Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 41.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

XIX asrning ikkinchi yarimida Afgʻoniston va qo’shni davlatlardagi siyosiy voqealar

Купить
XIX asrning ikkinchi yarimida Afg oniston vaʻ qo’shni davlatlardagi siyosiy voqealar MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 1-2 I BOB . XIX asrning ikkinchi yarimida Afg onistondagi siyosiy, ijtimoiy- ʻ iqtisodiy hayot ......................................................................................................... 3-17 II BOB . Sin-Gorxa urushi 1788-yildan 1792-yilgacha Nepalning Tibetga bostirib kirishi voqeasi ...................................................................................................... 18-27 XULOSA ................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI ............................................. 29 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi . Bugungi kunda dunyodagi voqea-hodisalar shiddat bilan o'zgarib borayotgan bir sharoitda sharq mamlakatlari tarixiga bag‘ishlangan o‘quv adabiyotlari davriy jihatdan eskirib borayotgani talabalami o‘zbek tilidagi yangi o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash masalasining dolzarbligini oshirmoqda. Chet tillaridagi adabiyotlarda sharq mamlakatlari tarixi turli xil nigohda va mafkuraviy o‘zanda yozilgan. Shu bois xorijiy tillardagi yangi adabiyotlarga asoslangan holda Sharq mamlakatlari tarixini o'rganish va ulami tahlil qilish orqali yangi o‘quv qo‘llanmalarini yaratish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda.Afg‘oniston tarixi keng xronologik davmi o‘z ichiga oladi. Afg'onistonda mahalliy aholi va ko‘chmanchi xalqlar o‘rtasidagi o'zaro munosabatlar, to‘qnashuvlar va kurashlar, qadimgi va o‘rta asrlarda sharq tarixida katta ro lo‘ynagan,ijtimoiy munosabatlarʻ rivojini bezagan munosabatlar, to ‘qnashuv va kurashlar makoni bo ‘lgan. Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Jahon tarixini o'rganish orqali dunyo hamjamiyati bilan yaqindan aloqa bog'lash, hamkorlik qilishda boshqa xalqlarning urf – odat, an`analarini bilishga va ma'naviy – madaniy rivojlanish darajasini o'rganish orqali munosabatlarni umuminsoniy manfaatlar asosida o'rnatishga xizmat qiladi. Shuni unutmaslik kerakki, turli sivilizatsiyaga mansub kishilar jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlarda, xalqlarning shakllanishida o'ziga xos urf-odat, an'analarga ega bo'lib, ular yuz yillar davomida shakllanadi. Bu tushunchalar siyosiy tartiblar, mafkuralarga qaraganda bardoshli bo'ladi. Shuning uchun jahon tarixi bilan yaqindan tanishish dunyo sivilizatsiyalari, ularning umuminsoniy asoslari, taraqqiyot 2 darajasi va yutuqlaridan chuqur bilim va ko'nikmalar hosil qilish, kishilarni vatanparvarlik, umuminsoniy g'oyalarga sadoqat ruhida madaniyatli qilib tarbiyalashda yordam beradi deb hisoblaymiz. Mavzuning o’rganilish darajasi. Afg'oniston garchi Ikkinchi Jahon urushida ishtirok etmagan bo‘lsa-da, urush mamlakat hayotiga katta zarar yetkazdi. XX asr 30- yillari davomida mamlakat iqtisodiyotini tiklash va rivojlantirish bo‘yicha yetakchi chet davlatlar bilan o‘matila boshlangan savdoiqtisodiy, texnikaviy va shu kabi sohalardagi hamkorlik urush boshlanishi bilan to'xtab qoldi. Urush yillarida Afg'oniston faqat Buyuk Britaniya bilan savdo-iqtisodiy munosabatlami olib bora oldi, xolos. Ikkinchi Jahon urushi nihoyasiga yetgach, Afg'oniston ham ichki siyosatda, ham tashqi siyosatda bir qator jiddiy muammolarga to'qnash keldi.Mamlakatda hukumat almashinuvi bilan ijtimoiy-siyosiy hayotda ham birmuncha o'zgarishlar ro'y berdi. Jumladan, bir qator ommaviy va ijtimoiy-siyosiy tashkilotlaming paydo bo'lishiga hamda faoliyat yuritishiga sharoit yuzaga keldi. Kurs ishining manbaviy asoslari: akademik litseylarda amalda qo llanilayotganʻ darsliklar, tarix faniga oid tarixiy asarlar, shuningdek xorijiy nufuzli nashriyotlarning electron sahifalari, enskliopediylar, xorijiy tadqiqotchilarning asarlari va maqolalari. Kurs ishi obyekti va predmeti: Mazkur kurs ishi nazariy asosini yangi davr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, mustaqillik davrida elon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. 3 I. BOB. XIX - ASRNING IKKINCHI YARIMIDA AFG ONISTONDAGI SIYOSIY, IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTʻ Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan murakkab siyosiy vaziyatni anglagan Afg‘oniston amiri Do‘st Muhammadxon XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Buyuk Britaniyaning kuchli mavqeini hisobga olgan holda, ingliz ma’muriyati bilan yaqinlashish siyosatini olib bora boshladi. Amiming bunday xatti-harakatiga Eronning Hirot shahrini bosib olish bo‘yicha faol siyosati turtki bergan edi. Eronning Hirot shahrini bosib olish bo‘yicha harakatlariga to‘sqinlik qilish maqsadida inglizlar bilan o‘zaro kelishilgan holda harakat qilish uchun Do‘st Muhammadxon 1855-yilda o‘g‘li G‘ulom Haydarxonni Peshovar shahriga jo ‘natadi. O‘zaro muzokaralarda ingliz tomonidan Ost-Indiya kompaniyasining Panjobdagi bosh vakolatli ma’muri Lourens ishtirok etdi va natijada 1855-yilning 30-martida 3 banddan iborat ingliz- afg‘on shartnomasi imzolanadi. Mazkur shartnomaning birinchi bandida Ost-lndiya kompaniyasi hamda Do‘st Muhammadxon va uning vorislari o'rtasida tinchlik va do‘stlik o‘matilganligi belgilab qo‘yildi. Shartnomaning ikkinchi va uchinchi bandlari tomonlar bir-birlarining hududiy yaxlitligini hurmat qilishlari, Do‘st Muhammadxon va uning vorislari Ost-lndiya bukompaniyasining “dushmanlariga dushman, do‘stlariga do‘st” bo'lishlari (inglizlar aksincha, o‘zlariga nisbatan bunday majburiyatni olmaydilar), 1 1849-yilda inglizlar tomonidan bosib olingan ba’zi afg‘on qabilalari yashaydigan hududlar (shuningdek, Peshovar shahrHdan voz kechish kabi shartlar qo‘yilgan edi48.1855-yilgi ingliz-afg'on shartnomasi natijasida inglizlar Do‘st Muhammadxonning tashqi siyosiy faoliyati ustidan to‘la nazorat o‘ratishga 1 48 Ferrier, J.P. History of the Afghans. - London: John Murray, 1858. 