Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	124.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari

Sotib olish

Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari
Mundarija:
Kirish
1.Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari…………2-21
2.Schyotlar to‘g‘risida tushuncha va ularning tuzilishi………….22-27
3.Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha…………………………28-33
4.Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning
xuquqiyme’yoriy asoslari. Xarajatlarni guruhlanishi………………………….34-42
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar

Kirish
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish sharoitida turli mulkchilikka
asoslangan tashkiliy-iqtisodiy jihatdan bir-biridan farq qiluvchi ko‘plab xo‘jalik
yurituvchi subektlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratildi. SHu munosabat bilan
xo‘jalik yurituvchi subektlarda buxgalteriya hisobning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi va
uning ustidan nazoratning samarali mexanizmini ishlab chiqish hozirgi kunning
dolzarb vazifalaridan biridir. Xususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida
xo‘jalik yurituvchi subektlarda hisob tizimining naqadar to‘g‘ri yuritilishi,
xo‘jalikning iqtisodiymoliyaviy faoliyatini o‘rganish va uning holatiga xolisona
baho berish, shuningdek iqtisodiy ko‘rsatkichlarning samaradorligini aniqlash
hamda nazoratini o‘rganish bugungi kunda talaba yoshlarga muhim dastur
vazifasini o‘taydi. Iqtisodiyotni chuqurlashtirish jarayonida xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning iqtisodiy faoliyatini makro va mikro darajada tahlil qilib, kelgusida
ishlab chiqarish (ish va xizmat) ning hajmini bashoratlash, shuningdek,
samaradorlikka erishish uchun muhim bo‘lgan qarorlar qabul qilish “Buxgalteriya
hisobi” fanining metodikasini yanada takomillashtirib borishni taqozo etadi. Tahlil
natijasida olingan muhim qarorlar bevosita xo‘jalikning boshqaruv tizimini
yaxshilash bo‘lsa, ikkinchidan ushbu ma’lumotlar tashqi foydalanuvchilarning
xo‘jalik faoliyatiga bo‘lgan qiziqishiga hamda qo‘shimcha investitsiyaning kirib
kelishiga zamin yaratadi. SHu jihatdan “Buxgalteriya hisobi” fanini o‘zlashtirish
jarayonida talabalar bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari hamda
qonuniyatlarini hisobga olgan holda bu fanning mohiyati va ahamiyatini har
tomonlama mukammal o‘rganish zaruriyatini belgilab berdi. “Buxgalteriya hisobi”
fanining maqsadi - talabalarga buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit
bo‘yicha ilmiy-nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, shuningdek ushbu bilimlarni
amaliyotga tatbiq etish asosida foydalanuvchilar uchun zaruriy ma’lumotlarni
shakllantirish, boshqaruv tizimi uchun zarur bo‘lgan qarorlarni qabul qilish,
korxonaning iqtisodiy-moliyaviy holatini tahlil etish, 4 amalga oshirilayotgan
iqtisodiy jarayonlarning nazoratini yuritish borasidagi ko‘nikmalarni
shakllantirishdan iboratdir. Jahon talablariga javob beradigan, xalqaro tamoyillar

va qoidalarga mos keladigan, O‘zbekistonda buxgalteriya hisobini rivojlanishini
huquqiy asoslarini ta’minlovchi qonun zarur edi. 1 Qonun buxgalteriya hisobini
tashkil etish, buxgalteriya hujjatlari va registrlari, aktiv va majburiyatlarni
inventarizatsiya qilish va baholashning asosiy prinsiplari va qoidalari, o‘z va
qarzga olingan kapitalning hisobi, moliyaviy hisobotlar oldiga qo‘yilgan vazifalar,
maqsad va talablarni belgilab berishini talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi
hududida amal qilayotgan qonuniy va me’yoriy hujjatlar barcha xo‘jalik yurituvchi
subektlar uchun hisob siyosati me’yorlarini huquqiy ta’minlovchi asosiy hujjat
bo‘lib hisoblanadi. 2 SHu boisdan, ushbu hujjatlar va bozor munosabatlari
talablaridan kelib chiqib, buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit ixtisosligi
bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlash hamda ularni o‘qitishni talab qiladi. SHu
jihatdan, «Buxgalteriya hisobi» fanining ushbu nashri iqtisodiy sohada ta’lim
olayotgan talabalar, buxgalterlarning kasb malakasi va bilim darajasini oshirish
muammolarini yechishga qaratilganligidir.

1.Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish sharoitida turli mulkchilikka
asoslangan tashkiliy-iqtisodiy jihatdan bir-biridan farq qiluvchi ko‘plab xo‘jalik
yurituvchi subektlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratildi. Shu munosabat bilan
xo‘jalik yurituvchi subektlarda buxgalteriya hisobning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi va
uning ustidan nazoratning samarali mexanizmini ishlab chiqish hozirgi kunning
dolzarb vazifalaridan biridir. Xususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida
xo‘jalik yurituvchi subektlarda hisob tizimining naqadar to‘g‘ri yuritilishi,
xo‘jalikning iqtisodiymoliyaviy faoliyatini o‘rganish va uning holatiga xolisona
baho berish, shuningdek iqtisodiy ko‘rsatkichlarning samaradorligini aniqlash
hamda nazoratini o‘rganish bugungi kunda talaba yoshlarga muhim dastur
vazifasini o‘taydi. Iqtisodiyotni chuqurlashtirish jarayonida xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning iqtisodiy faoliyatini makro va mikro darajada tahlil qilib, kelgusida
ishlab chiqarish (ish va xizmat) ning hajmini bashoratlash, shuningdek,
samaradorlikka erishish uchun muhim bo‘lgan qarorlar qabul qilish “Buxgalteriya
hisobi” fanining metodikasini yanada takomillashtirib borishni taqozo etadi. Tahlil
natijasida olingan muhim qarorlar bevosita xo‘jalikning boshqaruv tizimini
yaxshilash bo‘lsa, ikkinchidan ushbu ma’lumotlar tashqi foydalanuvchilarning
xo‘jalik faoliyatiga bo‘lgan qiziqishiga hamda qo‘shimcha investitsiyaning kirib
kelishiga zamin yaratadi. Shu jihatdan “Buxgalteriya hisobi” fanini o‘zlashtirish
jarayonida talabalar bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari hamda
qonuniyatlarini hisobga olgan holda bu fanning mohiyati va ahamiyatini har
tomonlama mukammal o‘rganish zaruriyatini belgilab berdi. “Buxgalteriya hisobi”
fanining maqsadi - talabalarga buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit
bo‘yicha ilmiy-nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, shuningdek ushbu bilimlarni
amaliyotga tatbiq etish asosida foydalanuvchilar uchun zaruriy ma’lumotlarni
shakllantirish, boshqaruv tizimi uchun zarur bo‘lgan qarorlarni qabul qilish,
korxonaning iqtisodiy-moliyaviy holatini tahlil etish, amalga oshirilayotgan
iqtisodiy jarayonlarning nazoratini yuritish borasidagi ko‘nikmalarni
shakllantirishdan iboratdir. Jahon talablariga javob beradigan, xalqaro tamoyillar

va qoidalarga mos keladigan, O‘zbekistonda buxgalteriya hisobini rivojlanishini
huquqiy asoslarini ta’minlovchi qonun zarur edi. 1 Qonun buxgalteriya hisobini
tashkil etish, buxgalteriya hujjatlari va registrlari, aktiv va majburiyatlarni
inventarizatsiya qilish va baholashning asosiy prinsiplari va qoidalari, o‘z va
qarzga olingan kapitalning hisobi, moliyaviy hisobotlar oldiga qo‘yilgan vazifalar,
maqsad va talablarni belgilab berishini talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi
hududida amal qilayotgan qonuniy va me’yoriy hujjatlar barcha xo‘jalik yurituvchi
subektlar uchun hisob siyosati me’yorlarini huquqiy ta’minlovchi asosiy hujjat
bo‘lib hisoblanadi. Shu boisdan, ushbu hujjatlar va bozor munosabatlari
talablaridan kelib chiqib, buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit ixtisosligi
bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlash hamda ularni o‘qitishni talab qiladi. Shu
jihatdan, «Buxgalteriya hisobi» fanining ushbu nashri iqtisodiy sohada ta’lim
olayotgan talabalar, buxgalterlarning kasb malakasi va bilim darajasini oshirish
muammolarini yechishga qaratilganligidir.
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyoti bozor munosabatlarini
erkinlashtirish yo‘li orqali rivojlanmoqda. Bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish,
davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish, mulkchilikning turli -
tuman shakllaridagi korxonalarini yaratish hamda sog‘lom raqobatchilikni
rivojlantirish asosida amalga oshiriladi. Yirik ijtimoiy ishlab chiqarish yuqori
sifatli ishlab chiqarishni va boshqarishni talab qiladigan raqobatsiz rivojlana
olmaydi. Korxonalarni boshqarish, uning oldiga qo‘yilgan reja ko‘rsatkichlariga
doir vazifalarni bajarish maqsadida xo‘jalik faoliyati ustidan kundalik kuzatib
borishni talab qiladi. Bunday kuzatish va boshqarish xo‘jalik hisobi yordamida
amalga oshiriladi. Korxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyati ustidan rahbarlik
qilish hamda ishlab chiqarishning borishini boshqarish maqsadida axborotlarni
olish uchun faqat kuzatuvni amalga oshirishning o‘zi kifoya qilmaydi. Olingan
ma’lumotlarni o‘lchash, ya’ni menejerlarga zarur bo‘lgan ma’lum bir miqdoriy
ko‘rsatkichlarda ifodalash lozim bo‘ladi. Undan so‘ng bu ko‘rsatkichlar
boshqarishga zarur bo‘lgan yo‘nalishda axborotni guruhlash, korxonalar faoliyatini

keyinchalik baholash va axborotning saqlanishini ta’minlash hamda auditni tashkil
qilish maqsadida hisobning tegishli registrlarida ro‘yxatga olinishi lozim.
Demak, hisob deganda olingan ma’lumotlardan ma’lum bir amaliy yoki ilmiy
maqsadlarda keyinchalik foydalanish uchun yoki boshqa voqealar, harakatlar,
dalillarni qayd etishni tushunmoq kerak. SHuni ta’kidlamoqchimizki, xo‘jalik
hisobi barcha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish davrida bir xil bo‘lmagan. SHuning
uchun ham xo‘jalik hisobi uning oldiga qo‘yilgan talablariga mos shaklda ijtimoiy
rivojlanishning har bir bosqichida doimo o‘zgarib borgan. Ishlab chiqarish usuli va
boshqarish tizimining o‘zgarishi iqtisodiy hamda siyosiy tuzum o‘zgarishiga olib
keladi. Bu esa o‘z navbatida, xo‘jalik faoliyati ustidan rahbarlik qilish, uni amalga
oshirish, nazorat qilish usullarining o‘zgarishiga, demak, xo‘jalik hisobining ham
o‘zgarishiga olib keladi. Ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichida xo‘jalik hisobi
o‘z maqsadi, vazifasi, shakllari va tashkiliy xususiyatlariga egadir. Bozor
munosabatlari sharoitida u har doim aniq ifodalangan boshqaruv xarakteriga ega.
Shunday qilib, kishilik jamiyatining rivojlanishi xo‘jalik hisobining mazmunini
aniqlab, uning o‘zgarishiga sharoit yaratib beradi, ya’ni uni u xizmat qilayotgan
boshqarish mexanizmining xususiyatlariga bog‘liq holda tarixan shartli qilib
qo‘yadi. Xo‘jalik hisobi insoniyat rivojlanishining har bir bosqichidagi xo‘jalik
faoliyatini tashkil qilish xususiyatlarini aks ettiradi. Bundan xulosa qilish
mumkinki, xo‘jalik hisobi, xo‘jalik operatsiyalarini miqdoriy aks ettirishidan
tashqari ularga sifat tavsifini ham beradi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, xo‘jalik
hisobini quyidagicha ta’riflash mumkin: Xo‘jalik hisobi deb xo‘jalik faoliyatining
rivojlanish istiqbollarini aniqlash, uni boshqarish va nazorat qilish maqsadida shu
jarayonni miqdoriy (qiymat, mehnat) aks ettirish va sifat jihatidan tavsiflashga
aytiladi. Xo‘jalik hisobi to‘g‘risidagi umumiy fikrni aniqlashtirish va uning tarixiy
xususiyatini yaxshiroq tushunib olish uchun davlat monopoliyasi mulkchiligi va
bozor iqtisodiyoti rivojlanishi sharoitidagi uning mazmunini ko‘rib chiqish lozim.
Bunda ulardagi amal qilayotgan iqtisodiy qonunlarning xususiyatlaridan kelib
chiqish lozim, chunki hisobning o‘ziga xos xususiyatlari mana shu qonunlar bilan
belgilanadi.

Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olish asosiy iqtisodiy maqsad
bo‘lib hisoblanadi. Demak, tadbirkorlar tomonidan o‘z korxonalaridan foyda olish
bozor iqtisodiyotida xo‘jalik faoliyatining bosh rag‘batini anglatadi. Asosiy
iqtisodiy qonun xo‘jalik faoliyatining maqsadini, demak, xo‘jalik hisobining ham
maqsadini belgilaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkdorlar xo‘jalik hisobidan
maksimal darajada foyda undirish va o‘stirish uchun foydalanadi va bunda mulk
egalari uning yordamida qo‘yilgan mablag‘lar va kapitalning yuqori samarali
ishlatilishi ustidan kuzatishni amalga oshirishga harakat qilishadi. Bozor
iqtisodiyotidagi xo‘jalik hisobining maqsadi foydaning shakllanish jarayoni
ustidan kuzatish hisoblanib, uning yordamida tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini
oshirish, mahsulot (ish, xizmat)lar sifatini yaxshilash hamda yaratilgan mahsulot
tannarxini kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
ishlab chiqarish vositalarining katta qismiga ega bo‘lgan tadbirkorlarning
manfaatiga rioya qilinadi. Xo‘jalik hisobidan ham xuddi shu yo‘nalishda
foydalaniladi. Uning yordamida tadbirkorlar ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishning yangidan - yangi vositalarini topib, amalga oshirilayotgan faoliyatdan
eng yuqori yutuqlarga ega bo‘ladilar va ularni olish yo‘llarini aniqlaydilar.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyotida xo‘jalik hisobidan, asosan tadbirkorlar - mulk
egalari manfaati uchun foydalaniladi. SHuni ta’kidlash lozimki, bunda xo‘jalik
hisobi tadbirkorlar uchun nafaqat hisobot tuzish uchun qurol bo‘libgina qolmay, u
eng avvalo korxona faoliyatining yuqori samaradorlikka erishishi uchun ishab
chiqarishni boshqarish quroli sifatida xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
xo‘jalik hisobining ko‘rsatkichlari ichki va tashqiga bo‘linib, axborotdan ham
tashqi hamda ichki qiziquvchilar-menejerlar tomonidan foydalaniladi. Tabiiyki,
xo‘jalik hisobining bu ma’lumotlari mulkchilikning har xil shakldagi hamda
sog‘lom raqobatchilikning rivojlanishi sharoitida obektiv ravishda tashqi - e’lon
qilinadigan va ichki - tijorat siri hisoblangan qismlarga bo‘linishi kerak. Buni
yuzaga chiqarish uchun tijorat sirini himoya qiluvchi qonun ishlab chiqilishi kerak
bo‘ladi. Bunday qonun tadbirkorlarga o‘z korxonalarining ishi bilan tanishish
uchun faqat tashqi foydalanuvchilarga mo‘ljallangan axborotni berish va tijorat siri

hisoblangan ichki axborotni saqlab qolish huquqini beradi. SHu bilan birga
ta’kidlash lozimki, tadbirkorlarning xo‘jalik faoliyati o‘z maqsadlariga munosib
ravishda axborotlarda buzib ko‘rsatishning oldini olish uchun bozor munosabatlari
mexanizmining zarur shartlaridan hisoblangan mustaqil auditorlik faoliyati keng
rivojlantirilishi kerak. Ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik sharoitida
mulk egalarining mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqqan ichki rejalashtirish o‘z
rivojini topishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik hisobi har bir tadbirkor
tomonidan o‘zining xohishiga qarab tashkil qilinib, umumbelgilangan talablarga
rioya qilish bilan birga boshqarishning ma’muriy - buyruqbozlik tizimiga xos
bo‘lgan qat’iy tartibga solingan hisobning o‘rniga davlat tomonidan qo‘yiladigan
tartibotini minimumgacha kamaytirib boradi. Xo‘jalik hisobining umumiy uslubiy
asoslariga rioya qilish sharoitida, uning nafaqat shakllari va tashkil qilinishi har xil
bo‘lmay, hattoki, hisob ko‘rsatkichlarini olish uslubiyati ham har xil bo‘lishi
mumkin. Natijada xar xil mulk egalari ixtiyorida bo‘lgan korxonalardagi bir xil
turdagi ko‘rsatkichlar har xil yo‘l bilan ishlab chiqilishi mumkin, lekin e’lon
qilinadigan hisobotdagi ma’lumotlarning solishtiruvchanligini ta’minlash uchun
moliyaviy hisobga ilova qilingan tushuntirish xatida korxona tomonidan qabul
qilingan hisob siyosati haqida izohlar keltirilishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoiti
mulkchilik tuzilishining o‘zgarishi, turli tavakalchilik va noma’lumliklarning
yuzaga kelishi, investitsiya, qimmatli qog‘ozlar, o‘z aksiyalarini chiqarish va
sotish, valyuta va ko‘chmas mulk muomalalarining vujudga kelishi bilan
ifodalanadi. Bunday sharoitda korxona bozor konyukturasini o‘rganadi, o‘z
faoliyatini mustaqil rivojlantiradi, iste’molchilarni qidirib topish bilan
shug‘ullanadi, tovar ish va xizmatlarni, korxonalarning sotish narxini o‘zi
belgilaydi, tijorat banki kreditlari va boshqa investorlarning mablag‘larini jalb
qiladi. Bunday faktlarni to‘g‘ri hisobga olish va boshqarish, shuningdek, barqaror
rivojlanishini ta’minlash uchun axborotlarni yig‘ish va ishlab chiqishning samarali
tizimi zarur. Buxgalteriya hisobida xo‘jalik operatsiyalari o‘lchov obekti bo‘lib
hisoblanadi. Ular firmaning moliyaviy ahvoliga ta’sir qiladigan xo‘jalik hayotining
hodisalaridir. Operatsiyalar ikki tomonlama bo‘lib, mustaqil sheriklar o‘rtasida

qiymatliklarni almashtirishdan yoki bir tomonlama, stanok va asbob-uskunalarning
eskirishi, foizlar bo‘yicha summalarning doimiy jamg‘arilishi va boshqalardan
iborat bo‘lishi mumkin. Xo‘jalik hisobi tomonidan qamrab olinadigan obektlar
raqam ko‘rsatkichlari vositasida aks ettiriladi. Ularni olish uchun xo‘jalik hisobida
moddiy, mehnat va qiymat o‘lchovlari qo‘llaniladi. Moddiy o‘lchov ma’lumotlarni
sanash, tortish, o‘lchash yo‘li bilan olish uchun xizmat qiladi. Bu uzunlik (metr,
santimetr, millimetr), og‘irlik (gramm, kilogramm, tonna), hajm (kvadrat metr, litr,
kubometr) va boshqa o‘lchamlardir. Ulardan qaysi birini tanlash hisobga
olinadigan obektlarning xususiyatiga bog‘liq. Moddiy o‘lchovlardan asosan tovar
moddiy qiymatliklarning miqdorini hisobga olishda foydalaniladi. Ular zaxiralar
darajasining eng muvofiqligi va moddiy resurslarning but saqlanishi ustidan
nazorat qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har xil navlarini va
nomlari bo‘yicha hisobga olishda ulardan foydalanish nafaqat miqdoriy
ko‘rsatkichlarini bera qolmay, shu qiymatliklarning sifat tavsifini ham beradi.
Lekin ulardan faqat bir turdagi buyumlarni hisobga olish uchun foydalanish
mumkin. Turli xil bo‘lgan predmetlarning natura ko‘rsatkichlarini jamlash mumkin
emas. Demak, moddiy o‘lchovlari yordamida korxonaning moddiy qiymatliklarini
tavsiflovchi umumlashtirilgan ko‘rsatkich olinishi mumkin emas.
Mehnat o‘lchovi sarflangan mehnat miqdorini hisoblab chiqish uchun
qo‘llaniladi va kishi-kuni, kishi-soati birliklarida ifodalanadi. Mehnat o‘lchovi
yordamida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari, korxona xodimlarining ish haqi
hisoblab chiqiladi, ishchilarning ishlab chiqarish normalari belgilanadi va nazorat
qilinadi. Bu o‘lchov ko‘pincha moddiy o‘lchovi bilan birgalikda qo‘llaniladi.
Masalan, ishlab chiqarishning normalarini bajarilishini nazorat qilishda
mahsulotning u yoki bu miqdorini ishlab chiqarish uchun qancha vaqt
sarflanayotganligi hisoblab chiqiladi; mehnat unumdorligini hisoblab chiqishda -
ularning vaqt birligidagi (kun, soat) ishlab chiqarish miqdori qancha ekanligi va
hokazolar hisoblab chiqiladi. Shunday qilib, mehnat o‘lchovi yordamida u yoki bu
jarayondagi mehnat sarflarining samaradorligi aniqlanadi.

Natura o‘lchovlaridan farqli o‘laroq, mehnat o‘lchovlari ayrim hollarda,
masalan, mahsulotning har xil turlarini ishlab chiqarishga qilingan mehnat sarflari
miqdorini aniqlash uchun foydalaniladigan normalashtirilgan vaqt ko‘rsatkichlarini
hisoblab chiqish yo‘li bilan har xil bo‘lgan hajmlarni o‘zaro solishtirish imkonini
beradi. Ish vaqtidan universal o‘lchov birligi sifatida mehnat sarflarini bevosita
hisobga olish uchun foydalaniladi.
Qiymat o‘lchovi hisob obektlarini yagona, bir xil ifodalashda qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasida pul o‘lchovi vazifasini so‘m va uning qismi bo‘lgan
tiyin bajaradi. Qiymat o‘lchov yordamida har xil bo‘lgan xo‘jalik mablag‘lar va
jarayonlarning umumlashtirilgan ko‘rsatkichlari, masalan, korxonadagi har xil
materiallarning umumiy hajmi yoki undagi ishlab chiqarilayotgan mahsulotga
qilingan barcha xarajatlarning umumiy summasi hisoblab chiqiladi. Qiymat
o‘lchovidan foydalanish qiymat qonunining mavjudligi bilan belgilanadi, chunki
unda xo‘jalik faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichlari faqat pul shaklida
ifodalanishi mumkin.
Qiymat o‘lchovi yordamida korxona faoliyatini rejalashtirish hamda korxona
va uning tarkibiy qismi faoliyati natijalari ustidan nazorat amalga oshiriladi. U
korxona va tashkilotlarning kredit va hisob-kitob aloqalarini ifodalovchi vosita
bo‘lib hisoblanadi.
Binobarin, pul o‘lchovi xo‘jalik faoliyatining eng muhim bo‘lgan miqdoriy va
sifat ko‘rsatkichlari hisoblangan ishlab chiqarish hajmi, foyda, rentabellik,
likvidlik korxonaning to‘lov qobiliyati va boshqa ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish
uchun zarurdir. Qiymat o‘lchovi hisobda ko‘pincha moddiy va mehnat o‘lchovlari
bilan birgalikda qo‘llaniladi.
Xo‘jalik hisobining uch turi mavjud: operativ, statistik va buxgalteriya hisobi.
Operativ hisob- ayrim xo‘jalik operatsiyalari va jarayonlarini bevosita ular
sodir bo‘layotgan vaqtida boshqarish maqsadida joriy kuzatish va nazorat qilish
tizimi bo‘lib hisoblanadi. Bu hisobning korxona va uning tarkibiy bo‘linmalariga
joriy rahbarlik qilish maqsadida ma’lumotlarni operativ ravishda olish va ulardan
foydalanish uning farq qiladigan belgisi hisoblanadi. Operativ hisob turli-tuman

