XIX asrning 70 90 yillarida Turkiston oʻlkasidagi qoʻzgʻalonlar - Falsafa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	40.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Falsafa

Sotuvchi

Sobirov Azizbek

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2024

17 Sotish

XIX asrning 70 90 yillarida Turkiston oʻlkasidagi qoʻzgʻalonlar

Sotib olish

MAVZU: XIX ASRNING 70-90- YILLARIDA TURKISTON O LKASIDAGIʻ
QO ZG ALONLAR ( PO LATXON QO ZG ALONI MISOLIDA )
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
REJA:
KIRISH......................................................................................................3
I.BOB. XIX ASRNING 70-90 YILLARIDA TURKISTON O'LKASIDA
XALQ OZODLIK HARAKATLARI………………………………….3
1.1.XIX asr oxirlarida o’lka xalqlarini turmush tarzining pasayib borishi…5
1.2.Milliy va mustamlaka zulmning kuchayishi , xalq ommasining norozilik
harakatini kuchayishi………………………………………………………..9
II.BOB. TURKISTON O LKASIDAGI PO LATXON QO ZG ALONI
ʻ ʻ ʻ ʻ
KELIB CHIQISH HARAKARLARI.................................................16
2.1. Po‘latxon qo‘zg‘oloni –qo’zg’alongacha bo’lgan vaziyat va hodisalar...16
2.2. Qo‘qon xonligini yiqitgan hodisalar va jarayon harakatlari....................22
XULOSA...................................................................................................27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................28
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Hozirgi kundagi dolzarb vazifalaridan biri
o’tmishdagi har bir voqea-hodisa ma’lum ijtimoiy-siyosiy hamda g’oyaviy muhit
ta’sirida yuz berganligini hisobga olgan holda, asosli hujjatlarga tayanib, ushbu
voqeahodisalarni har tomonlama chuqur o’rganish va tahlil qilishdan iboratdir.O’z
o’rnida shuni alohida qayd etish kerakki, keyingi yillarda jadidchilik harakati
tarixini o’rganish maqsadida bir qancha ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi.
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi: Turkistondagi jadidchilik
harakati haqida tarixchi, adabiyotshunos va faylasuflar omonidan bir qator ilmiy
maqola hamda risolalar chop etildi. Olib borilayotgan ushbu ilmiy tadqiqotlar
umumiy jadidchilik harakati uchun taalluqlidir. Turkistondagi jadidchilik harakati
tarixini hududlar bo’yicha maxsus o’rganish masalasi bugungi kun uchun g’oyat
muhimdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi. O’z davrida jadidlar ko’targan muammolar
bugungi kunimiz uchun ham hamohangdir. Jumladan, jadidlar o’lka taraqqiyotini
bilimli yoshlar bilan bog’laganlar va ularni rivojlangan mamlakatlarga ta’lim olish
uchun yuborish, xorijiy tillarni o’rganish, zamonaviy ilm-fan hamda texnikani
egallash kabi masalalarni ko’targan edi. Taraqqiyparvarlar tarixini o’rganishning
yana bir muhim tomoni shundaki, ular bundan 90–100 yillar muqaddam yurt
mustaqilligi masalasini olg’a surgan edi. Ular Turkistonni zamonaviy va o’z
navbatida dunyoviy rivojlangan davlatlar qatoriga qo’shilishning iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy hamda madaniymaishiy shartlari haqida fikr yuritganlar va bu
borada aniq choratadbirlarni amalga oshirganlar.
Kurs ishi mavzusining obyekti: Jadidchilik harakati tarixini o’rganish bugungi
kunda shuning uchun ham dolzarbki, ushbu harakat vakillari istiqlolimiz uchun
o’sha davrdayoq kurash boshlaganlar. Avval boshda ma’rifat sohasida faoliyat
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

ko’rsatgan jadidlar, asta-sekin ijtimoiy taraqqiyot kurashchilari sifatida ham
maydonga chiqqanlar.
Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar majmuasidan iborat
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

I.BOB. XIX ASRNING 70-90 YILLARIDA TURKISTON O'LKASIDA
XALQ OZODLIK HARAKATLARI
1.1.XIX asr oxirlarida o’lka xalqlarini turmush tarzining pasayib borishi
Odamzodda ong paydo bo'libdiki, o'z davriga xos turmush tarziga, moddiy va
ma'naviy madaniyatiga, ya'ni ma'lum darajadagi sivilizatsiyasiga ega bo'la
boshlagan. Markaziy Osiyo, xususan O'zbekiston xalqlari ham qadim zamonlardan
beri hayot tarzini takomillashtirar ekan, turli qulayliklar yaratgan, odatlar, rusumlar
esa an'anaga aylangan. Ajdodlarimiz qoldirgan bu bebaho meros keyingi yillarda
chuqur o'rganilmoqda. Qadimshunoslar va boshqa olimlar o'lkamiz o'tmishini
tadqiq etib, bu makon jahon sivilizatsiyasining o'choqlaridan biri ekanligini
ta'kidlaydilar. O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q"
asarida "Hozir O'zbekiston deb ataluvchi hudud" ya'ni bizning Vatanimiz nafaqat
Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo'lganligini jahon tan
olmoqda", - deydi.
Uzoq muddat davomida shakllangan, rivojlangan Movarounnahrning uch mustaqil,
alohida davlatlarga bolinib ketishi bir xalq, yagona iqtisodiy xo’jalik uchun salbiy
voqea edi. Xonliklar o„rtasidagi tinimsiz ozaro urushlar barcha mamlakatlar uchun
birdek og’ir siyosiy vaziyatni yuzaga keltirgandi. Bu holat o’lkaga yangi,
navbatdagi dushmanning kirib kelishi uchun yaxshi omil edi. Markazlashgan rus
davlati XVI asrning 50-yillarida tashkil topa boshladi. Dastlab oz atrofidagi unga
doimo tahdid solib kelgan davlatlarga zarba berdi va bosib ola boshladi.
Keyinchalik o’z qoshnilarining erlarini turli sabablar bilan bosib olish siyosatini
yurgizdi. XIX asrning 30-40-yillarida jahonning yirik kolonial davlatlari
tomonidan bo’lib olingan dunyoni qayta bo’lib olishga intilishlari natijasida
Angliya va Rossiya Markaziy Osiyodagi manfaatlari toqnashishiga olib keldi.
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga chog’lanayotgan
Rossiyaning rejalarini barbod qilish, O’rta Osiyo bozorlarini egallash edi.
Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishini tezlashtirgan quyidagi omillarni eslaylik:
1. Rossiya engil sanoatini ta'minlab beruvchi arzon xomashyo bazasining O’rta
Osiyoda mavjudligi.
2. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz bandargohlarining qolidan
ketishi va uning ornini O’rta Osiyoni egallash orqali to’ldirish. Shu orqali
janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish va Turkiston bu bosqinchiiik
yurishlarida platsdarm vazifasini otashi.
3. Rossiyaning Evropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O’rta Osiyo bozorlarini egallash.
4. Rossiyada o’tkazilgan islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan aholini bu
erga kochirib keltirish va ularni er bilan ta'minlash.
Yuqoridagi iqtisodiy va siyosiy sabablardan kelib chiqib, Chor Rossiyasi jiddiy
harakatlarni boshlab yubordi. Turkistonning Rossiya- imperaryasi tomonidan bosib
olinishi tort bosqichda roy berdi.
I bosqich- 1847-1864-yillar bo’lib, bu davrda chorizm armiyasi 1847-yili
Sirdaryoning quyi oqimini bosib oldi. 1853-yilda Qoqon xonligining Oqmasjid
qal'asi bosib olindi va uning ornida Perovsk istehkomi qurildi. 1864 yilda chor
qo„shinlari Pishpek va Toqmoqni bosib oldilar.
II bosqich- 1865-yildan boshlanib, 1868-yilga qadar davom etadi. 1865 yilda
Toshkent, 1866-yilda Xojand, Oratepa, Jizzax, 1968-yilda Samarqand va
Kattaqorg’on shaharlari bosib olindi.
III bosqich – 1873-yili fevralidan to 1879-yil avgust oyigacha davom etadi. 1873
yili Xiva, 1876-yil Namangan bosib olindi. Biroq Goktepa qal'asini qamal
qilayotganida chor qoshinlari mag’lubiyatga uchradi.
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

