiddiy ahamiyatga
ega edi.
- 27 -

Temur va temuriylar hamda shayboniylar va ashtarxoniylar sulolalari hukmronligi
davrida qaror topgan davlat boshqaruvi tizimi va tartiblar deyarli o’zgarishsiz
saqlanib qolingan.
Buxoro Amirligi davlat tizimini, boshqaruv tartiblarini o’rganish o’zbek
milliy davlatchiligi tarixini to’laroq yoritishga katta hissa qo’shishi shubhasizdir.
Milliy davlatchiligimizning shakllanishi va rivojlanishi muammolarini
o’rganish va uning ijobiy tajribalarini keng jamoatchilikka yetkazish bo’yicha
birinchi Prezident I.A.Karimov tomonidan oldimizga yuksak va asosiy mas'uliyatli
vazifa etib, “milliy davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini
yaratishdir 18
” deb ta'kidlangan edi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolik jamiyati qurish sari o’zining kuch
qudratiga, jahon sivilizatsiyasiga betakror hissa qo’shgan ulkan ma'naviy, tarixiy,
madaniy merosiga va manbalarga ega bo’lgan, o’z o’rnida hozirgi kunda yuksak
islohotlar amalga oshirilib turgan bir paytda uning davlatchilik masalalarini chuqur
tahlil etish dolzarb vazifalarimizdan biriga aylanib qolmoqda.
Turkiy mang’itlardan bo’lgan Buxoro amiri Amir Shohmurod o’zining davlat
boshqaruvi jarayonida turli sohada islohotlar o’tkazdi. Masalan, yer, ma'muriy,
soliq islohoti kabilar. Bu islohotlar ichida, ayniqsa, sud islohoti diqqatga
sazovordir. Unga ko’ra har bir musulmon, hatto qul ham qoziga o’z shikoyati bilan
kelishga va g’ayriqonuniy ish qilayotgan o’z xo’jayinini javobgarlikka tortishga
haqlidir.
XULOSA
18
I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma`naviyat, 2008. – B. 30.
- 39 -

jangga hozirlash, harbiy amaldorlar va navkarlarga maosh to’lash va boshqa
tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor – tavochi shug’ullangan. Qo’shinni qurol-
yarog’ bilan ta'minlashga mas'ul bo’lgan amaldor - jevachi bo’lib, u amirning
qurol-aslahalariga ham javobgar hisoblangan. Harbiy amaldorlar va navkarlarga
xazinadan beriladigan maoshdan tashqari, harbiy yurishlar paytida qo’lga kiritilgan
o’ljadan ham ma'lum miqdorda ulush ajratilgan.
XIX asrda mang’it amirlar davrida harbiy sohada jiddiy o’zgarishlar amalga
oshirildi. Bunday islohotlar qisman bo’lsada, mang’itlar sulolasi asoschisi
Muhammad Rahim tomonidan olib borildi. Buxoro amirligining harbiy qudrati,
ayniqsa, Amir Nasrullo hukmronligi davrida o’zining eng yuqori nuqtasiga
yetdi. Uning davrida Buxoroda muntazam armiya – sarbozlar ( sipoh ) qo’shini
tashkil etildi. Ularning soni 40 mingga yaqin bo’lgan. Qo’shinlar otliq va piyoda
jangchilardan tashkil topgan bo’lib, ularning qurollari asosan qilich, nayza va o’q-
yoydan iborat edi. Buxoro amirligi qo’shinlari mamlakatning barcha shaharlarida,
ayniqsa, chegara shaharlar (Jizzax, O’ratepa, Qorako’l, Marv)da joylashtirilgan. Bu
davrda Buxoroda zambaraklar yasovchi chet ellik (eronlik) mutaxasislar ham
bo’lganligi mavjud. Biroq shunga qaramay, qo’shinni zamonaviy miltiqlar va
zambarakalr bilan qurollantirish sohasida boshlangan ishlar tugallanmasdan qolib
ketdi. Natijada XIX asrning 2-yarmiga kelib, Buxoro amirligining katta qismi
Rossiya qo’shinlari tomonidan bosib olindi. Buni o’z navbatida, XVII-XIX asrlarda
mintaqamizda harbiy sohada hech qanday yuksalish bo’lmaganligi hamda
zamonaviy qurol-yarog’larning yetarli emasligi bilan izohlash mumkin.
Markaziy boshqaruvda ham, mahalliy boshqaruvda ham turli toifadagi
amaldorlarning mavqei baland edi. Amir va uning maxfiy xizmati tomonidan
amalga oshirib turilgan nazorat ham ko’pgina amaldorlarning o’z mansablarini
suiiste'mol qilishlari oldini olganligini tarixiy faktlar ko’rsatib turibdi. Qushbegi
arxivi hujjatlarining chiqish ro’yxatidagi ma'lumotlarga qaraganda (1915) Buxoro
amirligi 27 viloyat va 11 tuman dan iborat bo’lgan. Barcha tumanlar Buxoro shahri
atrofida joylashgan edi. Quyida Buxoro shahri atrofida joylashgan 11
tumanning nomlarini keltirib o’tmoqchimiz:
- 35 -

1912 yilga kelib, Buxoro amirligida 26 ta beklik va bekliklardan mustaqil 11
ta amloklik mavjud bo’lgan, 12
ular to’g’ridan-to’g’ri amirga buysungan. Bu davrda
SHug’non, Rushon va Vohan bekliklari amirlik tarkibiga kirmay Rossiya
imperiyasi nazorati ostida bo’lgan. 1915 yilda Buxoro amirligi 27 ta beklik va 11 ta
tumandan iborat bo’lganligi qayd etilgan 13
.
Yuqoridagi ma’lumotlar Buxoro amirligidagi bekliklar soni va ma’muriy
bo’linishida o’zgarishlar bo’lib to’rganligini ko’rsatadi, bu avvalambor
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqealar, o’zgarishlar bilan bog’lik
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. Ba’zi kichikroq bekliklarning iqtisodiy
jihatdan baquvvatroq bekliklar tasarrufiga o’tganligini ko’zatish mumkin (masalan:
Yurchi bekligi Denov bekligi tarkibiga, Sarijuy bekligining bir qismi Denov, bir
qismi esa Xisor bekligi tarkibiga qo’shib yuborilgan).
Buxoro amirligida ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tobora keskinlashib borishi
Surxon vohasiga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Buning oqibatida XIX asrning
ikkinchi yarmiga kelib, voha bekliklari va amlokliklari tarkibida bir muncha
o’zgarishlar yuz bergan. Boysun bekligida 4 ta amloklik bo’lganligi haqida
ma’lumotlar berilgan: Boysun, Poshxurd, Darband, Yaumchi, Boysun bekligidagi
Rabod, Zarabog’, Kakaydi, Xatak, Bo’zrabod, Sayrob amlokliklari xususida bu
davr adabiyotlarida ma’lumotlar uchramaydi. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida bu
amlokliklar saqlanib qolgan bo’lishi kerak, negaki Boysun bekligi xududining
kattaligi jihatidan vohada yetakchi o’rinda to’rgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Sherobod bekligida Tallashkon,
Saidobod, Tallimaron, Gilambob, Jarqurg’on, Solixobod, amlokliklari bo’lganligi
etirof etilgan. XX asr boshlarida Sherobod bekligida yettita amloklik: Gilambob,
Talashkon, Maydaariq, Saidobod, Jarqurg’on, Pattakesar, Cho’chqago’zar
amlokliklari bo’lganligi kursatilgan. Yukoridagi ikki ma’lumotni bir-biriga
solishtiradigan bo’lsak, ularning nisbatan o’zaro yaqinligini ko’rishimiz mumkin.
Lekin shunisi qiziqki, kapitan Vasilev Pattakesar, Cho’chqago’zar va Maydaariq
12
Кисляков Н. А Патриархально-феодальные отнашения среди оседлого сельского населения Бухарского
ханства в конце Х1Х-начале XX вв. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1962. - С. 43
13
Холикова Р. Россия-Бухоро: тарих чоррахасида.-Т.: Ўқитувчи, 2005. - Б.27.
- 16 -

berildi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoroga ko’plab temir, mis, chuyan, hatto
oltin va kumush ham olib kelina boshlandi.
Bu esa Rossiya bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalarini yanada
rivojlantirishga katta imkon berdi. Ayniqsa, Markaziy Rossiya hududlari hamda
Sibir bilan savdo aloqalari juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu yunalishda Buxoro
savdogarlari qizg’in savdoni yo’lga qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Jumladan,
Buxorodan ushbu hududlarga paxta, ipak turli xil bo’yoqlar, quritilgan mevalar va
hatto ayrim tayyor maxsulotlarni ham olib borib sotishgan. Chor Rossiyasi
bosqiniga qadar paxta va paxtadan ishlangan tovarlar Buxoro savdosining asosini
tashkil etgan. Masalan, 1801 yili Buxoro savdogarlari tomonidan Rossiyaga olib
borilgan savdo molla-rining 75% ini paxta va undan ishlangan mollar tashkil etgan.
Buxoro savdogarlari 1801 yili Rossiyaning Orenburg shaxriga 718,9 ming rubl
qiymatidagi tovarni olib kelishgan bo’lsa, Orenburgdan Buxoroga 504,7 ming rubl
qiymatidagi tovar olib ketishgan. 1811 yilda esa ushbu ko’rsatkich Buxorodan
Orenburgga olib kelingan mollar qiymati 3.224 ming rublni, Orenburgdan
Buxoroga olib ketilgan mollar qiymati esa 1.792 ming.rublni tashkil etgan. O’z
navbatida esa Rossiya hududlaridan Buxoroga, asosan, zavod-fabrikalarda ishlab
chiqilgan tayyor maxsulotlar olib kelingan.
2.2 Buxoro amirligida sud va sudlov tizimi
Mang’itlar sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo’lib,
amir huquqi chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh
vazir – qushbegi boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti
shariat qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora
qilingan. Masalan, moliya ishlarini devonbegiyi kalonga , davlat
xavfsizligini ko’kaldoshga, ichki tartib va xavfsizlikni nazorat qilib
turish raisga topshirilgan. Buxoro qozikaloni huzurida qirq a'lam va 12 muftiydan
iborat rivoyatlar tuzuvchi muftiylar devoni bo’lgan. 15
Amirlikda musulmon
15
Shodmon Vohidov. Qo`qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. – Toshkent, 1996, -B. 22.
- 32 -