4 intilishgan bo‘lsa, amirning Qandahor shahriga nisbatan huquqini ham e’tirof etadilar hamda amir tomonidan ushbu shahami o‘z mulklariga qo‘shib olinishiga e’tiroz bildirmasliklariqiladilar. Natijada, Do‘st Muhammadxonning ikkinchi hukmronligi davri boshlanganidan beri afg‘on davlati tarkibiga kirmay kelayotgan Qandahorga amir qo‘shinlari 1855-yil noyabrida yurish qilib, shahami egallaydi va Qandahor Do‘st Muhammadxon mulklariga qo‘shib olinadi. 1856-yil oktabrida Hirot shahrining Eron tomonidan bosib olinishi Buyuk Britaniya va Eron o‘rtasida urush kelib chiqishiga sabab bo‘ldi va Eronning bosqinchilik harakatlari inglizlami Do‘st Muhammadxon bilan yanada yaqin munosabatlar olib borishga undaydi. Ingliz-eron urushida qisqa muddatda g‘alaba qozongan inglizlar Eronni Hirot shahridan butkul voz kechishga hamda ushbu shaharga nisbatan kelgusida hech qachon da’vo qilmaslikka majbur etadilar. Biroq, ingliz hukumati Eron qo‘shinlaridan ozod etilgan Hirot shahrini Do'st Muhammadxon qo‘l ostiga topshirishga shoshilmadi. Inglizlar uchun Hirot bir betaraf va kuchsiz mahalliy hukmdor qo‘l ostida bo‘lgani hamda Buyuk Britaniyaning O‘rta Osiyoga kirib borish bo‘yicha kelgusi rejalari uchun muhim rol o‘ynaydigan shahar bo‘lib qolishi lozim edi. Mazmuniga ko ra harbiy masalalar aks etgan mazkur shartnomada Do‘st Muhammadxon va uning vorislari Ost-Indiya kompaniyasining “dushmanlariga dushman, do‘stlariga do‘st” bo‘- lishlari yana bir bor ta’kidlab o‘tildi hamda amirga ingliz hukumati har oyda 100 ming rupiy to‘lab turishini ma’lum qildi. Mazkur mablag‘ hisobiga amir o‘z qo‘shinini 18 ming nafarga ko‘paytirishi va Eron tomonidan tug‘iladigan tahdidga tayyor bo‘lib turishi belgilab qo‘yildi. Shuningdek, amirning Eron bilan bo‘ladigan munosabatlari Kobulda faoliyat olib boradigan maxsus ingliz ma’murining nazorati ostida olib borilishi ta’kidlab qo‘yildi.Garchi Hirot shahri Eron qo‘shinlaridan tozalangan va u yerga inglizlaming Teylor boshchiligidagi missiyasi yuborilgan bo‘lsada, Hirotni Eronning ta’sir doirasidan chiqarib olish mushkul vazifa edi. Bunga 1857-yilda Hindistonda boshlanib ketgan 5 yirikxalq qo‘zg‘oloni ham xalaqit berardi. Mazkur qo‘zg‘olonni bostirish uchun katta xarajatlami sarf etgan inglizlar Hirot shahriga nisbatan o‘z e’tiborlarini biroz susaytirdilar. Buning natijasida Eron shohining ushbu shahardagi ta’siri kengaya bordi. Eron shohining Hirotdagi ta’siriga chek qo‘yish maqsadida ingliz ma’muriyati nihoyat 1862-yilda ushbu shahami amir Do‘st Muhammadxon qo‘l ostidagi mulklarga qo‘shib olinishiga ijozat berdi. 2 Do‘st Muhammadxon qo‘shini 10 oylik qamaldan so‘ng 1863-yil may oyida Hirotni egallaydi. Yana bir yirik siyosiyiqtisodiy markazni qo‘shib olish bilan mamlakatni birlashtirish yo‘lida katta qadam tashlangan bo‘lsa-da, bu uzoqqa cho‘zilmaydi. 1863-yil iyunida amir Do‘st Muhammadxon Hirotda vafot etadi. Do‘st Muhammadxonning nisbatan uzoq muddatli hukmronligi Afg‘oniston tarixida o‘ziga xos iz qoldirdi va shu sababli afg‘on xalqi tomonidan u “Amir-i Kabir” ya’ni “Ulug‘ Amir” deb atalib kelinadi.Do‘st Muhammadxon vafotidan so‘ng dastlab uning o‘g‘li Sheralixon (1863-1879) amir deb e’lon qilinadi. Biroq, tez orada “Ulug‘ Amir”ning ko‘p sonli o‘g‘illari o‘rtasida toj-u taxt uchun kurash boshlanib ketadi. 1864-yil boshida boshlangan ushbu kurashda Sheralixonning asosiy raqibi Do‘st Muhammadxonning katta o‘g‘li Muhammad Afzalxon edi. Markazi Balx shahri bo‘lgan Afg‘on Turkistonining hokimi Muhammad Afzalxon taxtga o‘z ukasi Muhammad A’zamxonni o‘tkazish harakatida boMadi. Ushbu kurash davomida Muhammad Afzalxon 1866-yilda Kobul va 1867-yilda Qandahor shaharlarini egallaydi va Sheralixon Hirotga chekinishga majbur bo‘ladi. Biroq, tez orada Muhammad Afzalxon vafot etadi va hokimiyat ukasi Muhammad A’zamxon qo‘liga o‘tadi. Shundan so‘ng yangi kuch bilan kurashni davom ettirgan Sheralixon yana Kobul va Qandahomi qayta egallaydi va unga qarshi birlikda kurashayotgan Muhammad A’zamxon hamda Muhammad Afzalxonning o‘g‘li Abdurahmonga 1869-yil Zurmatda bo‘lib o‘tgan hal qiluvchi jangda qaqshatqich zarba beradi. 2 2 Hanna, H.B. The second Afghan war 1878-79-80. Its causes, its conduct and its consequense. 6 Natijada 1869- yil boshiga kelib Sheralixon otasi Do‘st Muhammadxon hukmronligi davridagi barcha yerlarni o‘z hokimiyati ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi.Sheralixon o‘z hokimiyatining mustahkamligini ta’minlash yo lida inglizlarʻ bilan o‘zaro munosabatlarga aniqlik kiritib olmoqchi bo‘ladi. Shu maqsadda 1869-yil Buyuk Britaniyaning Hindistondagi vise-qiroli lord Mayo bilan uchrashadi hamda o‘zaro muzokaralar olib boradi. Mazkur muzokaralar chog‘ida amir Sheralixon tomonidan inglizlarga bir qator talablar qo‘yiladi. Jumladan, inglizlaming afg‘on davlati ichki ishlariga aralashuviga butunlay chek qo‘yish, Afg‘onistonda Sheralixon va uning vorislaridan boshqa hech kimni do‘st sifatida tan olmaslik, Sheralixonning o‘g‘li Abdullajonni taxt vorisi etib tan olish kabilar ilgari suriladi. Afg‘on amirining mazkur talablariga javob berish chog‘ida inglizlar Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik majburiyatini oladi va afg‘on amiriga moddiy ko‘mak berishga va’da beradi.Hindistondan qaytib kelgan Sheralixon mamlakatda bir qator ichki islohotlami amalga oshirishga kirishib ketadi. Uning rejasiga ko‘ra, harbiy va soliq sohasida islohot o‘tkaziladi. Bundan maqsad davlatning harbiy qudratini oshirish hamda davlat g‘aznasiga tushadigan daromadlami keskin ko‘paytirish edi. Biroq, qabila yetakchilari va sardorlarining ta’siri hamda hokimiyati kuchli bo‘ lgan Afg‘oniston sharoitida buni amalga oshirishning iloji yo‘q edi. Shu sababli amiming bu boradagi sa’y-harakatlari kam samara berdi hamda yuqoridagi islohotlardan ko‘zlangan natijalarga erishilmadi. Islohotlardan keyin ham mamlakatda qabila yetakchilarining mavqei balandligicha qolaverdi. 3 Sheralixonning qabila yetakchilari daromadlarini davlat g‘aznasiga topshirishga qaratilgan siyosati mahalliy hokimiyat vakillarining noroziligiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, mamlakat aholisi ixtiyorida bo‘lgan ortiqcha qurol-aslahani ham davlatga topshirish bo‘yicha amir tomonidan chiqarilgan farmon xalqning keskin noroziligiga 3 Fayiz Muhammad.Siroj at-Tavorix 1-3-jild Kobul, (1912/13-1914/15). 