IV bosqich-1880 yil oxiridan to 1885-yilga qadar davom etadi. 1881-yilda
Goktepa (Ashxobod) qal'asi bosib olindi, 1885-yilda esa ingliz ofitserlari
qomondonlik qilgan afg’on otryadlari tor-mor etildi. Chorizm bosqinining ayrim
tafsilotlariga toxtatamiz. 1859 yilda Aleksandr II Qoqon xonligini bosib olish
tog’risida qaror qabul qildi. Qoqon xonligining hali 1853-yildayoq bosib olingan
sobiq Oqmasjid qal'asi bolmish «Perovskiy istehkomi» hujumning tayanch
manziliga aylandi. Qoqonliklar qahramonlarcha mudofaa qilishiga qaramasdan,
Oqsuv, Peshtepa va Chordevor qal'alari ham bosib olindi. 1864-yil iyun oyida
Turkiston, oktyabrda esa Chimkent shahrlari bosib olindi. 1864-yil oktyabrda
general Chernyaev Toshkent shahrini egallash maqsadida hujum boshladi.
Toshkent aholisiga yordamga lashkarboshi Mulla Alimqul Qoqondan yetib keldi
va shahar mudofaasini tashkil etishga kirishdi. Shahar mudofaachilari bu hujumni
qaytardi va chor qoshinlari Chimkentga chekinishga majbur bo’ldi.
Bu og’ir mag’lubiyat chorizmni toxtatib qololmadi. 1865 yilning bahoridan
general Chernyaev Toshkentga qarshi yangi hujum harakatlarini boshlab yubordi.
Chernyaev 1865-yil 7 mayida Toshkentga yaqinlashib keladi. Jang dahshatli tus
olib, ikki tomondan ko„p qurbonlar va yaradorlar boladi. Jangda Mulla Alimqul
og’ir yarador bo’lib, Toshkentda vafot etadi. Chernyaevning buyrug’i bilan uylar
yondirildi, egalari otib tashlandi, birorta ham yoshu qariga shafqat qilinmadi. 1865
yil iyun oyida Toshkent taslim bo’ldi. Orenburg general-gubernatorligi tarkibida
Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy gubernatori etib M. Chernyaev tayinlandi.
Chernyaev 1866-yil yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi,
oqibatda Chernyaev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, orniga general
D.Romanovskiy tayinlandi. U Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro
amirligiga qarshi yurish boshladi. 1866 yil may oyida bo’lgan jangda amir
Muzaffar qo’shinlari engildi. Romanovskiy Xojandni egalladi. 1866-yil avgustda
Orenburgdan general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga keldi va Romanovskiy
bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlashdi. Katta qoshin
tortib 1866 yil oktyabrda Oratepa viloyati, Zomin qal'asini bosib oldi, so’ng
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Jizzaxni egalladi. Podsho Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston general-
gubernatoriligi va Turkiston harbiy okrugini tuzish tog’risida Farmon berdi.
General-gubernator va okrug qomondoni etib general-ad'yutant Fon Kaufman
tayinlandi. Unga keng vakolat berilib harbiy-ma'muriy, moliyaviy-iqtisodiy,
fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan edi, shu boisdan u «Yarim
podshoh» deb atalardi. Bu tadbir Chor Rossiyasining O„rta Osiyoni bosib olish
yolidagi harakatida yangi bosqich bo„ldi. Qoqon xonligining aholisi uch million
som tovon tolashga majbur qilindi. Chor Rossiyasi O„rta Osiyoda
mustamlakachilik siyosatini olib bordi.
1.2.Milliy va mustamlaka zulmning kuchayishi , xalq ommasining norozilik
harakatini kuchayishi
Milliy davlatchilik tugatildi. O’lkada mutlaq hokimiyat general-gubernator
qo’lida toplandi. General-gubernatorlik kengashi va to’rt bolimdan iborat
mahkama tuzildi. Turkiston general-gubernatorligi tarkibida XIX asr oxirlariga
kelib besh viloyat tashkil etildi. Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Ettisuv,
Kaspiyorti viloyatlarini shaxsan imperatorning ozi tayinlagan harbiy gubernatorlar
boshqarardi. General-gubernator ayni bir vaqtda podshoh noibi, harbiy okrug
qoshinlari qomondoni, bosh mirshab, bosh prokuror bo’lgan . U Buxoro amiri
faoliyatini Rossiya imperator agentligi orqali, Xiva xonini esa Amudaryo bolimi
boshlig’i orqali nazorat qilib turgan. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlarga,
viloyatlar uezdlarga, uezdlar esa volostlarga, volostlar uchastkalarga, uchastkalar
esa oqsoqollar boshqaradigan hududlarga bolingan. Mustamlakachilar Toshkent
shahrini Turkiston general-gubernatorligining ma'muriy markazi etib tanlashdi.
Bosqinchilar Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, tanlangan joydagi
mahalliy aholini ko„chirib, Rossiyadan kelganlar yashaydigan uylar, kochalar,
oromgohlar qurdilar. Shaharning bu qismi yangi shahar deb ataldi (shaharni hokim
boshqargan). Eski shaharning, ya'ni mahalliy aholi yashaydigan qism aholisining
rus mustamlakachilari yashaydigan shahar 69 qismiga otishi ta'qiqlangan edi. Rus
mustamlakachiligining Turkistondagi asosiy tayanch ma'muriy va majbur qiluvchi
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