deb atalgan bo’lib unga yasovulboshi, miroxurboshi, xazinachi, mirzalar,
bakovulboshi, zakotchi buyso’ngan. Undan keyingi yirik amal — bu tupchiboshiyi
askar hisoblanib, u amirlikning harbiy qumondoni hisoblangan. Unga yasovul
boshi, mirza, mahramboshi, bakovulboshi, devonbegi, o’n ikkita sarkarda,
sarkardalarga bo’ysunuvchi sarbozboshilar bo’ysungan.
Davlat tizimidagi keyingi amaldor bu artilleriya boshlig’i to’pchiboshiyi
askar hisoblangan. Uning qo’l ostida shogirdpesha, mirza va merganlar bo’lgan.
Keyingi amaldor amirlikda bosh qozi — qozi kalon hisoblangan. Qozi kalon
devoniga devonbegi, olamiyon, tergovchi, mahramboshi, miroxurboshi, tarakachi,
muharrir, mulozimlar, mirzalar, shotirlar, tilmoch va dahboshi (o’nboshi) kirgan.
Qozi kalondan keyin turadigan amaldor raisi kalon hisoblangan. U eshon
rais deb ham yuritilgan. Uning apparatiga vaqtincha o’rinbosarlik kiluvchi xalifa,
noib, durra-dast, mulozimlar, mirzalar, miroxurboshi, devonbegi, tarakachi,
tergovchi, shahar mirobi kirgan. Shuningdeq ijro hokimiyatini amalga oshiruvchi
lavozimlar qatoriga shahar xavfsizligiga javobgar bo’lgan mirshab va uning qo’l
ostidagilar, suv ta’minotiga javobgar shaxs bo’lgan mirob va uning qo’l ostida
ishlaydiganlar kirgan.
Mirshab qo’l ostida yasovulboshi, devonbegi, mahramboshi, mirzalar,
dahboshi, tungi qorovul hisoblangan shabgardlar, farroshboshi va miroxurboshi
faoliyat kursatgan. Mirob tasarrufida esa mahram, mirzalar, bakovullar, miroxurlar,
suv tarmoqlari nazoratchilari, arboblar, mahalla, mavze va qishloq oqsoqollari
bo’lishgan. Amir Muzaffar xuzurida yuqorida keltirilgan yuqori mansabdorlar
bilan birga qo’yidagi amaldorlar ham xizmat qilishgan. Amir farmonlarini
yetkazuvchi parvonachi, amirga doimo hamroh bo’lib yuruvchi hidoyachi, amir
maslahatchisi va xorijiy mehmonlarni kutib oluvchi shig’ovul, amir osoyishta-ligi
va tinchligini muhofaza qiluvchi tongotar, amirga qaratilgan barcha salom va
ta’zimlarni qabul qiluvchi va javob beruvchi salom og’asi, amir dasturxoniga
javobgar dasturxonchi, amir safari chog’ida namozga chorlovchi - imomi jilov,
amir safari chog’ida qonun bilan shugullanuvchi - mufti jilod, amir maslahatchilari
- 21 -

tartib asosida boshqarilmoqda edi. SHuning uchun ham Ahmad Donish davlat
boshqaruv apparatini zamona talabiga mos xolda qayta qurish kerak, degan fikrni
o’rtaga tashlaydi. Rossiya podsholigidagi boshqaruv tizimi Donishning fikricha,
Buxoro amirligi boshqaruv tizimidan yaxshiroq edi.
Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi munosabatlar Amir
Muzaffarning Peterburgga qilgan tashrifidan so’ng yanada mustahkamlandi, desak
mubolag’a bo’lmaydi. Ahmad Donish mazkur tashrif tafsilotini o’zining
―Navodirul vaqoe asari va ―Amirlar sargo’zashti risolasida bayon etadi 14
. Amir
Muzaffar mazkur safar davomida Rossiya podsholigining harbiy qudrati va
salohiyati bilan yaqindan tanishadi. Amirga podsholik askarlarining intizomi va
texnik salohiyati juda yoqadi. Ahmad Donishning elchilik faoliyati Buxoro amirligi
va Chor Rossiyasi o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning yanada
mustahkamlanishiga sabab bo’ldi. Alloma A. Donish qilgan safarlari davomida
Moskva va Peterburg shaharlarida ko’rgan yangiliklarini Buxoroda tatbiq etdi. U
maorif tizimiga hamda davlat boshqaruv tizimiga ham oid demokratik
islohatlarning tarafdori bo’ldi. Uning Peterburgga qilgan safari va imperator
qizining to’yi munosabati bilan yozgan tuqqiz baytlik she’ri orqali imperatorning
e’tiborini tortdi va bu bilan undan avvalgi elchilarning qilgan gunohlari ham
yuvilib ketadi. Bu xizmati uchun esa imperatordan maxsus tortiq ham oldi. Buxoro
amirligi va Rossiya imperiyasi munosabatlari Muzaffarxon davrida ya’ni, Ahmad
Donish elchiligidan keyin yanada rivojlandi.
Vohaga ruslar kirib kelgandan so’ng Sherobod bekligi tarkibida yangi
boshqaruv tizimi joriy qilingan. Termiz ikki qismdan iborat bo’lib. uning harbiy
garnizon joylashgan sharkiy qismi qal’a bilan o’rab olingan. Shaharning bu
qismida xokimiyat garnizon boshlig’ining qo’lida bo’lib, shu hudud aholisi ham
unga buysunardi. Termizning janubiy qismi Pattakesar qishlog’i deb atalgan,
undagi mahalliy aholi Buxoro amirining qonunlariga amal qilib, amir tomonidan
tayinlangan beklarga buysunar, bu yerda yashagan rus fuqarolari (yvropalik aholi)
14
А.Дониш Наводирул вақое. Т: «Фан», 1964, 232-233-бетлар .

- 18 -

1. I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkentʻ
shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,
ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018. –B. 383
ʻ ʻ
3. Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т.: ―Ўқитувчи. 1994.
4. Ахмедов Б. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. Т.: ―Ўқитувчи. 1991.
5. Асқаров А. Ўзбек халқининг этнгенези ва этник тарихи. Т.: 2007.
6. Айни С, История мангитских эмиров (Собрание сочинений в 6 томах),
т.6, Москва, 1975.
7. Ахмад Дониш. Наводирул вақое. Т.: «Фан», 1964
8. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи.Т.: ―Фан. 1991.
9. Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи, Т.: 1996.
10. Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар.- Т.:
―Фан, 1996.
11. Ибрат. ―Фарғона тарихи.-Т.:―Камалак, 1995.
12. Азамат Зи
е^. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Тошкент. ―Шарқ. 2000.
I nternet ma’lumotlari.
13. www.ziyo.uz
14. www.kitob.uz
15. www.tdpu.uz
16. www.gov.uz
- 44 -

Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, - deydi I.Karimov,-yurt
ʼ ʻ
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglik kabi
ʻ
muxim masalalardan iborat” 1
.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va madaniyati,
ʻ ʻ
an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ 2
— deb fikr
bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz uchun
ʻ
poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Buxoro amirligida davlat boshqaruvi
mavzusi tadqiq etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan bir qator tanishib
chiqildi .
Ushbu mavzuni o rganish borasida ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib,
ʻ ʼ ʻ
bu o rinda
ʻ Tursunov X., Sodiqov X., Ismoilova J., Jo‘rayev Narzuila va
1
I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.:
ʻ ʼ ʻ
O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ
- 2 -

20 ming kishilik Buxoro qo’shini xorazmliklar qo’shinini mag’lubiyatga uchratgan.
Eltuzarxon Amudaryodan qochib o’tayotganda daryoda g’arq bo’lib o’lgan.
Eltuzarxonning 3 birodari va ko’plab xivaliklar asir tushishgan. Amir Haydar
Eltuzarxonning kichik birodari Qutoug’murodxonni 400 asir bilan ozod qilib,
O’rganchga jo’natgan.
1821—25 yillarda amir Haydarning soliq siyosatiga qarshi xitoy-qipchoqlar
ko’targan Miyonqol qo’zg’oloni ham katta qiyinchilik bilan bostirilgan.
Ahmad Donishning yozishicha, Haydar hukmronlik qilgan davrda Buxoroda
ilm-fan, xususan, tarix va islom ilmlari rivojlangan. Haydar madrasalarda tahsil
olib borish uchun Istanbul, Qobul va boshqa shaharlardan ko’plab qo’lyozma
kitoblarni oldirgan. Uning o’zi muntazam ravishda saboq bergan, madrasalarda
dars o’tgan. Haydar «al-Fa-void al-alfiya» nomli fiqhning xanafiya mazhabiga oid
asar ham yozgan.
Uning hukmronligi davrida Buxoroda Chor minor va Xalifa Nyayozqul
madrasasi (1807), masjidlar, xonaqohlar, hammomlar qurilgan, Xalfa Xudoydod
majmuasi qurilishi davom ettirilgan. Buxoroda Haydar onasiga atab maxsus
Madrasa, Qarshida Ali madrasasi va Mir Muhammad madrasasini ham qurdirgan.
Haydar Buxorodagi Jo’ybor mavzeidagi Eshoni Imlo qabristonida otasi Shohmurod
yonida dafn etilgan 14
.
Nasrullaxon (1826—1860), Buxoro amiri, mang’itlardan. Amir Haydarning
o’g’li. Otasining hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan. Amir Xaydar
vafotidan so’ng hokimiyat uchun kurashlarda akalari amir Husayn (1797— 1826)
va amir Umar (1826 y. v.e.)ni oradan ko’tarib, Buxoro taxtiga o’tiradi (1826), o’z
hukmronligi davrida islom shariati ko’rsatmalariga qat’iy amal qilgan. Nasrullaxon
jasur va dovyurak kishi bo’lganligi bois unga «bahodir», «botir» unvonlari
berilgan. Nasrullaxon davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida urug’ va
qavm boshliqlari bo’lgan ko’plab amaldorlarni quyi tabaqalardan chiqqan yosh va
g’ayratli kishilar bilan almashtirdi. 1837 yilda harbiy sohada islohotlar o’tkazib,
o’z qo’shinining jangovar holatini yaxshiladi. Har biri 800 kishidan iborat 50 ta
- 9 -

Xunarmandchilik sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmoqlaridan biri
hisoblangan. U asosan mahalliy xom ashyo manbalari — paxta, jun, ipakning
yetarli miqdorda bo’lganligi uchun ham yaxshi rivojlangan.
XVIII—XIX asrlarda Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasida
xunarmandchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, uning to’qimachiliq kulolchiliq
duradgorlik kunchilik va temirchilik turlari voha va amirlikning xo’jalik hayotida
salmoqli o’rin egallagan. Vohaning Qarshi, SHaxrisabz, Kitob shaharlarida
hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. To’qimachilik voha xunarmandchiligida
yetakchi tarmoq hisoblangan. Ayniqsa, bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda
tayyorlangan. Qarshi va Shaxrisabzda ipak matolar tayyorlashga katta e’tibor
qaratilgan. Voha xunarmandchiligida kulolchilikning mavqei ancha yuqori bo’lgan.
Qarshi shaxri Buxoro amirligidagi mis va kumush buyumlar ishlab
chiqaruvchi yirik markazlardan biri bo’lgan. Voxaning Qarshi va Shaxrisabz
shaxarlaridagi zargarlar tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, metall va
turli xil shishalardan yasalgan taqinchoqlar O’rta Osiyo hududida katta qadr-
qiymatga ega bo’lgan. Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan.
Charmgar ustalar tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq
kiyimlari, bosh kiyimlar, po’stin va nimpo’stin, turli xil meshlar tayyorlangan.
Vohada yogoch o’ymakorligi yaxshi rivojlangan bo’lib, turli xil binolar
qurilishida undan unumli foydalanilgan.
XIX asrda amirlikning Buxoro, Samarkand, G’ijduvon, Denov va boshqa
ko’plab hududlarida kulolchilik ancha yaxshi rivojlangan va sifati yaxshi
mahsulotlar tayyorlangan. Hunarmandchilik turlari ichida zargarlik xam ancha
kuchli rivojlangan. Buxoro amirligida metallga ishlov berish ancha yaxshi yo’lga
qo’yilgan. 1841 yili Buxoroga kelgan Q F. Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish
qozonlari bo’lganini yozadi. O’lkada qurilgan dastlabki metall quyish qozonlarida
to’plar uchun o’qlar, harbiy va dehqonchilik qurollari yasalgan. Mis noyob va
qimmat bo’lganligi uchun Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq
cho’yandan foydalanilgan. Bu ishda mohir Shaxrisabz ustalari amirlikda eng yirik
- 28 -