7 olib keldi. Mamlakatni birlashtirish siyosatini davom ettirgan Sheralixon 1869-yilda Qunduz va 1873-yilda Badaxshonni o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi. Buyuk Britaniya hukumati 1838-1842-yilgi birinchi ingliz-afg‘on urushidagi sharmandali magMubiyatni unutib, 1878-yil yana afg‘on davlatiga nisbatan urush boshladi.1878-yil noyabrida Hindistonda turgan inglizlar qo‘shini uch yo‘nalishda Afg'oniston tomon yo‘lga chiqdi. General S.Broun boshchiligidagi 16 ming nafar harbiydan iborat birinchi guruh Peshovar shahridan Xaybar dovoni tomonga qarab yo‘lga tushgan bo‘lsa, general F.Roberts boshchiligidagi 6,5 ming nafar harbiydan iborat ikkinchi guruh Koxatdan Xost shahriga qarab yo‘lgatushdi. D.Styuart boshchiligidagi 13 ming nafar harbiydan iborat uchinchi guruh janubiy yo‘nalishda harakat qilib, Kvetta shahridan Bolan dovoni orqali o‘tib, Qandahor shahrini egallash uchun yo‘lga chiqdi. Xaybar dovoniga yetib kelgan ingliz qo‘shini bilan afg‘on qabilalarining ko‘ngilli qo‘shini o‘rtasida dastlabki to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi. 4 Garchi ushbu to‘qnashuvda afg‘onlar yengilgan bo‘lishsa-da, ularning son jihatdan bir necha barobar ustun dushmanga qarshi mardonavor harakatlari butun mamlakat bo‘ylab tarqaldi. General F.Roberts boshchiligidagi qo‘shin ham tog‘li hududlarda afg‘onlarning kuchli qarshiligiga duch keldi va yuzma-yuz jangda muvaffaqiyat qozona olmagan inglizlar harbiy hiyla orqali afg‘onlarni mag‘lub etdilar va Xost shahrini egalladilar. Shundan so‘ng darhol Kobul tomonga yo‘lga tushmoqchi bo‘lgan general F.Roberts afg‘on zaminining ba’zi qiyinchiliklari tufayli o‘z harakatini sekinlashtirishga majbur bo‘ldi.Ingliz qo‘shinlarining afg‘on zaminiga bostirib kirganidan so‘ng amir Sheralixon mazkur bosqinchilik urushini qoralab ingliz ma’murlariga murojaat qildi hamda Peterburg shahriga borib, ingliz 4 Hanna, H.B. The second Afghan war 1878-79-80. Its causes, its conduct and its consequencesVol I. - London: Westminster Archibald Constable & Co,1899.-P . 300-353 8 hukumatining bosqinchilik xatti-harakatlari muhokama qilinadigan Xalqaro konferensiya chaqirish rejasi borligini ma’lum qildi. Sheralixonning fikricha, Peterburgda chaqirilishi lozim bo lganXalqaro konferensiya inglizlami Afg‘onistonniʻ tark etishga majbur qilishi lozim edi.Sheralixon o‘zining asosiy kuchlarini mamlakatning markaziy qismida ushlab turadi va inglizlarga zarba berish muddatini poylaydi. U, hatto Qandahor shahri himoyachilariga ham inglizlarga qarshilik ko‘rsatmaslik haqida buyruq beradi va 1879-yilning 8-yanvarida inglizlar Qandahomi jangsiz egallaydilar. Afg‘onistonning sharqi va janubini egallagan inglizlar poytaxt Kobulga qarab yurish boshlaydilar va bir qator qabila yetakchilari hamda yuqori lavozimdagi amaldorlami katta pul evaziga o‘z tomonlariga og‘dirib oladilar. Mushkul vaziyatda qolgan hamua inglizlaming bosqinchilik xatti-harakatlari muhokama qilinadigan Xalqaro konferensiya chaqirish istagidan qaytmagan amir Sherali 1878-yil dekabrida taxtni o‘g‘li Yoqubxonga topshirib, rus podshosi huzuriga borish uchun mamlakat shimoliga qarab yo‘lga chiqadi. Biroq, Rossiya imperiyasi nomidan Sheralixon bilan yozishmalar olib borgan Turkiston general-gubematori fon Kaufman (1867-1881) Rossiya va Buyuk Britaniya munosabatlarini chigallashtirmaslik maqsadida Sheralixonni yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘ladi. Shundan so‘ng orzuumidlari puchga chiqqan Sheralixon kasallanib, 1879-yilning fevralida Mozori Sharif shahrida vafot etadi.Taxtga o‘tirgan Yoqubxon inglizlar yordamida o‘z hokimiyatini mustahkamlamoqchi bo‘ladi va 1879-yil bahoridan mamlakat bo‘ylab inglizlarga qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatish bo‘yicha farmoyish beradi. Shu yilning 26-may kuni esa inglizlar Yoqubxon bilan Gandamak shartnomasini imzolaydilar. Gandamak shartnomasiga ko‘ra, Afg‘oniston Buyuk Britaniyaga qaram bo lgan vassal davlatga ʻ 9 aylandi. Afg‘on davlati mustaqil ravishda tashqi siyosat yuritish hamda chet davlatlar bilan munosabatlar olib borish huquqidan mahrum etildi. 5 1879-yil iyulida ingliz rezidenti etib tayinlangan Lui Kavanyari Kobulga yetib keladi. L.Kavanyari Yoqubxon amaldorlari tomonidan hurmat-ehtirom bilan kutib olinsa-da, unga nisbatan xalqning qahrg‘azabi to‘lib turganligi yaqqol namoyon bo‘lib turar edi. Shu tariqa ikkinchi ingliz-afg‘on umshining dastlabki bosqichi tugadi. Ushbu bosqichda afg‘onlar uyushqoqlik bilan harakat qilmaganliklari bois, garchi mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsalar-da, inglizlaming muvaffaqiyatini ham mustahkam va ishonchli deb bo‘lmas edi. Inglizlar o‘zlarining yengil g‘alabalaridan mag‘rurlanib, butkul beparvolikka berildilar. Hatto, ingliz missiyasi rahbari L.Kavanyari har kuni kechki payt Kobul bo‘ylab sayrga chiqar va bu holat tabiiy ravishda mahalliy aholining inglizlarga nisbatan qahrug‘azabini yanada oshirar edi. L.Kavanyari tomonidan afg‘on davlati ichki ishlariga ko'plab aralashish holatlari bir qator mahalliy amaldorlaming inglizlar yuritayotgan siyosatga nisbatan noXalqning qahru-g‘azabi oshib borayotganligi xususida inglizlar qo‘lida qo‘g‘irchoq hukmdor bo‘lib turgan Yoqubxon ham 1879-yil avgusti davomida L.Kavanyarini bir necha bor ogohlantiradi. Biroq, ingliz rezidenti bunday holatga e’tibor bermay o‘sha yilning 2- sentabrida Hindistondagi ingliz mustamlakachilik ma’muriyatiga afg‘on zaminida hamma ishlar joyidaligi to‘g‘risida ma’lumotnoma jo ‘natadi. 3-sentabr kuniyoq Kobulda ommaviy qo‘zg‘olon boshlandi. Bunga ko‘p vaqtdan buyon maosh olmagan afg‘on harbiylarining noroziligi bois uyushtirilgan namoyish hamda ushbu norozilikni inglizlar tomonidan qurol kuchi vositasida bostirilishga intilishi sabab bo‘ldi. Inglizlar qo‘zg‘olonchilardan, ayniqsa Kobul shahri aholisidan ayovsiz o‘ch oladilar va shahardagi asosiy binolar butkul vayron etiladi. 5 The Taliban and the Crisis of Afghanistan. / edited by Robert D. Crews and Amin Tarzi. - Harvard: Harvard University Press, 2009.