tashkiloti politsiya idorasi bo’lib, u katta vakolatlarga ega edi. Mustamlakachilik
ma'muriyatining muhim huquqiy bog’ini sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil
ko„rinishga ega bo„lib, ular sudlar va xalq sudlari deb atalgan. Ularning birinchisi
sof mustamlakachilik shaklida bolsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi
qozilik idorasi edi. Rossiya imperiyasining 1886-yilgi «Nizom»i o’lkaga rus
aholisini kochirib keltirish yoli bilan o’lkani ruslashtirish harakatini qonunan
mustahkam lab, unga siyosiy tus berdi. Kochib keluvchi har bir oilaga 10 tanobdan
ham bo„lmagan er ajratish belgilandi. Imperiyaning qora tuproqli markaziy
hududlaridan er taqchilligidan qutulish siyosati oqibatida mustamlaka Turkistonda
boyish uchun rus mujiklari ko„plab kela boshladi. 15 yil davomida (1875-1890
yy.) Turkistonga 1300 oila kochib kelib joylashdi. Turkiston aholisining 5 foizini
tashkil etuvchi rus mustamlakachilari qoliga hosildor erlarning 60 foizi berib
qoyilgan edi. Turkistonni paxta xomashyosi etishtiradigan bazaga aylantirish
Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi deb belgilandi. Rossiya Turkistonni qisqa
muddatda o„z sanoati uchun xomashyo manbaiga aylantirdi. 1885-1915- yillar
davomida paxta maydoni 13 barobarga osdi. O„lka Rossiyaning asosiy paxta
bazasiga aylandi. Rus toqimachilik sanoati Turkiston paxtachiligining rivoji tufayli
jahon bozorida mustahkam marrani egalladi. 1900 yilda Turkiston paxtasi rus
sanoati ehtiyojining 25% ni tashkil qilib, bu raqam yil sayin oshib bordi va 1913-
yilga kelib 50% ga oshdi. Xonliklar davrida davlat mulki hisoblangan katta er
maydonlari Rossiya davlat xazinasiga tegishii deb e'lon qilindi. Vaqf mulklari ham
asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. Chor ma'muriyati Turkistonni Rossiyaning bir
qismiga aylantirish, uning janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish,
boyliklarni va etishtirilayotgan xomashyoni tashib ketish maqsadida temir yol
qurilishini boshlab yubordi. 1880- 1889 yillarda Krasnovodsk, Ashxabod, Marv,
Chorjoy, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qoqon, Andijon shaharlarini bog’lovchi
O’rta Osiyo temir yo’li qurildi. Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma'naviy-
madaniy jihatdan tutqunlikka solish, uzoqqa moljallangan manfaatiga boysundirish
siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni mahalliy xalqni uning milliy, tarixiy
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma'naviy, madaniy, tarixiy merosini yoq qilish,
ruslashtirishdan iborat edi. 1884-yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi»
ochildi. Shunday maktablarda rus va o’zbek muallimlari dars mashg„ulotlarini
otadigan bo„ldi. Maqsad o’zbek yoshlariga rus tilini orgatish va rus turmush tarzini
singdirish edi. Chor mustamlakachilari o’lkaning er osti va er usti boyliklarini
ko„proq ozlashtirish maqsadida Turkistonning tabiiy va geografik dunyosini
tekshirishga alohida e'tibor berdilar. 1867-yilda Toshkentda meteorologik stantsiya
ochildi. U o’lka iqlimini organish bilan shug’ullandi. 1870- yilda Toshkentda
kutubxona tashkil qilindi. 1874-yilda observatoriya ochildi. 1870-yil O’rta Osiyo
olimlari jamiyati tuzildi. 70 II Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga
aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi.
Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi oshib bordi,
isyon va qozg’olonlar kotarishga sabab bo’ldi. 1880-1883 yillarda Ho’jand,
Oratepa, Namangan, o’sh va Chustda ko’tarilgan qozg’olonlar bunga misol bola
oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 marta
siyosiy chiqishlari qayd etilgan. Qozg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi
dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, hambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda
vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini yoqotmagan boy zamindorlar ham ishtirok
etdilar. 1892-yilning yozida Turkiston markazi Toshkentda rus
mustamlakachilarini talvasaga solgan va tarixga «Vabo isyoni» yoki «Toshotar
voqeasi» sifatida kirgan qozg’olon bo’ldi. lyun oyida Toshkentda vabo tarqaldi.
Shahar ma'muriyati shoshilinch choralar kordi. Mustamlaka ma'muriyati tibbiyot
nuqtai nazaridan tog’ri bo’lgan tadbirlar haqida aholi o„rtasida tushuntirish ishlari
olib bormadi, musulmonchilik odatlari, marosim, qonun-qoidalarini hisobga
olmadi. Va'da qilingan 4 ta yangi qabriston o’rniga faqat bittasi ochildi.
Shaharning taniqli kishilaridan hisoblanmish Aziziyor Eshon, Abdulqosim xoja,
bozor oqsoqoli Ziyomuhammad boshchiligidagi mingga yaqin kishi shahar
boshlig’I polkovnik S.R Putintsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub
toqnash kelishdi. Qamchisini oynatib kelgan oqsoqol xalqning so’zlarini, arz-
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

dodini tinglash o’rniga unga dag’dag’a qila boshladi. Mashhur «Toshotar» voqeasi
boshlanib ketdi. Oqsoqol otdan tushib hokimning idorasiga qochib yashirindi.
Polkovnik Putintsev esa ozining sodiq qulini panohiga olib., xalqni tinchitishga
urindi.
Xalq undan oqsoqolni berishni talab qildi. Putintsev ham muzokara orniga kuch
ishlatishni afzal korib, topponchasini g’ilofdan chiqarib dag’dag’aga otdi. Sabr
kosasi tolgan olomon, uzoq oylab o’tirmay, hokimga hujum boshladi. Qurollangan
soldatlar etib kelgach, xalq ayamay oqqa tutildi. Natijada ko’p kishi halok bo’ldi
va yaralandi. Qo’lga olingan 60 kishi turli muddatlarga qamoq jazosi va surgunga
hukm qilindi. Turkistonda kotarilgan ozodlik harakatining yana biri 1898-yilgi
Andijon qozg’olonidir. Qozg’olonga Andijon yaqinidagi Mingtepa qishlog’ida
yashovchi Muhammad Ali Eshon boshchilik qildi. Qozg’olonchilar Andijondagi
mustamlakachilarning harbiy gornizoniga bostirib kiradi va kazarmaning
piramidalarida 30 ga yaqin turli miltiqni olja qilib olib, birinchi qatordagi soldatlar
ustiga tashlanishadi. Ularga ichkaridagi soldatlar qarshilik korsatadilar. Harbiy
qoshinlar shaharni o’rab olib, qo’zg’olonni harbiy kuch bilan shafqatsizlarcha
bostiradi. Mustamlakachilar Muhammad Ali Eshonni tutish uchun Mingtepaga
bostirib kirdilar, uch soatcha otishma va tintuv o„tkazdilar. Nihoyat, Eshon
Arslonbob yaqinidagi Toshko’prikda qo„lga tushirildi. Eshon va uning muridlari,
tanish-bilishlari, maslakdoshlariga nisbatan dahshatli qatag’on uyushtirildi. Dukchi
Eshon osib o’ldirildi, uning 45 nafar yordamchilari qatl etildi, 208 kishi Sibirga
surgun qilindi. Dukchi Eshon qozg„oloni izsiz ketmadi. Butun Farg’ona vodiysida
mustamlakachilarga qarshi harakat davom etdi. Bu hol xalqning kuchli
noroziligiga olib keldi. Iyul oyida Xojand shahrida norozilik namoyishi boshlanib
ketdi. Unga dehqonlar, mardikorlar, chorakorlar, ayollar-jami 3000 dan ortiq kishi
qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o„tdi. Politsiya
namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yog„ildi. Harbiy qismdan soldatlar
etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi. Samarqand
uezdining Urgut qishlog’ida g’azabga kelgan 2000 kishilik dehqonlar olomoni
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

volost boshqaruvining mahkamasi oldiga toplandi. Mahkama xodimlari
kaltaklandi. O„sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Ho’ja Ahror va
Angor volostlarida ham namoyishlar bo’lib o’tdi. 11-iyulda Toshkentda
hunarmandlar, ishchilar, shahar hambag’allari va shahar atrofidagi dehqonlar
Beshyog’ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo„l oldilar. Namoyishchilar
«bolalarimizni bergandan kora ozimiz olganimiz yaxshiroq, podshoh o’lib ketsin»
deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yolchi
Ibrohimov (konchi), G’ulom Kamolov (g’isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi
Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat'iy kurash boshlashga
da'vat etdilar. Tez orada jazo qoshini etib keldi. Natijada ular 5 kishini otib
oldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi. Noroziliklar Farg’ona vodiysida tobora kuchaya
boshladi. G’alayonlar Qoqon shahri, Kattaqorg’on, Rishton qishloqlarida ham
bo’lib otdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi. 9 iyul kuni Andijon jome
masjidida podshoh farmoni oqib eshittirildi. Aholi yashin tezligida maydonni
toldirdi. Xalq safarbarlikni bekor qilishni talab etdi. Politsiya va kazaklarga hujum
boshlandi. Jazolovchilar qozg’olonchilarga o’t ochib 3 kishini oldirib, 12 kishini
yarador qildilar. 1916-yildagi qozg’olonning eng kuchli nuqtasi Jizzaxda bo’ldi.
Shahar aholisi 13 iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar royxatini talab qilib
oqsoqol va mingboshi mahkamasiga toplandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi
mahkamasini vayron qildilar, royxatni topib olib yondirib tashladilar. Iyul oyiga
kelib butun Turkiston o’lkasida harbiy holat e'lon qilindi. Jazo otryadlari va
mustamlakachi ma'murlarga juda katta huquq berildi. Qozg’olonchilar safi
kengayib bordi. 18 iyul kuni Nazirxo’ja Eshon boshchiligida yangi shahar tomon
yurdilar. Jazo otryadi bilan qozg’olonchilar o’rtasida bo’lgan toqnashuvda ikkala
tomondan ham qurbonlar bo’ldi. Turkiston general-gubernatori Jizzax
qozg„olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita topi bor 13 ta
rota askar, 300 kishilik kazak otryadi va 3 rota sapyorlarni safarbar etdi. Jazo I
otryadi qozg’olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama
cho’lga haydaldi. 72 Jizzax ishi bo’yicha 1000 dan ortiq kishi hibsga olindi, 151
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