xo‘jalik xodisalarni o‘z ichiga olib, u joriy rahbarlik qilish uchun boshqaruv
aparatini asosan ishlab chiqarish - texnika xususiyatidagi ko‘rsatkichlar bilan
ta’minlaydi. U mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha topshiriqlarning
bajarilayotganligi, xarajatlar normativlaridan kundalik chetga chiqishlar, ish
kuchidan foydalanish va asbob-uskunalarning yuklanganlik darajasi,
shartnomalarga rioya qilinishi - mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan
tuzilgan kontraktlarning bajarilishi haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.
Operativ hisobda o‘lchovlarning hamma turlari - moddiy, mehnat va qiymat
o‘lchovlaridan foydalaniladi. Lekin hisobning bu turi asosan bir turdagi
operatsiyalarni aks ettirganligi va undan umumlashtirilgan ko‘rsatklchlar talab
qilinmaganligi sababli, unda asosan moddiy va mehnat o‘lchovlaridan
foydalaniladi. Nazoratning operativligini ta’minlash uchun xo‘jalik
operatsiyalarining borishi haqidagi axborotni tezroq olish kerak bo‘ladi. Shuning
uchun operativ hisobning ma’lumotlari iloji boricha osonroq yo‘l bilan qayd
qilinishi mumkin. Ularni bevosita kuzatish yo‘li bilan etkazishadi, telefon, faks,
modem orqali, kompyuter aloqasi yordamida va boshqa yo‘llar bilan xabar
qilishadi. Hozirgi vaqtda operativ axborotni olish uchun mexanika va avtomatik
o‘lchov, tartibga soluvchi asboblar, moslamalardan foydalanish tobora kengayib
bormoqda. Hisobni bunday tashkil qilish xo‘jalik operatsiyalarining borishi ustidan
ularning amalga oshirilishi vaqtida bevosita boshqarish imkonini beradi. Operativ
hisobning ma’lumotlaridan mutlaq aniqlik talab etilmaydi, chunki ularning asosiy
vazifasi - kuzatilayotgan obektlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tezlik bilan
xabar qilishdir. SHuning uchun amaliyotda operativ hisobdan faqat taxminiy
axborotni olish bilan kifoyalanadilar. Lekin bu axborot etarli darajada to‘g‘ri
bo‘lishi kerak, zeroki, unga qarab sodir bo‘lgan o‘zgarishlarning hajmi va tavsifi
haqida ishonchli xulosa qilib, xatosiz bo‘lgan boshqaruv qarorlarni qabul qilish
mumkin bo‘lsin. Operativ hisob korxonaning har xil bo‘linmalari - bo‘limlari,
sexlari, omborlari va hokazolar tomonidan yuritiladi. Operativ axborot yordamida -
menejerlar ishlab chiqarish, foyda bo‘yicha topshiriqni bajarilishining borishi,
korxonani ta’minlash va mahsulot sotishi bo‘yicha topshiriqlarning bajarilishi,

tovar moddiy qiymatliklar zaxirasining darajasi hamda boshqa korxonalar,
tashkilotlar, muassasalar bilan hisob kitoblarning holati va borishi haqidagi
ma’lumotlarni olishda foydalanishadi. Operativ hisob korxonani ishchi kuchi bilan
ta’minlanganligi, uning harakati, xodimlarning malakasini oshirish va boshqalar
ustidan nazorat qilish uchun zarurdir. Sexlar, omborlar va boshqa bo‘linmalar
xodimlari undan ma’lum xo‘jalik qismidagi topshiriqlarning bajarilishi haqidagi
ma’lumotlar olishadi. Operativ hisobdan ishlab chiqarish bo‘linmalarida sodir
bo‘layotgan operatsiyalar yoki jarayonlarning borishi haqidagi axborotlarni olishda
keng foydalaniladi. Bu erda u maxsus grafiklar, xabarchi taxtalar va boshqalar
yordamida amalga oshiriladi. Operativ hisobning ba’zi ma’lumotlaridan faqat
korxonaning tarkibiy qismidagina foydalanilmay, ulardan boshqaruv organlarida
ham foydalaniladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilib, ichki operativ hisobot
tarkibiga kiritilishi mumkin. Operativ hisobotning ko‘rsatkichlari ayrim tarmoqlar
va butun xalq xo‘jaligi miqyosida tegishli jarayonlarning borishi ustidan kuzatish
va axborotni umumlashtirish uchun xizmat qiladi.
Xo‘jalik jarayonlari ma’lum mablag‘lar zaxirasini talab etadi. Shuning uchun
ham, ishlab chiqarish korxonalari imoratlar, mashinalar, uskunalar, materiallar, pul
mablag‘lari, nomoddiy aktivlar va shu kabi boshqa mablag‘larga ega bo‘ladi.
Korxona mablag‘larining manbalari davlat jamg‘armasidan, aksiyalarni chiqarish
va sotishdan, muassislarning badallaridan, banklarning kreditlari hamda boshqa
korxonalar va tashkilotlardan olingan qarzlar hisobidan, foydadan va boshqalardan
tashkil etiladi. Xo‘jalik faoliyatini to‘g‘ri boshqarishda korxonaning qanday
mablag‘larga egaligi, ularning joylashuvi hamda bu mablag‘lar manbalari va
maqsadlarini bilish kerak. SHunga qarab korxonaning barcha mablag‘lari ikki
qismga guruhlanadi: birinchidan, ularning turlari hamda joylashganligiga qarab va
ikkinchidan, tashkil topish manbai va qanday maqsadlarga yo‘naltirilganligiga
qarab.
Mablag‘larning turlari va joylanishi bo‘yicha guruhlash korxonaning xo‘jalik
faoliyati xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Sanoat korxonalariga birinchi navbatda
ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun mablag‘lar bo‘lishi kerak.

Undan tashqari u operatsiya jarayonining ikki - ta’minot va sotish bosqichida
ishlatiladigan mablag‘larga ega bo‘lishi kerak. Odatda korxonalar o‘z
xodimlarining ehtiyojlariga xizmat qiladigan noishlab chiqarish sohasidagi
mablag‘larga ham ega bo‘ladi. SHunday qilib, korxona mablag‘lari o‘zlarining
turlari va joylashishi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: -iishab chiqarish
vositalari; -operatsiya sohasidagi mablag‘lar; -noishlab chiqarish sohasidagi
mablag‘lar. Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat buyumlaridan
iborat bo‘ladi. Mehnat vositalari - insonning yaratayotgan buyumlariga o‘z ta’sirini
o‘tkazuvchi vositalar hisoblanadi. Mehnat vositalari tarkibida ishlab chiqarish
qurollari etakchi rolni o‘ynaydi. Ishlab chiqarish qurollari yordamida ishchilar
mehnat buyumlarining tashqi ko‘rinishini o‘zgartiradilar, ularga yangi tus beradilar
va mehnat mahsuliga aylantiradilar. Mehnat vositalariga, shuningdek imoratlar,
inshootlar, transport vositalari va xo‘jalik jihozlari ham kiradi. Ular ishlab
chiqarish jarayonini normal amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratib, uni
to‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi. Barcha mehnat vositalarining xususiyatlari
shundan iboratki, ular mahsulotni tayyorlash jarayonida uzoq muddat davomida
qatnashadilar, ko‘plab ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat qiladilar va shu bilan
birga o‘z tashqi ko‘rinishlari, xususiyatlarini o‘zgartirmasdan saqlab qoladilar.
Ayni bir vaqtda mehnat vositalari o‘z qiymatini asta-sekin ishlab chiqarilgan
mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar tannarxiga, davr xarajatlariga o‘tkazadilar.
Bu ularning eskirishiga va qiymatining kamayishiga olib keladi. Undan tashqari,
korxonalar nomoddiy aktivlarga ega bo‘lib, kapital qo‘yilmalar hamda uzoq
muddatli moliyaviy qo‘yilmalarni amalga oshirishlari 33 mumkin. Nomoddiy
aktivlar o‘z egalariga uzoq muddatli huquqlar yoki afzalliklar beradi. Ularga
patentlar, mualliflik huquqlari, firmaning bahosi, savdo markalari, alohida
imtiyozlar, litsenziyalar, formulalar, texnologiyalar, nou-xau, kompyuter dasturlari
va hokazolar kiradi. Nomoddiy aktivlar ham asosiy vositalar singari foydalanish
muddatlarida o‘zlarining qiymatini mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va davr
xarajatlariga asta-sekin o‘tkazib boradi. Korxonalar uzoq muddatli xarakterga ega
bo‘lgan boshqa aktivlarga ham kapital qo‘yilmalar qilishi mumkin. Ularning

tarkibiga asosiy vositalarni sotib olish, yangi obektlarni qurish va hokazolarni
kiritish mumkin. Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar pay va aksiyalarga,
obligatsiyalarga hamda boshqa korxonalarga qarz berish uchun bo‘sh qolgan pul
mablag‘larini qo‘yishdan ham iborat. Mehnat buyumlari mahsulot tayyorlashda
boshlang‘ich materialdan iborat. Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor
mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. SHu guruhga yordamchi
materiallar va yoqilg‘ilar ham kiradi. Barcha mehnat vositalarining umumiyligi
shundan iboratki, ular faqat birgina ishlab chiqarish jarayonida istemol qilinib,
o‘zlarining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulot tannarxiga butunlay o‘tkazadi.
Xom ashyo va asosiy materiallar deb, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini
tashkil qiluvchi mehnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik zavodida
asosiy materiallar sifatida mashinalarning ehtiyot qismlari tayyorlanadigan
metalning har xil turlari tushuniladi. Yordamchi materiallar asosiylardan farqli
o‘laroq, tayyorlanayotgan mahsulotning asosini tashkil qilmay, faqat uning yuzaga
kelishida qatnashadi. Bunda ular mehnat vositalarining normal ishlashi uchun
asosiy materiallarga qo‘shish yo‘li bilan ularga sifat o‘zgarishlarini kiritish uchun
yoki mehnat jarayoniga xizmat qilish uchun binolarni yoritish, mehnat
sharoitlarining kerakli sanitariya va gigienasini ta’minlab turish uchun ishlatiladi.
Yoqilg‘i o‘z mohiyatiga ko‘ra yordamchi materiallarning bir turidir
yordamchi materiallar singari, ular mehnat vositalari tomonidan istemol qilinadi
yoki asosiy materiallarga qo‘shiladi hamda mehnat jarayoniga xizmat qilish uchun
ishlatiladi. Hisobda yoqilg‘i yordamchi materiallar tarkibidan alohida guruhlarga
ajratilgan. YOrdamchi materiallarning ko‘pchilik qismi singari, yoqilg‘ining bu
xosiyati natura shaklida yangi mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan
yoqilg‘ining qiymati yordamchi materiallarning qiymatiga o‘xshab, ishlab
chiqarish chiqimlari sifatida butunlay shu mahsulotning tannarxiga kiritiladi.
Yarim tayyor mahsulotlar, ba’zi bir ishlov bosqichlarini o‘tgan, lekin hali
tayyor mahsulotga aylanmagan mehnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati
shundan iboratki, garchi ular mazkur bosqichdagi barcha ishlov operatsiyalarini

o‘tgan bo‘lsalar xam, lekin ishlov yoki yig‘ish uchun navbatdagi bosqichga
yo‘naltirilishi kerak bo‘ladi.
Mazkur korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar o‘z ishlab
chiqarishining yarim tayyor mahsuloti deb nomlanadi. Ulardan tashqari, sotib
olingan yarim tayyor mahsulotlar ham bo‘lishi mumkin. Sotib olingan yarim
tayyor mahsulotlar xom ashyo va asosiy materiallar guruhiga kiradi. Bu guruhga,
shuningdek, ehtiyot qismlar va idish materiallari ham kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish bevosita ishlovda joylashgan mehnat
buyumlaridan iborat. SHunday qilib, ular ham yarim tayyor mahsulotlarga
o‘xshab, ba’zi bir ishlov bosqichlarini o‘tishi bilan hali tayyor mahsulotga
aylanmagan mehnat buyumlaridan iborat bo‘ladi. Lekin yarim tayyor mahsulotlar
mazkur sexda barcha ishlovlardan to‘la o‘tgan bo‘lsa, tugallanmagan ishlab
chiqarishda joylashgan mehnat buyumlari bu erda hali ishlanishi kerak bo‘ladi.
Buxgalteriya hisobida inventar va xo‘jalik jihozlari alohida guruhga
ajratilgan holda hisobga olinadi. Ularga, xizmat qilish muddatidan qat’i nazar
qiymati 50 ta minimal ish haqi miqdorigacha bo‘lgan va qiymatidan qati nazar, bir
yildan kam xizmat qiladigan buyumlar kiradi.
Operatsiya doirasidagi mablag‘lar, ya’ni operatsiya buyumlari, pul
mablag‘lari, debitorlik qarzlari va boshqa operatsiyada xizmat qiluvchi
mablag‘lardan iborat.
Usul (metod yunoncha «metodos») tushunchasi ikki ma’noni bildiradi:
- ayrim voqealarni bilish, o‘rganish usuli
-alohida usul, harakat usuli yoki ko‘rinishi.
Birinchi tushuncha kengroq ma’noga ega bo‘lib, har bir fan kabi buxgalteriya
hisobi o‘z usuli bilan ta’riflanadi. Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy
qism sifatida buxgalteriya hisobiga xos bo‘lgan quyidagi usullar ma’lum;
-hujjatlashtirish;
-inventarizatsiya;
-baholash;
-kalkulatsiya;