-430 p. 10 Shu bilan birga, amir Yoqubxon ingliz rezidenturasining qirg‘in etilishining oldini ololmaganlikda ayblanadi va 1879-yilning oktabrida inglizlar tomonidan rasman taxtdan tushirilgan deb e’lon qilinadi hamda inglizlar panohida umrbod yashash uchun Hindistongajo'natiladi. Bu bilan inglizlar Afg‘onistondaboshqaruvni o‘z qo‘llariga olishni va o‘zlarining mustamlakachilik maqsadlarini yanada kengaytirmoqchi bo‘lganliklarini anglash mumkin. Kobul egallanib, afg‘on xalqi qattiq jazoga mahkum etilgan bo‘lsa ham, ommaviy xalq harakati to‘xtamadi. Afg‘onistondagi yuqoridagi kabi hokimiyatsizlik va boshboshdoqliklardan sobiq afg‘on hukmdori Muhammad Afzalxonning o‘g‘li Abdurahmonxon yaxshigina xabardor bo‘lib turar edi. Amakisi amir Sheralixon bilan hokimiyat uchun kurashda mag‘lubiyatga uchragan Abdurahmonxon qochqinlikda Rossiya imperiyasi tarkibida bo‘lgan Samarqand va Toshkent shaharlarida istiqomat qilar va afg‘on taxti uchun bo lgan da’vosidan voz kechmagan edi.ʻ 6 Mustamlakachi inglizlar uchun ham butun Afg‘oniston hududini nazoratda ushlab turish borgan sayin mushkullashib borar, afg‘on qabilalarining tinimsiz qo‘zg‘olonlarini bostirish katta kuch, mablag‘ hamda vaqmi talab etar edi. Shu bois inglizlar mamlakatda obro‘-e’tibori oshayotgan va mamlakatning janubiy hududlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazayotgan Abdurahmonxon bilan kelishish va uni afg‘on taxtiga o‘tkazish bo‘yicha muzokaralami boshlab yubordi. Ular Abdurahmonxonni taxtga o‘tkazib, uni o‘z nazoratlarida ushlash va afg‘on davlatni Abdurahmonxon orqali boshqarishni ko‘zlagan edilar.Inglizlaming bunday siyosatini yurgizishiga va yuqoridagi xulosaga kelishiga 1880-yilda Angliyada bo‘lib o‘tgan parlament saylovlari hamda ushbu saylov natijalariga ko‘ra, hokimiyatni Dizraeli (1874-1880) yetakchiligidagi konservatorlardan Gladston (1880-1885) yetakchiligidagi liberallarga o‘tishi ham turtki berdi. 6 Mahomed Khan S. The Life of Abdur Rahman, Amir o f Afghanistan. Vol. 1 - London: John Murray, 1900. - P. 194—196. 11 Konservatorlaming Afg‘onistondagi muvaffaqiyatsizligini tanqid qilgan liberallar afg‘on taxtiga o‘zlariga xayrixoh munosabatda bo‘ladigan hukmdoming kelishiga qarshilik bildirmadilar va ulaming qarashicha Abdurahmonxon aynan shunday hukmdor bo‘lishi mumkin edi. Afg‘ onistondagi vaziyatni diqqat ila kuzatib turgan podsho Rossiyasini inglizlaming muvaffaqiyatsizligi birmuncha qanoatlantirar va poshdo hukumatini shunday vaziyatdan foydalanishga undar edi. Afg‘on amiri Yoqubxonning ag‘darilishidan so‘ng yuzaga kelgan tanqis vaziyat, inglizlarga qarshi xalq qo‘zg‘olonining boshlanishi hamda inglizlaming butun Afg‘oniston hududini nazorat qila olmasligi Rossiya imperiyasini hech bo‘lmaganda O‘rta Osiyodagi mustamlakalar bilan chegaradosh Afg‘on Turkistonida mustaqil afg‘on davlati barpo etilishini qo‘llab-quvvatlashga yoki butun Afg‘oniston hududida inglizlardan mustaqil hukmdoming hokimiyatga kelishiga ko‘mak berishga undar edi. Abdurahmonxonning Afg‘onistonda hokimiyatni qo‘lga kiritish bo‘yicha qisqa muddatdagi muvaffaqiyatlari ham inglizlami shoshirib qo‘ydi. Abdurahmonxonning mamlakat shimolidagi muvaffaqiyatli harakatlaridan so‘ng, mamlakat janubida ham uning obro‘-e’tibori kun sayin oshib borayotganligi inglizlaming haqiqiy xavotiriga sabab bo‘lib, mustamlakachilami hokimiyat masalasida Abdurahmonxon bilan imkoni boricha tezroq kelishib olishga majbur etdi.1880-yilning iyulida Abdurahmonxon va inglizlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralardan so‘ng, Angliya hukumati Abdurahmonxonni Kobul amiri sifatida tan oldi52. Shundan so‘ng taxtga o‘tirgan amir Abdurahmon (1880-190l)ning hukmronligi boshlandi va u o‘z bobosi amir Do‘st Muhammadxon singari o‘ziga amir rutbasini oldi. 7 Poytaxt Kobul egallangach, Afg‘onistonda yana qaltis vaziyat yuzaga keldi. Toliblarga butun Afg‘oniston hududini nazoratga olishi uchun qo‘shimcha resurslar 7 Sykes P. A History of Afghanistan. Vol. 2. - London: Macmillan & Co. Ltd, 1940.-P . 166-168. 12 talab qilinardi. Pokiston esa, Markaziy Osiyo davlatlari bilan munosabatni buzmaslik uchun, toliblarga hal qiluvchi ustunlikka erishishda ko‘maklashmoqchi emasdi. Pokiston yordam berishni to‘xtatganligi bois, “Tolibon” rahbarlari boshqa moliyalashtirish manbayini izlay boshlashdi. O‘shanda “Tolibon” harakati yangi daromad manbayi sifatida narkobiznesni yo‘lga qo‘ydi.Jumladan,1990-yillar o‘rtalarida Afg‘oniston ko‘knori yetishtiruvchi va jahon bozoriga qoradori (afyun) va geroin yetkazib beruvchiasosiy mintaqa bo‘lib qoldi. Giyohvand moddalami ishlab chiqaruvchilar va tashuvchilar daromadining 30-35 foizi “Tolibon” harakati budjetiga kelib tushardi. Aynan shu mablag‘ Afg‘oniston ichidagi muxolifat bilan kurashni moliyalashtirish va xalqaro terrorchilik harakatini kengaytirishning asosiy daromad manbayi bo‘lib qoldi.90-yillar ikkinchi yarmida Afg'onistonda juda chigal vaziyat hukm surib turgan bir vaqtda, afg‘on sahnasining asosiy ishtirokchilaridan biri sifatida Usoma bin Laden paydo bo‘ldi. U yaratgan “Al-Qoida” xalqaro terrorchilik tashkiloti tarmog‘i bu paytga kelib barcha rivojlangan mamlakatlardagi jinoiy, terrorchi va separatchi guruhlar bilan barqaror aloqa o‘matgan edi. Toliblar “Al- Qoida” misolida geroin tayyorlanadigan va uni iste’mol qiladigan geografik jihatdan tarqoq hududlami tutashtiruvchi ko‘prik bo‘lish imkoniga ega bo‘ldi va giyohvand moddalar savdosi “Tolibon” harakati uchun o‘z faoliyatini moliyalashtirishning ishonchli manbayiga aylandi.1997-yil iyunida A.Mas’ud, A.Do‘stum va A.Xaliliy yetakchiligidagi kuchlar ishtirokida toliblarga qarshi “Afg‘onistonniqutqarish bo‘yicha birlashgan islomiy ittifoq” (Jabha-ye Muttahid-e Eslomi baroye Nejot-e Afg‘oneston) yoki ilmiy manbalarda “Shimoliy Alyans” deb ataluvchi ittifoq tuzildi. Biroq, ushbu ittifoq ishtirokchilari o‘rtasida o‘zaro ishonchning yo‘qligi bois, ular umumiy dushmanga qarshi o‘z harakatlarini birlashtira olmadilar va natijada 1998-yil oxiriga kelib A.Do‘stum qo‘l ostidagi shimoliy hududlar, A.Xaliliy nazoratidagi hazoriylar istiqomat qiladigan Bomiyon hududi toliblar qo‘liga o‘tdi104. Shunday qilib, shimolga yurish oldidan “Tolibon” kuchlari mamlakatning 75% hududini 13 nazorat qilib turgan bo‘Isa, shimoliy hududlar zabt etilgach Afg‘onistonning 90% hududi ulaming qo‘l ostiga o‘tdi105. Garchi toliblar mamlakat shimolini egallagan bo‘lsalar ham, bu yerdagi qarshilik harakatini butunlay bostira olmadilar. Shu tariqa, 1998-yilga kelib toliblar mamlakatning markaziy va shimoliy viloyatlarida nazorat o‘matdi hamda 1999-yil boshiga kelib “Tolibon” harakati Afg‘oniston hududining deyarli 90 foizini, shu jumladan, aholisining ko‘pchiligi o‘zbeklar va hazoriylar bo‘lgan viloyatlami ham o‘z nazorati ostiga oldi. Jahon hamjamiyati esa Afg‘oniston Islom Davlati Prezidenti B.Rabboniy boshchiligidagi hukumatni hamon Afg‘onistondagi birdan-bir qonuniy hukumat deb tan olar edi. BMT doirasidagi yig‘ilishlarda ham Rabboniy hukumatidan doimiy vakil ishtirok etar edi. 8 “Tolibon” harakati Afg‘onistonni musulmon qonunlari va shariat ahkomlari orqali boshqardi. 