Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 297.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

2 Sotish

XIX - XX asrlarda Hindistonda milliy ozodlik harakatlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI JAHON TARIXI FANIDAN KURS ISH MAVZU: XIX - XX asrlarda Hindistonda milliy ozodlik harakatlari BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA Kirish............................................................................................................................... 3 I BOB. X1X NING IKKINCHI YARMIDA HINDISTON..........................................7 1.1 Spohiylar isyonidan so'ng mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi..................................7 1.2. Hindiston Milliy Kongressi va uning oqimlari.........................................................14 II BOB. XX ASR BOSHIDA MUSTAMLAKA HOKIMIYATI VA OZODLIK HARAKATINING ICHKI SIYOSATI.......................................................................20 2.1 1905-1906-yillarda inqilobiy ko'tarilish...................................................................20 2.2. M. K. Gandi ozodlik harakatining boshida............................................................26 Xulosa ... ...........................................................................................................................34 Adabiyotlar.................................................................................................................... 35 2 KIRISH Kurs ishi mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi: Davlat mustaqilligini qo lga kiritgan O zbekiston Respublikasi milliy davlatchiliginiʻ ʻ barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o zining barqaror tashqi va ʻ ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma'naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug tarata boshladi. Garchi mustabid Sho rolar hukmronligi ʻ ʻ davrida O zbekiston tarixi fani to laqonli tadqiqotinini amalga oshirish ʻ ʻ imkoniyatlari cheklangan bo lsada, o zbek xalqi o zining boy tarixiy merosini ko z ʻ ʻ ʻ ʻ qorachig idek asrab keldi. Darhaqiat, o zbek xalqining tarixi va madaniyati bir ʻ ʻ necha ming yilliklarni o z ichiga oladi. Ajdodlar qoldirgan, asrlar davomida ʻ yaratilgan moddiy va ma'naviy meros esa insoniyat tarixining boy takrorlanmas qismini tashkil etadi. Ularning katta qismi esa madaniyat sohasida to plangan ʻ boyliklardir. Yuqorida ta'kidlaganimizdek. Mustaqillik tariximiz uchun qorong u ʻ sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib berdi. O tgan yillar ʻ mobaynida ajdodlarimizning yuzlab qo lyozma asarlari dunyo yuzini ko rdi, ʻ ʻ respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham tariximizning boy o tmishiga va merosiga ko rsatilgan ehtirom va e'tirofdir. Ayniqsa, o zbek ʻ ʻ ʻ xonliklari davrida yaratilgan yuzlab noyob qo lyozma asarlar bugungi kunda ʻ xalqimizning bebaho ma'naviy merosi sifatida o z tarkibida madaniy hayotning ʻ turli sohalariga ko plab ma'lumotlarni yetkazib kelayotganligi bilan bir qatorda ʻ davlatchilik jarayonlari, iqtisodiy va siyosiy hayot tafsilotlari, diplomatik aloqalarga oid qimmatli ma'lumotlarni jamlagan, ayni vaqtda ularning barchasi bu davrlardagi madaniy hayotning eng asosiy jihatlarini aks ettiradi 1 . XIX va XX asrlarning boshlarida Hozirgi Hindiston Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi va Bangladesh Xalq Respublikasini o'z ichiga olgan Hindiston Angliya mustamlakachilik imperiyasi (qonuniy ravishda Hind imperiyasi) 283 million kishilik aholi bilan 4,2 million kvadrat kilometrdan ortiq maydonda joylashgan edi. (taqqoslash uchun: Buyuk Britaniyaning maydoni 240 ming kvadrat kilometr edi, aholisi 38 million nafarni tashkil etar edi). 1 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 3 Hindiston XX asrning boshlarida qoloq mamlakat edi. U bu vaqtga ulkan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning og'ir yuki bilan keldi: aholisining katta qismining qashshoqligi, uzoq davom etgan ochlik va ommaviy epidemiyalar va hatto aholining katta qismi qisqardi (1891-1901 va 1911-1921). o'rtacha umr ko'rish davomiyligi juda qisqa bo'lib 23 yoshni tashkil etar edi. Bu asosan uning mustamlakachilik siyosatining natijasi edi. Hindistonda qishloq aholisi ko'pchilikni tashkil etargan (taxminan 90%). Shaharliklar asosan kichik shaharlarda (5 ming - 50 ming) to'plangan edi. Kurs ishi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi Hindiston tarixini o'rganish va tahlil qilishga bag'ishlangan. Ushbu kurs ishining maqsadi va vazifalari. urs ishining maqsadi Angliya tomonidan Hindistonni faol bosib olish davrini, mustamlaka rejimining rivojlanishini, Hindiston boyligini boshqarish va ekspluatatsiya qilish evolyutsiyasi va shakllarini o'rganish, men o'rganayotgan davrdagi qo'zg'olonlarning mohiyatini ko'rib chiqish, mustaqillik harakatining sabablari va shakllarini tahlil qilish, shuningdek, yakuniy natijani - Hindistonning mustaqilligini ko'rsatishdan iborat. Vazifalariga quydagilar kiradi; I. Hindistonda milliy ozodlik harakatlarining boshlanishi va sabablari, II. XIX asrdagi Hindistonda Sipohiylarqo zg alonlarining oqibatlari vaʻ ʻ natijalari, III. Hindistonda milliy kongressning tashkil topishi maqsad va vazifalari, oqimlari, IV. Hindistonda XX asrboshlaridagi inqilobiy harakatlarning boshlanishi, V. Hindistonda XX asr boshlaridagi ijtimoiy hayot tarzi, VI. M. Gandi faoliyati va milliy ozodlik kurashiga boshchilik qilishi, 4 Kurs ishining predmeti. XIX asrdagi Hindistondagi Sipohiylar qo zg alonining oqibatlari, XIX asrdagi iqtisodiy hayot, XX asr boshlaridaʻ ʻ Hindistonda inqilobiy harakatlarning boshlanishi, va Hindiston ozodligi uchun kurashlar. Kurs ishining obyekti. Hindistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyatlar XX asr boshlaridagi inqilobiy harakatlar boshlanishi va Gandi Hindiston ozodligi uchun kurashga boshchilik qilishi. Kurs ishining o rganilganlik darajasi. ʻ Tarix va madaniyatni ilmiy o'rganish XVIII asr oxirida, Yevropa Hindistonni qayta kashf etgan paytda boshlangan. Indologiyada bir nechta turli maktab va yo'nalishlar mavjud. G'arbiy Yevropa olimlari tomonidan yozilgan Hindistonga oid ko'plab asarlar Yevrosentrizm, Hind tarixining turli faktlarini Yevropa madaniyati nuqtai nazaridan baholash, yanada tanish Yevropa va qadimiy sivilizatsiya nuqtai nazaridan xarakterlanadi. Bu davrdagi Hindiston tarixini o'rganish, Hindistonda ozodlik qo'zg'olonlarining boshlanishi uchun shart-shartlarni aniqlash, shuningdek, ularning Hindistonning mustaqil davlat sifatida shakllanishidagi rolini aniqlashdan iborat. Hindistonning o'zida uning tarixi va madaniyatini o'rganishga bo'lgan chuqur qiziqish, ayniqsa, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida milliy ozodlik harakatining rivojlanishi bilan bog'liq holda sezilarli bo'lib qoldi. Hindistonlik olimlar o'z mamlakati tarixini o'rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar, ilmiy aylanishga kirishdilar ko'plab qiziqarli adabiyot yodgorliklari, tarixiy manbalar va boshqalar. Birinchi marta Hindistonning hozirgi zamon tarixi mustaqillik uchun tarixiy kurash sifatida namoyon bo'ldi. Dunyo Indologiyasiga katta hissa qo'shgan hind tadqiqotlari rus maktabi tomonidan amalga oshirildi. Ayniqsa, hindistonlik I.P. Minaev, F.I. Shcherbakovskiy, S.F. Oldenburg asarlari jahon ilm-fanida sharafli o'rin egallaydi. Ichki Indologik maktab Hindiston xalqlarining madaniy merosiga chuqur hurmat 5 va mamlakat tarixi va madaniyatini o'rganishga ob'ektiv, qat'iy ilmiy yondashuv bilan ajralib turadi. Buyuk oktyabr sotsialistik inqilobidan so'ng marksistik indo-olimlar maktabi yaratildi, uning yaratuvchilari Osyannikov V.I 2 . Eremeev D.E., Meyer M.S. 3 . Fadeeva, I.L. 4 . edi. SSSRda Hindistonga qiziqish har yili ortib bormoqda. Bu buyuk davlatning jahon-tarixiy jarayonda tutgan va davom etayotgan roli bilan ham, SSSR va Hindiston o rtasida o rnatilgan keng siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar bilanʻ ʻ ham izohlanadi. Hindiston xalqlariga chuqur hamdardlik hissi va xalqaro birdamlik hissi sovet xalqini ham tarixiy o tmish, ham hozirgi zamon haqida chuqur bilimga ega ʻ bo lishga undaydi. So'nggi o'n yilliklarda Rossiyada Hindiston tarixi va ʻ madaniyatiga oid ko'plab ilmiy, ommabop ilmiy asarlar paydo bo'ldi, hind yozuvchilarining ko'plab asarlari rus tiliga tarjima qilindi. Sovet tarixchilari-indologlari 1959-1969 yillarda nashr etilgan "Hindiston tarixi" to'plamini tayyorladilar va nashr etdilar. Ushbu ish Hindiston tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilindi. 