-buxgalteriya hisobi schyotlari;
-ikkiyoqlama yozuv;
-buxgalteriya balansi;
-hisobot.
Ushbu tushunchalar usul elementlari ham deyiladi.
Ikkinchi ma’noda - alohida foydalaniladigan usullar ma’nosida qo‘llaniladigan
usullar yig‘indisi hisobning uslubiyatini tashkil etadi.
Uslubiyat ham, buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsad va vazifalar
ham ularni yechish imkoniyatlari, mavjud texnik va texnologik baza bilan
belgilanadi. Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning
oldiga qo‘yiladigan talablar xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ular buxgalteriya
hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullarni belgilab beradi.
Eng avval shunga etibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida sodir
bo‘ladigan barcha xo‘jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha mablag‘larni aks
ettiruvchi axborotlarni shakllantiradi. Xar xil jarayonlarda sodir bo‘ladigan
operatsiyalar soni hamda korxona ixtiyorida joylashgan mablag‘lar turi va
manbalari juda ko‘pdir. Bir xo‘jlik operatsiyasi mablag‘lar hamda manbalar turi
ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish, shakllantirish hujjatlashtirish
yordamida kuzatib boriladi.
Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obektlari ustidan yoppasiga va
uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish
usulidir. Buning uchun har bir alohida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi
guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi.
Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni qayd etiladi.
Hujjatlashtirish yordamida sodir bo‘layotgan xo‘jalik operatsiyalari
haqida mukammal ma’lumotlar olinadi. Bu ma’lumotlar ularni keyinchalik
iqtisodiy jihatdan guruhlash va umumlashtirish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
Huquqiy talablarga rioya qilingan holda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya
hisobining ma’lumotlariga isbotlovchi kuch bag‘ishlaydi.

Lekin xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham
hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish,
mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va
qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki
axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib
keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki
ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan
qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni
qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida
keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan
hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.
Shunday qilib, hujjatlashtirish va (ro‘yxatga olish) inventarizatsiya
buxgalteriya hisobining obektlarini dastlabki kuzatishni amalga oshirish uchun
qo‘llaniladi. Ulardan foydalanish - mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish
imkonini beradi. Hujjatlashtirish va ro‘yxatga olishning ma’lumotlari
moddiyjavobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayotgan
muomalalarning qonuniyligi, mablag‘larning to‘g‘ri saqlanishi, ulardan maqsadga
muvofiq ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, xo‘jalik operatsiyalari va mablag‘lar
turlitumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular haqida yig‘ma ko‘rsatkichlarni
berishi kerak. Bu yig‘iladigan ma’lumotlar pul o‘lchovlarida ifodalanadi. Buning
uchun buxgalteriya hisobida baholash usuli qo‘llaniladi. Baholash yordamida
natura va mehnat ko‘rsatkichlari pul ko‘rsatkichlariga aylantiriladi.
Xo‘jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan bog‘liq
bo‘lgan barcha chiqimlarni hisoblab chiqish, har bir jarayonda ishlatilgan ham
jonli ham moddiylashtirilgan mehnatni hisoblab chiqish kerak. Bunda xar bir
chiqim turining miqdorinigina emas, balki aniq bo‘lgan, ularning obektiga tegishli
bo‘lgan umumiy summasini topish, ya’ni hisobga olinayotgan mahsulotlarning
tannarxini aniqlab topish lozim bo‘ladi. Mahsulot tannarxi - ishlab chiqarish
xarajatlarining miqdori ustidan nazorat qilish uchun qo‘llaniladigan kalkulatsiya

yordamida hisoblab topiladi. U obektlarning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini
beradi.
Xo‘jalik subektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag‘lar
haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag‘larning
qanday turlariga ega va bu mablag‘lar qanday manbalardan tashkil topganligini
bilish kerak bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul
ko‘rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag‘lar tarkibi va qanday
maqsadlarga mo‘ljallanganligini o‘rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan
guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo‘jalik mablag‘larini ularning turlari va tashkil
topish manbalari bo‘yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks
ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablag‘lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko‘rsatish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevralda 31-sonli
buyrug‘i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo‘lgan jadval shaklida
tuzilgan. Uning chap tomonida mablag‘lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi
va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o‘ng tomonida
mablag‘lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko‘rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo‘lish degan
so‘zlardan kelib chiqqan. SHuning uchun aktiv deganda mablag‘lar qanday amal
qilayotganligini, ishlayotganligini ko‘rsatuvchi mablag‘lar guruhlanishini
tushunish kerak.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo‘lgan
voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
52 iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafning o‘zida mujassamlanishi, bevosita va
bilvosita pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarini ko‘paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo‘lishi.

«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq,
tushuntirish kabi so‘zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat
qarzga olingan mablag‘larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi
majburiyatlarga nisbatan qo‘llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan
mablag‘larga bo‘lgan munosabatda o‘zboshimchalikdan o‘zini tutishi kerakligi
ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga
ham tarqatilgan bo‘lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas,
mablag‘lar turlarini qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini ham tavsiflash uchun
ishlatiladigan bo‘ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlar uch xil
xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan to‘lashni
vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida majassamlashtirishi;
b) subekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo‘lishi.
Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga bo‘lib
ko‘rsatiladi. Aktivda: I bo‘lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo‘lim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bo‘lim. O‘z mablag‘larining manbalari va II bo‘lim.
Majburiyatlarga bo‘linadi.
Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni aniqlab
olish mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig‘indisiga teng.
Xo‘jalik yurituvchi subektning o‘z mablag‘lari aktivlaridan majburiyatlarini
ayirganiga teng.
Aktiv va passivning xar bir elementi mablag‘lar turi yoki ularning manbai
balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot»,
«Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot

yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol etkazib beruvchilardan
qarzlar» va boshqa moddalar.
Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining
tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu
talab aktivda ham, passivda ham mablag‘larning bir xil hajmda, faqat har xil
guruhlanishda ko‘rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo‘yicha, passivda - manbalari
bo‘yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so‘zi tenglik,
barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so‘zi
bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo‘jalik mablag‘larini ma’lum bir sanaga tavsiflab,
uning o‘tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini
ko‘rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag‘larining turlari va ularning
manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo‘lgan xo‘jalik yuritish subektlari
ishining yakunlari to‘g‘risidagi hisobotdir.

2.Schyotlar to‘g‘risida tushuncha va ularning tuzilishi
Buxgalteriya hisobi schyotlari - bu xo‘jalik mablag‘lari, operatsiyalarini joriy
aks ettirish, iqtisodiy guruhlash va tezkor nazorat qilish usuli deb ta’riflasak
bo‘ladi.
Schyotlardagi yozuvlar, hisobga olinayotgan ob’ektlarning xususiyatiga qarab
har xil - natura, mehnat va pul o‘lchov birliklarida olib boriladi. Lekin
ma’lumotlarni natura va mehnat o‘lchov birliklarida ifodalash bilan birga
schyotlardagi barcha ma’lumotlar, albatta, pul o‘lchov birligida ham ko‘rsatiladi.
Bu umumlashtirilgan, yakuniy ko‘rsatkichlarni olish uchun zarurdir.
Xo‘jalik mablag‘larining harakati tegishli balans moddalarining ko‘payishi
yoki kamayishiga olib keladi. Masalan, kassadagi naqd pullarning harakati
ularning g‘aznaga kelib tushishi («Kassa» moddasining ko‘payishi) yoki undan
berilishi («Kassa» moddasining kamayishi) bilan tavsiflanadi; mol etkazib
beruvchilar bilan hisob-kitoblarning harakati - bu korxonalarining mol etkazib

beruvchilarga bo‘lgan qarzning ko‘payishi («Mol etkazib beruvchilar»
moddasining o‘sishi) yoki uning uzilishi «Mol etkazib beruvchilar» moddasining
kamayishiga olib keladi. Schyotdagi umumiy summani hisoblab chiqishni
osonlashtirish uchun mablag‘larning ko‘payishini ularning kamayishidan alohida
ajratib ko‘rsatish qulayroq, shuning uchun schyot ikki qismga bo‘linadi: chap va
o‘ng tomonga. Uning biri (chap tomoni) dsbet, boshqasi (o‘ng tomoni) kredit deb
nomlanadi.
Hisobning har bir ob’ekti hamda mablag‘lar va manbalarning har bir turi uchun
alohida schyotlar ochiladi. Debet va kredit bo‘yicha yozilgan operatsiyalar
summalarining jami oborot (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida qayd
68 etilgan summalar bilan uning boshqa tomonida ko‘rsatilgan summalar
o‘rtasidagi farq qoldiq yoki saldo deb nomlanadi. Qoldiqlar debeti kreditidan
ortiqmi yoki aksinchami ekanligiga qarab, debetli yoki kreditli bo‘lishi mumkin.
YAngi qoldiqni aniqlash uchun avval mablag‘larni ko‘payganligini ko‘rsatuvchi
oborot summani boshlang‘ich qoldiqqa qo‘shiladi, so‘ngra uning kamayishini aks
ettiruvchi oborot summasi ayirib tashlanadi. Agar qoldiq bo‘lmasa, schyot
yopilgan hisoblanadi
Bu schyotning oxirgi qoddig‘i faqat kreditli bo‘lishi mumkin, chunki
korxonvalari mol etkazib beruvchilarga bo‘lgan qarzini uzishda, mavjud
majburiyatdan ortiq summani to‘lamaydi.
Schyotlarning qoldiqlari, hisobga olinadigan ob’ektlarning ko‘payishi va
kamayishiga qarab, ularning xar hil tomonlariga yoziladi. Schyotlarning bunday
tuzilishi tasodifiy emas. Shunday qilib, aktivlarning turlarini aks ettiruvchi
schyotlarda hisobga olinadigan ob’ektlar qoldiqlarini va ko‘payishi debetiga,
kamayishi esa kreditiga yoziladi. Mablag‘lar manbalarini hisobga olish uchun
xizmat qiladigan schyotlarda qoldiqlar va ko‘payishlar kreditda, kamayishlar zsa -
debetda ko‘rsatiladi.
Aktivlar turini yoki ularning manbalarini hisobga olishga qarab,
schyotlar aktiv va passivga bo‘linadi.