1997-yil oktabr oyida mamlakat rasmiy nomi o‘zgartirildi va “Afg‘oniston Islom Amirligi” deb e’lon qilindi va uni faqat 3 ta davlat - ya’ni Pokiston, Saudiya Arabistoni va Quvayt tan oldi, xolos. Toliblar yetakchisi mulla Muhammad Umar esa “Amir” - “mo‘min-musulmonlar yetakchisi”, “musulmonlarga amr etuvchi” deb e’lon qilindi.Toliblar o‘zboshqaruvi davrida Afg‘onistonni keng ko‘lamdagi gumanitar halokat jari yoqasiga olib kelib qo‘yishdi va aholining uchdan bir qismi mamlakatni tark etdi. Afg‘oniston giyohvand moddalar ishlab chiqaradigan yirik hududga hamda xalqaro terrorizmni qo‘llab-quwatlovchi markazga aylanib qoldi. Mamlakatda Usoma bin Laden yetakchiligidagi “Al-Qoida” xalqaro terroristik tashkilotining hech bir qarshiliksiz faoliyat yuritishiga izn berish bilan bir qatorda toliblar uyg‘ur separatchilaridan iborat “Sharqiy Turkiston islom harakati” a’zolari hamda chechen jangarilari ham yaqin aloqada bo‘lishdi.“Tolibon” harakati o‘zining 1994-yildan to 2001-yilgacha bo‘lgan yetti yillik hukmronligi davrida Afg‘onistonni 8 Saikal, A. Modem Afghanistan. A History of Struggle and Survival. -New York: I.B.Tauris, 2004. - P. 229.105 Runion, M.L. The History o f Afghanistan. - London: Greenwood Press,2007.-P . 123. 14 siyosiy va iqtisodiy boshboshdoqlik girdobiga tortib, ochlik hamda kasallik iskanjasida qoldirdi. Ulaming eng katta xatosi XXI asr boshida mamlakatni o‘z siyosiy amallari orqali “Xulafo-ye Roshidin” davriga qaytarish, “asl” islom hukmron bo‘lgan davlat tuzish edi. 9 Sovet armiyasi Afg‘onistondan olib chiqib ketilgach, Usoma bin Laden yangi tashkilot tuzib, uni “Al-Qoida” deb nomladi. “Al-Qoida” yollanma jangarilar, qotillar va terrorchilardan iborat o‘ziga xos tashkilot bo‘lib, Usoma bin Ladenning har qanday topshirig‘ini zudlik bilan amalga oshiruvchi hamda dunyoning ko‘pgina beqaror hududlarida joylashib olgan xalqaro tarmoqqa aylandi. “Al-Qoida”ga birikkan terrorchilar endi o‘z homiysi, ya’ni Sovet-afg‘on urushida ulardan foydalangan AQSHga qarshi kurasha boshladilar. Bu borada Usoma bin Laden o‘z tarafdorlarini g‘oyaviy qo‘llab-quvvatlash maqsadida “diniy fatvo” - muayyan bir diniy yetakchi tomonidan oddiy musulmonlarga u yoki bu harakatni amalga oshirishga da’vat etuvchi va izn beruvchi o‘ziga xos ruxsatnomalar chiqargan edi. Jumladan, 1996-yilda Usoma bin Laden tomonidan chiqarilgan dastlabki fatvoda “musulmonlaming ikki muqaddas yerlarini egallab olgan amerikaliklarga qarshi urush ochish to‘g‘risida” bo‘lsa, yana biri 1998-yilda chiqarilgan bo‘lib, unda AQSH hukumati Isroil davlatini qo‘llab-quwatlagani bois, dunyo bo‘ylab amerikaliklarni o‘ldirishga fatvo bergan edi.1998- yilda Keniya va Tanzaniyada “Al-Qoida” tashkiloti tomonidan AQSH elchixonalari portlatib yuborildi va shundan so‘ng ushbu tashkilot dunyodagi 1-raqamli terrorchi tashkilot deb e’lon qilindi.2001-yil 11- sentabrda “Al-Qoida” kamikadzelari NyuYorkdagi osmonoo‘par egizak binolar - Jahon savdo markazini “Boing” samolyotlari vositasida kunpayakun etishganida butun dunyo hamjamiyati ulaming naqadar yovuz kuchga aylanganligiga guvoh bo‘ldi. 9 Tanner, S. Afghanistan. A Military History from Alexander the Great to the Fall of the Taliban. - Cambridge (Massachusetts): Da Capo Press, 2003. - P.295. 15 Afg‘oniston mazkur yirik terrorchilik harakatini sodir etgan tashkilotga boshpana bergan hudud sifatida tarixda qoldi. “AlQoida”ning asosiy operatsiyalari Afg‘onistonda amalga oshirildi va Afg‘oniston mazkur terrorchi tashkilot uchun o‘ziga xos tayyorgarlik bazasi vazifasini o‘tadi. “Al-Qoida” terrorchilari o‘zlarining yovuz maqsadlarini amalga oshirish yo‘lida Afg‘oniston hududidan bemalol foydalandilar va ularga “Tolibon” harakatining panoh berganligi Afg‘onistondagi toliblar hukumatining xalqaro terrorchi hamda ekstremistlar bilan hammaslak ekanligini butun dunyo hamjamiyatiga namoyon qildi. 2001-yil 11-sentabrda AQSHda sodir etilgan terroristik xurujlar Afg‘oniston va butun jahon siyosatini tubdan o‘zgartirib yubordi. Ushbu fojiali voqealar Usoma bin Laden va uning “Al- Qoida” xalqaro terroristik tashkiloti nazdidagi xalqaro terrorizm nafaqat AQSHga, balki butun g‘arbga tahdid solishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Biroq, bu voqealaming eng jiddiy oqibatlari Afg‘onistonda mana 15 yildan buy on davom etayotgan yirik harbiy kampaniyaning boshlanishiga olib keldi.2001-yilning 11- sentabridagi fojiali voqealami tashkil etgan va amalga oshirgan “Al-Qoida” terrorchilik tarmog‘ining Afg‘onistondan panoh topganligi voqealaming boshqacha rivojlanishiga va Yevroosiyo qit’asida katta geosiyosiy o‘zgarishlar ro‘y berishiga olib keldi. 10 10 2001 йил 9 сентябрда “Шимолий альянс” хдрбий кучларинингетакчиси Ах,мадшох, Масъуд Усома бин Ладен томонидан уюштирилган суикасд натижасида халок б^лгач, “Шимолий альянс” харбий кучларига рахбарлик килиш А.