4 jildlik ish "Hindistonning qisqacha tarixi" ning asosini tashkil etdi. Kitob ustida ishlashda barcha so'nggi sovetlar, shuningdek Hindistonga oid ko'plab xorijiy tadqiqotlar ishlatilgan. Hindistonga yetib borgan yevropaliklar, asosan, portugallar XV-XVI asrlar boshida savdo yo'llari va savdo-sotiq ustidan nazoratni jamlash, so'ngra ko'plab ombor va savdo postlarini qurish, yangi manzilgohlar va portlar yaratish, hatto mahalliy hukmdorlarning siyosiy kurashiga faol aralashishdan boshlangan. Portugallar ortidan bu sohada gollandiyaliklar paydo bo'ldi, biroq tez orada ular o'z 2 Ovsyannikov V.I. New history of Asian countries (second half of the 19th century - beginning of the 20th century). M.- 1995.- 247 p. 3 Eremeev D.E., Meyer M.S. Turkey in the Middle Ages and Modern Times. -Moscow State University,.,1992 382 p. 4 Fadeeva, I.L. From empire to nation state. RAN., M., 2001. - 208 p. 6 harakatlarini ziravorlarga boy Gollandiya indilari, ya'ni Indoneziya orollari resurslaridan foydalanishga qaratdilar. Shundan so ng, kamtarroq pozitsiyalarniʻ egallagan qolganlarni sanamay, frantsuzlar va britaniyaliklarning navbati bo ldi. ʻ Hindistonning mustamlakachilik davri va Osiyoga yondosh mintaqalar boshlandi. Hindistonning o'zi uchun bu davr qisqa farovonlik va tez pasayish davriga to'g'ri keldi, so'ngra Mug'ullar imperiyasining qulashi natijasida qator shtatlar kuchli hokimiyat uchun voris va da'vogar vazifasini bajardi. Ulardan biri Maratha davlati edi. Imperiya qulaganidan so ng siyosiy maydonga kirgan yirik shtatlarning ʻ ikkinchisi bengal bo lgan. ʻ 1600 yildayoq paydo bo'lgan va qo'lida savdo, harbiy, diplomatik, siyosiy va boshqalar operatsiyalariga jamlangan Angliya Sharqiy Hindiston kompaniyasi, ehtimol, Hindistonga kirib borish va shu sharoitlarda konsolidatsiya qilishning eng muvaffaqiyatli shakli bo'lgan. Qisqasi, o'n ikkinchi asr oxiridan boshlab va ayniqsa, o'n sakkizinchi asrda mug'ullar imperiyasining qulashi bilan nishonlangan britaniyalik hindistondagi mustamlakachi kuchlar orasida yuqoriga chiqa boshlagani aniq. Bu mamlakatning o'zida Mug'ul merosini da'vo qilganlarning barchasini chetga surib qo'ydi. Hindistonning bir qator mintaqalarida muhim o'rinlarga ega bo'lgan va ularni doimiy ravishda mustahkamlab turadigan, an'anaviy usul - "bo'linish va boshqarish" bo'yicha harakat qilib, britaniyalik marosimda vositalar bilan turmadi. (Erofeev N.. Serialda ingliz mustamlakachiligi. XIX asr.-M., 1977, s.111). Ommaviy e'tiqoddan farqli o'laroq, Britaniya imperiyasi nisbatan so'nggi edi: ularning aksariyati XVIII oxirida va XIX asrning boshlarida Angliya qo'lida edi. Tadqiqotning usullari. tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. 7 Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar Hindiston davlatida inqiloblar davri, XX asrdagi inqiloblarga sabab bo lgan omillar, ularning faoliyati kabi masalalarniʻ yoritishda muhim o'rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalar. Jahon tarixining tegishli bo'limlarini yozishda, shuningdek, Jahon tarixi va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo'yicha oliy o'quv yurtlari va umumta'lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o'quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib, tadqiqot umumiy 40 betni tashkil etadi. Birinchi bobda Hindistoning XIX asrdagi siyosiy va ijtimoiy jihati yoritiladi. Ikkinchi bobida Hindistonda inqiloblar boshlanish jarayoni yoritiladi. Uchinchi bobida XX asrda Hindistondagi siyosiy vaziyatlar yoritiladi. To rtinchi bobda Hindistondagi XIX asr oxiri-XX asr boshidagi ijtimoiy ahvoli ʻ inqiloblar davri Gandi faoliyati yoritiladi. 8 I BOB. X1X NING IKKINCHI YARMIDA HINDISTON 1.1 Spohiylar isyonidan so'ng mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi Shuni ta'kidlash kerakki, XIX asr oxirida Hindiston tarixini o'rganayotganda, bu vaqtda bir necha qo'zg'olonlar bo'lganini kuzatamiz va ulardan biri sepoylarning isyoni edi (1857-1859). Bu qo zg olon o z xalqining qahramonlik feati bo lganʻ ʻ ʻ ʻ Hindiston tarixida ajoyib voqea bo ldi. ʻ Darajali va faylli ishtirokchilar va qo zg olonning ko plab rahbarlarining ʻ ʻ ʻ barcha umidsiz qahramonligi bilan uning mag lubiyati oldindan belgilangan edi. ʻ Qo zg olonning boshlang ich markazlarida oliy hokimiyat boshidanoq aholiga ʻ ʻ ʻ dushman yoki hech bo lmaganda begona bo lgan o sha feodal doiralarga, xususan, ʻ ʻ ʻ kommunal dehqonlarga o tkazildi. ʻ Qo zg olon tashqarisida, hatto unga dushmanlik qilish yigirma-o ttiz yil ʻ ʻ ʻ ichida Hindiston Milliy Kongressiga rahbarlik qiladigan o sha stratalar bor edi. ʻ Shaharlarning komprador va burjuadan oldingi elementlari, xususan, Bombay, imtiyozli yer egalari, xususan, Bengal, shuningdek, ikkalasi bilan bog'liq bo'lgan yangi paydo bo'lgan Angliya intelligentsiyasi mustamlakachilik rejimiga to'liq sadoqat bildirgan. Ular Sharqiy despotizmning tiklanishi ehtimolidan qo rqib ʻ ketishdi, uning inson va mol-mulkning o ziga xos daxlsizligi bilan. Xuddi shu ʻ qo rquvlar isyonkor tumanlardagi savdogarlar va pul beruvchilarni isyonchilarga ʻ qarshi kurashish uchun o z evaziga ajralishlar yaratishga undadi. ʻ Buyuk isyon ko'plab qobiliyatli va hatto iste'dodli harbiy rahbarlarni yetishtirdi. Biroq, qo zg olon qurolli kuchlarining eng jangovar tayyor qismi ʻ ʻ bo lishi mumkin bo lgan Sepoy qo shinlari hech bo lmaganda kompaniya ʻ ʻ ʻ ʻ qo mondonidan va undan yuqori bo lgan barcha qo mondonlik lavozimlarini ʻ ʻ ʻ egallagan britaniyalik ofitserlarning yo q qilinishi tufayli boshidan boshini ʻ oldirgan. Ofitser korpusini yo'q qilish bilan sepoy qo'shinlari muntazam armiyaning jangovar sifatlarini yo'qotdi: "... Har bir askar va sepoylarning har bir kompaniyasi aksariyat hollarda qanchalik jasorat bilan jang qilmasin, ularning deyarli barcha batalyonlari — brigadalar va bo linmalar ham hech qanday ʻ 9 rahbarliksiz qoldi; shuning uchun ularning harakatlarida bir-biriga moslik kompaniyadan tashqariga chiqmadi; ular harbiy fanlar elementi yo'qligi, ularsiz hozirda har qanday armiya yordamsiz va har qanday shaharni himoya qilish mutlaqo umidsiz. Isyonkor sepoylar Yevropa va Amerika burjua inqiloblari yoki Lotin Amerikasining ozodlik urushlarida bo'lgani kabi, o'z safidan yangi qo'mondonlar nomzodini qo'ya olmadilar 5 . 1857 yil avgust oyidayoq Karl Marks "Hind inqirozi Yevropa inqilobi xususiyatlarini egallashini kutish" qiziqarli tushunmovchilik bo'lishi haqida ogohlantirgan. Qo'zg'olonning butun yo'nalishi, uning ishtirokchilari va rahbarlarining tarkibi, ularning xatti-harakatlari, motivlar va maqsadlarning konservatizmi ushbu prognozni tasdiqladi - qo'zg'olon Sharqiy feodal jamiyatining mustamlakachilik qulligiga qarshi turishi imkoniyatlarini ko'rsatdi, ammo tarixiy jihatdan rivojlangan g'oya turlariga, tashkilotchilik va kurash usullariga sabab bo'lmadi. Shunga qaramay, mustamlakachilik rejimini larzaga solgandan so'ng, uni boshqaruv va ekspluatatsiyaning yangi usullarini izlashga majbur qildi, bu esa sifat jihatdan yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarga yo'l ochdi 6 . Siyosiy ongning uyg'onishi. XIX asrning o rtalari Hindiston tarixida burilishʻ bo ldi. Kalkutta va Bombaydagi sepoylarning isyonidan keyin 5-6 yil ichida ʻ hindlarga davlat apparatida muhim lavozimlar berilishini talab qiluvchi tashkilotlar vujudga keladi. 1861-yilda hindistonliklar Hindiston bosh gubernatori va shunga o'xshash viloyat kengashlari qoshidagi Qonunchilik palatasiga kiritildi. 1870-yillarda bu organlar sog liqni saqlash, ta lim va transport sohasidagi ʻ ʼ ishlarning holati uchun mas ul bo lishi uchun hindlarning mahalliy qo mitalarini ʼ ʻ ʻ yaratishga urinish bo ldi. ʻ 5 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. - М.: Институт востоковедения РАН, 2010.15 с. 6 Растянников В.Г., Дерюгина И.В. Модели сельскохозяйственного роста в ХХ веке. Индия, Япония, США, Россия, Узбекистан, Казахстан. М.: ИВ РАН, 2004, с. 78. 10 Biroz keyinroq, liberal fikrli Lord Ripon, 1880-1884 yillarda Hindistonning bosh gubernatori, asosan ingliz modeli, mahalliy o'zini o'zi boshqarish institutlari viloyat, tuman va boshqalar darajasida shakllandi. Siyosiy taraqqiyot mamlakatning barcha jamoalarini birdek qamrab ololmasdi. Hindular uchun britaniyaliklarning paydo bo'lishi "xo'jayin" ning o'zgarishini anglatardi. Ilgari ular Mug al imperatorlariga bo ysungan, endi yangiʻ ʻ hukumatga moslasha olgan. Bu jarayon davomida ingliz tili ta'lim tizimi va G'arb tafakkur yo'li prinsiplari qabul qilindi. Aksincha, musulmonlar bu o zgarishni ʻ adovat bilan uchratganlar. Islom tarafdorlari ta'lim tizimidagi yangiliklarga qarshi chiqdilar, o'zbek tilini o'zlashtirishga va ilmiy bilimlarni egallashga intilmadilar. Islom ummati rahbari Said Ahmad Xan (1817-1898) agar mustamlaka boshqaruvidagi vakillik printsipi ustun kelsa, musulmonlar hindular bilan bog liq ʻ holda muxolifatda bo lishini bildirgan. Bu bayonot XIX asrda dinlar o rtasidagi ʻ ʻ ziddiyatlar yanada yomonlashgani sababli tobora dolzarb bo lib bordi. Said Ahmad ʻ Xan o'z hamkorlariga Hindiston Milliy Kongressidan uzoqlashishni, balki ingliz ta'lim tizimiga qo'shilishni maslahat berdi. O'n sakkizinchi asrning o'rtalarida barcha yevropaliklardan Fransiya va Angliya Sharqiy Hindiston kompaniyalari Hindistonda eng kuchli mavqega ega bo'lgan. Mustamlakalar hukmron sinflarning shaxsiy boylik manbalari sifatida ham, mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining tezlatgichlari sifatida ham manfaatlariga xizmat qilgan. Ekspluatatsiyaning xarakterli usuli mustamlaka xalqlarining zo ravon o g riligi edi. Mustamlakalardagi omuxtalik bu vazifani britaniyaliklar ʻ ʻ ʻ uchun osonlashtirdi. O'zlari ustidan nazoratni bilmay, ular o'zboshimchalik bilan soliq va to'lovlarni to'lashdi, pora va takliflarni talon-taroj qilishdi, soliq idoralariga sud va politsiya vakolatlari berildi. Iqtisodiy bo'lmagan majburlash mustamlakachilik tarixining barcha bosqichlarida mustamlaka foydasini chiqarishning muhim usuli bo'lib qoldi. Biroq uning roli o zgarishsiz qolmadi: ʻ kapitalizm rivojlanishi bilan mustamlakalarning butun bo lib burjua ehtiyojlari va ʻ manfaatlariga bo ysunishi oldinga chiqdi. ʻ 11 Mustamlaka savdosi eksportning importga nisbatan ustunligini ta minladi.