Aktivlar turlarini hisobga oluvchi schyotlar aktiv, ularning manbalarini
aks ettiruvchi schyotlar esa - passiv schyotlar deb ataladi.
Barcha schyotlarda qoldiqlar va operatsiyalar yuqorida keltirilgandek aks
ettiriladi. Lekin buxgalteriya hisobida qator murakkab schyotlar borki, ular
o‘zlarining tuzilishlariga ko‘ra bunday oddiy tarzdan farq qiladi.
Bundaylarga xo‘jalik jarayonlari, xo‘jalik faoliyatining moliyaviy natijalari,
topshiriqlarning bajarilishi hisobga oladigan schyotlar kiradi. Bu schyotlarda
hisobga olinadigan ob’ektlarning xususiyatlari aks ettiriladi. Lekin ular qam aktiv
va passiv schyotlarga mansubdir.
Schyotlardan to‘g‘ri foydalanish uchun - u yoki bu schyot yordamida qanday
ko‘rsatkichlarni olish mumkinligi va unda qanday ob’ektlar hisobga olinishi
zarurligini bilish maqsadida ular tasniflanadi.
Bunday schyotlarni turkumlash ikki belgi asosida tuziladi: qanday maqsadga
tayinlanishi va tuzilishi hamda iqtisodiy mazmuniga qarab.
Schyotlarning qanday maqsadlarga tayinlanishi va tuzilishi bo‘yicha
turkumlanishi, u yoki bu schyotlar, nima uchun, qanday ko‘rsatkichlarni olish
uchun mo‘ljallangan hamda ularning tuzilishi qanday, ya’ni ularning debeti, 72
kreditining mazmuni qanday, ulardagi sal’do qanday xususiyatga ega ekanligini
ko‘rsatadi. Ular buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan schyotlarning xususiyatlarini
o‘rganish uchun xizmat qiladi va ularning ayrim turlari qanday xususiyatlarga ega
ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Schyotlarning iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlanishi (iqtisodiy
turkumlash), schyotlarda nima hisobga olinadi, ya’ni unda qanday aniq iqtisodiy
ob’ekt aks ettirilishini ko‘rsatadi hamda mazkur ob’ektga har tomonlama tavsif
berish uchun qanday schyotlardan foydalanish kerakligini aniqlab olish imkonini
beradi. Iqtisodiy turkumlash mazkur korxonalarda, uning xususiyatlarini hisobga
olgan holda, foydalanishi kerak bo‘lgan schyotlar ro‘yxatini belgilab olish uchun
mo‘ljallangan.
Har ikkala turkumlash ham chambarchas bog‘langan o‘zaro bir-
birovlarini to‘ldiradi. Schyotlarning xususiyatlarini bilish va ulardan amaliyotda

to‘g‘ri foydalanish uchun ularning qanday maqsadga tayinlanganligi, tuzilishi va
iqtisodiy mazmunini o‘rganish kerak. Schyotlarning turkumlannshi mavjud
ma’lumotlardan xo‘jalik faoliyatini boshqarishda zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlarning
xususiyatlarini (tarkibiy tuzilishi, turkumlanishi) va unda hisobga olinadigan
ob’ektlarning iqtisodiy mazmunini (iqtisodiy turkumlanishi) aniqlab olingandan
keyingina ulardan boshqaruv ishlarida to‘g‘ri foydalanish mumkin.
Schyotlar rejasi buxgalteriya hisobi tizimidagi axborotning umumiy tuzilishini,
uning xo‘jalik mexanizmiga muvofiq holda iqtisodiy tavsifini aniqlab beradi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarning ma’lim bir tizimga solinishi schyotlar rejasi
deyiladi.
Xalq xo‘jaligining bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, har xil mulkchilik shaklidagi
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning paydo bo‘lishi, korxonalarning rivojlanishi,
xalqaro andozalarga mos bo‘lgan hisob tizimi va schyotlar rejasini ishlab chiqishni
talab qildi .
Shu munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil
9 sentyabrdagi 103 - sonli buyrug‘i bilan O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya
hisobining Milliy (BHMA) (21-BHMS) «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
moliyaviy - xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash
bo‘yicha yo‘riqnoma»ni tasdiqladi va u O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
tomonidan 2002 yil 23 oktyabrda 1181-son bilan qayd qilindi.
Ushbu andoza, byudjet muassasalari va banklardan tashqari, mulk shakllaridan
qati nazar barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan 2004 yil 1 yanvardan
boshlab qo‘llanila boshlandi..
Yangi schyotlar rejasi jami bo‘lib 249 ta balansli va 14 ta balansdan tashqari
schyotlardan iborat bo‘lib, u moliyaviy hisobotlarni tuzishga moslashtirilgan.
Barcha buxgalteriya schyotlari oltita qism bo‘yicha tizimga keltirilgan bo‘lib, ular
quyidagilardan iborat:
I.Uzoq muddatli aktivlar;
II. Joriy aktivlar;
III. Majburiyatlar;

IV. Xususiy kapital;
V. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi;
VI. Balansdan tashqari schyotlar.
Birinchi to‘rt qism schyotlarining ma’lumotlariga asosan moliyaviy
hisobotning I - shakli “Buxgalteriya balansi” tuziladi. Beshinchi qism «Moliyaviy
natijalarning shakllanishi va ishlatilishi» schyotlarning ma’lumotlariga asosan
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (2 - shakl ) tuziladi.
Schyotlar rejasida barcha schyotlar 9 bo‘limda tizimga keltirilib ko‘rsatilgan:
1-bo'lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar;
2-bo'lim. Tovar - moddiy zahiralar;
3- bo‘lim. Kelgusi davr xarajatlari va muddati uzaytirilgan xarajatlar -joriy
qismi;
4- bo‘lim. Olinadigan schyotlar - joriy qismi;
5- bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy
aktivlar;
6- bo‘lim. Joriy majburiyatlar;
7- bo‘lim. Uzoq muddatli majburiyatlar;
8- bo‘lim. Kapital, taksimlanmagan foyda va rezervlar;
9- bo‘lim. Daromadlar va xarajatlar.
Birinchidan sakkizinchi bo‘limgacha bo‘lgan schyotlar balans tuzilishiga mos
kelsa, 9 - bo‘lim schyotlari moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot tuzilishiga mos
keladi.
Schyotlar rejasining birinchi qismi bir (1- bo‘lim) ikkinchi qismi to‘rt (2, 3,4 va
5)lardan, uchinchi qismi ikki (6 va 7), to‘rtinchi qism bir (8- bo‘lim) va beshinchi
qism bir (9 - bo‘lim) bo‘limlardan iborat.
Yangi schyotlar rejasida schyotlar besh guruhga bo‘lib ko‘rsatilgan.
1. Aktiv schyotlar (A) - xo‘jalik aktivlarini aks ettiradigan va iqtisodiy
resurslarning hisobot davridagi ko‘payishini debet tomonida va shu davrdagi
kamayishini kredit tomonida aks ettiradigan schyotlar.
2. Passiv schyotlar (P) - xo‘jalikning majburiyatlari va kapitalini aks ettirish
uchun tayinlangan, hisobot davri boshidagi qoldiqni, hisobot davri mobaynidagi

majburiyatlarni va kapitalning o‘sishini kredit tomonida va shu davrdagi 84
majburiyatlar hamda kapitalning kamayishini debet tomonida aks ettiradigan
schyotlardir.
3. Kontr - aktiv schyot (KA) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda
aktivning sof qiymayishini aks ettirish uchun uning qoldig‘i u bilan bogliq bo‘lgan
aktiv schyotning qoldig‘idan chegirib tashlanadi. Bunday schyot passiv
schyotlarga mansub bo‘lib ko‘payishi kreditida, kamayishi debetida aks ettiriladi.
4. Kontr - passiv schyot (KP) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda
majburiyat yoki sof qiymatni aks ettirish uchun uning qoldig‘i u bilan bog‘liq
bo‘lgan passiv schyotning qoldig‘idan chegirib tashlanadi. Bunday schyot aktiv
schyotlarga mansub bo‘lib ko‘payishi debetida, kamayishi kreditida aks ettiriladi.
3.Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha
5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar korxonalar mahsulot ishlab chiqarish
jarayonida foydalanish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish maqsadida yoxud

xo‘jalik faoliyati olib borishda uzoq vaqt davomida ma’muriy va ijtimoiy-madaniy
vazifalarni amalga oshirish uchun saqlaydigan moddiy aktivlardir. Asosiy vositalar
ba’zan korxona barcha aktivlarining asosiy qismini tashkil etadi, shuning uchun
uning moliyaviy holatini moliyaviy hisobotda ko‘rsatish uchun katta ahamiyatga
ega. 5-son BHMSning 6-bandiga muvofiq asosiy vositalar, agar: a) korxonada
kelgusida aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda tushishiga ishonch bo‘lsa; b)
aktivning qiymati aniq baholangan bo‘lsa, aktiv sifatida tan olinadi. Korxona
asosiy vositalar obekti etirof etishning birinchi shartiga mos kelishini belgilashda
dastlabki etirof etish paytigacha mavjud dalillar asosida kelgusida iqtisodiy foyda
olish ehtimoli darajasini baholashi kerak. Bu korxona kelgusida olingan aktivga
ega bo‘lish, foydalanish va boshqarish bilan bog‘liq barcha haqlar unga tegishli
bulishiga ishonch hosil qilishi va mazkur obektga ega bo‘lish bilan bog‘liq barcha
tavakkallikni o‘z zimmasiga olishni bildiradi. Ushbu iqtisodiy foydani olishning
etarlicha yuqori ehtimoli korxonaning aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda ko‘rishi
va o‘z zimmasiga tegishli tavakkalchilikni yuklashi bo‘yicha aniqlikni taqazo
etadi. Bunday aniqlik odatda iqtisodiy foyda va tavakkalchilik butunlay korxonaga
o‘tgandagina mavjud bo‘ladi. Ungacha aktivni sotib olish operatsiyasi odatda
muayyan yo‘qotishlarsiz bekor qilinishi mumkin, shuning uchun aktiv etirof
etilmaydi. Asosiy vositalarni etirof egishning ikkinchi sharti, odatda, buxgalteriya
hisobi amaliyotida oson qanoatlantiriladi, chunki aktivni sotib olishni
tasdiqlaydigan almashtirish operatsiyasi natijasida uning qiymati aniqlanadi. Shu
bilan birga, agar aktiv xo‘jalik subektining o‘z kuchi bilan vujudga kelsa, uning
qiymatini ishonchli baholash tashqi taraflar bilan materiallar, ishchi kuchini sotib
olish va asosiy vositani barpo etish jarayonidagi boshqa sarflar asosida amalga
oshirilishi mumkin. 5-BHMSning 4-bandida quyidagi mezonlarga javob beruvchi
moddiy akgivlar asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi nazarda tutilgan: a) bir yildan
ko‘proq xizmat muddati; b) O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish
haqining ellik baravari miqdoridan ko‘proq qiymatlagi predmetlar, bir donasi
uchun. Korxona rahbari hisobot yilida asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning
hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilash huquqiga ega. Asosiy
vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini
belgilashda xo‘jalik subekti rahbari sohaning xususiyatlariga, korxona ko‘lami
hamda korxonaning xo‘jalik operatsiyalari xususiyatiga asoslanishi mumkin. Shu
5-BHMSda xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar quyidagilar asosiy vositalar
tarkibiga kiritilmasligi belgilab qo‘yilgan: a) maxsus asbob va qurilmalar; b)
maxsus va sanitar kiyim, maxsus poyabzal; va yotar joy buyumlari; v) kanselariya
buyumlari; d) oshxona anjomlari, shuningdek, oshxona sochiqdasturxonlari;)
qurilish bo‘yicha sarflar qurishmontaj ishlari qiymatiga kiritiladigan vaqtinchalik
moslama va qurilmalar; j) foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lgan