kishi sud qilinib, turli muddatlarga qamaldi. 1916 yilgi qozg’olon butun
Turkistonga yoyildi, dehqonlar va hambag’allar qozg’olonni harakatga keltiruvchi
asosiy kuch bo’ldi. Qozg„olon bostirilgan bo’lsa-da, mustamlakachilar ham
anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, A.F Kerenskiy «Urush
frontlariga yangi bir front-Turkiston fronti qoshildi», -deb vaziyatga jiddiy baho
bergan edi. 1916-yil qozgoloni o’lkadagi Chor Rossiya mustamlakachilik
tizimining tagi bosh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini
hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g’ururi sonmasligini korsatdi. III
Sharq bilan G’arbni taqqoslab, xususan Rossiya tasarrufiga olingan
musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi
Ismoil Gaspirali birinchi bo„lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q qilish,
ma'naviyat-ma'rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga ko’tarilish
harakatini boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda
dunyoviy fanlarni oqitish masalasini ko’tardi. U 1884-yiida Qrimdagi
Bog„chasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. "Jadid" arabcha so’z bo’lib,
"yangi" degan ma'noni bildiradi. Ismoilbek g’oyalarini qabul qilgan yangilik
tarafdorlari "jadidlar", uning g’oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek
Gaspirali darslik yaratdi, ozining "Tarjimon" (1883-1914 yy.) gazetasini tashkil
etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ„ib qildi. Bu gazeta Turkiston oikasi
shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham tarqala boshladi.
1892-yilda Ismoil Gaspirali Turkistonga tashrifi ham jadidchilik g„oyalarining
keyingi rivojiga ta'sir korsatdi. U chor ma'murlari hukmdorlari va Buxoro amiri
Abdulaxadxon qabulida bo’ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bilan amirlik
poytaxtida yangi usul maktabi ochishga kondirishga erishdi. Bu maktabga
"Muzaffariya" nomi berildi. 1899-yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901-yilda
Qoqonda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va
Samarqandda Abduqodir Shakuriylar birinchi bo„lib jadid maktablari ochdilar.
1903-yilga kelib birgina Turkiston o„lkasida 100 dan ziyod boshlang„ich jadid
usuli maktablari ochilgan edi. Turkiston jadidlariga Mahmudxo„ja Bexbudiy,
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Abduqodir Shakuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa
onlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik
namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. Xususan,
Saidrasul Aziziyning "Ustozi avval" (1903), Munavvarqorining "Adibi avval"
(1907), Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim" (1912)
darsliklari alohida e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet ellarga oqishga
yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg„or vakillari jadidlarning bu
harakatini ma'qullab tegishli mablag„ bilan komaklashdilar. Ko„pgina umidli
yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga oqishga
yuborildi. 1910-yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi"
xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911-yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta talabani
Turkiyaga oqishga jonatdi. Jadidchilik Turkistonda madaniy-ma'rifiy harakat 73
sifatida rivojlandi va asosiy maqsadi milliy hayotni zamonaviylashtirishga
qaratildi.
Bu jumladan quyidagilarni anglataredi: -xalq ta'limini isloh qilish; -adabiyotni
rivojlantirish; -zamonaviy matbuotni yaratish; -islom aqidaparastligi va
mutaassibiikni rad etish; -zamonaviy teatr va dramaturgiyani yaratish; -tarix fanini
rivojlantirish va o’zbek xalqining yangi tarixini yozish. Jadidlar etiqodli, izchil va
chinaham musulmonlar bo’lib, hech mahal Turkistonda islom dini arkonlarini
taftish qilishni istamaganlar. Jadidlar islomni har xil sohtaliklardan tozalab,
haqiqiy dinni qaror toptirish va dunyoviy bilimlarni egallash yoli bilan jamiyatda
uning ta'sirini mustahkamlashga erishmoqchi edilar. Jadidlarga mutaassib
ruhoniylar qarshilik korsatdilar. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida
esa «bu xil maktabda o„quvchi-talabalar birinchi yili gazeta oqiy boshlaydi,
ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarni taxtdan
ag’darib turmaga tiqib qoyishadi», -der edilar. Aholini tarbiyalash, mafkurasini
belgilashda Jadidlar tarix va o’z milliy qadriyatlarini ishlab chiqish masalalariga
katta e'tibor berishgan. Jadidlarning xalqaro aloqalari keng qamrovli bo’lgan. Ular
Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlari
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

dasturlaridan xabardor bo’lganlar. Shu bilan birga, jadidlar milliy teatrga asos
soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913-yilda musulmon drama san'ati
havaskorlari jamiyati - «Turon» truppasi tuzildi. 1914-yil 27-fevralda
Toshkentdagi «Kolizey» teatr binosida o’zbek milliy teatrining 1-rasmiy ochilish
marosimi bo’ldi. O’sha kuni sahnada M.Behbudiyning «Padarkush» pesasi
namoyish etildi. Milliy teatr sar. odamlarga millatda mavjud bo„lgan qusurlar va
ijobiy tomonlarning tushuntiruvchi oyna bo’lib xizmat qildi. Abduqodir Shukuriy,
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvar qori va boshqalar kuch-
g’ayratlarini o„z islohotchilik g’oyalarini aholi orasida targ„ib etishga qaratishdi.
Qattiq qol senzuraga qaramasdan, ular o„z gazeta va jurnallarini nashr eta
boshlashdi. Turkistonda 1906-1908-yillarda jadidlarning «Taraqqiy», «Shuxrat»,
«Xurshid», 1913-1917-yjllarda «Sadoi Turkiston», «Samarqand», «Oyina»,
«Turon», «Buxoroi Sharif», «Sadoi Farg„ona» va boshqa gazetalari bosmadan
chiqa boshladi. Mustamlakachi ma'murlar jadidlar harakatini jilovlash choralarini
kordilar. Ular ustidan nazorat o„rnatar, gazeta va jurnallarini man etib,
nashriyotlarni buzib tashlar, kitob dokonlari, qiroatxonalarni yopib tashlar edi.
Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan zoravonlik choralari ularni
ma'naviy-ma'rifiy islohotdan siyosiy qarshilik korsatish darajasiga kotarilishga olib
keldi. Jadidlar boy tarixiy merosida milliy g„oya va milliy mafkura alohida orin
tutadi. Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo’lib qolmasdan, u, avvalo, siyosiy
hodisa ham edi. Milliy taraqqiyparvarlar o’z faoliyatida davlat va uning
qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma'naviy hayotigacha bo„lgan barcha
masalalarni qamrab olishgandi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga kelgan Jadidchilik
madaniy-ma'rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U osib mustamlakachilarga
74 qarshi kotarilgan milliy-ozodlik harakatining mafkurasiga aylandi. Xulosa qilib
aytganda, XIX asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi ozaro notinchlik va
mahalliychilik yurtimizni jahongir davlatlar iskanjasiga soldi. Bosqinchilar uchun
qulay zamin yaratdi. Natijada, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Turkiston xalqlarini asoratga soldi. U o’lkani siyosiy-hududiy jihatdan zabt
etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma'naviy-ruhiy boysundirishga
erishdi. Rossiya imperiyasi o’lkani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro
amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bo’lib, tub aholi birligi va siyosiy
qudratini sindirish yolida barcha vositalardan foydalandi. Mustamlakachilar
Turkiston xalqlari turmushida nimaiki ularning istiqboliga to’g’anoq bo’lsa, ularni
ozodlik uchun kurashdan chalg’itsa, hammasini qo’llab-quvvatlagan holda,
istiqlolga xizmat qiluvchi barcha intilishlarning payini qirqdilar. Rossiya
mustamlakachilarining og’ir asorati sharoitida ham xalqimiz o’zligini, milliy
qadriyatlarini, ma'naviyatini, madaniyatini, urf-odatlari va turmush tarzini saqlab
qola oldi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishini tezlashtirishga olib
kelgan sabablardan yana biri − Rossiya bilan Angliya o‘rtasidagi siyosiy va
iqtisodiy ziddiyatlar bo‘ldi.
XIX asr ikkinchi yarmining boshlarida O‘rta Osiyo xonliklarini bosib
olish maqsadida Rossiya tomonidan olib borilayotgan siyosat Angliyaning bu
borada uzoqni ko‘zlab tuzgan rejalariga jiddiy xavf solar edi. 1860 yildan
boshlab Rossiya imperiyasi Turkiston o‘lkasini bosib olish uchun jiddiy
harbiy harakatlarni boshladi. Undan tashqari Rossiya imperiyasining O‘rta
Osiyo xonliklarini bosib olishni tezlashtirgan bir nechta sabablar bor ediki,
ular quyidagilardan iborat bo‘lgan:
1. Rossiya yengil sanoatini doimiy ravishda ta’minlab turuvchi arzon xom
ashyo bazasining O‘rta Osiyoda mavjudligi;
2. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz portlarining Rossiya
qo‘lidan ketishi hamda uning o‘rnini O‘rta Osiyo xonliklarini egallash
hisobiga to‘ldirish, O‘rta Osiyo orqali Eron, Afg‘oniston, Xitoy,
Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini yo‘qotib, bu davlatlar
bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish.
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