ʼ O'n sakkizinchi asr oxirigacha mamlakatning boyligi qimmatbaho metallar ko'rinishida pul bilan aniqlandi. Hukumat protektsionizm siyosatini olib bordi: u chet el tovarlari va mahsulotlarini olib kirishni cheklab qo'yadi va hatto taqiqlab qo'yadi, usiz mamlakat qila olardi. Har qanday yo'l bilan o'z eksportini rag'batlantirdi. XVIII asrning oxiriga kelib tizimda o'zgarishlar yuz berdi. Oddiy mustamlaka tovarlarining ahamiyati fonga tushadi, oziq-ovqat xom ashyosining ulushi oshadi. Hindistonning Britaniya tovarlari bozoriga aylanishi, Hindiston tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishni to'xtatish bilan birga, hind hunarmandlarining katta xarob bo'lib, o'limiga olib keldi 7 . Mustamlakalardagi Britaniya do stlik siyosati bu erda milliy sanoatning ʻ rivojlanishini silliq ravishda qayta tiklashga va aholini Angliyada kerakli hamma narsani sotib olishga majbur qilishga qaratilgan edi. O n to qqizinchi asrning ʻ ʻ ikkinchi choragidan boshlab mustamlaka mol-mulklari eksport ob ekti vazifasini ʼ bajara boshladi. Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasi Hindistonda bir qator Hind hududlarini qo lga kiritish va mustamlakachilik qul qilish maqsadida olib ʻ borilgan bir qator fath urushlari, shuningdek, uning asosiy mustamlakachi raqibi — Frantsiya Sharqiy Hindiston kompaniyasini yakson qilish maqsadida. Ikkala kompaniya o rtasida qurolli kurash bo lib o tgan. 1761 yil yanvarida Angliya ʻ ʻ ʻ Sharqiy Hindiston kompaniyasi to'liq g'alabani qo'lga kiritdi - frantsuzlarni asosiy mulkidan - Pondicherridan chiqarib yubordi. Uning natijalari 1763 yilda Yevropadagi yetti yillik urushga chek qo'yadigan Parij shartnomasida ko'zda tutilgan. Hindistonning Angliyaning mustamlakachi davlatiga aylanishi, shuningdek, Sharqiy Hindiston kompaniyasining tugatilishi natijasida Britaniya hukumati bir qator iqtisodiy va siyosiy islohotlarni amalga oshira boshladi. 7 Павлов В.И. Формирование индийской буржуазии. М.: Изд. восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279. 12 Hindiston tibbiy xizmati KHUSH asrida armiyaga xizmat qilish uchun tuzilgan. Biroq tinchlik davrida ko plab harbiy shifokorlar fuqarolarni davolashgaʻ o tishdi. Birinchi jahon urushidan oldingi yarim asrda bu amaliyot muntazam tus ʻ oldi va Hindiston tibbiyot xizmati a'zolari O'zbekistonda sog'liqni saqlashning umumiy holati uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga oldilar. XIX asr o'rtalarida mamlakatdagi yo'llar juda noqulay ahvolda edi va ko'plab hududlarda ular oddiygina yo'q edi. Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari 1871 yilgacha Qirollik muhandislari korpusining kadrlari bilan ta'minlashgan. Coopers Hill kolleji tashkil etilgan. Bu kollej fuqaro muhandislarini o'qitgan. Biroq, ko'p o'tmay, yuqori malakali mutaxassislar juda muntazam ishlarni bajarish uchun ishlatilganligi aniq bo'ldi. Shu boisdan mustaqil mutaxassislik xizmati tashkil qilinib, unda mahalliy kollejlarni bitirgan fuqarolar ishga qabul qilindi. Bu yo'llarni yotqizish va ko'priklar qurishni joylashtirishga yordam berdi. Sug orish kanallari ʻ va damlar qurilishi yanada keng tarqaldi. Zamonaviy ingliz iqtisodchilari bozor iqtisodiyotining rivojlanishini davlat emas, balki xorijiy tadbirkorlarning biznesi deb hisoblaydilar. Britaniya biznes hamjamiyati xavf-xatarni qo lga kiritishga rozi bo ldi, chunki Hindistonda soliq ʻ ʻ stavkalarining pastligi yaxshi foydaga tayanish imkoniyatini yaratdi. Choy plantatsiyalari shunday tez sur'atlarda yotqizilganki, XIX asr oxiriga kelib choy etishtirishda 0,5 million kishi ish bilan ta'minlangan; shuningdek, Britaniya tadbirkorlari Bengal shahrida jute ishlab chiqarishni faol rivojlantirdi. Yoqilg'iga bo'lgan talabning o'sishi ko'mir ishlab chiqarishni kengaytirishni oldindan ko'rilgan. Hindistonning taniqli selektsioneri Jamshedji Tata butun sanoatni - qora metallurgiyani yaratdi 8 . Bundan oldin ham hindlar O zbekistonda paydo bo lgan zavod paxta ishlab ʻ ʻ chiqarishini moliyalashtira boshladilar, ammo Hindistonni chinakam sanoat rivojlanish yo liga yuborgan Tata edi. Ushbu kursni boshqaruv agentliklarining ʻ yuqoridan pastga tizimi osonlashtirdi, bu Britaniya firmalarining yangi korxonaga 8 Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии. М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; 13 kapital qo'shgani, so'ngra ulushning bir qismini sotishi, texnik nazorat va ma'muriy rahbarlikni saqlab qolishidan iborat edi. Sotuvdan olingan mablag lar keyingiʻ ob ektlarga investitsiya qilindi. ʼ XVI asrning boshidanoq Yevropa mustamlakachilari (portugal, golland, fransuz) tomonidan Hindistonni asta-sekin bosib olish boshlandi. Hindiston (XIX asrda) to'g'ridan-to'g'ri o'g'irlik, shafqatsiz soliq ekspluatatsiyasi ob'ektiga, xom ashyo manbaiga va ingliz ishlab chiqarilgan tovarlar bozoriga aylandi. O'n sakkizinchi asrning o'rtalarida barcha yevropaliklardan Fransiya va Angliya Sharqiy Hindiston kompaniyalari Hindistonda eng kuchli mavqega ega bo'lgan. Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasi Hindistonda bir qator Hind hududlarini qo lga kiritish va mustamlakachilik qul qilish maqsadida olib borilgan bir qator ʻ fath urushlari, shuningdek, uning asosiy mustamlakachi raqibi — Frantsiya Sharqiy Hindiston kompaniyasini yakson qilish maqsadida. Ikkala kompaniya o rtasida qurolli kurash bo lib o tgan. 1761 yil yanvarida Angliya Sharqiy ʻ ʻ ʻ Hindiston kompaniyasi to'liq g'alabani qo'lga kiritdi - frantsuzlarni asosiy mulkidan - Pondicherridan chiqarib yubordi. Uning natijalari 1763 yilda Yevropadagi yetti yillik urushga chek qo'yadigan Parij shartnomasida ko'zda tutilgan. Iqtisodiyotning pasayishi va Maratha printsiplari konfederatsiyasining siyosiy parchalanishiga qaramay, ular Hindistonda Britaniya hokimiyatining mustahkamlanishiga jiddiy to siq bo lganini bildirdi. ʻ ʻ XIX asr boshida Sharqiy Hindiston kompaniyasining agressiv siyosati keskin kuchaydi. Feodal printsiplarni bo ysundirish instrumentlaridan biri xo jalik yurituvchi sub ekt deb atalgan tizim ʻ ʻ ʼ edi. Kompaniya feodal knyazliklarni bir qator shartnomalar tuzishga majbur qildi. Ularga ko'ra, printsiplar hududida va ularning evaziga britaniyalik ofitserlar qo'mondonligi ostida harbiy bo'linmalar yaratilgan. Feodal printsiplar tashqi kelishuvlar huquqidan mahrum etilib, Sharqiy Hindiston kompaniyasining vassallariga aylandi. Haydarobod (1800), Oud (1801) va boshqa bir qancha pritsiplar bilan tuziladigan shartnomalarning mohiyati shu edi. 14 Maratiylar bilan uzoq urushlar davri boshlandi. 1802-1805-yillarda bo'lib o'tgan ikkinchi Anglo-Maratha urushida Britaniya qo'shinlari Maratha knyazlarini birma-bir mag'lub etishga muvaffaq bo'ldilar. Kompaniyaning siyosiy hukmronligiga ko zga ko ringan qonuniylik berish uchun britaniyaliklar Mug alʻ ʻ ʻ sulolasini uydirma ravishda saqlab qolishdi va kompaniya mamlakatni o z ʻ nomidan boshqarganini e lon qilishdi ʼ 9 . XIX asr o'rtalarigacha Hindiston ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar jadal rivojlanayotgan feodal davlat edi. Hindistonning o'ziga xosligi hinduizm tomonidan bag'ishlab tuzilgan kommunal-kast ijtimoiy tuzumning hukmronligi edi. XIX asr oxirida kapitalizmning rivojlanishi kuchaydi, milliy monopoliya vujudga keladi. Hind burjuasi va Britaniya imperializmi o'rtasidagi ziddiyatlar yanada o'tkirlashdi. 1.2. Hindiston Milliy Kongressi va uning oqimlari Hindiston milliy kongressi (INC), Hindistondagi eng yirik siyosiy partiya. 1885 yil dekabrda tashkil etilgan. 19-asr oxirida INC mustamlakachi rejimga sodiq qarshilikdan nariga o tmadi; asosan Hind burjuasining yuqori stratasi, millatchi ʻ fikrli knyazlar, yer egalari va mahalliy intelligentsiyaning eng rivojlangan stratalari; yetakchilar - D. Naoroji, G. K. Gokhale, M. G. Ranade va boshqalar manfaatlarini ifoda etgan. XX asr boshlarida INC doirasida arzimas burjua demokratik trendi shakllandi B.Tilak boshchiligidagi ekstremistlar deb atalgan. 