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………2
I.BOB. BUXORO AMIRLIGINING TASHKIL TOPISHI.
1.1. Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi tartibi….……………….………….4
1.2. Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari…………………….15
II.BOB. BUXORO AMIRLIGIDA IQTISODIY BOSHQARUV
2.1. Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi ...………..23
2.2 Buxoro amirligida sud va sudlov tizimi……………………………………….33
Xulosa…………………………………………………………………………….40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….44
KIRISH

Buxoro amirligi davlat boshqaruvida harbiy-ma'muriy amaldorlar katta o’rin
tutgan. Mamlakat qo’shinlari asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan
bo’lib, ular o’q-yoy, uzun nayza, gurzi, uzun dastalijang boltasi (tabarzan), changak
kabi hujum qurollariga ega bo’lgan. Bu davrda navkarlarning himoya uchun
qalqon (sipar) dan foydalanganliklari, sovut – jovshan (forscha baxtar) hamda
temir simdan mayda qilib to’qilgan, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan qurol
yoki jiba (jeva) – temir yoki po’latdan ishlangan maxsus kiyim kiyib jang
qilganlari manbalarda aks etgan. Qo’shinning asosiy jangovar qismini suvoriylar
tashkil etgan. Shu sababli ham o’zaro urushlarda otlarning himoyasiga katta e'tibor
berilgan va o’q o’tmasligi uchun ularning ustiga maxsus yopinqich – gejm
(kejim) yopilgan. Mamlakat qo’shini tarkibida dushmanning shahar va mudofaa
qo’rg’onlarini ishg’ol etishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan naftandozlar,
manjanaqchilar va tosh otuvchilar ham bo’lgan.
Buxoro qo’shinlarining tarkibiy tuzilishi, jang qilish tartiblari Chingizxon va
Amir Temur qo’shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasiga asoslangan. Shu bilan
birga, ular turkiy xalqlarga xos bo’lgan qadimgi jang usullarini ham o’zlashtirgan.
Qo’shin tarkibida to’g’chi qism, ya'ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug’ni
qo’riqlovchi) 20-30 min kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda zabongiri, ya'ni
dushman tomonidan yashirin ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo’linma va
xabargiri – dushman to’g’risida umumiy ma'lumot keltiruvchi bo’linmalar ham
bo’lgan. Ayrim manbalarning dalolat berishicha, favqulodda vaziyatlarda eng qaltis
harbiy vazifalarni bajarishga mo’ljallangan jangovar qismlar ham bo’lib, ular
asosan saralangan o’zbek jangchilaridan tashkil topgan. Amirning xos qo’riqchilari
ham saralangan o’zbek navkarlaridan tuzilgan 16
.
Buxoro amirligida oliy bosh qo’mondan amir bo’lib, u qo’shinni turli
darajadagi harbiy amaldorlar yordamida boshqargan. Mamlakat qo’shini ham
Chingizxon va Amir Temur qo’shinlaridek, 10 minglik korpuslar – tumanlarga
bo’lingan. Ularga no’yon deb ataluvchi harbiy sarkardalar boshchilik qilgan.
Tumanlar o’z navbatida, minglik, yuzlik, o’nliklarga ajralgan. Amirlikda qo’shinni
16
Shodmon Vohidov. Qo`qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. – Toshkent, 1996, -B. 22.
- 34 -

1.Janubiyi-Rud, 2.Karmat(Vobkent), 3.Kami Obi Muslim (Vag’onze),
4.Qorako’l, 5.Pirmast, 6.Somejon (Romitan), 7.Xayrobod, 8.Xarkan Rud
(g’ijduvon), 9.Xutfar (Zandani), 10.Shofirkom, 11.Shimoliyi-Rud .
Buxoro amirligi hududiga kiruvchi 27 viloyatni (beklik) quyidagi ro’yxatda
keltirishga harakat qildik:
1.Boysun, 2.Boljuvon, 3.Burdaliq, 4.Darvoz, 5.Denov, 6.Ziyovuddin,
7.Yakkabog’, 8.Kabodiyon, 9.Qorategin, 10.Karki, 11.Karmana, 12.Qarshi,
13.Kelif, 14.Kitob, 15.Ko’lob, 16.Qo’rg’ontepa, 17.Nurato, 18.Sarijo’y, 19.Usti,
20.Xatirchi, 21.Hisor, 22.G’uzor, 23.Chahor Jo’y, 24.Chiroqchi, 25.Shahrisabz,
26.Sherobod, 27.Sho’g’non. Undan tashqari Buxoro amirligida 320dan ortiq amlok
yerlari va boshqa mayda ma'muriy bo’linmalar mavjud bo’lgan. O’z navbatida
aholi punktlari ham 10 mingdan ortiq bo’lgan. Barcha viloyatlarning ma'muriy
markazi ham mazkur viloyatning nomi bilan atalar edi. Buxoro amirligida aholi
punktlari sonining ko’pligi bilan sharqiy viloyatlar mashhur edi. Masalan,
Boljuvonda 1420, Hisorda 1200, Qorateginda 700, Ko’lobda esa 635 ta aholi
punktlari mavjud edi. Turkman viloyatlarining soni uncha ko’p bo’lmasdan,
masalan, Usti viloyatida 15 ta, Burdaliq 14, Kelif viloyatida esa 24 tadan aholi
punktlari mavjud edi. Boshqa viloyatlarda esa 100tadan 400tagacha aholi punktlari
mavjud bo’lib, ularning soni Buxoro shahri atrofidagi tumanlar aholi punktlarining
soni bilan bir xilda edi. Mahalliy tarixnavis Abdurahmon Tamkin Buxoriyning
ko’rsatishicha, faqatgina 1915 yilda Buxoroda shahar atrofida ikki tuman: Shimoli-
Rud va Janubi-Rud tashkil etilgan. Ushbu ikki tuman boshqa 9 ta tumandan
o’zining ma'muriy markaziga ega bo’lmaganligi bilan farqlanadi. 17
Ushbu
tumanlardan soliq va boshqa majburiy to’lovlarni Buxoro shahri Sadr-raisi
xizmatchilari yig’ib olar edi. Ko’pgina tumanlar ikki nomga ega bo’lgan. Masalan,
G’ijduvon Xarkan Rud, Kamat Vobkent va Somijon Romitan nomlari bilan atalgan.
Buxoro amirligida bir tumanni tashkil etish uchun 80 ta aholi punktlarini
birlashtirish kerak edi. Lekin ushbu shartga qaramay tumanlarda aholi punktlarining
soni 1916 yilga kelib hatto 120tadan 340 ta aholi punktlariga ko’paydi. Buxoro
17
Shodmon Vohidov. Qo`qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. – Toshkent, 1996, -B. 22.
- 36 -

amirligida ko’pincha viloyatlar, tumanlar va boshqa amlok yerlarini bir-biriga
qo’shish, ajratish yoki bo’lmasa to’g’ridan-to’g’ri Buxoro shahriga buysunadigan
butunlay mustaqil bir ma'muriy-hududiy birlik tashkil etilar edi. Masalan, 1914
yilda Somejon tumani Xutfar tumaniga, Shofurkom tumani Pirmast tumaniga
qo’shib yuborilgan edi. Alohida ma'muriy-birlik hisoblangan uch amlok yerlari:
Komi Mig’, Yangi Qo’rg’on hamda Karaman XIX asr oxiriga kelib viloyat
hisobiga kiradigan bo’ldi. 1916 yilga kelib esa, Komi Mig’, Yangi Qo’rg’on amlok
yerlari Karmana viloyati hokimiga buysuna boshladi. Buxoro amirligida viloyatlar
va tumanlar turlicha ma'muriy-hududiy jihatdan bo’linib, ularning ko’pchiligi
amlok yerlariga, ular esa qishloqlarga bo’lingan edi. O’sha davrda ko’pgina
tumanlar va viloyatlar mavzelarga bo’lingan bo’lib, ularning tarkibiga bir qator
qishloqlar kirgan. Bizgacha yetib kelgan huquqiy hujjatlarga e'tiborni qaratadigan
bo’lsak, amirlikdagi bir qator viloyat va tumanlarda amlok, mavze,
guzar hamda machit kabi ma'muriy-hududiy birliklar mavjud ekanliginining
guvohi bo’lamiz.
- 37 -

etilganligi va ushbu tizimning kimlar tomonidan va qanday usulda boshqaruviga
bevosita bog’liq bo’lgan.
Muhammadjonov o’zining ―Quyi zarafshon vodiysining sug’orilish tarixi
nomli monografiyasida Buxoroda qishloq xo’jaligi sohasining asosiy tarmoqlarini
maxsus tadqiq etib, unda suvdan foydalanishning yaxshilanishi oqibatida iqtisodiy
taraqqiyotning jonlanishi, suvni yetkazib berish, ayirish, tashlab berish, taqsimlash
tizimining umumiy qiyosiy ko’rsatgichlari keltirib o’tilgan - 1860 yillar o’rtasida
qadimdan saqlanib, hali hamon foydalanib kelinayotgan kanallar, tug’onlar, suv
ayirg’ichlar, koriz, sardoba va boshqa suv inshootlarini hisobga olmaganda, biroz
bo’lsada jonlanish bo’lganligini ko’rsatadi. Albatta o’lkadagi bir muncha
rivojlanish, jonlanishning birinchi sababi Rossiya bosqini va istilosi bilan bog’lik
bo’lsa, ikkinchi sababi sug’oriladigan unumdor yerlar XIX asr oxiri - XX asr
boshlarida Janubiy O’zbekistonda xususiy mulkka aylana boshlanganligi bilan
bog’liq edi.
Chor Rossiyasi hukumati turli xil yo’llar bilan Turkiston o’lkasi, Buxoro
amirligi va Xiva xonligi aholisi ustidan o’rnatilgan o’z xukmronligini yanada
kuchaytirish bilan bir qatorda, SHarqda o’z mavqeini mustahkamlashdan o’ta
manfaatdor bo’lganligi sababli ham, barcha vositalar bilan inglizlarning O’rta
Osiyoga suqilib kirishining oldini olishga harakat qila boshladi.
Bizga ma’lumki, Qo’qon xonligining to’la chor Rossiyasiga qo’shib olinishi,
Buxoro va Xiva xonliklarini qisman bo’ysundirilishi ingliz-rus aloqalarining,
ayniqsa, Yaqin SHarq masalasi bo’yicha raqobatni yanada keskinlashuviga olib
keldi. Ushbu kelishmovchilik hatto Angliya bilan Rossiya o’rtasida o’zaro
shartnoma imzolangandan so’ng ham to’xtamadi.
Shunday qilib. Amir Muzaffar davrida Buxoro amirligi Rossiya tomonidan
istilo etildi. Amir Abdulaxad va Amir Olimxon hukmronligi vaqtida Buxoroda rus
podsho hukumatining mavqei mustahkamlandi. Buxoro bosqinidan keyin tuzilgan
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topgach, Mang’itlar sulolasi tugatildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
- 43 -