3. Rossiya Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O‘rta Osiyo bozorlarini egallashi
lozim edi.
4. Rossiyada o‘tkazilgan yer islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan
aholini ko‘chirib keltirish va ularni yer bilan ta’minlash kerak edi.
O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi to‘rt
bosqichda amalga oshirildi:
Birinchi bosqich -1847-1865 yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan
Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatlari va Toshkent shahri istilo
qilindi. (Jumladan, 1853 yili Oqmasjid, 1860 yili To‘qmoq va Pishpak, 1964
yili Avliyoota va Chimkent shaharlari hamda 1865 yili iyun oyida Toshkent
bosib olindi). Istilo etilgan hududlarda Orenburg generalgubernatorligi
tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi.
Ikkinchi bosqich -1865-1868 yillarni qamrab olgan bo‘lib, bunda
Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga
oshirildi. Bunda 1866 yilda olib borilgan istilochilik yurishlari oqibatida
O‘ratepa, Jizzax va Yangiqo‘rg‘on, 1868 yili Samarqand Rossiya imperiyasi
tarkibiga kiritiladi.
Uchinchi bosqich -1873-1876 yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi
yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. Mazkur bosqichda 1873 yili Xiva
xonligi qaram davlatga aylantirildi. 1875-1876 yillardagi harbiy yurishlari
oqibatida Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘rnida Farg‘ona viloyati tashkil etildi.
To‘rtinchi bosqich -1877-1885 yillarda turkmanlarning
bo‘ysundirilishi edi. Unda 1877 yili Axaltekin vohasidagi Qizil Arvot, 1881
yili Ko‘ktepa va 1884 yili Marv vohasi bosib o l indi.
II.BOB. TURKISTON O LKASIDAGI PO LATXON QO ZG ALONI ʻ ʻ ʻ ʻ
KELIB CHIQISH HARAKARLARI
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

2.1. Po‘latxon qo‘zg‘oloni –qo’zg’alongacha bo’lgan vaziyat va hodisalar
Ruslar 1864 yilda Chimkentni, 1865 yilda Toshkentni egallagach,
Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuziladi.
Uning boshlig‘i etib genaral Mixail Chernyayev tayinlanadi.1867 yilda
Turkiston general-gubernatorlikka aylantiriladi va Konstantin fon
Kaufman uning hukmdori bo‘ladi.Shundan so‘ng Rossiya imperiyasi
Qo‘qon xonligiga nisbatan bosimlarini kuchaytira boshlaydi. 1868 yilda
Xudoyorxon fon Kaufman bilan shartnoma imzolashga majbur
bo‘ladi.Shartnomaga ko‘ra rus savdogarlari boj to‘lamasdan xonlikning
istalgan shahrida savdo qilishi, mahsulot olib kirishi va olib chiqishi
mumkin edi.
Qaltis vaziyatda Xudoyorxon mamlakat mudofaasini kuchaytirish
o‘rniga shundoq ham og‘ir ahvolda yashayotgan xalqqa yangidan yangi
soliqlar soladi. Odamlarning gardaniga yuk bo‘lib tushadigan farmonlar
imzolaydi.1870 yilda xon uchun yangi qarorgoh – O‘rda qurish haqidagi
farmon shulardan biri edi.Farmonga ko‘ra butun mamlakatdan jalb
qilinadigan ishchilar va hunarmandlar maosh olmasdan O‘rda
qurilishida qatnashishi lozim edi.
O‘rda qurilishi uch yil davom etadi va 1873 yilda qurib bitkaziladi.
Xonning yangi qarorgohi bitguncha xalqning sabr kosasi ham to‘lgan
edi.Ikkinchi tomondan bir paytlar Xudoyorxon tomonidan
Musulmonqulning o‘ldirilishi va qipchoqlarning qatliom qilinishi
ko‘pchilikning esidan chiqmagandi.Bu paytga kelib ruslar Buxoro
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

amirligi tarkibida bo‘lgan Jizzax, Samarqand va Qo‘qon xonligining yana
bir muhim shahri Xo‘jandni egallab bo‘lgandi. Ana shunday sharoitda
xonga qarshi qipchoq-qirg‘izlar qo‘zg‘oloni boshlanadi.
Po‘latxon kim bo‘lgan yoxud soxta Po‘latxon haqida
Tarixda «Po‘latxon qo‘zg‘oloni» deb nom olgan bu qo‘zg‘olonga
Po‘latxon emas, Mulla Ishoq Hasan o‘g‘li boshchilik qilgan. Bu shaxs
ning kelib chiqishi qipchoqlardan bo‘lgan.Manbalarga ko‘ra, Mulla Ishoq
1844 yilda Marg‘ilon yaqinidagi O‘hna qishlog‘ida tug‘iladi. U maktab
tahsilidan so‘ng Qo‘qondagi madrasada o‘qiydi. So‘ng Andijondagi
masjidlardan birida imom-xatib bo‘lib ishlaydi.Mulla Ishoq bir muddat
savdogarlik qiladi. Savdogarlik qilib yurganida xonlikda ancha taniqli
bo‘lgan Abdulmo‘min dodxoh ismli odam bilan tanishadi. Tarixchi olim
Hamid Ziyoyevning yozishicha, xonlikning siyosiy kurashlarida faol
qatnashgan Abdulmo‘min ko‘p voqealarni gapirib berib, Mulla
Ishoqning siyosiy ongini uyg‘otadi.1872 yilda xonga qarshi qo‘zg‘olon
uyushtirish niyatida bo‘lgan bir guruh qirg‘izlar va qipchoqlar Sher
dodxoh boshchiligida Samarqandga borib u yerda yashayotgan
Xudoyorxonning qarindoshi Po‘latxon bilan muzokara olib boradi.
Isyonchilarning maqsadi Xudoyorxonni yiqitib, o‘rniga Po‘latxonni
taxtga o‘tqazish edi. Ammo Po‘latxon ularning taklifiga rozi bo‘lmaydi.
Shundan so‘ng Sher dodxoh Toshkentga boradi va Mulla Ishoq bilan
uchrashadi. Unga Po‘latxon bo‘lishni va qo‘zg‘olonga rahbarlik qilishni
so‘raydi. Mulla Ishoq uning taklifga rozi bo‘ladi.Po‘latxonning
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