1907 yilda "haddan tashqari" va "moderatorlar" o'rtasida bo'linish bo'ldi. INKni tark etgan "ekstremallar" Kongressning maqsadi "swaraj"ga ("o'z-o'zini boshqarish") erishish bo'lishi kerak, deb ishongan. Vositalar ommaviy ommaviylarning milliy ozodlik harakatini tashkil etish bo'lishi kerak. "Moderatorlar" o'z-o'zini boshqarishga faqat bosqichma-bosqich, Britaniya ma'muriyati bilan hamkorlikda erishish mumkinligini ta'kidlashdi. 1916 yilda 9 Павлов В.И. Формирование индийской буржуазии. М.: Изд. восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279. 15 o zlarining bir-biriga mos tashkilotini yarata olmagan "ekstremallar" INKgaʻ qaytdi. Inqilobiy kurash kuchayib borar ekan, moderatorlar va extiyotlar o'rtasidagi farqlar tobora keng tarqaldi. Burjua intelligentsiyasining eng yuqori pog onasi ʻ bo lgan katta hind burjuasini namoyish etib, yer egalarining milliy harakatini ʻ qo llab-quvvatlagan moderatorlar protektsionistik siyosat, chet el kapitalining ʻ ma lum bir cheklovi, vitse-prezident va hokimlar qo l ostidagi qonun chiqaruvchi ʼ ʻ kengashlarda Hindistonning mulkchilik klasterlarini to liqroq namoyish etish ʻ orqali o zini o zi boshqarishning kengayishi talablaridan nariga o tmadi. Ular ʻ ʻ ʻ ushbu kengashlarga mustamlakachilik boshqaruvi faoliyati ustidan ma lum bir ʼ nazorat huquqi berilishini talab qilishdi 10 . Ularning aksariyati qurolli qo'zg'olon chaqirmagan bo'lsa-da, hindistonning to'liq mustaqilligi tarafdori bo'lgan ekstremal, ularning fikriga ko'ra, ommaviylarning milliy ozodlik harakatiga faol jalb qilinmasdan turib, unga erishish mumkin emas edi. Ular kelajakda Hindistonda federal respublika yaratishni printsiplarni lizingga olish bilan o z zimmasiga oldilar. ʻ Ekstremistlarning ichki ijtimoiy muammolarni hal qilish bo yicha aniq dasturi yo q ʻ ʻ edi, ammo ularning ommaviy aholiga murojaati ishchilar va dehqonlarning sinf kurashining qo zg alishiga ob ektiv sabab bo ldi. Ekstremallarning zaifligi shunda ʻ ʻ ʼ ʻ ediki, ularda butun Hindiston tashkiloti yo q edi, ular faqat Milliy Kongressning ʻ viloyat tashkilotlari ichida ishladilar 11 . Ommaviy axborot vositalarining inqilobiy tashabbusining qo zg alishi va ʻ ʻ zarba harakatining paydo bo lishi katta hind burjuasi va moderatorlarni qo rqitdi. ʻ ʻ Bombayning yirik ishlab chiqaruvchilari, shuningdek, mo tadil Gokhale va ʻʼ Banerjp rahbarlarining nutqlarida mustamlakachilik idoralari bilan kompromis o tkazing, degan chaqiriqlar tobora aniqroq tuyuldi. Millatchilarning o'ng ʻ qanotining orqaga qaytishini tezlashtirish uchun vitse-prezident Minto (1905-1910) 10 Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии. М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; 11 Растянников В.Г., Дерюгина И.В. Модели сельскохозяйственного роста в ХХ веке. Индия, Япония, США, Россия, Узбекистан, Казахстан. М.: ИВ РАН, 2004, с. 78. 16 ma'muriy islohot tayyorgarligini e'lon qildi. Mustamlakachilik idoralari bengal zamindarlarini o z huquqlari daxlsiz bo lib qolishiga ishontirdi.ʻ ʻ 1907 yil bahorida Banerjey boshchiligidagi bengal moderatorlari delegatsiyasi vitse-prezidentga tashrif buyurdi. U "Bengalda g azablangan ehtiroslarni" ʻ to xtatishda yordam so radi. Sadoqat ifodalarini boshqa viloyatlardagi ʻ ʻ moderatorlar ham qila boshladilar. Aynan shu yilning yozida bengal zamindarlari ommaviy kurashning joylashtirilishiga qarshi maxsus manifest chiqargan Shu bilan birga, Tilak ekstremallar mavqeini mustahkamlash maqsadida mamlakat bo'ylab bir necha bor safarlar qildi. Uning nutqlarini butun Hind matbuoti keng qamrab oldi. Tilakning "Hindiston konstitutsiyasi jazo kodeksi" degan ifodasi catchphrasega aylandi. Milliy Kongressning bo'lajak majlisi raisi nomzodi ustidan achchiq kurash yuz berdi, ammo so'nggisi Tilakni yana ushlab tura olmadi. Bombay shahri Suratda o'tkazilgan Kongress majlisiga delegatlarning aksariyati o'ng qanotga tegishli bo'lgan. Birinchi uchrashuvda Tilak moderatorlarni avvalgi majlisda qabul qilingan Svaraj uchun kurash dasturidan ketishda aybladi. Uchrashuv moderatorlar sabab bo lgan shov-shuv va politsiya aralashuvi bilan ʻ yakunlandi. Ertasi kuni har ikki firqa alohida uchrashuvlar o tkazdi. Moderatorlar ʻ nutq va rezolyutsiyalarda imperializmga kapitulyatsiyasini namoyish etdilar. Ekstremallar muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo'lishiga qaramay, o'z tashkilotini yaratishga urinishdi, shundan so'ng ular ommaviy kurashni yanada rivojlantirishga chaqirdilar. Marhum rahbariyat kongressida keng norozilik chap qanot oqim paydo bo'lishiga olib keldi. Bu, asosan Kongressni qo'llab-quvvatlagan arzimas doiralar manfaatlarini aks ettiradi. Imperializmning iqtisodiy va siyosiy hujumidan eng ko p aziyat chekkan va shuning uchun mustamlakachi rejimga qarshi yanada faol ʻ kurash tarafdori bo lgan bu ijtimoiy sinf guruhlari edi. Ushbu tendentsiya ʻ Kongressda asosan yoshlar tomonidan namoyon bo'lgan. Ularning asosiy rahbarlari va ideologlari Jawaharlal Nehru (1889-1964) va Subhas Chandra Bose 17 (1897-1946) edi. Ikkalasi ham eng yaxshi ingliz universitetlarida ta'lim olgan Hindiston jamiyatining eng yuqori pog'onasiga mansub oilalardan kelib chiqqan, Nehru va Bose Gandining g'ayratli izdoshlari sifatida milliy harakatda faol ishtirok etish yo'lida yigirmanchi yillarning boshida kirishgan. Kongressda chap qanotning paydo bo'lishi va uning vakillarining partiya rahbariyatiga qo'shilishi Kongressning ommaviylar orasida ta'sirini kuchaytirdi va shu orqali milliy harakat boshlig'ida milliy burjuaning saqlanib qolishiga ob'ektiv hissa qo'shdi. Shu bilan birga, Milliy Kongress ichidagi bu o'zgarishlar Hindistonning 1922-1927 yillarda ro'y bergan va ommaviy kurashning vaqtincha pasayishiga qaramay mamlakatda chap kuchlarning kuchayishi bilan xarakterlanadigan siyosiy hayotidagi chuqur o'zgarishlarni aks ettirdi. Vaqt o'tishi bilan yangi inqilobiy g'oyalarni e'tiborli idrok etib, Hindistonning o'zida ijtimoiy-siyosiy vaziyatdagi o'zgarishlarni hisobga olib, chap tomon Kongress dasturini radikallashtirish va kongressmenlarning ommaviylar orasida faoliyatini kuchaytirish zarur degan fikrga keldi. Ularning qarashlarining shakllanishiga Lenin ta'limoti va SSSRda sotsialistik qurilishning oktyabr inqilobi tajribasi ta'sir ko'rsatishgan. Yosh Javoharlal Nehru 1927 yilda SSSRga qilgan safaridan katta taassurot qoldirdi. Bu safarni u otasi Motilal Nehru bilan qilgan //Nehru, 1960, 235/. Ikki yosh rahbarning amaliy ishlarida ma lum farqlar bo lgan. 20-yillarningʼ ʻ oxiri va 30-yillarning boshlarida Bose o'zining asosiy sa'y-harakatlarini yoshlar, birinchi navbatda, talabalar, tashkilotlarni yaratish va Kongressning Bengaliya tashkilotidagi ta'sirini birlashtirishga yo'naltirdi. Bu yillarda Javoharlal Nehru hind milliy harakatining chet eldagi progressiv tashkilotlar va inqilobiy oqimlar bilan aloqalarini o rnatish va kengaytirishga harakat qildi. 1927 yilda u Mustamlakachi ʻ xalqlar Bryussel kongressida Hindistonni namoyish etdi, unda Anti-Imperialistlar ligasi tashkil etildi. Hindistonga qaytib, Nehru Hindistonning o zida liganing ʻ filiallarini yaratish bo yicha katta ish qildi ʻ 12 . 1927 yil oxiriga kelib Milliy Kongress 12 Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 18 ichidagi chap qanot ancha taraqqiy etgan edi. Madrasa kongressi Hindiston milliy ozodlik harakatining asosiy maqsadi - purna swaraj (to'liq mustaqillik) yutug'i to'g'risida Javoharlal Nehru taklif qilgan rezolyutsiyani qabul qildi. Kongress Anti- Imperialistlar Ligasi bilan aloqalar o'rnatilganligini tasdiqladi. Nehru va Bose 1928 yilda Kongressning umumiy kotiblari etib saylangan. 1922 yilda milliy kuchlarning orqaga qaytishidan keyin yuz bergan ommaviy harakatning pasayish davri inqilobiy yuksalish yillarida kurash ishtirokchilari to'plagan siyosiy tajribani assimilyatsiya qilish davri bo'ldi. Kongress ichida (o'zgargan ichki siyosiy sharoitlarda taktikani tanlash) masalasida qizg'in muhokama yuz berdi. Milliy Kongress tashkilot sifatida chuqur inqirozni boshdan kechirdi: 1921- 1923 yillarda uning soni 10 milliondan bir necha yuz ming kishiga kamaydi. Ommaviy aholining Kongressdan chiqishiga ozodlik harakatining vaqtincha mag'lubiyatga uchragani sabab bo'lgan. Kongressning kurash rahbari sifatidagi obro'si uning rahbariyati tomonidan Bardoli rezolyutsiyasi qabul qilinganidan keyin sezilarli darajada kamaytirildi. Kurash usullarini o'zgartirish uchun Milliy Kongress ichidagi kelishmovchiliklar, chunki Svarajning yutug'i va ommaviy harakatning rahbariyati partiyada ikkita asosiy fraktsiyaning shakllanishiga olib keldi. Birinchisi, o'zgarishlarga qarshi deb atalgan, Gandi tarafdorlaridan iborat edi. O zgarganʻ sharoitlarda milliy rahbar ommaviy satyagrahaning sinalgan va sinalgan taktikasidan vaqtincha voz kechib, konstruktiv deb atalgan dasturni ilgari surdi. Gandi va uning safdoshlarining asosiy faoliyat shakllari: handicrafts rag'batlantirish, birinchi navbatda, qo'l burg'ulash; "qo'l tekkizib bo'lmaydigan" shaxslarga nisbatan ijtimoiy va ichki kamsitishga qarshi kurash; hind-musulmon birligi targ'iboti. "konstruktiv dastur" amalga, Gandi ob'ektiv ravishda ikki asosiy maqsadni amalga oshirdi: Napiovnaya harakatini bo'linish uchun qo'zg'atilgan Britaniya harakatlarini to'sqinlik, Kongressning ommaviy bazasini saqlab qolish uchun, cherkovda shahar o'rta strata evaziga, hunarmandlar va savdogarlar (Martyshin, 1970, s. 119). 