Масъуднинг уринбосари генерал (кейинчалик маршал)Мухаммад Цосим Фахим (1956-2014)га^тди. 16 II BOB. SIN-GORXA URUSHI 1788-YILDAN 1792-YILGACHA NEPALNING TIBETGA BOSTIRIB KIRISHI VOQEASI Sin-Nepal urushi (Nepal yozuvida: ने�पा�ल- ची�ने यु द्ध), shuningdek, Sin-Gorxa urushi 1788-yildan 1792-yilgacha Nepalning Tibetga bostirib kirishi voqeasi. Urush dastlab Nepal Gorxalari va Tibet qo shinlari o rtasida uzoq vaqtdan beri Nepalda Tibet uchun ishlab ʻ ʻ chiqarilgan past sifatli tangalar muammosi bilan bog liq savdo mojarosi tufayli kelib ʻ chiqqan. Bahodurshoh boshchiligidagi Nepal armiyasi Sin hukmronligi ostidagi Tibetni talon-toroj qildi va tibetlik tamanglar Nepalga yillik soliq to lash to g risida ʻ ʻ ʻ Kerung shartnomasini imzoladilar. Biroq, tibetliklar Xitoydan vaziyatga aralashishni so rashdi. Fuk'anggan boshchiligidagi Xitoy-Tibet kuchlari Nepal bilan jang ʻ maydonida to qnashish uchun Nepalga Nuvakotgacha bosShunday qilib, har ikki ʻ 17 davlat Betravati shartnomasini imzolashdi. Urush Nepalning Xitoy tomoni qo yganʻ shartlarni qabul qilishi bilan tugadi. Nepal Singa o lpon to lovchi davlatiga aylandi. ʻ ʻ Nepal 1792, 1794, 1795, 1823, 1842 va 1865-yillarda Xitoyga soliq to lagan. Shu ʻ bilan Nepal va Tibet Sin imperatori hukmronligini qabul qilishga rozi bo lishdi.tirib ʻ kirishdi.1788-yilda Bahodirshoh Damodar Pande va Bamshoh qo mondonligi ʻ ostidagi Gorxa qo shinlarini Tibetga hujum qilish uchun yubordi. Gorxa qo shinlari ʻ ʻ Kuti (Nyalam shahri) orqali Tibetga kirib, Tashilxunpogacha yetib borishdi (Kutidan taxminan 410 km). Shikarjongda shiddatli jang bo lib o tdi, unda tibetliklar yirik ʻ ʻ mag lubiyatga uchradi. Panchen Lama va Sakya Lama Gorxa qo shinlaridan tinchlik ʻ ʻ muzokaralarini o tkazishni so rashdi. ʻ ʻ 11 Shundan so ng, Gorxa qo shinlari Shikarjongni tark etib, Kuti va Kerung ʻ ʻ (Gyirong) tomon yo l olishdi. Shigatse Digarchagacha bo lgan hududiy ʻ ʻ kengayishXitoy imperatori Syanlun Nepalning Tibetga bostirib kirishi haqidagi xabarni eshitgach, general Chanchu boshchiligida Xitoy qo shinin yuboradi. Chanchu ʻ vaziyat haqida Tibet Lamalaridan ma'lumot oldi. U mazkur nizo hal bo lgunga qadar Tibetda qolishga qaror qildi. Tibet va Nepal ʻ vakillari 1789-yilda Xiru shahrida tinchlik muzokaralari o tkazish uchun ʻ uchrashdilar. Muzokaralarda Tibet mojaro uchun javobgar bo ldi. Nepalga urushda ʻ yetkazilgan yo qotishlar uchun tovon to lashi kerakligi belgilandi. ʻ ʻ Tibet urush paytida bosib olingan barcha hududlarni Tibetga qaytarish evaziga Nepalga har yili 50.001 rupiya miqdorida o lpon to lashi kerak edi. Ushbu shartnoma ʻ ʻ Kerung shartnomasi deb nomlangan. Nepal vakillariga birinchi to lov sifatida 50 001 ʻ rupiya berildi. Shundan so ng Kerung, Kuti, Longa, Jxunga va Falak hududlarini ʻ qaytarib berib, Nepalga qaytib ketishdi. Ammo Tibet shartnoma tuzilganining 11 Boulnois, L. (1989). „Chinese Maps and Prints on the Tibet-Gorkha War of 1788-92“ (PDF). Kailash: A Journal of Himalayan Studies. 15-jild, № 1, 2. Kathmandu. Qaraldi: 2013-10-19.Mote, F.W.. Imperial China 900-1800. Cambridge, 18 ikkinchi yilida soliq to lashdan bosh tortdi. Natijada Nepal va Tibet o rtasidagi urushʻ ʻ yana davom etdi. Tibet Nepalga soliq to lashdan bosh tortganligi sababli, ʻ Bahodurshoh Abhiman Singx Basnet boshchiligidagi qo shinni o lpon undirishga, ʻ ʻ Kerungga va Damodar Pande qo mondonligidagi boshqa qo shinni 1791-yilda Kuti ʻ ʻ shahriga yubordi. Damodar Pande Digarchaga hujum qilib, u yerdagi monastir mulkini egallab oldi. U Lxasa vazirini asir olib, Nepalga qaytib ketdi. Imperator Syanlun bu xabarni eshitgan zahoti Tibetni himoya qilish uchun Fuk’angan boshchiligida 70 ming askardan iborat qo shin yubordi. ʻ Sin imperiyasi Nepaldan Digarchada talon-toroj qilingan mulkni Tibetga qaytarishni talab qildi. Ular, shuningdek, Nepaldan boshpana olgan Shamarpa Lamani qaytarib berishni ham talab qilishdi. Ammo Nepal bu talablarga quloq tutmadi. Imperator armiyasi Nepalga harbiy aralashuv bilan javob berdi. Sin qo shinlari Trishuli daryosining qirg oqlari bo ylab Nuwakotga yurishdi. Nepal ʻ ʻ ʻ qo shinlari Sin hujumidan himoyalanishga harakat qilib, katta qiyinchiliklarga duch ʻ kelishdi. Ikkala tomonga ham katta zarar yetkazildi va Xitoy armiyasi gurxalarni Nepal poytaxti yaqinidagi tepaliklarga siqib chiqardi. Shunday bo lsa-da, Gorxa qo shinini ʻ ʻ butunlay mag lubiyatga uchratib bo lmadi. Shu bilan birga, Nepal yana ikki jabhada ʻ ʻ harbiy qarama-qarshiliklarga duch keldi. Sikkim xalqi Nepalning sharqiy chegarasi bo ylab bosqinlar boshlagan edi. G arbiy chegaralarda esa Garxval bilan urush ʻ ʻ davom etayotgandi. Nepal chegaralarida esa Achham, Doti va Jumla qirolliklari ochiqcha qo zg olon ko tardilar. ʻ ʻ ʻ Shunday qilib, Bahodirshoh duch kelgan muammolar Sin armiyasidan mudofaa qilish qobiliyatini ancha zaiflashtirdi. Bundan xavotirga tushgan Bahodirshoh Ost- 19 Indiya kompaniyasidan o nta artilleriya quroli so radi. Kapitan Uilyam Kirkpatrikʻ ʻ Katmanduga keldi. 12 Lekin u nepalliklarga qurol yetkazib berishdan oldin imzolanishi kerak bo lgan ʻ biznes shartnomasi shartlarini ma'lum qildi. Shartnomani imzolash oqibatlaridan xavotirlangan Bahodurshoh undan bosh tortdi. Shu bilan tuzilajak bitim barbod bo ldi ʻ va harbiy vaziyat Bahodirshoh uchun juda noqulay bo lib qoldi. ʻ Sin tomonidan olib borilgan bir qator muvaffaqiyatli janglardan so ng, Sin ʻ armiyasi Nuvakotdagi Gorxali saroyi yaqinida suvi ko tarilgan Betravati daryosini ʻ kesib o tishga urinib, nihoyat katta muvaffaqiyatsizlikka uchradi. ʻ Sin qo shinlari Betravati daryosining janubiga, Nuvakot yaqiniga etib ʻ borganlarida, Nepal qo shinlari Katmanduda ularni kutib turgan edi. Katmandudagi ʻ 200 dan kamroq askardan iborat Nepal kuchlari Betravati shahrida Sin qo shinlariga ʻ qarshilik ko rsatishga harakat qilishdi. 1792-yil 19-sentyabrda Nepal qo shinlari ʻ ʻ Jitpurfedi shahridagi Sin qo shinlariga qarshi hujumga o tishdi. ʻ ʻ Nepal askarlari qo llarida mash’ala ko tarib, ularni daraxtlar shoxlariga bog lab, ʻ ʻ ʻ uy hayvonlarining shoxlariga mash’alalarni bog lab, dushman tomon haydash ʻ taktikasidan foydalanishdi. Sin armiyasi mag lubiyatga uchrasa-da, nepalliklar ularni ʻ Nepaldan siqib chiqara olmadi. Turg un vaziyat yuzaga keldi. Resurslari kamligi, ʻ g arbiy chegaradagi harbiy harakatlarini davom ettirish zarurati tufayli Gorxalilar Sin ʻ tomonidan qo yilgan shartlar asosida shartnoma imzoladilar. ʻ 12 Mote, F.W.. Imperial China 900-1800. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999 — 936–939 bet. I 20 Majburiyatlar qatorida Nepal har besh yilda Sin imperatoriga soliq to lashi shartiʻ ham bor edi. Bhadraning 8-kunida 10000 nafarlik xitoy qo shini Betravati daryosidan oldinga ʻ siljidi. Betravati daryosi atrofida uchta qal'a joylashgan, xususan Chokde, Dudethumko va Gerkhu. Gerkxuda qo mondon Kaji Kirtiman Singx Basnyat, Chokdeda qo mondon Kaji ʻ ʻ Damodar Pande edi. Har uchala qal a atrofida jiddiy janglar bo lib, Nepal ʼ ʻ kuchlarining qat'iyati Xitoy qo shinlarini Betravati daryosiga chekinishga majbur ʻ qildi. Betravati ko prigida xitoylik general Tung Tyang orqaga chekinayotgan xitoylik ʻ askarlarni jazolay boshladi, bu esa askarlarning o limiga olib keldi. ʻ Chekingan xitoylik zobitlardan ikki nafari burun jarohati bilan jazolandi. Xitoy generalining harakati qo shinlarni kuchsizlantirdi va askarlar orasida qochib ketish va ʻ chekinishni kuchaytirdi. Ko plab xitoylik askarlar tepaliklardan daryoga sakrash, ʻ boshqalari esa Nepal tomondan otilgan o qlardan halok bo ldi. Taxminan 1000 yoki ʻ ʻ 1200 xitoy askari shu tarzda o ldirildi. Xitoy generali Tung Thyang Nepal kuchlariga ʻ hujum qilishdan umidini uzdi va Nepal bilan shartnoma tuzishga qaror qilib, maktub yubordi. Tung Thyangning maktubi Nepal hukumatiga yetib bordi. 13 Nepal va Sharqiy Hindiston kompaniyasi o rtasidagi Nepal va Hindiston bilan ʻ chegaradosh knyazlik shtatlari uchun raqobat oxir-oqibat Angliya-Nepal urushiga (1814-16) olib keldi. Sugauli shartnomasi 1816-yilda imzolangan bo lib, Nepal ʻ avtonomiyasi evaziga mamlakatning deyarli uchdan bir qismini tashkil etuvchi Teray va Sikkim hududlarining katta qismini inglizlarga berdi. 13 Rose, Leo E.. Nepal; strategy for survival. University of California Press, 1971 — 310 bet. 21 Britaniya Hindiston xalqiga erkinlik berilganda hududlar Nepalga inglizlar tomonidan qaytarilmaganligi sababli, bu yerlarning aksariyati keyinchalik Hindiston Respublikasi tarkibiga qoldi. Sikkim 1975-yilda Hindistonga qo shilgunga qadarʻ mustaqil bo lib qoldi va u Hindiston Respublikasining ʻ 22-shtatiga aylandi. Biroq, 1860-yilda inglizlar Sepoy qo zg oloni kabi turli xil ʻ ʻ hind qo zg olonlari paytida Britaniyani qo llab-quvvatlaganliklari uchun ʻ ʻ ʻ minnatdorchilik harakati sifatida Nepalning Teraidagi ba zi erlari ustidan hokimiyatni ʼ Nepalga (Naya Muluk, yangi mamlakat deb nomlanadi) qaytarib berdilar. Qirol oilasidagi fraksiyachilik urushi beqarorlik davriga olib keldi. 1846-yilda qirolicha Rajya Lakshmi Devi o z hokimiyatiga tahdid solayotgan tez o sib ʻ ʻ borayotgan harbiy rahbar Jang Bahodur Ranani ag darish uchun fitna uyushtirdi. ʻ Harbiy xizmatchilar va qirolichaga sodiq ma murlar o rtasidagi qurolli ʼ ʻ to qnashuvdan so ng fitna fosh qilindi va qirolicha bir necha yuz shahzoda va ʻ ʻ boshliqlarni qatl etdi. 14 Bu Kot qirg ini deb nomlana boshladi. Biroq, Jung Bahodir oxir-oqibat g alaba ʻ ʻ qozondi va Rana sulolasiga asos soldi. Monarx titulli shaxsga aylantirildi va Bosh vazir lavozimi eng kuchli lavozim bo lib meros tariqasida o tadigan bo ldi. ub ʻ ʻ ʻ lavozim Ranalar tomonidan egallab olingan edi. Jung Bahodur Rana o zining akalari ʻ Bam Bahodur Kunvar va Dhir Shamsher Rana boshchiligidagi qo shinlarni to liq ʻ ʻ g alabaga erishish uchun Tibetga yana hujum qilish uchun yubordi. ʻ Uning qo shinlari Tibet qo shinlarini ikki tomondan mag lub etishga muvaffaq ʻ ʻ ʻ bo lishdi. Tibet jamoasi 1856-yil yanvarda shartnoma imzolash uchun keldi. Bir oy ʻ o tgach, Nepal uchun qulayroq bo lgan Thapathali shartnomasi imzolandi. Qattiq ʻ ʻ markazlashgan avtokratiya bo lgan Rana rejimi Nepalni tashqi ta sirlardan ʻ ʼ izolyatsiya qilish siyosatini olib bordi. 14 Puratattva Bibhag (1990), Ancient Nepal, 116–122-jild, Puratattva Bibhag (Archaeology Department) 22 Bu siyosat Nepalga Britaniya mustamlakachilik davrida milliy mustaqilligini saqlab qolishga yordam berdi, ammo bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va modernizatsiyasiga ham to sqinlik qildi. Ranalar Britaniya tarafdori bo lgan va 1857-ʻ ʻ yilgi Hindiston qo zg oloni paytida va keyinchalik ikkala jahon urushida ham ʻ ʻ inglizlarga yordam bergan. Shu bilan birga, Xitoyning da volariga qaramay, inglizlar ʼ XX asr boshlarida Nepalning mustaqilligini qo llab-quvvatladilar.1923-yil dekabr ʻ oyida Buyuk Britaniya va Nepal rasmiy ravishda 1816-yilgi Sugauli shartnomasini bekor qiluvchi va Katmandudagi ingliz rezidentini elchi darajasiga ko taradigan ʻ abadiy tinchlik va do stlik shartnomasini imzoladilar. ʻ Ranalarning oilaviy boshqaruvidan xalq noroziligi hind maktablari va kollejlarida o qigan oz sonli o qimishli odamlar orasida, shuningdek, Ranalarning ko pchiligi ʻ ʻ ʻ hukmron Rana iyerarxiyasida chetga surilgan Ranalar ichidan paydo bo la boshladi. ʻ Surgundagi nepalliklarning aksariyati Hindiston mustaqilligi uchun kurashda faol qatnashgan va Nepalni ichki avtokratik Rana istilosidan ozod qilishni xohlashgan. Praja Parishad va Nepal Kongressi kabi siyosiy partiyalar BP Koirala, Ganesh Man Singx, Subarna Shamsher Rana, Krishna Prasad Bhattarai, Girija Prasad Koirala va boshqa ko plab vatanparvarlik ruhidagi sulola a zolar tomonidan quvg inda ʻ ʼ ʻ tuzilgan bo lib, ular harbiylarni yordamga chaqirishdi. Nepalda avtokratik Rana ʻ rejimini ag darish uchun xalq siyosiy harakati boshlandi. Ranalar qo lida qatl etilgan ʻ ʻ shaxslar orasida Dharma Bhakta Mathema, Shukraraj Shastri, Gangalal Shrestha va Dasharath Chand bor edi. Bu g alayon Prithvi Narayan Shohning bevosita avlodi bo lgan qirol ʻ ʻ Tribxuvanning 1950-yilda o zining “saroy qamoqxonasidan” yangi mustaqil ʻ Hindistonga qochib, Rana ma muriyatiga qarshi qurolli qo zg olonga tegishi bilan ʼ ʻ ʻ yakunlandi. Bu oxir-oqibat Shoh oilasining hokimiyatga qaytishi va Rana bo lmagan ʻ shaxsning bosh vazir etib tayinlanishi bilan yakunlanBu oxir-oqibat Shoh oilasining 23 hokimiyatga qaytishi va Rana bo lmagan shaxsning bosh vazir etib tayinlanishi bilanʻ yakunlandi. 