almashtiriluvchi inshootlar; z) ov qurollari. Shuni qayd etish kerakki, bozor
iqtisodiy sharoitdagi buxgalteriya hisobida markazlashgan rejali iqtisodiyot shart
sharoitidan farqli o‘laroq, asosiy vositalarning yangi obektlari paydo bo‘ladi va
hisobga olinadi. Ularga qonun hujjatlariga muvofiq korxonaga mulk sifatida
beriladigan er uchastkasi ham kiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan BHMSning 5-bandiga
muvofiq asosiy vositalarning yagona buxgalteriya hisobi inventar obektdir. Malum
mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo‘ljallangan barcha moslamalar va ashyolar
yoki alohida konstruktiv jihozlangan uskunalari bo‘lgan obekt inventar obekti, deb
etirof etiladi. Masalan, ishlab chiqarish binosini ishga tushirishda unga, odatda,
yong‘indan saqlash, ventilyasion va isitish tizimlari biriktiriladi. Buxgalter
hisobida bunday qurilmalar bino bilan birga bir inventar obekt sifatida qaraladi.
Ammo asosiy binoga biriktirilgan passajir yoki yuk liftlari, sovutgich kameralari,
sanoat pechlari, odatda, alohida inventar obektlar sifatida qaraladi. Ma’lum ishni
bajarishga mo‘ljallangan va o‘zida bir butunlikni ifodalovchi konstruktiv birikkan
predmetlarning alohida kompleksi ham o‘z navbatida invetar obekti bo‘lishi
mumkin. Konstruktiv birikkan predmetlar kompleksi deganda kompleksga
kiruvchi har bir predmet mustaqil emas, balki faqat o‘z vazifasini kompleks
tarkibida bajarishi natijasida umumiy moslama va xususiyatga ega bo‘lgan bitta
yoki turli vazifaga ega bo‘lgan bitta yoki bir necha predmet tushuniladi. Biroq bitta
asosiy vositaning turli foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obekti
bo‘lsa, har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti
sifatida etirof etiladi. YUqorida keltirilgan misolga qaytsak, faraz qilaylik, foydali
xizmat muddati 40 yilga mo‘ljallangan ishlab chiqarish binosiga ega bo‘lgan
korxonada foydali xizmat muddati etkazib beruvchi tomonidan kafolatlangan va 25
yilni tashkil etadigan zamonaviy yong‘indan saqlash tizimi montaj qilindi. Mazkur
holatda binoning yong‘indan saqlash tizimi asosiy vositalarning alohida inventar
obekti sifatida hisobga olinishi kerak.
5-BHMSning 9-bandiga muvofiq asosiy vositalar dastlabki qiymati bo‘yicha
baholanadi va buxgalteriya hisobiga kiritiladi. Asosiy vositalarni barpo qilish yoki
sotib olish uchun ketgan barcha sarf harajatlar qiymati, deganda, jumladan,
to‘langan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivlarni ishchi holatga
keltirishga bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa har qanday sarf harajatlar tushuniladi.
YAna shuni hisobga olish kerakki, boshqa shart-sharoitlarda qo‘shimcha qiymat
soligi va aksiz solig‘i kabi soliqlar undiriladigan soliqlar hisoblanadi, ya’ni
umumiy tartibda soliq to‘laydigan korxona tomonidan mazkur soliqlar to‘langanda
hisobga olinadi, biroq asosiy vositalarni sotib olish ishga tushirishda yuqorida
ko‘rsatilgan soliqlar ham ularning dastlabki qiymatga qo‘shiladi. Xo‘jalik
yurituvchi subektlar amaliyotida asosiy vositalarning dastlabki qiymati, odatda,

ularning korxonaga kelib tushishi sabablaridan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishining asosiy manbalari quyidagilar:
obektni oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotib olish; kapital kiritmalar
yakunlangandan keyin ishga tushirilgan obektning oldi-berdisi; tasischi tomonidan
ustav kapitaliga qo‘shilgan ulush; tekin tushum yoki davlat subsidiyasi;
ayirboshlash; uzoq mudlatli ijara shartnomasi moddiy-tovar zaxirasi tarkibidan
o‘tkazish; qiymati avval belgilangan asosiy vositalarga kapital kiritmalar;
Inventarizatsiya paytida asosiy vositalarning ortiqcha obektlarini aniqlash. 5-
BHMSning 11-bandi haq evaziga olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga
kiritilgan quyidagi sarflarni belgilaydi: shartnoma bo‘yicha qurilishmontaj ishlari
uchun pudratchilarga va aktivlarni etkazib beruvchilarga to‘langan summa; asosiy
vositalarga egalik huquqini olish bilan bog‘liq ro‘yxatga olish yig‘imi, davlat
bojlari va shu kabi boshqa to‘lovlar; bojxona bojlari va yig‘imlari; asosiy vositalar
obektlarini sotib olish bilan bog‘liq soliqlar va yig‘imlar summasi; asosiy vositalar
obektlarini sotib olish (yaratish) bilan bog‘liq axborot va maslahat xizmatlari
uchun to‘lanadigan summa; asosiy vositalarning obektlarini etkazib berish
tavakkalchiligini sug‘urta qilish bo‘yicha harajatlar; asosiy vositalarning sotib
olishdagi vositachilarga to‘lanadigan haq; asosiy vositalarni o‘rnatish, montaj
qilish, sozlash, ishga tushirishga to‘lanadigan harajatlar; aktivni maqsadli
foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq boshqa harajatlar;
5-BHMSning 12-bandiga muvofiq qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq
muddatli kredit bo‘yicha o‘tkazilgan foizlar ishga tushirilgan asosiy vositalarning
dastlabki qiymatiga qo‘shiladi. Agar xo‘jalik yurituvchi subekt asosiy vosita bilan
bog‘liq sarflarni to‘lash uchun moliya-kredit tashkilotlaridan maqsadli kredit olish
bo‘lsa, mazkur maqsadli kredit bo‘yicha o‘tkazilgan foizlar obektning ishga
tushirilishi xo‘jalik yoki pudrat usullari bilan amalga oshirilganidan qatiy nazar,
ishga tushirilish jarayoni davomida asosiy vositalarning ishga tushirilayotgan
obekti qiymatiga kiritilishi kerak. Asosiy vositani ishga tushirish yakunlangan,
ya’ni u foydalanishga topshirilgan bo‘lsa, foiz xarajatlarini kapitallashtirish
to‘xtatiladi, asosiy vositalar obekti foydalanishga berilgandan keyin o‘tkazilgan
foizli xarajatlar esa xo‘jalik yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha
xarajatlar (9610 - «Foiz ko‘rinishidagi xarajatlar" hisobvarag‘i)ga kiritiladi.
Korxonaning o‘z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati sotib
olingan aktiv qiymati kabi tamoyil asosida belgilanadi, yani asosiy vositalarning
ushbu obektlarini ishga tushirish bo‘yicha aniq sarflar summasidan tashkil topadi.
Agar asosiy vositalarning obektlari chet el valyutasiga sotib olinsa, u holda
ularning dastlabki qiymati barcha to‘lanadigan va qoplanmaydigan soliqlar,
shuningdek, aktivni etkazib berish va montaj qilish, o‘rnatish, ishga tushirish
bo‘yicha sarflar va undan maqsadli foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish

bilan bevosita bog‘liq har qanday boshqa xarajatlar yuk bojxona deklaratsiyasi
to‘ldirilgan sanaladi O‘zbekiston Respublikasya Markaziy banki belgilagan kurs
bo‘yicha summani chet el valyutasining qiymatiga hisoblash yo‘li bilan milliy
valyuta (so‘mlar)da belgilanadi va buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. SHuni ham
ta’kidlash kerakki, asosiy vositalarning sotib olingan obektlari to‘lovlari,
moddiytovar zaxiralarini sotib olish bo‘yicha kontraktlarni tayyorlash, ro‘yxatdan
131 o‘tkazish va yopish bilan bog‘liq xarajatlar va bevosita sotib olish bilan
bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlar moddiy-tovar zaxiralarining tannarxiga
kiritilmaydi, balki ular hisobot davrida yuzaga kelgan xarajatlar deb etirof etiladi.
Yuqorida bayon qilinganidek, asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati odatda
ularning korxonaga kelib tushish sabablaridan kelib chiqib aniqlanadi. Quyida
asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab, ularning boshlang‘ich
qiymati shakllanishi, ya’ni uni tan olish uchun maqbul asoslar keltirilgan. Asosiy
vositalarning kelib tushish manbalariga qarab ularning boshlang‘ich qiymatini tan
olish № Asosiy vositalariing kelib tushish manbai Boshlang‘nch kiymatni baxolash
uchun asos Tekin (sovg‘a qilish shartnomasi buyicha) Joriy kiymat, to‘langan va
qoplanib berilmaydigan soliqlar (yigimlar) xamda aktivni etkazib kelib, montaj
kilish, o‘rnatish, ishga tushirish bo‘yicha xarajatlar va uni ishchi holatga keltirish
bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan har qanday boshqa xarajatlarni hisobga olgan xolda
2 Tayyor maxsulotlar tarkibidan o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Malkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 sonli qarori bilan tasdiqlangan
**Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida"gi Nizomga muvofik
aniqlanadigan ishlab chnkarish tannarxi Tovar-moddiy zaxiralari (tayyor
maxsulotlardan tashqari) tarkibidan o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirliga tomonidan 1998 yil 27 avgustdagi 44 son bilan tasdiqlangan va
O‘zbeknston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 28 avgustda 486
raqam bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan 4son BHMS "Tovarmoddiy zaxiralar"ga
muvofiq aniqlanadngan balans kiymati 4 Qonun xujjatlarida belgnlangan tartibda
ayirboshlash bo‘yicha olish Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalar obektinnng
qoldik kiymati 132 5 Qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qo‘shimcha pul
to‘lash yo‘li bilan ayirboshlash bo‘yicha olish Ayirboshlashda berilgan asosiy
vositalarning obektini qoldik kiymatini ayirboshlash paytida berilgan (olingan) pul
mablaglari yoki uning ekvivalentlariga ko‘paygan (kamaygan) summasi 6 Qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni pulsiz vositalar bilan bajarish
(to‘lash)ni nazarda tutadigan shartmomalar buyicha olish Korxona tomonidan
bsrilgan yoki berilishi lozim bo‘lgan boyliklar qiymati yoxud shunga o‘xshash
asosiy vositalar obektini teng holatlarda sotib olinadigan qiymati.

Korxonalarga asosiy vositalar turli manbalardan kirim qilinadi. Asosiy
vositalarni kirim qilish jarayonida turli xarajatlar sarflanadi va ularning
boshlang‘ich qiymati buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadi. Mulkchilik
huquqi korxonaga tegishli bo‘lgan asosiy vositalarning mavjudligi va harakati,
foydalanilayotgan, konservatsiya qilingan yoki qisqa muddatli ijara shartnomasi
bo‘yicha berilgan asosiy vositalar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish
quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 0110 "Er"; 0111 "Erni obodonlashtirish";
0112 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarni
obodonlashtirish"; 0120 "Binolar, inshootlar va uzatgich moslamalari"; 0130
"Mashina va asbob-uskunalar"; 0140 "Mebel va ofis jihozlari"; 0150 "Kompyuter
jihozlari va hisoblash texnikasi"; 0160 "Transport vositalari"; 133 0170 "Ishchi va
mahsuldor hayvonlar"; 0180 "Ko‘p yillik o‘simliklar"; 0190 "Boshqa asosiy
vositalar"; 0199 "Konservatsiya qilingan asosiy vositalar". Analitik hisobning
tashkil qilinishi respublika hududi va xorijdagi asosiy vositalarning mavjudligi va
ularning harakati to‘g‘risidagi axborotlarni olish imkoniyatini ta’minlashi lozim.
Buxgalteriyada mulkni asosiy vositalar tarkibiga kiritish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2003 yil 10-oktyabrda 114-son bilan
tasdiqlangan Buxgalteriya hisobining milliy standarti (5-BHMS) "Asosiy vositalar"
(20.01.2004 y. 1299-sonli ro‘y., "O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami", 2004 y., 3-son, 35-modda) va xarid qilish vaqtida olingan pasport va
foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma, hamda boshqa texnik hujjatlar asosida amalga
oshiriladi. Asosiy vositalar asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlarda quyidagi
ob’ektlar uchun aniqlanadigan boshlang‘ich qiymatda hisobga olinadi: a)
korxonaning ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ularning ulushi hisobidan
kiritilgan ob’ektlar - tomonlarning kelishuviga asosan; b) korxonaning o‘zida
tayyorlangan shuningdek, to‘lov evaziga boshqa korxona va shaxslardan sotib
olingan ob’ektlar - ushbu ob’ektlarni (inshoot, qurish, tiklash) barpo etishga ketgan
haqiqiy xarajatlardan kelib chiqib yoki ushbu ob’ektlarni xarid qilishda, to‘langan
va qoplanmaydigan soliq (yig‘imlar) shuningdek, etkazib berish, yig‘ish, o‘rnatish,
ishga tushirish va ushbu aktivni ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq
boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda; v) boshqa korxona va shaxslardan tekinga
olingan shuningdek, hukumat idoralari tomonidan subsidiya ko‘rinishida
olinganlari - qabul qilish sanadagi bozor bahosi yoki qabul qilish-topshirish
hujjatlarida ko‘rsatilgan qiymat bo‘yicha. Asosiy vositalarning boshlang‘ich
qiymati faqat qayta qurilganda, ta’mirlanganda va qisman tugatilganda hamda
qayta baholangan hollarda o‘zgartirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 31 dekabrdagi 490-sonli "Asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar prognozi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining 2002
yilgi parametrlari to‘g‘risida"gi qaroriga muvofiq barcha xo‘jalik yurituvchi