19 1924 va 1925-yillarda Gandi Travancourtning janubiy Hindiston pritsitetida joylashgan Vaikom qishlog'ida ikkita juda cheklangan satyagraha o'tkazdi. Ular "qo'l tekkizib bo'lmaydiganlar" kastinglaridan shaxslar uchun diniy va ichki cheklovlarni bekor qilishga qaratilgan edi. 1925-yilda u nafaqat charka (qo'lda burg'ulash g'ildiragi) ni targ'ib qiluvchi, balki hunarmand shpindellarni xom ashyo bilan ta'minlagan, shuningdek, ularning mahsulotlarini bozorga chiqaradigan "All India Hand Spinning Association" kompaniyasiga asos solgan. Milliy Kongress ichidagi ikkinchi fraktsiya o'zgarishlar tarafdorlari deb atalgan guruhdan iborat bo'lib, ularning nufuzli vakillari Birlashgan viloyatlardagi burjua millatchilarining yetakchilaridan biri, Motilal Nehru va Kongressning bengal tashkiloti rahbari C. R. Das edi. Ushbu guruh siyosiy kurashda ommaviylarning ishtirokiga qarshi chiqdi va Swarajni kongressmenlar tomonidan markaziy va viloyat qonunchilik palatalarini egallab, "ichidan zabt etish" kerak deb ishondi. Shuning uchun ular Kongressning belgilangan qonunchilik saylovlarida ishtirok etish tarafdori edilar. "O'zgarish tarafdorlari" ning dasturdagi inshoatlarida mamlakatning siyosiy rivojlanishida mustaqil va muhim omilga aylanib borayotgan Hindiston ishchi aholisining ommaviy kurashidan qo'rqish aniq edi. 1923 yil mart oyida Allohobodda ushbu fraktsiyaning kongressi bo'lib o'tdi va Milliy Kongress tarkibida Svarajistlar partiyasini tuzdi. Svarajistlar mustamlakachilik boshqaruvini parlament to siqlari yo li bilan milliy harakatʻ ʻ talablarini qondirishga majbur qilish maqsadida qonunchilik majlislariga saylovlarda ishtirok etishga qaror qilishdi. Agar 1922 yil oxirida Gaya (Bihar) shahrida bo'lib o'tgan Milliy Kongress kongressi Gandi tarafdorlarining pozitsiyasini tasdiqlagan bo'lsa, u holda allaqachon Delhidagi navbatdan tashqari kongressda (1923) Svarajistlarga saylovlarga nomzodlar ko'rsatishga imkon beruvchi rezolyutsiya qabul qilindi 13 . Keskin ichki-partiya kurashi natijasida Gandi Svarajistlarga jiddiy imtiyozlar berishga va maxsus hujjatda (Gandi paktida - C. R. Das) Kongressning asosiy 13 Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 20 faoliyat shakli sifatida fuqarolik hamkorlik qilmaslikni bekor qilishga majbur bo'ldi. Ushbu kelishuv 1924 yilda Belgaum shahrida (Bombay prezidentligi) o'tkazilgan Kongress Kongressining qarorlari bilan tasdiqlangan va keyingi yili Kanpurdagi partiya kongresslari Svarajistlarning faoliyatini Kongress ishining asosiy shakli sifatida tan oldilar. Biroq, svarajistlar, aslida qonunchilik bo'yicha maslahat organlaridan foydalanib, Britaniya mustamlakachilik ma'muriyatining kamida bitta muhim imtiyoziga qarshi kurashishga muvaffaq bo'lishmadi. Svarajistlarning muvaffaqiyatsizligi burjua-uy egasi doiralarida ularning ta siriningʼ pasayishiga sabab bo ldi, 1926 yilgi saylovlarda esa mag lubiyatga uchradi ʻ ʻ (Polonskaya, 1960, 89 s. Kongressning Svarajist rahbariyatining passiv taktikasidan norozilik milliy burjuaning keng doiralarida (ayniqsa arzimas va o'rta burj vakillari) va o'z manfaatlarini aks ettiruvchi Milliy Kongress ichidagi guruhlarda tarqaldi. Svarajistlarning bu sharoitlarda zaiflashuvi ichki-partiya kuchlarining qayta to'planishiga olib keldi, partiya rahbariyatining ma'lum bir konsolidatsiyasi bo'lib, bu davr oxiriga kelib (1923-1927) quyidagilarni o'z ichiga olgan: C. R. Das va Motilal Nehru boshchiligidagi Swarajistlar guruhi va Gandining o'zi boshchiligidagi bir guruh gandistlar (Rajendra Prasad, aka-uka Vitalabhai va Vallabhbhai Patel va boshqalar). 21 II BOB. XX ASR BOSHIDA MUSTAMLAKA HOKIMIYATI VA OZODLIK HARAKATINING ICHKI SIYOSATI 2.1 1905-1906-yillarda inqilobiy ko'tarilish 1898 yilda qamoqdan ozod etilganidan so ng Tilak yana Kaysari muharririʻ bo ldi. Maharashtrada millatchilarning chap qanoti faoliyati jonlandi. Politsiya ʻ mustamlakachi zulmkorlarga qarshi kelajakda faol kurashga tayyorgarlik ko rayotgan yarim huquqiy sport va yoshlar tashkilotlarini butunlay mag lub eta ʻ ʻ olmadi. Milliy harakatning chap qanotining tan olingan rahbariga aylangan Tilakning ta'siri Bombay viloyati chegaralaridan ancha oshib ketdi. Ayniqsa, Marathshh vatanparvarlarining bengal millatchilari bilan aloqalari yaqin edi. Bengalda, Maharashtrada bo'lgani kabi, 90-yillarning oxiri va 900-yillarning boshlarida ham yarim huquqiy tashkilotlar va chap qanot millatchilarning doiralari paydo bo'ldi. Ularning a'zolari Milliy Kongress rahbarlarining mo'tadil qarshiligini keskin tanqid qilib, Hindistonda Britaniya mustamlakachi rejimi ag'darilishi uchun kampaniya o'tkazishdi. Bengalda Ganesha sharafiga davom etayotgan ommaviy bayram (Maharashtra misolida) natijasida kuchli vatanparvarlik namoyishlari bo lib o tdi va milliy ozodlik harakatida pan-hind birodarligini ramziy ma lum ʻ ʻ ʼ qildi. 1902 yilda Kalkuttada yashirin jamiyat yig'ildi. Uning maqsadi qurolli qo'zg'olon tayyorlash edi 14 . 14 Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии. М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; 22 Milliy Kongressning mahalliy tashkilotlari, viloyat konferensiyalari, unda chap qanot arzimas millatchilarning ovozlari tobora ishonch bilan eshitilgani ham kuchaydi. Tilak bilan birga millatchi chap tomon rahbarlari ham tobora mashhur bo'la boshladi: Bengaldagi Beninning Chandra Pal va Aurobindo Ghosh va Punjabdagi Lala Lajpat Rai. Chap qanot millatchilari, milliy harakatning mo'tadil qanotidan farqli o'laroq, extiyot yoki "ekstremistlar" deb atala boshladilar (Raikov, 1979, 87 s. Birinchi jahon urushida Angliya tomonidan Hindistonning kuchayib borayotgan taloni, Angliya asosan harbiy xarajatlarni o'zining asosiy mustamlakasiga o'tkazganida, shahar va mamlakatning ishchi aholisining ahvoliga og'ir ta'sir ko'rsatdi. Urush yillarida jahon iqtisodiy aloqalarining buzilishi tufayli yuzaga keladigan qishloq xo'jaligi xom ashyosining eng muhim turlari (jute, kotlet, moychecha va boshqalar) eksportining kamayishi qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilarining manfaatlariga og'ir ta'sir ko'rsatdi. Uy egalari va savdogarlar dehqonlarni, to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilarni ekspluatatsiya qilishni kuchaytirib, yo'qotishlarni qoplashga harakat qilishdi. Qattiq hisob-kitoblarga ko ra, 1911-1925 yillar oralig ida dehqon xo jaligining daromadli qarzi ikkiʻ ʻ ʻ barobarga oshib, jami 6 milliard rupiyaga yetgan. Dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandlar va ularning oilalari ham eng qiyin ahvolda edilar. Jahon urushi arafasida va davrida bir qator qo'l san'ati va kottej sanoatida (ayniqsa paxta to'qish) ishlab chiqarishning pasayishi millionlab hunarmandlar, hunarmandlar va unga bog'liq kichik savdogarlarning daromadlarining sezilarli darajada pasayishiga sabab bo'ldi. Yuz minglab vayron bo'lgan hunarmandlarning mehnat bozorida paydo bo'lishi zavod proletariatining mavqeiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Uning haqiqiy ish haqi yuqori narxlarning oshishi qarshisida pasayib borayotgan edi. 23 Britaniya mustamlaka idoralari, ehtimoliy inqilobiy portlashning oldini olish maqsadida, milliy-vatanparvar kuchlarga hal qiluvchi zarbani yetkazishga oldindan qaror qildi. Shu maqsadda, Viceroy Curzon 1905 yilda Bengalning bo'linishini amalga oshirgan 15 . XX asr boshida ham bengal milliy ozodlik harakatining asosiy markazi edi. Bengallar Hindistondagi eng yetuk millat bo'lib, ularning milliy birligi mamlakatning bu qismida milliy ozodlik harakatining rivojlanishida muhim unsurni tashkil etgan. Bengalning G'arbga (Bihar va Orissani o'z ichiga olgan) va Sharqiy (Assamni o'z ichiga olgan) bo'linishi diniy va milliy nafratning yanada qo'zg'alishiga sabab bo'ldi. Darhaqiqat, G'arbiy Bengalda aholining asosiy qismi Biharis va Oriya, Sharqiy Bengalda esa, bengallarning hukmronligiga qaramay, aholining yuqori martabali qismi musulmon dini deb e'tirof etgan. Musulmon yer egalari va Sharqiy Bengalning katta musulmon savdogar burji vakillariga yangi yaratilgan viloyatning mustamlaka apparatida musulmon aqli hindular aqli bilan preferensial mavqega ega bo'lishi to'g'ridan-to'g'ri ishora qilindi 16 . Biroq, mustamlakachilarning rejalariga zid ravishda, Bengalning bo'linishi aniq teskari ta'sir ko'rsatdi. Bo linish bengal jamiyatining barcha bo limlariʻ ʻ tomonidan qarshi olindi. Milliy sanoat va tijorat burji viloyatlarning bo'linishi mavjud iqtisodiy aloqalarni buzadi, uning asosiy organi — Savdo-sanoat palatasini zaiflashtirishidan qo'rqardi. Zamindar yer egalari bo linishdan so ng erni doimiy ʻ ʻ boshqarish tizimi yo q qilinishidan va er solig i stavkalari ko tarilishidan ʻ ʻ ʻ qo rqishgan. Intelligentsiyaning fikricha, bo linish Kalkuttadagi ma muriy apparat ʻ ʻ ʼ va sud ishlarining kamayishiga olib keladi, bu esa oliy ma lumotga ega bo lganlar ʼ ʻ orasida ishsizlikni yanada kuchaytiradi. Mo'tadil bengal millatchilarining rahbari S.Banerje yozganidek, "biz o'zimizni haqoratlangan, sharmanda va aqldan ozgan his qildik, butun kelajagimiz xavf ostida edi; Bu bengal tilida so'zlashuvchi 15 Павлов В.