guruhi-jam’g’a shular jumlasidandir. Amirga bo’lgan sadoqati va xizmati uchun
alohida diqqatga sazovor bo’lganlar dodxoh, inoq, to’qsabo, otaliq, eshik og’asi
kabi unvonlarga ega bo’lishgan. Amir Muzaffar davrida joylarda barcha huquqiy
normalar qozilar tomonidan hal etilgan. Barcha fuqarolik ishlari va jinoiy ishlar
Kur’on asosida ko’rib chiqilgan. Amirlikda qozilar bevosita amir xohish-irodasini
bajaruvchi qozikalon tomonidan tayinlangan. Buxoro amirligida qo’shin tuzilmasi
o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan. SHu narsani aytish joizki, Buxoro amirligida
amir Nasrullohga (1828—1860 y.y.) qadar doimiy (muntazam) qo’shin bo’lmagan.
Amir Muzaffar davrida amir qo’shinlariga amirilashkar, ya’ni askarboshi rahbarlik
qilgan. Qo’shinda mufti askar mansabi mavjud bo’lgan. XIX asrning 60 yillarida
amir qo’shinlarining amiri-lashkari Usmonbek degan shaxs bo’lgan. U rus
armiyasidan qochib kelgan kazaklardan bo’lgan. Buxoro qo’shinlarining asosini
„otliqlar tashkil etgan. Piyodalar ozchilikni tashkil etgan. Amir qo’shinining eng
yaxshi qismi bu yollangan afg’onlar bo’lgan. Amir Muzaffar davrida ham amirlik
bekliklarga bo’lingan bo’lib, beklar amir tomonidan tayinlangan. Bekliklarning eng
yaqin yordamchilari yasovulboshi rahbarligida yasovullar bo’lgan. Beklik
hududidagi qo’shinlarga beklar o’zi rahbarlik qilishgan. Beklarning qo’shini bir
necha yuz kishidan iborat otliqlardan iborat bo’lib, ular har oyi bek xisobidan 20
tangadan maosh olishgan.
II.BOB. BUXORO AMIRLIGIDA IQTISODIY BOSHQARUV
2.1. Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi
Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar o’rganilganda shunga
amin bo’ldikki, iqtisodiy hayotda Buxoro amirligi axolisining katta qismi
dehqonchilik bilan shug’ullangan. Yerning ko’p qismi davlatning qo’l ostida bo’lib,
u «amloki podshohi» yoki «mulki sultoni» deb atalgan. Yerning 2-qismi
odamlarning xususiy mulki hisoblanib, uning talay qismi boylarning qo’l ostida edi.
Bunday yerlar «mulk yerlari» deb yurgizilgan.
- 22 -

bu yerdagi boyliklarni Rossiyaga tashib ketish maqsadida Amudaryoga ko’prik
qurdi, Chorjo’y-Samarqand temir yo’l o’tqazdi. 17
(1900—1901). Shuningdek
Abdulahad davrida jadidchilik harakati kuchaydi.
Amir Olimxon, Amir Sayd Olimxon (1881, Karmana — 1944.28.4, Kobul)
— Buxoro amiri (1910—20), mang’itlardan. Amir Abdulahadning o’g’li.
Peterburgdagi Nikolaev kadet korpusida ta’lim olgan (1893— 96). 1898 y.
Qarshi, so’ngra valiaxd sifatida Karmana bekliklariga hokim bo’lgan. Otasi
vafotidan so’ng, Buxoro taxtiga o’tirgan (1910 i. 24 dek.).
Olimxon Ko’lob, Hisor va Dushanba atrofida katta mikdordagi kuchlarni
birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. 1920 y. noyab. oyining o’rtalarida uning
ko’shinlari Boysun, Darband, SHerobodni qizil askarlardan ozod qilishdi. Olimxon
ixtiyoriga Fargonadan yordamga yuborilgan 4000 yigit xam SHarqiy Buxoroga
yetib keladi. 1921 y. 8 yanv.da Olimxon qo’shinining miqdori 25000 kishiga
yetgan. Hisordan Ko’lob viloyatiga kelgan Olimxon butun qo’shinlariga
Ibrohimbekni Oliy bosh qo’mondon (o’rinbosarlar: SHarqiy Buxoroda —
Davlatmandbek va G’arbiy Buxoroda — Mulla Abdulqahhor) qilib tayinlaydi.
Biroq, bir qator janglarda mag’lubiyatga uchragach, Olimxon Amu-daryoning
CHubek kechuvidan Afgonistonga o’tib ketgan (1921 i. 4 mart).
Olimxonni Qobulda Afg’oniston amiri Omonullaxon qabul qilib, doimiy
yashashi uchun unga Qal’ai Fotuda maxsus qarorgoh ajratib beradi. U Qobulda
yashasa xam Buxorodagi ozodlik harakatiga g’oyaviy jihatdan rahbarlik qilishda
davom etdi, ko’rboshilar va ulamolarga turli maktublar va qimmat-baho sovg’alar
jo’natib, ularni kurashga ilhomlantirgan. Olimxon Qobulda o’zining esdaliklarini
yozib tugallaydi. Umrining oxirida ko’zi ojizlanib qoladi, og’ir dardga chalinadi.
Uzoq davom etgan xastalikdan so’ng u Qal’ai Fotuda vafot etadi. Qobul atrofidagi
SHahidoni islom (Islom shahidlari) qabristoniga dafn etilgan. Olimxonning
xotiralari Parijda fransuz tilida (1929), keyinchalik G’arbda fors tilida,
O’zbekistonda o’zbek va rus tillarida (1991), Tojikistonda tojik tilida (1992)
alohida kitob sifatida chop qilingan. Olimxon hukmronligi davrida Buxoroda
Olimxon madrasasi qurilgan, Sitorai Mohi Xosa saroyini qurish yakunlangan.
- 11 -

o’zgarishlar bo’lib turishiga sabab bo’lgan. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, XIX
asr o’rtalarida Buxoro amirligi tasarrufida 44 ta beklik bo’lganligi e’tirof etiladi 9
.
Amir Abdulahad, hukmronligi davrida avval Shahrisabz hokimi, so’ngra
saroyda xizmat qilgan Nasrullo qo’shbegi (19-a. o’rtalari — 1918, Karmana) —
mang’itlar davrida nufuzli saroy arbobi bo’lgan . Buxoroda 1910 y. yanvar ь
voqealaridan keyin Ostanaqul qo’shbegi o’rniga qo’shbegi ( bosh vazir) qilib
tayinlangan. Said Olimxon hukmronligi davrida Nasrullo qushbegi mamlakatda
amirdan keyingi nufuzli shaxs sifatida mamlakatning asosiy ishlari bilan
shug’ullangan. Rus tilini yaxshi bilgani uchun amir nomidan Rossiya
imperiyasining Buxorodagi siyosiy agenti bilan bevosita muloqotlar o’tkazgan, bir
necha marta Rossiyaga borgan.
Nasrullo qushbegi Buxorodagi jadidchilik harakatiga xayrixoxlik bilan
qaragan. Amir Olimxon tomonidan Buxoroda islohotlar o’tkazish to’g’risidagi
farmon qabul qilinishida muhim rol ь o’ynagan (1917 y. 7 apr.). Lekin Buxoroda
1917y. aprel ь namoyishidan keyin Olimxon Nasrullo qushbegini jadidlarni qo’llab-
quvvatlaganlikda ayblaydi va uni lavozimidan olib tashlab, o’rniga mutaassib
Nizomiddin Urganjiyni qo’shbegi qilib tayinladi (1917y. 15apr.). Nasrullo
qushbegi Karmanaga jo’natiladi va mahbuslikda saqlanadi. U Kolesov voqeasidan
keyin amir Olimxonning farmoniga binoan, 17 kishilik oilasi va butun qarindosh-
urug’lari bilan birga o’ldirilgan 10
.
A.G.Radobil ь skiyning ma’lumotiga asoslangan N.Kislyakov Buxoro
amirligining ma’muriy bo’linishi xaqida to’xtalib, XX asr boshlariga kelib,
Buxoro amirligida 24 ta beklik, 7 ta alohida amloklik va 10 ta tuman bo’lganligini
ta’kidlaydi 11
. D.N.Logofet esa Buxoro amirligi hududiy jihatdan 25 ta beklikka
bo’linishini yozadi.
9
Ражабов К.Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонидан босиб олиниши (19 аср ўрталари1917I
йил февраль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.
10
ЎзМЭ. 6–жилд. 112 – бет.
11
Холикова Р. Россия-Бухоро: тарих чоррахасида.-Т.: Ўқитувчи, 2005. - Б.27.
- 15 -

ruhoniylari yuqori mavqega ega bo’lgan. Ular katta yerlarga egalik qilar
edi. Shayxulislom bosh ruhoniy va adliya ishlarining sardori hisoblangan. U
jamiyat ma'naviy hayotini boshqargan. Sud hokimiyati ruhoniylar qo’lida bo’lgan.
Barcha qozilar (qozi-ul-quzzot) qozikalonga bo’ysungan. Davlat boshqaruvida u
yoki bu lavozim vazifasiga qarab o’zgarib turgan.
Xonlikda o’rta asrchilik boshqaruv tizimining uzoq saqlanishi taraqqiyot va
qo’shin kuch-qudratiga salbiy ta'sir ko’rsatgan. Qo’shinda dastlab misdan, 19 asr
boshlarida cho’yandan quyilgan bir necha to’p bo’lgan. Sarbozlar o’q-yoy, nayza,
qilich, oybolta kabi ibtidoiy qurollar bilan qurollangan. Xonlikda qo’shin asosan
otliqlardan tashkil topgan. 18 asr oxiridagi ma'lumotlarga ko’ra, xon 10 ming
kishilik qo’shin to’plash imkoniga ega bo’lgan. 19 asr 30 – yillarida yollanma
askarlar soni 19 ming kishi bo’lib, ular xizmatini turli shahar va harbiy
istehkomlarda o’taganlar. 19 asr o’rtalarida harbiy qismlar, shuningdek to’p va
miltiqlar soni ortgan. Umumiy qo’mondonlik amiri lashkar zimmasida bo’lgan.
Davlat amaldagi va rasman deyarli cheklanmagan huquqlarga ega
bo’lgan amir tomonidan boshqarilardi. Buxoro amirlari o’z shajaralarini
Muhammad payg’ambardan boshlaganliklari sababli ular o’z unvonlariga “said”
so’zini qo’shib atardilar. Amir yonida doimiy ravishda uning shaxsiy
yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo’lgan. Ularning
birinchisi munshiy bo’lib u barcha ishlar bo’yicha berilgan ko’rsatmalarni yozib
borgan va amirga kelgan axborotlarga, ma'lumotlarga hamda ma'muriy vakillardan
va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan
mashg’ul edi. Ikkinchi kotib – mushrif bo’lib, u sarupo berish, qurol-yarog’ va shu
kabilarni tarqatish haqidagi ko’rsatmalarini rasmiylashtirar va yozish bilan
shug’ullanar edi. Amir tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va
boshqa xatlarga berilgan yozma javobi muboraknoma deb atalgan.
Amir hududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan . Odatda bir
marta amirlikdagi barcha bekliklar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir
huzuriga yozma axborotnomalar doimiy yuborib turganlar. Ularga amir
nomidan «muboraknoma” lar jo’natilgan.
- 33 -