sub’ektlar mulkchilik shaklidan qati nazar har yili 1 yanvar holatiga asosiy
vositalar qiymatini joriy bahoga keltirish uchun qayta baholashni amalga
oshiradilar. Asosiy vositalar bahosini oshirish (tushirish) summasi asosiy
vositalarni hisobga oluvchi schyotlarning (0100) debeti (krediti) bo‘yicha 8510
"Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti bilan bog‘langan holda aks
ettiriladi. Ta’sischilar tomonidan korxonaning ustav kapitaliga ulush hisobidan
kiritilgan asosiy vositalarni kirim qilish asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schyotlarning (0100) debeti va 4610 "Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari
bo‘yicha qarzi" schyotining kreditida aks ettiriladi. Korxonaning o‘zi tomonidan
qurilgan shuningdek, pudrat shartnomasiga asosan qurilgan asosiy vosita
ob’ektlarni tegishli asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlarning (0100) debeti,
0810 "Tugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo‘yicha kirim qilinadi. Mol
etkazib beruvchilar, pudratchilar va boshqa shaxslardan sotib olingan asosiy vosita
ob’ektlari asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlarning (0100) debeti va 0820
"Asosiy vositalarni xarid qilish" schyotining krediti bo‘yicha kirim qilinadi.
Boshqa korxona va shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirim qilinishi
asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlarning (0100) debetida 8530 "Tekinga
olingan mulklar" schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Biroq, soliqqa
tortish maqsadida, tekinga olingan asosiy vositalarning qiymati daromad (foyda)
solig‘ini hisoblashda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi. Asosiy vositalarni
tugatish, sotish, tekinga berish, ustav kapitaliga ulush sifatida berish, uzoq
muddatli ijaraga berish, kamomad yoki buzilishi natijasida hisobdan chiqarishda
ularning boshlang‘ich qiymati tegishli (0100) asosiy 135 vositalarni hisobga
oluvchi schyotlardan 9210 "Asosiy vositalarning chiqib ketishi" schyotining
debetiga hisobdan chiqariladi. 0110 "Er" schyotida qonunchilikka muvofiq
korxonaga mulk sifatida berilgan er maydonlari hisobga olib boriladi. 0110 "Er"
schyotining debetida shuningdek, er maydonlarini xarid qilishda to‘lanadigan
qo‘shimcha xarajatlar, ko‘chmas mulk agentlarining komission mukofoti,
advokatlarning xizmat haqi, sotib olish bilan bog‘liq soliqlar, zovurlar qiymati,
erlarni tozalash va tekislash xarajatlari hisobga olinadi. Erlarni foydalanishga
tayyorlash jumladan, suv olib kelish, oqova suvlarni chiqarish inshootlari,
geodeziya ishlari bo‘yicha umumiy xarajatlar 0110 "Er" schyotida kapitalizatsiya
qilinadi. CHunki ushbu xarajatlar erdan kelgusida foydalanish va uning qiymatini
oshirish uchun zarur. Er maydoni bino va inshootlarni rekonstruksiya qilish yoki
qurish uchun sotib olinganda, mavjud konstruksiyalar va boshqa to‘siqlarni
bartaraf etish qiymati 0110 "Er" schyotining debetida kapitalizatsiya qilinadi.
Bunda konstruksiyani tugatishdan olingan materiallarni sotishdan tushgan tushum
ushbu xarajatlarni kamaytiradi. Agar er maydoni oldindan tasarrufda bo‘lsa va
mavjud konstruksiyalar yangi qurilish ob’ektiga joy berish uchun buzib tashlansa,

buzish bo‘yicha xarajatlar 0110 "Er" schyotiga kapitalizatsiya qilinmaydi, balki
eski konstruksiyalarni hisobdan chiqarish bilan bog‘liq xarajat sifatida aks
ettiriladi. 0111 "Erni obodonlashtirish" schyotida er maydonlari tuzilishini
o‘zgartirish, kelish yo‘llari, avtomobillar va boshqa transport vositalarining
to‘xtash maydonlari, devorlar va boshqa inshootlarning holatini yaxshilash
xarajatlari hisobga olinadi. 0112 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha
olingan asosiy vositalarni obodonlashtirish" schyotida uzoq muddatli ijara
shartnomasi bo‘yicha ijaraga olingan mulkni obodonlashtirish bilan bog‘liq kapital
xarajatlar hisobga olinadi. Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan
asosiy vositalarni 136 obodonlashtirish bo‘yicha kapital xarajatlarga shuningdek,
rekonstruksiya va modernizatsiya qilish xarajatlari ham qo‘shiladi. 0120 "Binolar,
inshootlar va uzatuvchi moslamalar" schyotida quyidagilar hisobga olinadi: a) bino
- ishlab chiqarish, ma’muriy, ijtimoiy-maishiy, uy-joy (inventar ob’ekti bo‘lib,
mustaqil xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan, alohida turgan bino yoki qo‘shimcha
qurilishlar hisoblanadi). Bino va qo‘shimcha qurilishlar tarkibiga bir me’yorda
foydalanish uchun sharoit yaratib beradigan barcha kommunikatsiya tizimi (isitish,
yoritish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimlari, ichki telefon va kompyuter
tarmoqlari, lift xo‘jaligi, yong‘indan saqlash va qo‘riqlash signalizatsiya tizimi)
kiradi; b) inshootlar - avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, osma yo‘llar, suv ombori, neft
va gaz quduqlari, shaxta quduqlari va boshqalar; v) o‘tkazuvchi moslamalar -
elektr quvvatini uzatish tizimlari, truba yo‘llari, issiqlik va gaz tarmoqlari,
transmissiyalar va boshqalar. 0130 "Mashina va asbob-uskunalar" schyotida
quyidagilar hisobga olinadi: a) kuchlantiruvchi mashina va uskunalar - atom
reaktorlari, qozonlar, bug‘ dvigatellari, turbinalar, kuchlantiruvchi
transformatorlar, ichki yonuv dvigatellari va boshqalar; b) ishchi mashinalar va
uskunalar - mehnat buyumlariga mexanik, issiqlik, kimyoviy va boshqa texnologik
ta’sir ko‘rsatuvchi stanoklar, apparatlar, agregatlar; v) o‘lchov va boshqaruv
moslamalari va laboratoriya uskunalari hamda jihozlari - tarozilar, manometrlar,
termostatlar, dispetcher nazorati uskunalari, signalizatsiya, ilmiy-tekshirish
laboratoriyasi, seysmologik stansiya uskunalari va boshqalar; g) boshqa mashinalar
va uskunalar - telefon stansiyasi uskunalari va boshqa oldingi guruhlarda hisobga
olinmaydigan mashina va uskunalar. 0140 "Mebel va ofis jihozlari" schyotida
ishlab chiqarish va boshqaruv uchun mo‘ljallangan mebel va jihozlar (stollar,
shkaflar, mebel yig‘imlari, kreslo, temir seyflar va boshqalar) shuningdek, ofis
jihozlari (telefaks apparati, qog‘oz qirqadigan va yo‘q qiladigan mashinalar va
boshqalar) hisobga olinadi. 0150 "Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi"
schyotida kompyuterlar, printerlar, skanerlar, modem va boshqa kompyuter
jihozlari, hamda hisoblash texnikalari hisobga olinadi. 0160 "Transport vositalari"
schyotida temir yo‘l, suv, havo, avtomobil, ishlab chiqarish va kommunal transport

vositalarining harakatlanuvchi tarkibi shuningdek, magistral quvur tarmoqlari
(truboprovodlar) hisobga olinadi. 0170 "Ishchi va mahsuldor hayvonlar" schyotida
ishchi kuchi sifatida foydalaniladigan ishchi hayvonlar - otlar, ho‘kizlar, tuyalar,
xachir va eshaklar va boshqa ishchi hayvonlar (shuningdek, yuk transport vositasi
sifatida foydalaniladigan hayvonlar) hamda mahsulot (nasl, sut, jun va boshqalar)
beradigan hayvonlar - sigirlar, biyalar, qo‘ylar, echkilar va boshqalar hisobga
olinadi. 0180 "Ko‘p yillik o‘simliklar" schyotida ko‘kalamzorlashtirish,
dekoratsiya, meva-rezavor daraxtlar va o‘simliklar, yashil devorlar va boshqalar
hisobga olinadi. 0190 "Boshqa asosiy vositalar" schyotida yuqorida keltirilgan
schyotlarda sanab o‘tilmagan asosiy vositalar hisobga olinadi. 0199
"Konservatsiya qilingan asosiy vositalar" schyotida qonunlarda belgilangan
tartibda konservatsiyalangan asosiy vositalar hisobi yuritiladi. (O‘zR AV
12.11.2003 y. 1181-1-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘i taxriridagi
band) Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar (0100)ning bog‘lanishi
(5.1.jadval) Korxona ustav kapitaliga kiritiladigan ulush hisobiga olingan asosiy
vositalarning boshlang‘ich qiymati bo‘lib, korxona ta’sischilari tomonidan
kelishilgan ularning pul bahosi hisoblanadi, agar O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarida boshqalar nazarda tutilmagan bo‘lsa. Masalan, "Xususiy korxona
to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 12-moddasiga muvofiq
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1334-2-son bilan
ro‘yxatdan o‘tkazilgan "Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk
kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi
to‘g‘risidagi Nizom". 2015-yil 7-iyul mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga
o‘zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. Shuningdek "Mas’uliyati
cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi O‘zbekiston
Respublikasi qonunining 15-moddasiga muvofiq, jamiyatning ishtirokchilari va
jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav
kapitaliga qo‘shiladigan pulsiz hissalarning puldagi bahosi jamiyat ishtirokchilari
umumiy yig‘ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan
qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. Korxonaning o‘z kuchi bilan qurilgan,
shuningdek pudrat shartnomasi bo‘yicha qurilgan asosiy vositalar 0100 -"Asosiy
vositalarni hisobga oluvchi schyotlar"larning tegishli schyotlari debetiga, 0810
-"Tugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo‘yicha kirim qilib olinadi.
Tasischilar tomonidan korxonaning ustav kapitalidagi ulushlari hisobiga kiritilgan
asosiy vositalarning kirim qilib olinishi asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schyotining (0100) debeti va 4610- "Tasischilarning ustav kapitaliga ulushlari
buyicha qarzi" schyotining krediti bo‘yicha aks ettiriladi. Boshqa korxonalar yoki
shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirimi, 8530 - "Tekinga olingan

mulk" schyot bilan bog‘lanishda, asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotning
(0100) debeti bo‘yicha aks ettiriladi. Biroq soliqqa tortish maqsadida tekinga
olingan asosiy vositalarning summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblaganda
soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi. SHu bilan birga "Aksiyadorlik jamiyatlari
va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston
Respublikasi qonunining 33-moddasi, jamiyatni ta’sis etish chog‘ida aksiyaga
to‘lanadigan haq sifatida topshirilayotgan mol-mulkning puldagi bahosi
muassislar o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq chiqarilishini belgilab beradi. Agar
jamiyatning shu yo‘sinda sotib olinayotgan aksiyalari va boshqa qimmatli
qog‘ozlarining nominal qiymati qonun hujjatlarida belgilangan eng kam
miqdordagi ish haqining ikki yuz baravaridan ko‘pni tashkil etsa, jamiyat
aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining haqi sifatida topshirilayotgan
molmulkning puldagi bahosini mustaqil baholovchi chiqarishi kerak. Asosiy
vositalar obektlarini ishchi holatda ushlab turish ularni tamirlash yo‘li bilan amalga
oshirilishi mumkin. Joriy tamir — asosiy vositalar obektini ishchi holatida ushlab
turish maqsadida amalga oshiriladigan tamirlashdir. O‘rta ta’mirda tamirlanadigan
agregatni qisman ajratib yig‘ish yoki detallar qismlarini qayta tiklash yoki
almashtirish amalga oshiriladi. Uskuna va transport vositalarini kapital tamirlash
agregatni to‘liq ajratib yig‘ish, bazaviy va korpus detallari va uzellarni ta’mirlash,
barcha eskirgan detallar va uzellarni almashtirish yoki tiklash hamda agregatni
yig‘ish, sozlash va sinash amalga oshiriladigan tamirlashdir. Bino va inshootlarni
kapital tamirlash — bazaviy va korpus detallari va uzellarini tamirlash, barcha
eskirgan konstruksiyalarning detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash ishlari
amalga oshiriladigan ta’mirlashdir. Obektni ishchi holatida ushlab turish va undan
foydalanishda kelgusidagi iqtisodiy manfaatning dastlab aniqlangan malum
summasini olish maqsadida amalga oshirilgan xarajatlar ular tegishli bo‘lgan
hisobot davri xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Ishlab chiqarish asosiy vositalarini
ishchi holatida saqlab turish xarajatlari va ishlab chiqarish asosiy vositalarning
barcha turdagi ta’mirlashini o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar mahsulotlar (ishlar,
xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga, ma’muriy va ijtimoiy, madaniy
vazifalarni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan asosiy vositalar obektlari bo‘yicha
esa davr xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Zarur holatlarda, alohida sohalarning
xo‘jalik yurituvchi subektlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
ruxsati bilan kapital tamirlash ishlarini o‘tkazish uchun mablag‘lar zaxirasini
tashkil etishlari mumkin. Mazkur zaxira bo‘yicha ajratmalar "Ishlab chiqarish
tusidagi boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi, u asosiy vositalarning
har bir obektini kapital ta’mirlanishdan o‘tkazishning davriyligi va unga ketadigan
xarajatlarning taxminiy baholangan qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Zaxira
bo‘yicha ajratmalar me’yori har bir hisobot davri oxirida qayta ko‘rib chiqiladi va