И. Формирование индийской буржуазии. М.: Изд. восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279. 16 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. - М.: Институт востоковедения РАН, 2010.15 с. 24 aholining o'sib borayotgan birodarligi va o'z-o'zini anglashiga hisoblangan zarba bo'ldi." Bengalning bo'linishini faqat kichik guruh yer egalari, komprador burjua va feodal musulmon mafkurasining bir qismi qo'llab-quvvatlagan. Mustamlakachi hokimiyat 1905 yil iyul oyida Bengalning bo'linishini rasman e'lon qildi va avgust oyining boshida Kalkuttada allaqachon ulkan ommaviy uchrashuvlar bo'lib o'tgan edi, ulardan birida Britaniya tovarlarini boykot qilishni boshlashga qaror qilindi. Millatchi matbuotda Bengalipdagi milliy ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning ommaviy yig'ilishlarida va yig'ilishlarida, chet el tovarlarini boykot qilish bilan bir qatorda, ichki - swadeshi ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun hayajonlanish boshlandi. Svadeshi harakati, garchi iqtisodiy ma'noga ega bo'lsa-da, ommaviy pan-hind milliy harakatiga aylandi. 1905 yilning kuzida u Bengaldan oshib, mamlakatning boshqa ba zi hududlarini, xususan, Maharashtra va Punjabni qamrab oldi. Ushbuʼ harakatni Tilak va uning tarafdorlari faol qo'llab-quvvatladilar. Hamma joyda Svadeshi do konlari va sanoat korxonalari ochildi, harakat a zolari chet el ʻ ʼ tovarlarini sotayotgan do konlarni boykot qilishdi va picket qilishdi. 1905-yil 16- ʻ oktabr — Bengal bo'linishi to'g'risidagi qonun kuchga kirgach, Bengalda milliy motam kuni deb e'lon qilindi. Kalkuttada "Bande Mataram" milliy qo'shiq kuylanishi bilan juda katta namoyish ("Assalomu alaykum, Ona vatan!") ona yurtini qayta birlashtirish uchun kurashish uchun qasamyod qilish uchun hindular uchun Qang'ning muqaddas qirg'iniga bordi. Shaharda biznes hayoti to'xtatildi, qalpoqlar qizdirilmadi, oziq-ovqat pishirilmadi. Qasamyod belgisi sifatida bengallar bilaklariga mato ipini bog'lab qo'ydilar - bu bengal xalqining birdamligining ramzi 17 . Svadeshi harakati Milliy Kongress rahbariyatiga ham ta sir ko rsatgan. 1905 ʼ ʻ yil oxirida Kongressning muntazam majlisida hind millatchilarining mo'tadil qanotining eng obro'li rahbari, Gokhale partiyasi raisi, uning bo'linishiga qarshi 17 Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 25 norozilikning bir turi sifatida Bengaldagi Britaniya tovarlarini boykot qilishini qo'llab-quvvatladi. Shu bilan birga moderatorlar Tilakning taklifini va Svadeshi harakatini Hindistonning barcha viloyatlariga uzatish va mamlakat ommaviy hayotining barcha sohalariga boykotni qo llab-quvvatlamadilar. Majlisʻ kongressning mo'tadil rahbarlari endi ommaviy harakatni e'tiborsiz qoldira olmasligini ko'rsatdi, ammo ularning kurash ko'lamini har tomonlama qisqartirishga intilishlari ular bilan extiyojlar o'rtasida jiddiy farqlar mavjudligini ko'rsatdi. Inqilobiy kurashning yanada kuchayishi jarayonida milliy harakatdagi bu farqlar yanada kuchaydi. 1906 yil boshidan boshlab Svadeshi harakati Bengaliya va mamlakatning boshqa hududlaridagi tobora ko'proq shahar va qishloqlarni qamrab olishda davom etdi, hamma joyda ommaviy imperialistlarga qarshi qo'zg'olonlar shaklini oldi. Bengal, Maharashtra, Punjab va boshqa viloyatlardagi ekstremistlar o'z faoliyatini kuchaytirgan. Bengalda noqonuniy inqilobiy tashkilot — Anushilon Shomiti (Progress jamiyati) yaratildi (Markazi Dakkada bo'lgan holda), yer osti inqilobchilarining sa'y-harakatlarini birlashtiradi. Bombay viloyati va Punjabda ham shunga o xshash tashkilotlar tashkil etilgan. Shaharning arzimas-burjua ʻ stratasi, ayniqsa, o'quvchi va talabalar orasida maxfiy jamiyatlar ajinalik kuchaydi. Ekstremistlar er osti ishlari uchun qonuniy qoplama sifatida hamma joyda paydo bo lgan sport va yoshlar jamiyatlari va klublaridan, Svadeshist do konlari va ʻ ʻ savdo tashkilotlaridan foydalangan. Hind arzimas burjua millatchilari Svadeshi harakati yordamida keng massivlarni faol anti-imperialistik harakatga tortishga harakat qildilar. Ular shahar arzimas burji vakillari orasida ishlash bilan cheklanmadilar, balki ishchilar va hatto qishloq aholisi orasida asabiylasha boshladilar. Shahar aholisining arzimas qatlamlari asosan ishtirok etgan ommaviy yig'ilishlar va namoyishlar ishchi sinf tomonidan qo'llab-quvvatlandi. 1905 yilning kuzidayoq Bombayning paxta tegirmonlarida bir nechta kuchli zarbalar sodir 26 bo'ldi, buning natijasida ishchilar ish kunining ma'lum bir chekloviga erishdilar. 1906-yilda zarba kurashining markazi Bengalga ko'chib o'tdi. Burjua-demokratik, siyosiy harakatning rivojlanishi XIX asr davomida bu mamlakatda Britaniya mustamlakachilik hukumati siyosati tufayli yuzaga kelgan. XIX asrning 70-80-yillari Hindistonda Sharq va G'arb madaniyatlari sinteziga asoslangan qadimgi hind etimologik va ma'naviy qadriyatlarini qayta tiklash harakati boshlandi 18 . XIX asrning 80-yillari Hindistonda va Britaniya hukmron doiralarida ijtimoiy-siyosiy vaziyat hind vatanparvarlarining siyosiy tashkilotini yaratish masalasini ko tardi. 1885 yil dekabr oyida Bombayda Hindiston Milliyʻ Kongressining (INC) asos solgan kongressi bo'lib o'tdi. INC rahbariyati Hindistonda, shuningdek, Buyuk Britaniyada konstitutsiyaviy imtiyozlarni talab qilib, bo ronli siyosiy faoliyatni boshlab berdi. 1892 yilda Britaniya Oliy Majlisi ʻ Yangi saylov qonunini ma'qulladi. Bu qonun hindlarning Britaniya Hindistonining markaziy va mahalliy qonunchilik palatalariga saylovlarda ishtirok etish huquqlarini kengaytirdi. Keyin Hindiston muxolifati o z vakillarini Britaniya ʻ Parlamentining quyi palatasiga kiritish va Hindiston uchun ushbu vakillik organi orqali Britaniya hukmronligiga yaqin maqom izlash huquqini talab qildi. INKda liberal mo'tadil qanot birinchi o'rinda bo'lib, u quyidagi maqsadlarni belgilab berdi: milliy sanoatni himoya qilish; degressiya; bank kredit tizimini yaratish; o'z-o'zini boshqarish va saylangan vakillikni kengaytirish. INKda chap qanotga B.Tilak (1856-1920) rahbarlik qilgan. XX asrning 40-yillarida u Britaniya mustamlakachilik rejimiga sodiq qarshilik ko rsatishdan milliy mustaqillik uchun, ʻ hind vatanparvarlarining huquqlari uchun faol kurashga ko chib o tdi. Butun ʻ ʻ Hindiston musulmonlar ligasi Britaniya Hindistonini bo lish va undan musulmon ʻ davlatini ajratishga chaqirgan siyosiy partiya edi. Musulmonlar ligasi 1906 yilda Lucknowda Hindistondagi musulmon ozchilikning huquqlarini hindu ko pchilikning diktaturalaridan himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. ʻ 18 Растянников В.Г., Дерюгина И.В. Модели сельскохозяйственного роста в ХХ веке. Индия, Япония, США, Россия, Узбекистан, Казахстан. М.: ИВ РАН, 2004, с. 78. 27 XX asrning boshlanishi Hindistonda milliy ozodlik harakatining paydo bo'lishi bilan ajralib turardi. Bunga bir qator omillar sabab bo'ldi: milliy kapitalning mustahkamlanishi; ishchi sinfning mustaqil kuch sifatidagi xatti- harakatlari, dehqonlarning feodal tuzumga qarshi harakatlarining kuchayishi; mustamlakachilar siyosati. Bengalning bo linishi milliy ozodlik harakatiningʻ paydo bo lishiga turtki bo lib xizmat qildi. 1905 yil 16 oktyabrda Kalkuttada ulkan ʻ ʻ ommaviy namoyish bo'lib o'tdi. Kurash vositasi sifatida milliy tashkilotlar Britaniya tovarlarini katta boykotni ilgari surdi. 1906 yilda Kalkuttada zavod ishchilarining, shuningdek, davlat korxonalari xodimlarining birinchi zarbalari boshlandi. Milliy ozodlik harakatining umumiy platformasi bengal, Swaraj (o'z- o'zini boshqarish) va swadeshi (o'z ishlab chiqarish) ning qayta birlashishi talablari edi. Liberal burjua Svarajni Britaniya imperiyasi ichida juda cheklangan o'z-o'zini boshqarish, Svadeshi esa yirik mahalliy zavod sanoati manfaatlari yo'lida protektsionizm chora-tadbirlari deb tushungan. Arzimas burjning ilg or vakillari ʻ Svaraj va Svadeshi Hindistonning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini bosib olish bilan aniqladilar. Svaraj ingliz hukmronligiga qarshi kurashga, o'z-o'zini boshqarishga chaqirdi. Svadeshi harakati Hindistonda milliy sanoatning rivojlanishiga ko'maklashishga qaratilgan imperialistik harakatning bir turidir. XIX asrning oxirgi choragida paydo bo lgan. Svadeshi harakatining ʻ tashabbuskorlaridan biri M. G. Ranade bo lgan. Britaniya tovarlari raqobatidan ʻ aziyat chekayotgan hindistonlik milliy burjua Svadeshi harakatidan foydalanib, Hindiston bozori uchun kurashdi. 