Buxoro amirligida ichki va tashqi savdo yo’lga qo’yilgan bo’lib,
Afg’oniston, Hindiston, Xitoy, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalar
o’rnatilgan. Xonlikning Rossiya bilan elchilik va savdo aloqalari o’sgan edi. U
amirlik uchun tayyor mahsulotlar bozori sifatida katta ahamiyat kasb etgan.
Albatta, Rossiya imperiyasiga tobe’ bo’lib qolgan Amir Muzaffarning
maqomi ―Zirabulok shartnomasining 12 moddasiga binoan faqat jug’rofiy
chegaralash jihatidan qisqartirilib qo’yilmasdan (ya’ni, biror tashqi xorijiy davlat
bilan na davlatlararo, na tashqi savdo munosabatlarini mustaqil davlat sifatida olib
borolmaslik, Rossiyaning bu yo’nalishlardagi ma’muriyat tizimi orqali juda oz
miqdorda va cheklangan masalalardagina faoliyati ko’rsatishi), balki Buxoro
amirligining an’anaviy Balx, Xirot mintakasi qo’ldan chiqib. Kattaqo’rg’on, Jizzax,
O’ratepa. Samarqand mintaqalarining Rossiyaga qo’shib olinganligi, suv
ta’minotining keskin yomonlashuvi, qolaversa 1885 yil faoliyat boshlagan
―Rossiya imperatorligi siyosiy agentligi tomonidan o’lkaning siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, diniy-konfessional, ma’naviy hayotiga oid birlamchi, asosiy va bevosita
axborotni yig’ishi, tahlil etishi, xulosaga kelishi, hatto siyosiy-xuquqiy, diniy-
konfessional ishlarda tavsiyalar berish huquqiga ega ekanligi tufayli yuzaga kelgan
axborot zo’ravonligi, ushbu tashkilotning siyosiy-mafkuraviy, ma’naviy bosimi,
aksincha unga barcha imkoniyatlarni favqulodda yuqori darajada yaratib berilishi,
har bir talabi, ko’rsatmasiga so’zsiz tobe’lik ko’rsatish majburiyati Buxoro
amirinining huquqilarini cheklab qo’yishga olib kelgan edi.
Ammo, Rossiyaning Buxoro amirligiga qilgan siyosiy tajovo’zlaridan
esankiramay amirlik protektorat maqomida bo’lsada o’z hududida ijtimoiy-
iqtisodiy hayotni yo’lga qo’yishga erisha oldi. 1865-1876 yilgi qirg’inbarot
istilochilik yurishlari va tobe’lik shartnomalaridan so’ng Rossiya imperiyasi
Turkiston generalgubernatorligida nisbatan barqaror hokimiyat o’rnatgan,
ma’muriyat idora va boshqaruv usullarini barqarorlashtirgan davrida o’lkada asta
sekinlik bilan yangi iqtisodiy jonlanishlar yuz bera boshladi. Bunda shubhasiz katta
kapital, xo’jalik, sanoat sohalaridagi yangiliklar, zamonaviy aloqa vositalari, temir
- 25 -

amirligida din vakillari sudni, odamlar xulqini, ta’limni nazorat qilib, uni
boshqarishga mas’ul hisoblangan.
Buxorodagi barcha fuqaro sudi (mahkamasi) shariat bo’yicha boshqarilgan
va bu boshqaruv „qozi deb ataluvchi shaxslar qo’lida bo’lgan. Bosh qozi, ya’ni
qozi kalon poytaxt bosh qozisi va ayni paytda amirlikdagi boshqa barcha qozilar
boshlig’i xisoblangan.
Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning
shikoyatlarini shu masala bo’yicha shug’ullanuvchi maxsus amaldor, ya’ni qozi
askar ko’rib chiqqan. Ushbu turdagi jinoyatlarga fatvo tayyorlash muftiy askar
zimmasida bo’lgan. Bundan ko’rinib turibdiki, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik
jinoyat ishlari alohida-alohida mahkamalar tomonidan ko’rib chiqilgan.
Buxoro amirligi boshqaruv tizimida o’ziga xos o’rinni „rais egallagan.
Ushbu amal yarim diniy, yarim tartibotchi usulida edi. Buxoro amirligida bosh rais
odatda eshon rais yoki rais ush-shariat deb atalgan. Bosh raisga barcha mahalliy
raislar bo’ysungan. Bosh rais ularni amir oldida tekshiruvdan o’tkazib turgan. 25

Amir Muzaffar (1860—1885 y.y.) mang’itlar sulolasida taxtga o’tirgan
oltinchi amir hisoblanadi. Ushbu davrga kelib mang’itlar) hukmronligi asosida
davlat boshqaruvi siyosiy tuzumining o’ziga xos bo’lgan tizimi yuzaga kelib
bo’lgan edi.
Davlat rahbari — Amir Muzaffar cheksiz hokimiyat egasi hisoblangan.
Amirlikda ijro hokimiyati amirlik tomonidan tayinlangan qo’yidagi lavozimlardagi
amaldorlar tomonidan amalga oshirilgan.
Amirning birinchi vaziri, ya’ni qo’shbegiyi bolo eng katta lavozim bo’lib,
amir oshxonasi boshlig’i—bovurchiboshi devonbegi, xazinachi, miroxo’rboshi,
shogirpesha, amir oshxonasining nazoratchisi, bakovulboshi, mahramboshi,
saroydagi ozodaliq osoyishtalik va tartibga javobgar farroshboshi, zakotchi
mirzaboshi bevosita uning tasarrufida va nazorati ostida bo’lgan.
Bosh vazir ularning ishini borishini nazorat qilish va tashkil etish bilan
shug’ullangan. Amirning ikkinchi vaziri — qo’shbegiyi-poyon ba’zan mir-poyon
- 20 -

mikdorda uzum yetishtirilardi. Uzumning husayni, sohibi, toifi, ishburxoni, siyohi,
kishmish navlari ko’p. Mayiz qilishga e’tibor juda katta bo’lgan, soyada quritilgan
kishmish— soyaki deyilgan. Oftobda kuritilgani esa oftobi deyilgan. Bundan
tashqari Buxoroda bog’ yaratishga katta e’tibor berilgan. O’ rik, bodom, gilos,
olcha, yovvoyi gilos, tog’ olchasi, pista, shaftoli, nok olxuri, olma, yong’oq, behi,
anor hamda tutlarning katta-katta bog’lari mavjud bo’lib, ulardan ko’plab hosil
olingan.
Buxoroda ipakchilik rivojlanishiga katta e’tibor qaratilganligi tufayli ipak
savdosi ancha katta ahamiyatga molik bo’lgan. Ipakchilik rivojlanishining asosiy
manbai bu — tut daraxtlarining yetarli miqdorda bo’lishidir. Tut daraxti O’rta
Osiyoda keng tarqalgan daraxt turlaridan xisoblanadi. Ayniqsa, Buxoro voxasi,
Zarafshon vodiysi, Karmana, Miyonkolda, umuman suv ko’p bo’lgan barcha
hududlarda tut daraxtlari nihoyatda ko’p o’stirilgan. P.I.Demezon ma’lumotlariga
qaraganda, Buxoro atrofi va Karmanada yetishtirilgan ipak eng yaxshi xisoblangan.
Buxoroda ipak xom ashyosi, ya’ni pillasining bir pudi
13—14 tilla, ipakdan
yigirilgan ipning bir pudi esa 30—32 tilla turgan. Toza ipak va yarim ipakdan turli
xil matolar tayyorlangan. Jumladan atlas, beqasam, adras va hokazolar. Buxoroda
ko’k, yashil, sariq va eng ko’p miqdorda qizil rangli matolar tayyorlashga e’tibor
juda katta bo’lgan. P. I. Demezonning ma’lumotlarida Buxorodagi paxtachilik
masalasiga tuxtalib, shunday fikrlar bildirilgan. „Paxta Buxoro atroflarida,
Miyonkolda, Karmanada va Samarkandda muvaffaqiyatli yetishtiriladi va u ancha
yaxshi sifatli hisoblanadi. Qarshi va Chorjuy paxtalari sifat jixatdan past
hisoblanadi. Buxoro amirligi hududida cho’l va dashtlarning ko’pligi hamda uning
tog’oldi tumanlari chorvachilikning rivojlanishiga qulay sharoit va imkoniyat
yaratgan. Mana shuning uchun ham cho’l zonalarida, ayniksa, Buxoro va Qarshi
hududlarida qo’ychilik yaxshi rivojlangan. Shuningdeq amirlikda yilqichilikka ham
katta e’tibor karatilgan. Chorvachilik rivoji asosida sifatli teri va shu kabi
mahsulotlar tayyorlanib, ulardan gilamlar, sholchalar, namatlar, turli xil arqonlar
tayyorlangan va bozorlarga olib chiqilgan.
- 24 -

to’p stvolini quyishgan, uni o’rnatish uchun maxsus o’n ikki g’ildirakli qurilma
yasalgan.
Biroq Q. Butenev Buxoro amirligida metall ishlab chikarish sanoatiga
deyarli e’tibor berilmaganligini yozadi: „Buxoroda hatto xunarmandchilik ham
mukammallikning quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi yo’q, agar hukumat
bundan keyin ham xozirdagidek harakat qilsa o’zgarish bo’lishi qiyin. Nihoyatda
johil bo’lgan xukumatning zavodlar qurishi xaqida so’z bo’lishi ham mumkin
emas, chunki u bunday zavodlar haqiqiy foyda keltirishini ko’rmaydi. Bundan
tashqari, zavodlar qurish uchun mablag’ xam, bilimdon kishilar ham yetishmasdi.
Bundan ko’rinib turibdiki, Buxoro amirligida XIX asrning 40-yillarida ham
sanoat tarmoqlarining shakllanishi, uning ko’rinishlari deyarli ko’zga
tashlanmagan.
XIX asrning o’rtalariga qadar Buxoro amirligi konlaridan qazib olingan
qazilmalardan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda sodda qurilgan o’choklarda ajratib
olingan. Mis buyumlar, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda haddan tashqari
ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’yilgan.
Buxoro amirligi va uning aholisi savdo-sotiq ishlariga katta e’tibor qaratgan.
O’z qo’shnilari bo’lgan Xiva xonligi, Qo’qon xonligi hamda Afg’oniston bilan
hamda o’ziga yaqin bo’lgan davlatlar Eron, Qashqar, Hindiston bilan va yirik
shaharlar hisoblangan Hirot, Mashhad va Kashmir bilan juda katta va doimiy savdo
ishlarini olib borishgan.
Buxoro amirligida hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita savdo
munosabatlarini kengayishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, bu ichki savdo rivojlanishiga
keng yo’l ochdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p
shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu
davrda Buxoroning qushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan
savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro,
Samarkand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari
xisoblangan. Ushbu shaxar bozorlarida pulning qiymati va mahsulotlar tannarxi
belgilangan. Masalan, G’uzor chorva mollari sotish va sotib olishda eng katta
- 29 -