soxtaligini o‘sha paytda juda kam odam bilgan. Uning kimligi keyin
oshkor bo‘ladi.
Qo‘zg‘olon
1873 yilda Mulla Ishoq soxta Po‘latxon nomi ostida vodiyga kelib
qo‘zg‘olonchilarga bosh bo‘ladi. Shu tariqa xonga qarshi isyon
boshlanadi. Xudoyorxon qo‘zg‘olonchilarga qarshi Abdurahmon
oftobachi boshchiligida qo‘shin yuboradi. Bo‘lib o‘tgan janglarda
qo‘zg‘olonchilar mag‘lubiyatga uchraydi va soxta Po‘latxon tog‘lar orasiga qochib
ketadi. So‘ng bir yildan oshiqroq vaqt mobaynida qaytadan qo‘shin yig‘adi.1975
yil bahorda soxta Po‘latxon O‘zganda qo‘zg‘olon ko‘taradi. Unga qarshi xon
qo‘shinlari jo‘natiladi. Biroq Abdurahmon oftobachi va Iso avliyo boshchiligidagi
xon qo‘shini qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketadi.
O‘shanda Abdurahmon oftobachi Andijon hokimi bo‘lib turgan
Xudoyorxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Nasriddinbekni ham yo‘ldan uradi. U ham
qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tadi.Shundan so‘ng qo‘zg‘olonchilar xonlikdagi bir
qator shahar va qishloqlarni egallay boshlashadi. Xudoyorxon fon Kaufmandan
yordam so‘rashga majbur bo‘ladi: Ishongan a’yonlari va o‘g‘li
qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketgach Xudoyorxon juda tushkunlikka
tushib qoladi. Fon Kaufmanning yordami yetib kelishini ham kutmasdan
Qo‘qondan qochadi.1975 yilda xon oila a’zolari va xazinani olib ruslar
qo‘l ostida bo‘lgan Xo‘jand shahriga qarab yo‘lga chiqadi.
Qo‘zg‘olonchilarning bir qismi Xudoyorxonni taqib qiladi. Bo‘lib o‘tgan
janglarda xonning yonida qolgan navkarlar uni mardona himoya qiladi
va eson-omon Xo‘jandga yetkazib boradi.
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Bir muddat Xo‘jandda yashagan Xudoyorxon o‘rtaga odam qo‘yib fon
Kaufmandan Toshkentga borishga ruxsat oladi.
Xudoyorxon Qo‘qondan chiqib ketgandan so‘ng qo‘zg‘olonchilar
o‘rtasida bo‘linish yuz beradi. Ularning bir qismi Abdurahmon oftobachi
boshchiligida Xudoyorxonning o‘g‘li Nasriddinbekni xon qilib
ko‘tarmoqchi bo‘lishadi.Ikkinchi guruh esa soxta Po‘latxon – Mulla
Ishoq xon bo‘lishini talab qilishadi. Ana shunday vaziyatda Qo‘qonda
Nasriddinbek, Andijonda soxta Po‘latxon xon deb e’lon qilinadi.Qo‘qon
taxtini egallagan Nasriddinxon fon Kaufmanga maktub yuboradi. U
maktubida Qo‘qon xonligi Turkiston general-gubernatorligi bilan
do‘stona aloqada bo‘lishi haqida yozgan edi.Shu bilan birga
Nasriddinxon rus istilosining oldini olish va xonlikni saqlab qolish
uchun Buxoro amiri Amir Muzaffarga ham maktub yozadi. Maktubda
Nasriddinxon «kofirlarga qarshi jang qilish» majburiyatini olganini
ma’lum qiladi.Nasriddinxon Amir Muzaffarga yozgan maktubida garchi
undan ochiq yordam so‘ramagan bo‘lsa-da, shunga ishora bor edi.
Ammo u Amir Muzaffardan yordam umid qilib xato qilayotgan edi.
Garchi ruslar Jizzax va Samarqand kabi Buxoro amirligi tarkibida
bo‘lgan shaharlarni bosib olgan bo‘lsa-da, Amir Muzaffar saltanatni o‘z
qo‘lida saqlab qolish uchun fon Kaufman bilan kelishuv imzolagan
edi.Qolaversa, avvalroq fon Kaufman Amir Muzaffarga qarshi bosh
ko‘targan Kitob va Shahrisabz beklari Jo‘rabek va Bobobeklarni
yengishda yordam bergan va bu bilan amirni «qarzdor» qilib
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

qo‘ygandi.Hamid Ziyoyevning yozishicha Nasriddinxon bilan bir vaqtda
Abdurahmon oftobachi boshchiligidagi ayonlar ham Amir Muzaffarga va
yana Toshkentdagi obro‘li shaxslarga, jumladan Saidazimboyga maktub
yuborishadi.
O‘sha maktublarda Xudoyorxoning ruslar bilan ittifoqda bo‘lishi
tanqid qilinib, ruslarga qarshi harakat boshlash uchun Nasriddinxon xon
qilib ko‘tarilgani aytiladi.
1875 yilda Nasriddinxonga yuborgan xatida Kaufman 1868 yilda
Xudoyorxon bilan tuzilgan shartnomaga amal qilishini va Qo‘qon
xonligi bilan do‘stlik aloqalarini uzmaslik sharti bilan uning xonlik
maqomini tan olishini bildiradi.
Ikkinchi tomondan Kaufman Nasriddinxonni ag‘darib, xonlikni
batamom tugatish va uning hududini Rossiya imperiyasiga qo‘shib olish
uchun rejalarini tuza boshlaydi. Qo‘zg‘olonchilarning ruslarga hujum
qilishi unga qo‘l keladi va xonlik hududini bosib olish uchun harakat
boshlaydi.
Qo‘zg‘olon bostirilishi va xonlikning tugatilishi
1875 yil avgust oyida soxta Po‘latxon boshchiligidagi
qo‘zg‘olonchilarning bir qismi Toshkent, Xo‘jand va O‘ratepa
oralig‘idagi pochta bekatlarini egallaydi va rus askarlarini asirga
oladi.Buni eshitgan Kaufman Sirdaryo viloyatining gubernatoriga harbiy
yurishni boshlash haqida buyruq beradi. Rus qo‘shinlari harakatga
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

kelguncha qo‘zg‘olonchilar Xo‘jand atrofidagi bir qator qishloqlarni ham
egallashadi.Shundan so‘ng rus qo‘shinlarining bir qismi Parkentni
himoya qilish uchun qoldiriladi. Yana bir qismi Xo‘jandga yuboriladi.
Bundan tashqari, Qo‘qonga hujum qilayotganlarga yordam tariqasida
Samarqand gornizonidagi askarlar ham chaqiriladi.
Qo‘zg‘olonchilarning Xo‘jandni egallash uchun qilgan yurishlari
muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanadi. Shu orada Samarqand gornizoni
ham Xo‘jandga yetib keladi va bu yerda ruslarning katta qo‘shini
to‘planadi.16 rota piyoda askar, 20 ta to‘p, qariyb ming nafar otliq
askardan iborat qo‘shin Qo‘qonga qarab yurish qiladi.Rus qo‘shinlariga
eng birinchi Qo‘qon xonligidagi mustahkam istehkom – Mahram
qo‘rg‘oni duch keladi. Qo‘rg‘onda 15 ming navkar bo‘lganiga
qaramasdan uning himoyachilari yengiladi.Shundan so‘ng Qo‘qon
xonligi aholisida, navkarlar va ayonlarda ruslarni yengib bo‘lmaydi
degan tushkun kayfiyat shakllanadi. Shu tariqa 1875 yil sentabrda
Kaufman jiddiy qarshilikka uchramasdan Qo‘qonga kirib
boradi.Nasriddinxon va uning ayonlari Kaufmandan kechirim
so‘rashadi. Shu yerda Qo‘qon xonligi va Rossiya imperiyasi o‘rtasida
yangi bitim tuziladi. Unga ko‘ra Nasriddinxon o‘zini Rossiya
imperatorining xizmatkori deb tan oladi.
Shuningdek, bitimda Qo‘qon xonligi Rossiyaga 2 million rubl
miqdorda tovon puli to‘lashi va Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi
yerlardan voz kechishi belgilab qo‘yiladi. Oqibatda Namangan va Chust
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