1906 yilda swadeshi shiori Hindiston milliy kongressining Kalkutta sessiyasi tomonidan asosiy dasturli talablardan biri sifatida ilgari surildi. 1905-07, 1918-22 va 1930-yillarda Svadeshi qo'zg'oloni hindlarning Britaniya tovarlarini boykot qilish shaklini oldi. 2.2. M. K. Gandi ozodlik harakatining boshida Tilak boshchiligidagi ekstremallarning Hindiston milliy kongressiga qaytish, Uy-joy boshqaruvi ligalarining faoliyati - bularning barchasi partiyaning o'rtacha 28 liberal rahbariyatiga qarshilikning asta-sekin shakllanishiga sabab bo'ldi. Kongressda ochiq bo'linish 1918 yil avgust oyida Bombayda bo'lib o'tgan navbatdan tashqari kongressda sodir bo'ldi. Unda Montagu-Chelmsford islohotiga bo'lgan munosabat masalasi ko'rib chiqildi. Ko'pchilik ovoz bilan ingliz tilidagi takliflar "etarli emas, qoniqarsiz va umidsiz" deb rad etildi. Milliy Kongress burjua va arzimas burjlar milieu orasida tarqalayotgan muxolifatning his-tuyg'ularini tobora faol ifoda eta boshladi. Surendranath Banerjee va boshqa ba zi mo tadil rahbarlar boshchiligidagiʼ ʻʼ huquq Kongressdan chetlatildi va yangi partiya — Liberal federatsiya tuzdi. Asosan hindistonlik komprador burji vakili bo'lgan bu yuqori darajadagi burjua-uy egasi siyosiy tashkiloti keyingi yillarda mustamlakachilik rejimini har doim to'liq qo'llab-quvvatlash pozitsiyalarini egallab, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol o'ynamadi 19 . O sha davrdan boshlab Kongress ichida M. K. Gandining ta siri sezilarli ʻ ʼ darajada oshdi. Uning Hindistonda ikkita satyagrani muvaffaqiyatli o tkazishi, ʻ Ahmedobodda ishchilar kasaba uyushmasini tashkil etishda faol ishtirok etishi, matbuotda va mitinglarda tez-tez so zlagan nutqlari Gandiga yigirmanchi ʻ yillarning boshiga qadar hind millatchilari orasida eng mashhur shaxslardan biri bilan sovg a qildi. ʻ U Kongress bilan hamkorlik qilgan, ammo avvaliga undan tashqarida harakat qilgan. Gandining butun Hindiston miqyosida ommaviy harakatni rivojlantirish bo yicha ilk muhim harakatlari Rowlett qonuniga qarshi norozilik ʻ kampaniyasining tashkil etilishi bo ldi. 1918 yilda Gandi o'zining bir guruh ʻ hamkorlari va safdoshlari Satyagraha qasamyodi bilan birgalikda hindistondagi milliy harakatni bostirishga qaratilgan bu va shunga o'xshash boshqa qonunlarga fuqarolik itoatidan voz kechish bo'yicha jiddiy ish ko'rildi. Bombayda Gandi Satyagraha qasamyodi ostida imzo to'play boshlagan Satyagraha Sabhu (Satyagraha Ittifoqi) ni tashkil qildi. Ushbu kampaniyaning muvaffaqiyati Gandiga 19 Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 29 keyingi qadamni qo'yishga imkon berdi va, Sabha nomidan, 1919-yil mart oyida "Rowlett qonuni"ga qarshilik ko'tarib, mamlakatni hartal (so'zma-so'z "do'konlarni yopish") - (barcha biznes faoliyatini keng to'xtatib qo'yish) ushlab turishga chaqiradi. U hindularni ham, musulmonlarni ham ro'za va ibodatda kun kechirishga chaqirdi. Xartal 1919-yil 6-aprelga tayinlandi. Keng javob, Gandining da'vosini olgan, Kongress tomonidan uning tashabbusini qo'llab-quvvatlashi Gandi milliy harakatning tan olingan rahbariga aylanayotganiga guvohlik berdi. M. K. Gandining milliy rahbar roliga tez ilgarilab borishi uning ijtimoiy- siyosiy va falsafiy qarashlari, ularning asosiy tamoyillarida allaqachon yigirmanchi yillarda shakllanganligi bilan izohlandi. Uning ozodlik kurashidagi dasturi va taktikasi hind jamiyatining turli sinflarining qo'llab-quvvatloviga sazovor bo'ldi 20 . Gandining zamonaviy burjua sivilizatsiyasini tanqid qilishi, yirik mashina sanoati, kapitalistik urbanizatsiya, uning hunarmandchilik va hunarmandchilik ishlab chiqarishni qayta tiklash va rivojlantirish dasturi, iqtisodiy jihatdan yopiq qishloq jamoalari asosida mamlakat iqtisodiy hayotining decentralizatsiyasi hindistonlik dehqon, hunarmand, hunarmandchilik, hunarmandchilik ustasi va kichik savdogarning arzimas burjua utop sotsializmi idealini aks ettirdi. Xalq ongining kam rivojlanganligi sharoitida Hindistonning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi feodalizmning eng kuchli qoldiqlari, Gandi xalqqa murojaat qilgan diniy va axloqiy va'z shakli o'z g'oyalarini savodsiz hindlarning keng massivlari uchun qulay qilib qo'ydi. Buni uning hinduizm diniga asoslangan falsafiy qarashlari, islom, xristianlik va boshqa diniy tizimlardan eklektik qarz olish bilan bir qatorda osonlashtirdi. Gandining mashhurligi uning shaxsiy hayotining asetik soddaligi, xalq bilan keng muloqotda bo'lishi (masalan, faqat uchinchi sinfda sayohat qildi, ko'plab hind tillarida so'zlashardi), psixologiyani nozik bilishi, Hindistondagi oddiy odamlar mafkurasidagi o'zgarishlarni tushunishi bilan osonlashdi. 20 Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. - М.: Институт востоковедения РАН, 2010.15 с. 30 Gandi o ziga qo ygan umumiy strategik maqsad mustaqillik yo lidagiʻ ʻ ʻ bosqichma-bosqich va bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlardir. Bu maqsadga erishishning asosiy siyosiy vazifasi hind jamiyatining barcha sinf va siyosiy kuchlarini yagona burjua-millat rahbarligida birlashtirish edi. Shuning uchun u hind jamiyatining sinflari o'rtasidagi kurashga qarshi bo'lib, shahar va qishloqdagi iqtisodiy va ijtimoiy nizolarni sinf tinchligini o'rnatish asosida doimiy ravishda murosaga kelishi tarafdori edi. Hind jamiyatining chuqur diniy va kasta birdamligi sharoitida Gandi ideologiyasi va siyosatida muhim o'rin hindular va musulmonlar, milliy va kasta guruhlarining birligi bilan band bo'ldi. Shu bilan birga, Gandi hind millatchiligining barcha kuchlarining birlashishi va u tomonidan ilgari surilgan dasturni amalga oshirish uchun muvaffaqiyatli kurash faqat ommaviy axborot vositalarining ozodlik harakatidagi keng ishtiroki bilangina mumkinligini aniq tushundi. Mustamlakachi rejimga faol qarshilikni zo ravonlik qilmaslik bilan ʻ birlashtirgan satyagrahada Gandi burjua-milliy kuchlar qo lida harakat ʻ rahbariyatini saqlab turib, xalqning keng qatlamlarini milliy ozodlik harakatiga tortishning universal shaklini ko rdi. ʻ Milliy kapitalistik tadbirkorlikning rivojlanishini faol qo'llab-quvvatlagan Gandining ushbu siyosiy dasturi va taktikasi Hind milliy burjuasi va millatchilik mafkurasiga ega yer egalarining asosiy qismidan keng qo'llab-quvvatlandi. Allaqachon yigirmanchi yillarning boshlarida u Hindiston milliy burjuasining siyosiy rahbari bo ldi. Tarixda Gandining figurasi mustamlakachilikka qarshi ʻ kurashning yangi bosqichida hind burjuasi va arzimas burjua millatchiligining asosiy yo nalishlarining birlashishini aks ettirgandek tuyuldi. ʻ Bundan buyon Gandi inKning oliy ma'naviy rahbari, hind xalqining rasman tan olingan rahbari bo'ldi va mamlakatni Britaniya mustamlakachiligi boshqaruvidan ozod qilish nomidan o'zining zo'ravonliksiz inqilobini boshladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, Gandining o'zi satyagrahani hamkorlik qilmaslikdan 31 ko'ra ancha kengroq tushungan. Ammo Gandi Hindistonda o tkazgan aniq siyosiyʻ satyagraha asosan fuqarolik hamkorlik qilmaslik kampaniyalari edi: Gandining o zi buni hindlarning o z huquqlari uchun kurashining asosiy usuli deb hisoblagan. ʻ ʻ Uning so'zlariga ko'ra, "hamkorlik qilmaslik - jamoatchilik fikrini shakllantirishning eng samarali usuli", hamkorlik qilmaslik ham intizomiy chora, ham fidoyilik va o'z ijobiy qarashlarini hurmat qilishga bo'lgan talabdir", "hamkorlik qilmaslik - bu britaniyaliklarni sharafli shartlarda biz bilan hamkorlik qilishga yoki Hindistonni tark etishga undashga qaratilgan harakatdir" 21 . Agar Gandi tashkil etilgan milliy ozodlik harakatining ma'naviy yetakchisi va de-fakto yetakchisi sifatidagi faoliyatining boshida hindlarning hayotini, qadr- qimmatini va huquqlarini himoya qilish va Britaniya imperiyasi doirasida o'z-o'zini boshqarishga erishishni o'ylab topgan bo'lsa, u kurash davomida u faqat britaniyaliklarning Hindistondan chiqib ketishi, uning to'liq mustaqilligi mamlakatning barcha ijtimoiy muammolarni erkin rivojlanishi va hal qilishini ta'minlay oladi, degan ishonchga keldi. Siyosiy kurash yo'lini bosib o'tayotgan Gandi haqiqatda, avvalo, mustamlakachilik hukmronligiga qarshi kurashda, imperialistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashda, butun imperialistik tizimga da'vat etdi, chunki bu tizim, uning g'oyalariga muvofiq, chuqur axloqsiz edi. Bu umumiy kontekstda anti- imperializmni tushunish kerak (Stepanyants, 1990, s. 89). Gandi jang qilish uchun butun Hindistonni uyg otitdi. Mamlakatning turli ʻ hududlarida kuch ishlatish bilan ommaviy namoyishlar boshlanganida, britaniyaliklar Gandi Hindistonda o'z hukmronligiga qanday qo'rqmas xavf tug'dirayotganini anglab, u bilan muzokaralarga borganida, u yana kampaniyani to'xtatib, Londonda bo'lib o'tgan "Round Table" konferensiyasida ishtirok etishga rozi bo'ldi (1931). 