1987-yil aprel oyida Nepal o zining uchta tumanida hind ishchilari uchun ʻ ishlashga ruxsat berdi va 1989-yil boshida Nepal xitoylik tovarlarga 40 % bojxona imtiyozlarini berdi. Bu 1988-yilda Nepal tomonidan Xitoy qurollarini sotib olgani sababli allaqachon keskinlashgan munosabatlarning keskinlashishiga olib keldi. Hindiston Savdo va tranzit bo yicha ikkita alohida shartnomani yangilashdan ʻ bosh tortdi va Nepal uchun maqbul bo lmagan ikkita muammoni hal qiluvchi yagona ʻ shartnomani talab qildi. Vaziyat boshi berk ko chaga kirdi va Savdo va tranzit ʻ shartnomalari 1989-yil 23-martda bekor qilindi. Savdo va tranzit punktlarining yopilishining asosiy qiynchiligi iste mol tovarlari va benzin, aviatsiya yoqilg isi va ʼ ʻ kerosin kabi neft mahsulotlarining cheklanganligi sababli Nepalda asosan quyi tabaqalarga duch keldi. Nepal hukumati vaziyatni AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya va Xitoyning tashqi yordamiga tayanib hal qilishga harakat qildi. Biroq, hukumatning inqirozni boshqarish strategiyasi yechim sifatida tashqi yordamga qaram bo lishdan ko ra ʻ ʻ Hindiston bilan muzokaralar olib borishni istagan odamlarni qoniqtira olmadi. Nepal Kongressi (NC) va chap qanot partiyalar hukumatga qarshi ba zi odamlar o rtasidagi ʼ ʻ bezovtalik va keskinlashgan Hindiston-Nepal munosabatlaridan foydalangan holda hukumatni inqirozni davom ettirishda va uni hal qilish uchun jiddiy choralar ko rmaganlikda aybladilar. 1989-yil dekabr oyida Koirala yubileyidan foydalanishga ʻ harakat qilib, odamlarni xabardor qilish dasturini ishga tushirdi. 15 1996-yil fevral oyida Maoist partiyalardan biri Nepalda fuqarolar urushiga olib kelgan xalq urushi deb nomlanuvchi maoistik inqilobiy strategiya orqali parlament 15 Hamal, Lakshman B. (1995), Military history of Nepal, Sharda Pustak Mandir, 125-bet, 24 monarxiyasini yangi xalq demokratik respublikasi bilan almashtirish tashabbusini boshladi. Doktor Baburam Bhattarai va Pushpa Kamal Dahal (“Prachanda” nomi bilan mashhur) boshchiligidagi qo zg olon Nepalning beshta tumanida boshlandi: Rolpa,ʻ ʻ Rukum, Jajarkot, Gorkxa va Sindxuli. Maochilar bir necha joylarda tuman darajasida muvaqqat “xalq hukumati” mavjudligini e lon qildilar. 2001-yil 1-iyunda valiahd ʼ shahzoda Dipendra otishma uyushtirib, qirollik oilasining 9 a zosini, jumladan qirol ʼ Birendra va qirolicha Aishvariyani o ldirib, o zini otib tashlagan. Omon qolganiga ʻ ʻ qaramay, u jarohatlari tufayli o lishidan oldin vaqtincha qirol bo ldi, shundan so ng ʻ ʻ ʻ an anaga ko ra, taxtni shahzoda Gyanendra (Birendraning ukasi) meros qilib oldi. ʼ ʻ Bu qirg in qirollik oilasini qurshab olgan mifologiyani buzdi va ularning haddan ʻ tashqari insoniy intrigalarini fosh qildi. Shu bilan birga, maochilar qo zg oloni avj ʻ ʻ oldi va 2002-yil oktyabr oyida qirol hukumatni vaqtincha ag darib, uni to liq ʻ ʻ nazoratga oldi. 2004-yil avgustida Katmandu vodiysidagi beqaror hukumatlar va maochilar qamaliga qaramay, xalqning monarxiyani qo llab-quvvatlashi pasayishni boshladi. ʻ 16 16 Shaha, Rishikesh (2001), An Introduction of Nepal, Kathmandu: Ratna Pustak BhandarOfficial website of Nepal Army. 20-dekabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. 25 XULOSA XX asr 90-yillari davomida Afg‘onistonda ro‘y bergan siyosiy jarayonlar, xususan, ichki siyosiy (etnik, diniy) konfliktlar natijasida oxir-oqibat hokimiyat tepasiga kelgan “Tolibon” harakati mamlakatni yangi geosiyosiy “o‘yinlar”ning jang maydoniga aylantirib qo‘ydi. Boshqacha aytganda tashqi harbiy aralashuv uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Toliblar harakat sifatida XX asr 70-yillarining so‘nggida yuzaga kelgan edi. Dastavval toliblar deganda asosan Pokistonning pushtunlar yashaydigan hududlarida (Pokistonning Shimoli-g‘arbiy viloyati va Balujiston) joylashgan madrasalar talabalari tushunilardi. Afg‘oniston-Pokiston chegara hududlarida afg'on qochoqlarini va mujohidlami tayyorlash uchun maxsus madrasalar ochilgan bo‘lib, ulaming aksariyati Pokiston razvedkasi tomonidan Afg‘onistondan olib kelingan pushtun millatiga mansub, ota-onasiz qolgan o‘g‘il bolalar edi. Ular Sovet-afg‘on umshida foydalanish uchun Peshovar yaqinidagi lagerlarda harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazilib, 26 “kofirlarga qarshi harbiy harakatlardan iborat bo‘lgan” jihodni olib borishga o‘rgatilardi. Bular yuzaga kelayotgan “Tolibon” harakatining negizini tashkil qilardi. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ROYXATI I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1.Rashidov R. Afg‘onistonda davlatchilik masalasi: tarix va hozirgi zamon. Monografiya. - Т.: “Navro‘z”. 2. Сафоев С.С. Марказий Осиёнинг геосиёсати. - Тошкент: Патент пресс, 2005. 3.Rashidov R. Loyya Jirg‘a - afg‘on xalqi irodasini ifoda etuvchi demokratik institut sifatida / Demokratlashtirish va inson huquqlari. Ilmiy - ma ’ rifiy jumal . II . Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar . 1. Акмалов Ш. О некоторых аспектах военно-политической обстановки в Афганистане. // Востоковедение. №1-2.2008. 27 2. Бобокулов И.И. Афганская трансформация: приоритеты и ключевые проблемы / Центральная Азия и Кавказ, Том 16, Выпуск 2, 2013. 3.Рашидов Р. К характеристике политических партий в современном Афганистане // Общественные науки в Узбекистане, 2009, 4.Узбекско-афганские отношения и вклад Узбекистана в восстановление социально-экономической инфраструктуры Исламской Республики Афганистан / Сотрудничество Республики Узбекистан со странами Среднего, Ближнего Востока и Африки. Официальний сайт Министерства иностранных дел Республики Узбекистан. 2015. УРЛ адрес: http :// mfa . uz / ru / cooperation / countries /59/. 5. Barfield, T. Afghanistan: a Cultural and Political History. - New Jersey: Princeton University Press, 2010.-389 p 6.Security and Defense Cooperation Agreement between The Islamic Republic of Afghanistan and The United States of America, September 30, 2014. 7.Ruttig, Th. The President’s CEO Decree: Managing rather than executive powers (now with full translation of the document) Afghanistan Analysts Network (AAN) Publications. III. Internet saytlar va resurslar. 1.Gundry, "Nepal," pp. 609-610. Google Booksda. 2.https://www.nepalarmy.mil.np/page/history. 3. Puratattva Bibhag (1990), Ancient Nepal, 116–122-jild, Puratattva Bibhag (Archaeology Department). 28 4.Khatri, Shiva Ram (1999), Nepal Army Chiefs:Short Biographical Sketches, University of Michigan: Sira Khatri. 29

XIX asrning ikkinchi yarimida Afgʻoniston va qo’shni davlatlardagi siyosiy voqealar

Купить