kabi shaharlar Rossiya ixtiyoriga o‘tib ketdi.Bundan tashqari, xonlik
Rossiyaning ruxsatisiz hech qanday tashqi aloqalar yoki harbiy
harakatlar qilmaslik majburiyatini oladi. Shu tariqa, Qo‘qon xonligi ham
xuddi Buxoro amirligi va Xiva xonligi kabi Rossiyaning vassaliga
aylanadi. Ammo qora kunlar hali oldinda edi.Qo‘qon xonligi bilan bitim
tuzganidan so‘ng Kaufman Andijondagi qo‘zg‘olonchilarga qarshi kichik
qo‘shin yuboradi. Ruslar bu jangda yengiladi.G‘alabadan ruhlangan
qo‘zg‘olonchilar Qo‘qonga yurish qiladi. Shu paytda Nasriddinxonning
Kaufman bilan sharmandali bitim tuzganidan norozi bo‘lgan
qo‘qonliklar ham qo‘zg‘olon boshlaydi. Bo‘lib o‘tgan janglarda
Nasriddinxon qo‘shinlari yengiladi va u oila a’zolarini olib Qo‘qondan
chiqib ketadi.
Shu tariqa, Qo‘qon xonligini bor-yo‘g‘i uch oy – 1875 yil iyuldan
oktyabr oyigacha boshqargan Nasriddinxon ruslar panohiga qochadi. U
ham otasi Xudoyorxon singari avval Xo‘jandga so‘ng Toshkentga
boradi.Kaufman General Skobelev boshchiligidagi qo‘shinlarni
qo‘zg‘olonchilarning markazi bo‘lgan Andijonga yuboradi. Baliqchi
yaqinidagi asosiy jangda qo‘zg‘olonchilar yengiladi.Shundan so‘ng
qonxo‘r general Andijonni to‘pga tutib vayron qiladi va bir necha ming
nafar tinch aholi vakillarini o‘ldiradi.
1876 yil yanvarda bo‘lib o‘tgan janglarda soxta Po‘latxon qo‘shinlari
Skobelevdan yengiladi. Bu paytda soxta Po‘latxon Qo‘qonda edi.1876 yil
fevralda Namanganda turgan Skobelev Aleksandr II ning imzosi
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

qo‘yilgan farmon oladi. Farmonda Qo‘qon xonligini butunlay bosib olish
topshirig‘i berilgan edi. 1876 yil 15 fevralda Qo‘qon qamal qilinadi.
2.2. Qo‘qon xonligini yiqitgan hodisalar va jarayon harakatlari
XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo xalqlari hayotida muhim
voqealar sodir bo‘ldi. Jumladan, Qo‘qon xonligi ruslar tomonidan bosib
olinib, uning hududi Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shib yuborildi.
Avvaliga Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro shartnoma tuzgan ruslar, soxta
Po‘latxon qo‘zg‘olonidan so‘ng xonlikni batamom egallashdi. Soxta
Po‘latxon kim bo‘lgan va u xonga qarshi nega isyon ko‘targandi?
Sovetlar bu qo‘zg‘olonni ezilgan xalq isyoni edi desa, boshqalar
Xudoyorxonda alami bo‘lgan qipchoqlarning xonga qarshi harakati
deydi. Markaziy Osiyoning XIX asrdagi tarixi haqida gap ketganda
ko‘pchilikda bir savol tug‘iladi. Nega Chor Rossiyasi Xiva xonligi va
Buxoro amirligini yarim vassal holda qoldirgan-u, Qo‘qon xonligini
batamom bosib olgan?
Bu savolga turlicha javob berish mumkin. Masalan, ruslar Farg‘ona
vodiysini Buxoro yoki Xorazmga nisbatan muhim joy deb bilgan. Yoki
ruslar Buxoro amirligidan ko‘ra, Qo‘qon xonligini kuchsiz deb bilgan
bo‘lishi ham mumkin – o‘sha paytlarda Qo‘qonga kim hukmdor bo‘lishi
Buxoroda hal qilingan.Aslida esa Qo‘qon xonligining yiqitilishiga eng
birinchi navbatda Xudoyorxon sabab bo‘lgan. Chunki ruslar xonlikning
ikkita muhim shahri Chimkent va Toshkentni bosib olganda ham
Xudoyorxon «aqlini yig‘ib olmaydi». Xalqqa yangidan yangi soliqlar
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

solib, xotinbozlik va kayf-safoni davom ettiraveradi.O‘sha kezlarda
Qo‘qon xonligida yana bir muhim hodisa – Po‘latxon qo‘zg‘oloni sodir
bo‘ladi. Bu hodisa ruslar tomonidan xonlikning tugatilishi va uning
hududlari Rossiyaga qo‘shib olinishini tezlashtiradi.
Qo‘qonda kechgan janglarda yengilgan soxta Po‘latxon Marg‘ilon
yaqinida ruslar qo‘liga tushadi. Uni xalqning ko‘z o‘ngida dorga
osishadi. Haydarbek Bobobekovning yozishicha, soxta Po‘latxon – Mulla
Ishoq o‘ldirilganda 33 yoshda bo‘lgan.Shu tariqa Qo‘qon xonligi
tugatiladi. Uning o‘rniga tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga general
Skobelev harbiy gubernator etib tayinlanadi.
Po‘latxon o‘ldirilgandan so‘ng ham Farg‘ona vodiysining turli
hududlarida qo‘zg‘olonlar davom etadi. Ayniqsa, «Oloy malikasi» nomi
bilan tanilgan ayol – Qurbonjon dodxoh va uning o‘g‘illari
boshchiligidagi qo‘zg‘olon qariyb bir yil davom etadi.
Ruslar Qurbonjon dodxohni yenga olmagach Skobelev u bilan
muzokaralar o‘tkazadi. Ruslar ayolning barcha shartlariga rozi bo‘lgach
u qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatadi.Toshkentga qochgan
Nasriddinxonning hayoti ham otasi Xudoyorxonniki kabi ayanchli
tugaydi. Xudoyorxonni aldab Orenburgga jo‘natgan Fon Kaufman
Nasriddinxonni Rossiyaning Vladimir shahriga surgun qiladi.
Po‘latxon qo‘zg‘oloni sovetlar talqinida
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Markaziy Osiyoning oktyabr to‘ntarishidan avvalgi tarixini qoralab
kelgan sovetlar ruslarga qarshi ko‘tarilgan bir nechta qo‘zg‘olon haqida
lom-lim demagan holda Po‘latxon qo‘zg‘oloniga katta e’tibor
berishgan.Darsliklarda 1898 yilda Mingtepada bo‘lib o‘tgan (Hozirgi
Marhamat tumani) Dukchi eshon qo‘zg‘oloni yoki 1916 yilda sodir
bo‘lgan Jizzax qo‘zg‘oloni kabilar uncha eslanmay, Po‘latxon qo‘zg‘oloni
haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.Sovetlar Po‘latxon qo‘zg‘olonini
«oddiy xalqning feodallarga va xonga qarshi ozodlik harakati» deb talqin
qilishadi. Ko‘pgina tarixchilar esa bunga qo‘shilmaydi va Po‘latxon
qo‘zg‘olonini qipchoqlarning Qo‘qon taxtini egallash uchun boshlagan
harakati deb talqin qiladi.
Tarixiy manbaalarga ko‘ra, soxta Po‘latxonga rahnamolik qilgan
Abdurahmon oftobachi Musulmonqulning o‘g‘li, Xudoyorxonning
qaynisi, Nasriddinxonning esa tog‘asi bo‘lgan.
Bir paytlar Xudoyorxon o‘z qaynotasi Musulmonqulni dorga ostirgan,
so‘ng xonlik hududida qipchoqlar qirg‘inini uyushtirgan, o‘shanda
ko‘plab odam o‘ldirilgandi. Ehtimol, Abdurahmon oftobachi o‘sha
ishlarning qasosi uchun Xudoyorxonga qarshi chiqqan.Oxir-oqibat soxta
Po‘latxon boshchiligida Xudoyorxonga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon
xonlik hududining ruslar tomonidan tezroq bosib olinishiga sabab
bo‘ladi.
Po latxon qo zg oloni — Qo qon xonligida xon va uning amaldorlari ʻ ʻ ʻ ʻ
zulmiga va chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