guvoh bo’lamiz. Bunday murakkab boshqaruv tizimi mahalliy aholiga ham
katta qiyinchiliklar tug’dirgan. O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlasak,
Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi siyosatining o’ziga xosligi, ayniqsa so’nggi
amirlardan bo’lgan Amir Muzaffarning mamlakat iqtisodiy xayotini ko’tarishda
tijoratchi va tadbirkor shaxslarga yaratgan imkoniyatlari, xamda mamlakatda ro’y
bergan o’zgarishlar va ularning jamiyat hayoti uchun favqulodda muhim
ahamiyatini alohida e’tirof etish joiz hisoblanadi.
Amirlikdagi yuqori diniy amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII
— XVIII asrlarda davlatda eng oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko’rib
chiqayotgan davrda uning vazifalari ancha torayib, asosan, arzlar va Pay-g’ambar
hamda uning xalifalari bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan masalalarni
ko’rib chiqishdan iborat bo’lib qolgan.
Amir Muzaffar davrida amir qo’shinlariga amirilashkar, ya’ni askarboshi
rahbarlik qilgan. Qo’shinda mufti askar mansabi mavjud bo’lgan. XIX asrning 60
yillarida amir qo’shinlarining amiri-lashkari Usmonbek degan shaxs bo’lgan. U rus
armiyasidan qochib kelgan kazaklardan bo’lgan. Buxoro qo’shinlarining asosini
„otliqlar tashkil etgan. Piyodalar ozchilikni tashkil etgan. Amir qo’shinining eng
yaxshi qismi bu yollangan afg’onlar bo’lgan.
Amir Muzaffar davrida ham amirlik bekliklarga bo’lingan bo’lib, beklar amir
tomonidan tayinlangan. Bekliklarning eng yaqin yordamchilari yasovulboshi
rahbarligida yasovullar bo’lgan. Beklik hududidagi qo’shinlarga beklar o’zi
rahbarlik qilishgan.
Buxoro amirligi tarixi, davlat tuzumi to’g’risida tadqiqot olib borishgan ko’p
olimlar diniy unvonlar to’g’risida to’xtalishganda ba’zan muftiy, qozi va
boshqalarni ham ko’rsatib o’tishgan. Aslida bu noto’g’ri. Boshqacha qilib
aytganda, ular unvon bilan amalni chalkashtirib yuborishgan.
Davlatni boshqarish, uni rivojlantirish xalqning farovonligini ta’minlash,
ularning osoyishta hayotini ta’minlab berish ko’p jihatdan shu davlat tizimiga,
unga rahbarlik qilgan tarixiy shaxsga, davlat boshqaruvining to’g’ri tashkil
- 42 -

Buxoro amirligini boshqargan sulola (1757—1920). Uning vakillari Mang’it
qabilasiga mansub bo’lganlar. Tarixiy tadqiqotlarda keltirilishicha, mang’itlar
yirik turkiy urug’lardan biri bo’lib, ular dastlab XII- XIII asrlarda Dashti Qipchoq,
Idil (Volga) va Yoyiq daryolari oralig’ida yashagan. XIV asrning oxirida Oltin
O’rla davlatidan ajralib chiqib, alohida Mang’it O’rdani tashkil qilganlar. XV asr
o’rtalarida mang’itlar no’g’aylar (nog’aylar) deb atalgan. Mang’it O’rda ham bu
paytdan boshlab No’g’ay O’rda (No’g’ay xonligi) nomini olgan. No’g’ay O’rda
davlatida asosan mang’itlar va qo’ng’irotlar yashagan. XVI asr o’rtalarida bu
davlat ikkiga katta va kichik No’g’ay davlatlariga bo’linib ketgan. Keyinchalik
Katta No’g’ay tarkibidagi mang’itlar qavmi o’zbeklar, qoraqalpoqlar va qisman
qozoqlar tarkibiga kirganlar 3
. Ashtarxoniylar sulolasi o’rniga kelgan Muhammad
Raximning taxtga rasman o’tirishi (1756 y. 16 dek.) dan boshlangan.Muhammad
Rahimxon Qarshi tomonda yashagan ―Oy eli to’q mang’it urug’ining vakili
bo’lib, ekin yerlari, mulk, chorva mollari va katta sarmoyaga hamda o’z qabilasi va
qo’shni qabilalar o’rtasida e’tibor va nufuzga ega edi. O’z kelib chiqish rishtalari
jihatidan ba’zi mang’itlar ashtarxoniylar, temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi.
Muxammad Raximxon o’zbek (turk) xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo
bog’lanmaydi. Mang’itlar qavmining to’q mang’it urug’iga mansub bo’lgan
sulolasi vakillari Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega bo’lib bordilar.
Uning vafotidan so’ng taxt vorisi etib Fozil tura (qizining o’g’li), keyin
Ubaydullaxon tayinlangan bo’lsada, davlatni amalda amakisi Doniyolbiy otaliq
(1758—85) boshqargan.
Doniyolbiy (1758-1785) - mang’itlar ning nufuzli biylaridan, otaliq. Buxoro
amiri Muhammad Rahimning katta amakisi. 1758 y. 24 martda Muhammad Rahim
vafotidan so’ng uning o’g’illari bo’lmagani uchun xonlik taxtiga voyaga yetmagan
nabirasi Foziltura o’tqazilgan, Miyonkol hokimi bo’lgan Donyolbiy unga otaliq
qilib tayinlangan. Bundan norozi bo’lgan viloyat hokimlari, kenagas, yuz, bahrin,
burqut va saroy qabilalari amirlari markazlashgan hokimiyatga qarshi isyon
3
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е^ш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.:
―O’zbekiston .2010.27-бет.
‖
- 4 -

(1785 y. 9 iyun ь ). O’nta ukasining har biriga bittadan viloyat hokimligini berib,
siyosiy tarqoqlikka barham bergan.
Shohmurod faol ichki va tashqi siyosat olib borgan. Shohmurod pul islohoti
o’tkazib, sof kumushdan tanga zarb qildirgan. Zamondoshlari va kelajak
tarixchilari Shohmurodni «Amiri ma’sum» («Begunoh amir») va «Umari soniy»
(«Ikkinchi Umar»), «g’oziy» unvonlari bilan tilga olishadi. Shohmurod Marv, Balx
va boshqa hududlarni Buxoroga qaytarish uchun Xurosonga qilgan harbiy
yurishlarida uning qo’shinlari g’olib chiqqan, Marv, Balx, Maymana va Andxuy
Buxoroga qaytarilgan. Shohmurod Usmonli turk sultonligi va Rossiyaga bir necha
marta elchilar jo’natgan. Shohmurod tasavvuf g’oyalari bilan sug’orilgan «Ayn
fihikmat» («Donishmandlik asoslari») asarini yozgan, hanafiya mazhabiga doir
«Fatava-yi ahli Buxoro» («Buxoro ahliga fatvolar») to’plamini tuzgan.
Shohmurod davrida Buxoro va Samarqandda ko’plab madrasalar, masjidlar,
xonaqolar va turli binolar qurilgan. Xususan, Zarafshon vodiysidagi
dehqonchilikka katta e’tibor qaratilib, Zarafshon daryosidan turli ariqlar
(Qozonariq, Toyman arig’i, To’g’uzariq), Oqdaryo va Qoradaryodan yangi ariqlar
chiqarilgan hamda boshqa sug’orish inshootlari qurilgan. Shohmurodning o’zi
Samarqandni qayta qurish tarkini chizgan. Shohmurod shaharda 24 ta mavze qurib,
mamlakatning sharqiy viloyatlaridan bu yerga aholini ko’chirib keltirgan. G’uzorda
Madrasa va masjid qurdirgan. Shuningdek, Shohmurod hukmronligi yillarida
Doniyolbiy davrida boshlangan Xalifa Xudoydod majmuasi qurilishi davom
ettirilgan. Shohmurod Jo’ybordagi Eshoni Imlo qabristonida piri Shayx Safar qabri
oldida dafn etilgan 5
.
Buxoro amirligi monarxiya boshqaruv tizimiga asoslangan (ilova № 1 ga
qarang) bo’lib, davlat boshida amir turgan, viloyatlarni beklar va amlokdorlar
boshqargan va ular o’z navbatida amirga buysungan. Mamlakatda davlat
boshqaruvi to’laligicha shariat konunlari asosiga qurilgan edi. Davlat boshqaruvi
idoralari markaziy va maxalliy tizimlardan tashqil topgan. Mahalliy boshqaruvda
5
ЎзМЭ.10 –жилд. 111- бет
- 6 -

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro Amirligidagi davlat boshqaruv
tizimidagi o’ziga xos xususiyatlarni, harbiy-ma'muriy va diniy amaldorlarning
vazifalari, huquq va burchlarini o’rganish asosida xulosa qilib aytish mumkinki,
ushbu davrda Buxoro Amirligida Amir Temur va temuriylar hamda shayboniylar va
ashtarxoniylar sulolalari hukmronligi davrida qaror topgan davlat boshqaruvi tizimi
va tartiblar deyarli o’zgarishsiz saqlanib qolingan.
Buxoro Amirligi davlat tizimini, boshqaruv tartiblarini o’rganish o’zbek
milliy davlatchiligi tarixini to’laroq yoritishga katta hissa qo’shishi shubhasizdir.
Milliy davlatchiligimizning shakllanishi va rivojlanishi muammolarini
o’rganish va uning ijobiy tajribalarini keng jamoatchilikka yetkazish bo’yicha
Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan oldimizga yuksak va asosiy mas'uliyatli
vazifa etib, “milliy davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini
yaratishdir” deb ta'kidlangan edi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolik jamiyati qurish sari o’zining kuch
qudratiga, jahon sivilizatsiyasiga betakror hissa qo’shgan ulkan ma'naviy, tarixiy,
madaniy merosiga va manbalarga ega bo’lgan, o’z o’rnida hozirgi kunda yuksak
islohotlar amalga oshirilib turgan bir paytda uning davlatchilik masalalarini chuqur
tahlil etish dolzarb vazifalarimizdan biriga aylanib qolmoqda.
Turkiy mang’itlardan bo’lgan Buxoro amiri Amir Shohmurod o’zining davlat
boshqaruvi jarayonida turli sohada islohotlar o’tkazdi. Masalan, yer, ma'muriy,
soliq islohoti kabilar. Bu islohotlar ichida, ayniqsa, sud islohoti diqqatga
sazovordir. Unga ko’ra har bir musulmon, hatto qul ham qoziga o’z shikoyati bilan
kelishga va g’ayriqonuniy ish qilayotgan o’z xo’jayinini javobgarlikka tortishga
haqlidir.
Amir Shohmurod Buxoro Amirligi davlatchiligi tarixida o’z o’rniga alohida
ega bo’lgan hukmdorlardan sanaladi.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro
Amirligidagi davlat boshqaruv tizimidagi o’ziga xos xususiyatlarni, harbiy-
ma'muriy va diniy amaldorlarning vazifalari, huquq va burchlarini o’rganish
asosida xulosa qilib aytish mumkinki, ushbu davrda Buxoro Amirligida Amir
- 38 -