21 Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии. М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; 32 Gandi Hindistonga muvaffaqiyatsiz qaytganidan ko p o tmay, qarshilikʻ ʻ kampaniyasi davom etdi. Biroq Britaniya hukumati hech qanday imtiyoz berish istagini ko rsatmadi. Kongressning 100 mingdan ortiq a'zosi 1932 yil yanvarida ʻ hibsga olingan, Gandi esa qamalgan. U erda u bir necha marta ochlik greviga chiqdi (hukumat tomonidan kommunal qaror qabul qilinishiga qarshi, qo l ʻ tekkizilmasligiga qarshi). Hindiston bo ylab Gandining hayoti xavf ostida ekanligi ʻ haqidagi xabar tarqalgach, kampaniya qoldirildi. Gandi qamoqdan ozod qilindi. Ommaviy harakat boshqaruvini yo qotayotganini his qilgan Gandi 1933 yil may ʻ oyida universal satyagrahani to xtatishga qaror qildi, 1933 yil 1 avgustdan esa ʻ alohida satyagrahani boshlashga qaror qildi. U yana hibsga olindi. Yuzlab kongressmenlar uning ortidan qamoqqa tashlandi. Gandi 1934 yilda qamoqdan ozod etilgan. Hindiston uchun yangi hukumat aktsiyasi nashr etilmaguncha, satyagrahani to'xtatishga qaror qilgan. U INKni tark etib, izdoshlarini konstruktiv dasturni amalga oshirishga bor kuchini sarflashga chaqirdi: uy to qish, hindu-musulmon birligi harakati, qo l tekkizib ʻ ʻ bo lmaydiganlar institutini bekor qilish. ʻ Hindiston mustaqilligi arafasida, Kongress va Pokiston tarafdorlari o'rtasidagi kurash nihoyasiga yetgach, Gandi fratricidal hindu-musulmon qatliomini to'xtatish uchun bor kuchini berdi. 1946 yil avgustda u Kalkuttada bo'lgan. Qonli qatag'on 4 kun davom etgan (Devyatkina, 1970, s. 214). Butun Hindiston Kongressi Qo'mitasining majlisida u Mountbattenning hokimiyatni ikki mustaqil davlat — Hindiston va Pokistonga o'tkazish rejasini yoqlab ovoz berishda uning ko'pchilik ovoziga qo'shildi 22 . Gandining bevosita qo llab-quvvatlashi bilan Hindistonning birinchi ʻ hukumatiga Javoharlal Nehru rahbarlik qilgan. O sha paytda INC raisi Acharia ʻ Kripalani Gandini "millatimiz vatani", Javoharlal Nehruni esa Millatga murojaatida deb atadi. 22 Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 33 Shunday qilib, ikkinchi bobni xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, Hindiston Milliy Kongressining shakllanishi Hindistonning davlat boshqaruvida mamlakatning eng muhim siyosiy institutlaridan biri sifatida muhim rol o'ynaydi. 34 XULOSA Umuman olganda, Hindistonda mustamlakachi davlatning iqtisodiy siyosati qarama-qarshilik bilan xarakterlandi: bir tomondan, yangi iqtisodiy hududlarni rivojlantirish, yangi kommunikatsiya vositalari rag'batlantirildi, qishloq aholisining parchalanishi yuz berdi, boshqa tomondan, dehqon xo'jaligini feodal-soliq ekspluatatsiyasi kuchaydi va yer egalarining xususiy mulki mustahkamlandi, payvandlashda o'z yerlarini ijaraga oldi va aslida dehqonlarni qul qilish usullarini joriy etdi. Hindistonning bir tomondan Angliyaning agrar va xom ashyo qo'shimchasiga aylanishi mamlakatda kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo'lishiga ob'ektiv asos yaratdi, ikkinchi tomondan, milliy ishlab chiqarishning rivojlanishi yo'lida o'rnatilgan har xil feodal vestig va to'siqlarning saqlanib qolishi Hindiston iqtisodiyotining rivojlanishiga to'sqinlik qildi. Angliya mustamlakachiligining haqiqiy asosini iqtisodiy ekspluatatsiya va irqiy kamsitish tashkil etgan. Hindistondagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar rivoji, chet ellik ozchiliklarining ustunligi va hindlarning aksariyat qismining iqtisodiy manfaatlariga beparvoligi bilan baholash mumkin. Bundan tashqari, XX asr arafasida mamlakatni ocharchilik qamrab oldi. O'n millionlab odamlar bundan aziyat chekishgan. Bundan tashqari, shu bilan birga, vabo epidemiyasi boshlanib, undan olti milliondan ortiq odam vafot etdi. Hind xalqining ayanchli ahvolini nafaqat hindlar, balki ko'plab xorijiy tadqiqotchilar ham tasdiqladilar. Amerikalik tarixchi Uill Dyurant "Hindistondagi dahshatli qashshoqlik chet el hukumatining siyosatidir, uni oqlash mumkin emas ... Angliyaning Hindistondagi hukmronligi falokat va jinoyat ekanligi to'g'risida ko'plab dalillar mavjud". Bu musulmon hukmronligidan (Boburiylar) butunlay farq qiladi, deb yozgan Dyurant. Musulmon bosqinchilar qolish uchun kelishdi va ularning avlodlari Hindistonni o'z uyi deb atashdi. Ular soliq sifatida olgan narsalarini Hindistonda hunarmandchilikni, qishloq xo'jaligini va boshqa sohalarni rivojlantirishga, adabiyot va san'atni boyitishda sarfladilar. "Agar Angliya ham 35 xuddi shunday yo'l tutganida, Hindiston bugun obod mamlakat bo'lar edi. Ammo uning hozirgi talon-taroj qilinishi umuman chidab bo'lmas holatdir. Britaniya yil sayin eng buyuk va muloyim xalqlardan birini yo'q qilmoqda". 36 Foydalanilgan adabiyotlar I. Raxbariy adabiyotlar 1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b. 2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. II. Asosiy adabiyotlar 1. Сдасюк Г . В . Индия . География хозяйства. М.: Мысль, 1975, с. 18-20, 32. 2. Растянников В.Г., Дерюгина И.В. Модели сельскохозяйственного роста в ХХ веке. Индия, Япония, США, Россия, Узбекистан, Казахстан. М.: ИВ РАН, 2004, с. 78. 3. Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. - М.: Институт востоковедения РАН, 2010.15 с. 4. Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии. М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; 5. Алаев Л.Б. Индия: Национально-освободительное движение и обострение конфессиональных разногласий // История Востока. Т. 6. Восток в новейшее время: 1914-1945 гг. Р.Г. Ланда (отв. ред). М .: Вост . лит ., с . 307-311; Thorner Daniel. Land and Labour in India. New Delhi: Asia Publishing House, 1974, p. 109. 37 7. Павлов В . И . Формирование индийской буржуазии . М.: Изд. восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279. 8. Гордон Л.А. Из истории рабочего класса Индии. М., 1961, с. 127-148; 9. Комаров Э.Н. Материальное положение промышленного пролетариата Бенгалии и неко -торые вопросы его формирования // Ученые записки Института востоковедения АН СССР. Т. 5. М., 1953. 10. Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. - М.: Институт востоковедения РАН, 2010.16 с. 11. Keith A.B., ed. Speeches and Documents on Indian Policy 1750-1921. Vol. 1, Oxford, 1922, p. 383; 12. Metcalf T.R. The Aftermath of Revolt. India 1857-70. Princeton (New Jersey), 1964, p. 129, 133; 13. Юрлова Т.Ф. Народное восстание 1857-1859 гг. в Индии и английское общество. М.: «Наука», 1991, с. 121, 124; 14. Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии, с. 67. 15. Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York, 1930, p. 55. 16. Pulatov, Sh., Madalimov, T., Mullajonov, I., Qodirov, M., & Valiyev, L. (2020). Some Characteristics of Modern Indian Philosophy. International Journal of Multidisciplinary Research and Publications, 2(11), 47-49. 17. Pulatov Sh.N. Sankhya-ancient Indian philosophical school. //PUSTAK BHARATI RESEARCH JOURNAL// JAN-June. ISSUE Toronto, Canada. No: 1- 2, 2020. 38 18. Пулатов Ш . Н . Х , индистоннинг илк мустакиллик даври тарихининг урганилиши // Хорижий шарк мамлакатлар тарихий жараёнлари ва уларни урганишнинг долзарб муаммолари .// илмий - амалий конференцияси материаллари . Тошкент . 2020. 217-221 бет . III.internet manbalar 1. http://www.kutubxona.uz 2. http://www.literature.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.alishernavoiy.uz 39

              MUNDARIJA

Kirish............................................................................................................................... 3

I BOB. X1X NING IKKINCHI YARMIDA HINDISTON..........................................7

1.1 Spohiylar isyonidan so'ng mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi..................................7

1.2. Hindiston Milliy Kongressi va uning oqimlari.........................................................14

II BOB. XX ASR BOSHIDA MUSTAMLAKA HOKIMIYATI VA OZODLIK HARAKATINING ICHKI SIYOSATI.......................................................................20

2.1 1905-1906-yillarda inqilobiy ko'tarilish...................................................................20

2.2.  M. K. Gandi ozodlik harakatining boshida............................................................26

Xulosa..............................................................................................................................34

Adabiyotlar.................................................................................................................... 35

Sotib olish