ko tarilgan xalq qo zg oloni (1873—76). Rahbari — Ishoq Hasan o g li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(1844 — Marg ilon — 1876). Ishoq Hasan Qo qondagi Tunqator
ʻ ʻ
madrasasida o qigan. Andijondagi masjidda imomlik qilgan, savdogarlik
ʻ
bilan ham shug ullangan. Toshkentga kelib, Abdulmo min otaliq bilan
ʻ ʻ
tanishgach, shu yerda vaqtincha yashab qoladi. 1872-yil Sher Dodho
boshliq bir guruh qo qonliklar Samarqandda istiqomat qilayotgan
ʻ
Po latbekni (Olimxonnnng nevarasi) Qo qonga taklif qilib, uni xon qilib
ʻ ʻ
ko tarishga vaʼda qilishadi. Lekin, Po latbek bu taklifni rad etadi.
ʻ ʻ
Shundan so ng qo qonliklar Toshkentga kelib, Abdulmo min otaliq bilan
ʻ ʻ ʻ
uchrashganlar. Ularning iltimosiga ko ra, Ishoq Hasan "Po latxon" nomi
ʻ ʻ
bilan qo zg olonga boshchilik qilishga rozi bo lgan va Namanganga kelib
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonga rahbarlik qila boshlagan. Uning tomoniga yirik boy va
ʻ ʻ
harbiylar, hatto Xudoyorxonntt o g li va boshqa qarindoshlari ham
ʻ ʻ
o tgan. 1875-yil 22-iyulda Xudoyorxon Toshkentga qochishga majbur
ʻ
bo ladi. Xon taxtiga Po latxon va Xudoyorxonning katta o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nasriddinbeklar asosiy daʼvogarlar edi. 1873-yilda qirg izlar Po latxonni
ʻ ʻ
Qo qon xoni deb eʼlon qilgan edilar. Ammo, Xudoyorxon Toshkentga
ʻ
qochgandan keyin Abdurahmon oftobachi Nasriddinbekni xon deb eʼlon
qilib taxtga o tqizgan. Shu sababli "Po latxon" Abdurahmon oftobachi va
ʻ ʻ
Nasriddinxonlarga qarshi kurashni boshlab yuboradi. Oqibatda, Qo qon
ʻ
xonligida ikki hokimiyatchilik paydo bo ladi. Buning oldini olib,
ʻ
kuchlarni birlashtirish maqsadida Abdurahmon oftobachi 1875-yil 7-
avgustda Chor Rossiyasi mustamlakachilariga qarshi g azavot eʼlon
ʻ
qiladi va xalq ozodlik harakatini boshlab yuboradi. "Po latxon" bu
ʻ
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

harakatni qo llab quvvatlaydi, ammo qo shinini jangga olib kirmaydi. ʻ ʻ
1875-yil 23-avgustda Maxram qalʼasi ostonasida ruslar bilan
Abdurahmon oftobachining qo shini o rtasida qattiq jang bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Qo qonliklar mag lubiyatga uch-raydi. K. P. Kaufman qo zg olonchilarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
birin-ketin tor-mor etib, Qo qon, Marg ilon va O sh shaharlarini jangsiz
ʻ ʻ ʻ
bosib olgan. 1875-yil 22-sentabrda Kaufman Marg ilon shahriga
ʻ
Nasriddinxonni taklif qilib, aholi uchun juda og ir bo lgan shartnomaga
ʻ ʻ
imzo chektiradi. Na-tijada, aholi Nasriddinxonga qarshi qo zg olon
ʻ ʻ
ko taradi. Nasriddinxon Toshkentga qochishga majbur bo ladi. Po latxon
ʻ ʻ ʻ
rasman Qo qon xoni deb eʼlon qilinadi. Abdurahmon oftobachi ham uni
ʻ
tan oladi, Po latxon bilan yarashib harbiy kuchlarini birlashtiradi. Rus
ʻ
askarlari bilan bo lgan janglarda kuchlar teng bo lmagani natijasida
ʻ ʻ
Po latxon mag lubiyatga uchraydi. 1876-yil 1-martda Marg ilon shahrida
ʻ ʻ ʻ
dorga osib o ldiriladi.
ʻ
XULOSA
O‘rta Osiyoning tarixida eng uzoq davom etgan xalq harakatlaridan biri Po‘latxon
qo‘zg‘oloni hisoblanadi. Ammo unga baho berishda shu kunga qadar tarixchi
olimlar va yozuvchilar o‘rtasida hamfikrlik yo‘q.Birlari uni «xalq harakati» desa,
ikkinchilari «reaktsion harakat», uchinchilari «milliy ozodlik kurashi»,
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

to‘rtinchilari «o‘zaro feodal urush» deb ataydilar. Beshinchilari esa bu haqda lom-
mim demaslikni ma’qul ko‘radilar.
Ko‘plab tarixchi olimlaru yozuvchilarni Po‘latxon qo‘zg‘oloniga baho berishda
ikkilantirgan va chalkashtirgan hodisalardan biri — yuqori tabaqadagi
feodallarning qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tganligidir. Bu hodisani sharhlashda bir
narsaga e’tibor berish lozim. Ular Xudoyorxon mag‘lubiyatga uchrashiga ishonch
hosil qilib, o‘z mavqelarini, jonlarini saqlab qolish va imkoniyat bo‘lib qolsa,
qo‘zg‘olonni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirib, qo‘g‘irchoq xonzodani taxtga
o‘tqazish niyatida edilar. Ularning asl niyatlaridan xalqning xabari yo‘q edi. Boz
ustiga, o‘sha yillari omma «odil» xon topilishiga ishonardi. Abdurahmon
oftobachi, Iso Avliyo, Nasriddinbek va Sulton Murodbeklar qo‘zg‘olonchilar
tomoniga o‘tayotganlarida Po‘latxonni «valiahd» deb tan oldilar, hali uning soxta
«xon» ekanligini bilmasdilar. Po‘latxon g‘azovotga qarshi bo‘lsa-da, lekin uni
rasmiy ravishda ma’qullashga majbur bo‘ldi: dastlabki oylarda u sust harakat qildi
va janglarga o‘z qo‘shinini olib kirmadi. Chunki safdoshlarini saqlab qolishi shart
edi.Qo‘qonliklar avval Qurama uezdini ozod qilmoqchi bo‘ldilar: o‘sha tomonga
2000 qurollangan kishini jo‘natdilar. Ulardan 1000 nafari Abliqqa, 500 tasi
Bo‘kaga, qolgan 500 nafari Qoraqiyaga keldi. Bulardan tashqari, yana bir necha
otryadlar Oqcha qishlog‘idan Parkentga o‘tmoqchi edi; Qo‘shrabot yuqorisida ham
qurolli navkarlar shay bo‘lib turishardi.
Umuman olganda, Po‘latxon qo‘zg‘oloni progressiv xarakterga ega milliy ozodlik
harakati bo‘lib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchi mehnatkash omma edi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Jo‘rayev, Narzuila. 0 ‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi
davrida) 1-kitob
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

2. Karimov I. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-j. Т ., «
0‘zbekiston»,
3. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998.
4. Abdunabiev A.G., Markaziy Osiyoda yuz bergan uygonish (renessans).
Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasiga qushgan xissasi
5. Usmonov Q. va boshqalar. O zbekiston tarixi. Darslik. - T.: Sharq, 2007.‟
6. Narzulla Jo raev. "O zbekiston tarixi". O quv qo llanma. Toshkent 2011.
‟ ‟ ‟ ‟
7. Abdulloh Rajab Boysun. Turkiston milliy harakatlari.
8. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000.
9. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997.
10. www.pedagog.uz
11. www.ziyonet.uz
Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. –
Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т.,
2000

Sotib olish