Nasrullaxon mamlakatdagi tarqoqlikni tugatish uchun kurashdi. Yarim
mustaqil va kuchli Shahrisabz va Kitob bekliklari buysundirildi. Quqon xonligi
tobe etildi. To’xtovsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortishi 1821—25 yilarda
xitoy-qipchoqlarning Miyonqol ko’zg’oloniga olib kelgan. Nasrullaxon (1827— 60
yillarda hukmronlik qilgan) Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro atrofiga
birlashtirishga harakat qilgan. Xo’jand, O’ratepa, Toshkent, Jizzax va Zominni
Buxoro amirligiga qaytargan (1840-42). Nasrullaxon davlat hokimiyatini
mustaxkamlash maqsadida urug’ va qabila boshliqlaridan bo’lgan ko’plab
amaldorlarni kuyi tabaqalardan chiqqan yosh va g’ayratli kishilar bilan
almashtirgan. 1837 yil harbiy islohot o’tkazib qo’shinning jangovarlik holatini
yaxshilagan. Xar biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar buluki va 250 kishilik
tupchilar guruxi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo’shin soni 40 ming kishidan
oshgan. 1842 yil Farg’ona vodiysi ulamolarining qistovi bilan Nasrullaxon
Qo’qonga yurish qilib, qisqa muddatga xonlik hududini egallagan. Qo’qon xoni
Muhammad Alixon va uning onasi shoira Nodirani qatl etgan. Nasrullaxon
hukmronlik qilgan yillar Turkiston mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari
o’zaro to’qnashgan davr hisoblanadi
Madaniyat sohasi boshqaruv tizimi va xokimiyatning ojizligi orqasida u
zamon talabiga monand ravishda rivojlanmadi. Hatto Amir Temur va Temuriylar
davridagi madaniyat yutuqlari barbod qilindi. To’g’ri, mad-rasalar qurildi, lekin
ularda, asosan, fors va arab tillari, diniy ta’limotlar o’qitildi. Dunyoviy fanlarga
deyarli ahamiyat berilmadi. Ulugbekning mashhur rasadxonasi yer qa’riga kumilib
ketdi. Ko’prok diniy va tarixiy asarlar yozildi. Ko’p shoirlar ham yetishib chiqqan.
Bu borada Muhammad Solixning «SHayboniynoma», Kamoliddin Binoiyning ham
shu nomdagi asarlarini ko’rsatish mumkin. Fazlullox ibn Ro’zbexon
«Mexmonnomayi Buxoro» va Zayniddin Vosifiy «Badoe’ ul-vaqoe’» nomli
asarlarni yozdilar. Sufi Olloyor, Muhammad Balxiy, Sayid Kamol (Fitrat), Sayido
Nasafiy, Turdi va boshqalar 100 dan ortiq shoirlar ijod qildilar. Bundan tashqari,
Mirza Sodiq Munshiyning «Mang’it hukmdorlarining tarixi», Maxmud bin
- 12 -

yo’llarning qurilishi, moliya-bank tizimi va xalqaro qulay vaziyatni yuzaga kelishi
o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Buxoroda dastlabki millionerlar, savdo tijoratchilari, zavodchi, fabrikachi
boylar va bankirlar paydo bo’la boshladi. Bu haqda Muhammad Baljuvoniy
o’zining ―Tarixi Nofe’iy asarida qo’yidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi. ―Bu
muqaddimadan mashhur bo’lgan (buxorolik)lar haqida yozaman. Eng avvalo,
nomdor tojirlardan bo’lgan Amir Axadxon bilan birgalikda ―sherik tijorat
bo’lganlar: Mirzo Muhiddin sarrof, Fayzulloxo’ja Ubaydulloxo’ja o’g’li,
Muxdmmadolim Juraboy Po’st o’g’illarini aytish mumkin. Bu uchchalalari
Buxoroning eng ilg’or tojirlari edilar. Amir Sayyid Olimxon o’zining ―Buxoro
xalqining xasrati tarixi nomli asarida: ―Bolsheviklar inqilobidan oldin Buxoro
savdosi faqat Russiyaning o’zi bilan ikki yuz ellik million frankka yetar edi 33
- deb
yozgan edi.
Buxoro amirlari iqtisodiy hayot, savdo-sotiqning rivojlanishi hisobiga katta
shaxsiy boylik, mol-mulk, ko’chmas mulkka va kapitalga ega bo’lib borardilar.
alohida nufuzli maqomi Buxoro-Rossiya siyosiy-iqtisodiy munosabatlarida, tovar
ayirboshlash va kapitalning ichki aylanishda katta imkoniyatlarni ochib berar edi.
Buxoro amirlari Rossiya ma’muriy tizimida xatto ulug’ knyazlardan ham yuqori
martabali maqomga ega bo’lishib, a’lo xazratlari deb emas, boshiga toj kiydirilgan
taxt sohiblari sifatida ―Janobi Oliylari Onxazratlari unvoni bilan nomlanishgan.
―Ularning rus moliyaviy doiralaridagi o’rni va ahamiyati yirik kapitalistlar
sifatida juda katta edi. Zero, amirning Rossiya davlat bankidagi oltin bilan
xisoblanadigan kapitali 27 mln. rublni, 7 mln.ga yaqin xususiy banklardagi kapitali
saqlanar edi. Qorako’l savdosi bo’yicha amir dunyo bozorida o’z kapitali
aylanmasi bo’yicha uchinchi o’rinda turar edi
Buni o’sha paytdagi Buxoro amirligi iqtisodiy xayotidagi o’rni va
ahamiyatini iqtisodiy ko’rsatgichlarda keltirilsa masala oydinlashadi deb uylaymiz.
Ya’ni, 1913 yilga kelib Buxoro amiri kapitali xar yilgi xolati quyidagicha edi:
―Buxorodan 1.500 000 dona qorako’l - 15.000 000 rubl ь olib chiqilar edi. Bu esa
- 26 -

Erning 3-qismi masjid, madrasa va mozorlarni moddiy jihatdan ta’minlash
maqsadida vaqf nomi bilan berilgan. Davlat yerlarining ma’lum qismi amirlar
tomonidan xizmat ko’rsatgan nufuzli kishilarga umr bo’yi foydalanish uchun in’om
qilingan. Bu xildagi yerlar «suyurg’ol» yoki «tanho» nomi bilan atalgan. (Qarang
ilova № 2). Dehqonlar paxtachilik, ipakchilik, kanopchilik, polizchilik,
sabzavotchilik, bog’dorchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Minglab
kishilarni qamrab olgan hunarmandchilik keng qo’lamda rivojlangan. Uning
mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarning muhim buyumlari sifatida juda
qadrlangan. Buxoro, Samarqand. Xujand va Toshkent yirik xunarmandchilik
markazlari sifatida shuhrat qozongan. D.N.Logofetning ma’lumotlariga qaraganda,
Buxoro amirligining „Qashkadaryo vohasi, Surxondaryo vohasi, Yakka-bog’,
Kitob, Chiroqchi, Qarshi, Shahrisabz, G’uzor, Termiz tumanlarida paxta katta
mikdorda yetishtirilgan.
Ayniqsa, Rossiya bilan O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida aloqaning uzaro
yaxshilanishi tufayli, XVI asrdan boshlab XIX asr ikkinchi yarmiga kadar Buxoro
amirligida paxta yetishtirishga katta e’tibor berila boshlandi. Xalkaro may-donda
va jaxrn bozorida paxta narxining ancha oshishi aynan paxta yetishtirishning
ko’payishiga sabab bo’lgan edi.
A. Kostenkoning ma’lumotlariga qaraganda, O’rta Osiyo xonliklari ichida
Buxoro paxtasi alohida diqqatga sazovor bo’lib, u ancha qimmat turgan. P. I.
Demezonning yozishicha, Buxoroda sholi yetishtirishga katta e’tibor berishgan.
Eng yaxshi guruch Miyonqol hududlarida va Samarkand atroflarida yetishtirilgan.
Buxoro shaxrining o’ziga, odatda, Shaxrisabz va Xisordan ko’plab guruch olib
kelingan. Buxoroda bug’doy (gandum), juxori, oq jo’xori, makkajo’xori, kunjut,
arpa (javdar(i)), tariq, mosh, nuxat, loviya kabi poliz ekinlari ko’plab yetishtirilgan.
Qishda (1834 yili) Buxoroda bug’doyning bir botmoni 12—14 tanga
miqdorida, kunjutning bir botmoni 18—19 tanga, arpa (javdar(i))ning bir botmoni
10,5 tanga, no’xatning bir botmoni 20 tanga miqdorida sotilgan.
Qarshi va Miyonkol hududlarida juda ko’p tamaki yetishtirilgan. Qarshi
tamakisi eng yaxshi sifatli tamaki hisoblangan. Shuningdek Buxoroda juda katta
- 23 -

Buxoro amirligining yerlari Rossiya imperiyasiga kiritildi va Turkiston
generalgubernatorligi tarkibida Zarafshon okrugi (keyinchalik Samarkand viloyati)
tashkil qilindi. Amudaryoda rus kemalarining erkin qatnoviga ro’xsat berildi.
Buxoro amiri Muzaffar oltin hisobida 500 ming rubl ь harbiy tovon tulash va rus
savdogarlariga amirlikda erkin savdo-sotiq kilish uchun qo’lay shart-sharoit yaratib
berish majburiyatini olgan.
Buxoro amirining bunday taslimchilik siyosatiga va podsho Rossiyasi
zulmiga qarshi valiaxd Abdulmalik (Katta Tura), Shahrisabz va Kitob bekligini
qo’zg’olonga chaqirdi.
Jurabek va Bobobek qarshi chiqib, Samarqand, Shahrisabz va Qarshida
qo’zgolon kutarishdi. Rus qo’shinlari Samarqandagi qo’zgolonni ayovsiz bostirish
bilan cheklanmasdan, amir Muzaffarning talabi bilan unga qarshi chiqqan
Shahrisabz va Kitob bekliklarini 1870 yil avgustida egallab, amir ixtiyoriga
topshirishgan.1873 yil 28 sentyabrda Buxoro amirligi bilan Rossiya imperiyasi
o’rtasida imzolangan navbatdagi shartnoma natijasida Buxoro amirligi Rossiyaning
protektorati deb e’lon qilingan. Zarafshon daryosining yuqori qismi sharqiy Buxoro
(Badaxshon va Pomir)dagi ayrim viloyatlar qo’ldan ketgan. Amudaryoning chap
sohilidagi yerlar esa (Balx, Mozori Sharif, Shibirg’on, Qundo’z va boshqa) Rossiya
va Buyuk Britaniyaning talabi bilan Afg’onistonga berilgan, Buxoro amirligining
xorijiy davlatlar bilan aloqa yuritishi ta’qiqlangan.
1.2. Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo
aloqalari
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi xududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo
vohalaridagi mulklar kirgan bo’lsa, XIX asr boshlariga kelib, amirlik tarkibiga bu
xududlardan tashqari Surxon vohasi, Xisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent hamda
Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy Turkmanistonning katta qismi ham
kirgan. Bularning bari XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi boshqaruv tizimida
- 14 -

viloyatlarni amir tomonidan tayinlangan beklar boshqargan, bekliklar o’z o’rnida
amlokliklarga bo’lingan. amlokliklar o’z tarkibiga bir necha qishloqlarni qamrab
olgan. Amlokdorlar bek tomonidan tayinlangan. qishloqlarni esa qishloq
oqsoqollari boshqargan.
Davlat boshqaruv tizimida din alohida o’rin tutgan. Bekliklarda sud va
mirshablik ishlari uch toifaga bo’lingan:
1. Qozi — shariat qonunlari asosida hukm chiqaruvchi. Uning qo’li
ostida mulozimlari va kotibi bo’lgan.
2. Muftiy-shariat ishlari bo’yicha ma’lumotlar beruvchi va fatvo
tayyorlovchi ruhoniy. Uning ham qo’l ostida 2-3 tadan yordamchilari bo’lgan.
3. Rais—mirshablik ishlari bilan shug’ullangan. Ya’ni islom dini
amallariga rioya qkilinishini, savdo, oila, meros va boshqa sohalarni nazorat
qilgan 6
.
Ba’zi rus manbalarida Surxon vohasining bir qismi Xisor vohasi tarkibiga
kirganligi hamda u umumiy nom bilan Xisor vohasi deb ham yuritilganligi aytiladi.
N.Maevning ma’lumotlariga ko’ra, Xisor vohasida 7 ta: Sherobod, Boysun. Denov,
Yurchi, Xisor, Qo’rg’ontepa va Qabodiyon bekliklari mavjud bo’lgan.Bu
bekliklardan tashqari Darband, Sarijo’y va Fayzobod amlokliklari bo’lib, ularga
amlokdorlar Buxoro amiri tomonidan tayinlangan. Viloyatlarning qozi va raislarini
ham amirning o’zi tayinlagan. Boshqa qishloq va shaxar amlokdorlarini beklarning
o’zlari tayinlaganlar. Buxoro amirligining sharqiy hududlariga kiruvchi Surxon
vohasi amirlikda o’z nufuziga ega bo’lgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan XIX asr o’rtalariga qadar Surxon vohasida
Sherobod, Boysun, Denov va Yurchi bekliklari mavjud bo’lgan.
Bu davrda Sherobod bekligida amlokliklar qo’yidagicha taqsimlangan:
Tallashkon, Saidobod, Gilambob, Salavot, Jarqurg’on, Sherobod shahri atrofidagi
aholi maskanlari, Tallimaron, Boysun bekligi: Boysun, Yaumchi, Rabot, Darband,
Sayrob, Xatak, Zarabog’, Poshxurd, Buzravot, Kakaydi amlokliklaridan tashqi l
6
Маджлисов А.Аграрные отношения в Восточной Бухаре XIX-нач. XX в. Душанбе-Алма-Ата: Ирфон.1967.
С-53.
- 7 -

bozorlarga ega bo’lgan. Boshqa shaharlar va aholi yashaydigan manzilgohlarda
haftaning ma’lum kunlarida bozor bo’lgan. Ichki bozorlarda avvalo kundalik
ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, xunarmandlar ishlab chiqargan
mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga talab katta bo’lgan.
Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloqlar
aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik
savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida ko’chmanchi chorvadorlar o’z
mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro
bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis,
cho’yan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda
yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari
tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, Hindiston, Xitoy,
Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu
savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga
kelishgan.
Savdo karvonlari ular uchun mo’ljallangan maxsus karvonsaroylarda
to’xtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun
mo’ljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta
toshdan qurilgan va 14 yog’ochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud
bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida
joylashgan bo’lgan.
Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga
cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan
muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan.
Buxoro dehqonlari va xunarmandlari esa, o’z navbatida, qozoq dashtlariga
non, oziq-ovqat mahsulotlari, sabzovotlar, kiyim-kechaklar paxta matolari yetkazib
berishgan.
- 30 -

boshqalarning tadqiqotlarini eslatib o tishimiz mumkin. Ularning asarlarida ʻ d avlat
funksiyalari mavzusida bir qancha ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirb o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Buxoro
amirligida davlat boshqaruvi mavzusini aniq ilmiy asosga keltirish,
umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot yetkazishdan
ʼ
iborat.
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq
ʻ vazifalar aniqlab olindi:
 Birinchi jahon urushining boshlanishi va Turkistondagi favqulodda choralar
 1916 yil qo‘zg‘olonining boshlanishi va uning sabablari
 1916 yil xalq qo‘zg‘olonining yakunlari va tarixiy ahamiyati
Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari, davriy
matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi. Mavzuni yoritishda asosan
ʻ
Tursunov X., Sodiqov X., Ismoilova J., Jo‘rayev Narzuila va boshqa
ro znomalardan ma lumotlar keltirilib, manba sifatida keng foydalanildi.
ʻ ʼ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, Buxoro amirligida davlat boshqaruvi yillarida mavzusi ko plab
ʻ
ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va
manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. Kurs ishida
ʼ ʻ
keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ , 48 sahifadan iborat.

I.BOB. BUXORO AMIRLIGINING TASHKIL TOPISHI.
I.1. Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari
- 3 -

Valiyning «Baxrul asror fi manoqib al-axyor», Muhammad Yusufning «Tarixi
Muqimxoniy», Muhammad Aminning «Ubaydullanoma» va boshqa asarlar yozildi.
XVI—XVIIalarda Buxoro miniatyura maktabi qaror topgan. 18-a. o’rtalarida
Buxoro saroy sozanda, xonanda va bastakorlari ijodiy faoliyatida «Shashmaqom»
shakllangan.
Bu davrda, me’morchilik san’atining bir qancha namunalari yaratildi.
Umumiy xulosa shuki, XVI— XIX-asrning 60-yillarida Buxoro xonligida o’rta asr
boshqaruv tizimining saqlanishi ichki va tashqi urushlar, qo’shinning zaifligi, diniy
fanatizmning avj olishi, fan va madaniyatdagi turg’unlik mamlakatni chuqur
inkirozga yo’liqtirdi. Bu holatdan foydalangan podsho Rossiyasi Buxoro xonligini
bosib oldi. Amir Muzaffar Toshkent muzofotini egallagan ruslar ustiga yurish qildi.
Biroq buxoroliklar qo’shini yaxshi qurollanmagan, askarlarning aksariyati harbiy
tayyorgarlikdan o’tmagan edi. 1866 yil 8 mayda Yerjar manzilida (hozirgi Janubiy
Qozog’iston viloyati hududi) bo’lgan jangda Buxoro askarlari yengilgan va orqaga
chekingan. Ushbu jangda amir Muzaffar o’zining harbiy layoqatsizligini namoyon
qildi. Podsho Rossiyasi qo’shinlari 1866 yil 24 mayda Xo’jand shahri va Nav
qal’asining 2 oktyabrda O’ratepani, 18 oktyabrda Jizzaxni bosib oldilar 8
. Chorizm
butun diqqat-e’tiborini Qo’qon xonligi va Buxoro amirligi hududini tezroq bosib
olishga qaratdi.
Buxoro amiri bilan olib borilgan mo’zokaralar esa natijasiz tugagach. 1868
yil 2 mayda general K.P.Kaufman boshchiligidagi 8300 kishilik qo’shin
Samarqandni egalladi. 18 may kuni Kattaqo’rg’on ham taslim bo’ldi. 1868 yil 2-3
iyunda Zirabuloqda bo’lgan hal qiluvchi jangda 6 ming sarboz va 15 ming otliqdan
iborat bo’lgan Buxoro amirligi qo’shinlari K.P.Kaufmanning tup va zambaraklar
bilan yaxshi qurollangan qo’shiniga qarshi mardonavor jang qilsalarda, 1000
kishidan ajralib orqaga chekingan. 1868 yil 23 iyunda Buxoro bilan Rossiya
o’rtasida Samarqandda imzolangan sulh shartnomasiga binoan, Xo’jand, O’ratepa,
Jizzax, Samarkand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan to Zirabuloqqacha bo’lgan
8
Ражабов К, Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонпдан босиб олиниши (XIX аср ўрталари-
1917 йил феврвль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.
- 13 -

sarbozlar bo’luklari va 250 kishilik to’pchilar guruhi tashkil qilingan. Muntazam
piyoda qo’shinining soni 40000 kishidan ortiq bo’lgan 15
.
Nasrullaxon Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro atrofida birlashtirishga
uringan. Mamlakatning hududiy yaxlitli-gini tiklash uchun Qo’qon xonlari
tomonidan tortib olingan Xo’jand, O’ra-tepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro
amirligiga qaytardi (1840—42). Farg’ona vodiysi ulamolarining talabi bilan
Qo’qonga yurish qilib, xonlik hududini egallagan (1842). Biroq u Qo’qon xoni
Muhammad Alixonni qatl qilish bilan cheklanmasdan, uning onasi — mashhur
shoira Nodirabegimni ham o’ldirtiradi. Nasrullaxon tomonidan Qo’qonga Ibrohim
parvonachi mang’itning noib qilib qoldirilishi salbiy oqibatlarga olib kelgan. Noib
mahalliy aholiga zulm o’tkazib, soliqlarni ko’paytirdi. Natijada tez orada Qo’qon
qo’ldan ketadi. Nasrullaxon Marvni ham Buxoroga bo’ysindiradi (1843).
SHuningdek, Nasrullaxon qo’shini 20 yillarda olib borgan 32 ta harbiy yurishidan
so’ng SHaxrisabzni uzil-kesil egallagan (1856). Shahrisabz markaziy hokimiyatga
bo’ysungach, u sulh ramzi sifatida mahalliy hukmdor Iskandar Valloma
(valine’mat)ning singlisi Kenagasxonimga uylandi. Muzaffar (1860.23.9-
1885.13.12. Mang’itlardan Nasrullaxon ning o’g’li. Otasi davrida Karmanaga
hokimlik qilgan. Amir Nasrulla vafotidan so’ng, Buxoro taxtiga o’tirgan. Otasi
tomonidan Karmanaga surgun qilingan kishilarni Buxoroga kaytarib, yuqori
lavozimlarga tayinlagan. Markaziy hokimiyatga bo’ysunishni istamayotgan Hisor,
SHaxrisabz, Darvoz, Ko’lob, Baljuvon bekliklari va Qo’qon ustiga yurish qilib,
ularning qarshiligini yengdi (1863—65). Mallaxon tomonidan taxtdan tushirilgan
Qo’kon xoni Xudoyorxon Buxoroga qochib kelganida xonlik taxtini qayta egallashi
uchun unga harbiy yordam bergan 7
(1861).
Abdulahad (1885-1910) Buxoro amiri Mang’itlardan. Amir Muzaffarning
o’g’li. Abdulahad davrida chor hukumati Buxoroda rus siyosiy agentligi ta’sis etib
(1886), Turkistonni, jumladan Buxoro xonligini xom ashyo bazasiga aylantirish va
7
ЎзМЭ. 6–жилд. 112
– бет. 17
ЎзМЭ. 1–жилд. 20 –
бет.
- 10 -

XIX asrning 70-90-yillarida Buxoro amirligi Buxoro amirligida davlat boshqaruvi

Купить