zarur hollarda yangi moliyaviy yil uchun ajratmalar hajmi ko‘paytirilishi yoki
kamaytirilishi mumkin. Agar kapital tamirlash uchun zaxira qilingan mablag‘lar
summasi mazkur obektning tamirlashiga ketgan haqiqiy xarajatlaridan oshib ketsa,
ortiqcha summa tuzatib qo‘yilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zaxira qilingan
mablag‘lar summasidan oshib ketsa, unda ortiqcha summa "Ishlab chiqarish
tusidagi boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi. Zaxiralarni hisoblash
bo‘yicha operatsiyalar 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari"
schyoti krediti va harajatlarni hisobga oluvchi schyotlar debeti bo‘yicha aks
ettiriladi. Zaxira qilingan mablag‘lar summasi hisobiga amalga oshirilgan haqiqiy
xarajat va to‘lovlar, 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari"
schyotining debeti hamda xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning krediti yozuvi
orqali, zaxiralarning kamayishiga olib boriladi. U yoki bu zaxira bo‘yicha
summalarning tashkil etilishi va undan foydalanishning to‘g‘riligi smetalar, hisob-
kitoblar va shunga o‘xshaganlarning malumotlari bilan vaqti-vaqtida solishtirilib
boriladi va zarur hollarda ularga tuzatishlar kiritiladi. 5-son BHMSning 50-bandiga
muvofiq, chiqib ketayotgan asosiy vositalar obektining qiymati balansdan
hisobdan chiqarilishi kerak. Asosiy vositalar korxona balansidan ularni: tugatishda;
sotganda; almashtirilganda; tekinga berilganda; ta’sis ulushi sifatida ustav
kapitaliga berilganda; uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha berilganda;
kamomad yoki yo‘qotishlar aniqlanganda; qatnashchilar tarkibidan qatnashchining
chiqishi natijasida berilishi hollarida hisobdan chiqariladi. Bitta asosiy vositada
turlicha foydali xizmat muddatiga ega bo‘lgan bir necha mustaqil obektlar bo‘lgan
hollarda, asosiy vositani qayta tiklashda ushbu har bir obektning almashtirilishi
alohida inventar obektining chiqib ketishi yoki xarid qilinishi sifatida hisobga
olinadi. Asosiy vositalar obektini qisman tugatish hollarida uning boshlang‘ich
qiymati va to‘plangan amortizatsiyasi obektning tugatilgan qismiga tegishli
boshlang‘ich qiymati va to‘plangan amortizatsiya summasiga mos holda
kamaytiriladi. Asosiy vositalar obektlari chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy
natija, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad summasidan
ularning qoldiq qiymatini hamda asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq
egri soliqlar va xarajatlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi. Asosiy vositalar
obektlarining chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani aniqlashda, ilgari
qayta baholangan asosiy vositalar obektlarini qo‘shimcha baholash summasining
qoldig‘i, ya’ni avvalgi qo‘shimcha baholash summalarining asosiy vositalar ushbu
obektining avvalgi arzonlashtirilgan summasidan oshib ketgan qismi, asosiy
vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad tarkibiga kiritilib, ayni vaqtda
8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti bo‘yicha zaxira
kapitali kamayadi.

O‘zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi qonuniga
muvofiq, asosiy vositalarning haqiqiy mavjudligini aniqlash va ularning
saqlanishini nazorat qilish maqsadida korxona tomonidan asosiy vositalarning
inventarizatsiyasi vaqti-vaqti bilan, lekin ikki yilda kamida bir marta, kutubxona
fondlari bo‘yicha esa besh yilda bir marta o‘tkaziladi. Asosiy vositalarning
inventarizatsiyasi 19-sonli buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq
belgilangan tartibda o‘tkaziladi. Korxonalarda mulklarni inventarizatsiya qilish
natijasida aniqlangan asosiy vositalarning kamomadi va ortiqcha chiqishini
buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortilishi amaldagi Nizomga muvofiq
amalga oshiriladi.
Ma’lumki, xo‘jalik yurituvchi subektlarda asosiy vositalarning qiymati odatda
ularga eskirish (amortizatsiya) hisoblash yo‘li bilan qoplanadi. Asosiy vositaning
amortizatsiyalanadigan qiymati uning butun foydali xizmat muddati mobaynida
xo‘jalik yurituvchi subektning xarajatlariga amortizaiion ajratmalar ko‘rinishida
muntazam taqsimlanadi. Bu erda amortizatsiyalanadigan qiymat deyilganda
aktivning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan boshlang‘ich (qayta tiklash)
qiymatidan uning taxminiy (baholangan) tugatish qiymatini chegirib tashlangandan
qolgan summasi tushuniladi.
5-son BHMS, aktivning foydali xizmat muddati davomida asosiy vositalarning
amortizatsiyalanadigan qiymatini(eskiish qiymati) uning tayinlashidan kelib
chiqib, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning tannarxiga yoki davr xarajatlariga
muntazam ravishda taqsimlanadigan eskirishning qiymat ko‘rinishidagi ifodasini
amortizatsiya sifatida belgilab beradi. Shuni nazarda tutish kerakki, asosiy vositalar
obekti bo‘yicha eskirish hisoblanishi, mazkur obekt asosiy vositalar tarkibiga qabul
qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi va ushbu obektning
amortizatsiyalanadigan qiymati to‘la qoplanguncha yoki u balansdan
chiqarilguncha amalga oshiriladi. Agar asosiy vositalarning obektlari bo‘yicha
eskirish hisoblanishi mazkur obekt qabul qilingan oydan keyingi birinchi oydan
boshlanadigan bo‘lsa, unga mos ravishda mazkur obyekt bo‘yicha eskirish
hisoblanishi uning amortizatsiya qiymati to‘liq qoplangan yoki u balansdan
chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan to‘xtatiladi. Asosiy vositalar
obektining foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya hisoblanishi
to‘xtatilmaydi, qonunchilikda o‘rnatilgan tartibda ularni konservatsiyaga o‘tkazish
hollaridan hamda obektning foydalanishi to‘liq to‘xtatilgan sharoitda ularning
qo‘shimcha qurilishi, qo‘shimcha jihozlanishi, rekonstrukiiya qilinishi,
zamonaviylashtirilishi, texnik qayta qurollantirilishi davridan tashqari. Asosiy
vositalar obektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishi,
korxonaning hisobot davridagi faoliyati natijalaridan qat’iy nazar, amalga

oshiriladi va u mos holatda hisobot davrining buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.
21-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar obektlari bo‘yicha hisoblangan eskirish
summasi buxgalteriya hisobida tegishli summalarni to‘plash yo‘li bilan asosiy
vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlarda (0200) aks ettiriladi. Xo‘jalik
yurituvchi subektlarning buxgalteriya hisobida asosiy vositalar obektlari bo‘yicha
eskirish hisoblanishi quyidagi tarzda aks ettiriladi:
a) ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan asosiy vositalar bo‘yicha
ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxining kalkulatsiyasini hisoblash va
xarajatlarni mahsulot birligi tannarxiga olib borish usuliga qarab: Dt 2010 «Asosiy
ishlab chiqarish» yoki 2510 «Umumishlab chiqarish», Kt 0200 «Asosiy
vositalarning eskirishi» schyoti.
b) yordamchi ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar
uchastkalarida foydalanilayotgan asosiy vositalar bo‘yicha: Dt 2310 - «YOrdamchi
ishlab chiqarish" schyoti yoki 2710 - «Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar" schyoti, K-
t 0200 «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti
v) mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) va tovarlarni sotishda foydalanilayotgan,
ma’muriy maqsadda, madaniy-marifiy va boshqa ijtimoiy vazifalarda
ishlatilayotgan asosiy vositalar bo‘yicha: Dt 9400 «Davr xarajatlari» schyoti, Kt
0200 «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti.
Korxonaning mulki hisoblangan yoki uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha
olingan asosiy vositalarning eskirishi to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish
quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
0211 "Erni obodonlashtirishning eskirishi";
0212 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarni
obodonlashtirishning eskirishi";
0220 "Bino, inshoot va uzatuvchi moslamalarning eskirishi";
0230 "Mashina va asbob-uskunalarning eskirishi";
0240 "Mebel va ofis jihozlarining eskirishi";
0250 "Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasining eskirishi";
0260 "Transport vositalarining eskirishi";
0270 "Ishchi hayvonlarning eskirishi";

0280 "Ko‘p yillik o‘simliklarning eskirishi";
0290 "Boshqa asosiy vositalarning eskirishi";
0299 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarning
eskirishi"
Analitik hisobning tashkil qilinishi O‘zbekiston Respublikasi hududidagi
va xorijdagi asosiy vositalarning mavjudligi va eskirishining harakati to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni olish imkoniyatini ta’minlashi lozim.
Quyidagi asosiy vositalarga eskirish hisoblanmaydi:
a) mahsuldor hayvonlarga;
b) kutubxona fondlariga; 146
v) hokimiyat qaramog‘idagi obodonlashtirish inshootlariga; g) qonunchilikda
belgilangan tartibda konservatsiyaga o‘tkazilgan fondlarga; (O‘zR AV 12.11.2003
y. 1181-1-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘i taxriridagi kichik band)
d) muzey qiymatliklariga;
e) san’at va arxitektura yodgorliklariga;
j) umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan avtomobil yo‘llariga;
z) to‘liq eskirish hisoblangan asosiy vositalarga.
0211-0290 schyotlarda mulkchilik huquqi korxonaga tegishli bo‘lgan asosiy
vositalarning eskirishi hisobga olinadi.
0299 "Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarning
eskirishi" schyotida uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarning eskirishi
xususiy asosiy vositalarga eskirish hisoblash tartibi kabi bir xil tartibda hisobga
olinadi.
Asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasi tegishli asosiy vositalarning
eskirishini hisobga oluvchi schyotlarning (0200) kreditida, xarajatlarni hisobga
oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda olib boriladi.
Ijaraga beruvchi korxonalar joriy ijaraga berilgan asosiy vositalar bo‘yicha
hisoblangan eskirish summasini tegishli asosiy vositalarning eskirishini hisobga
oluvchi schyotlarning (0200) krediti va 9430 "Boshqa operatsion xarajatlar"
schyotining debetida aks ettiradilar.

Korxona mulki bo‘lgan asosiy vositalarni tugatish, sotish, tekinga berish, ustav
kapitaliga ulush sifatida berish, uzoq muddatli ijaraga berish, kamomad yoki
buzilish natijasida hisobdan chiqarishda ularga hisoblangan eskirish summasi
tegishli asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlarning (0200)
debetidan 9210 "Asosiy vositalarning chiqib ketishi" schyotining kreditiga
hisobdan chiqariladi.
4.Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning
xuquqiyme’yoriy asoslari. Xarajatlarni guruhlanishi
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash hsharoitida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish,
tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan
sarflarning puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga
qilingan sarflar bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu
davrning o‘zida daromad keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda
quyidagicha ta’rif beriladi: «Xarajatlar – aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi
natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid
xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo
bo‘lishidir» Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar
kiradi:
- iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;
- chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni
kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va
kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;
- ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni
hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;

- sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy natijalarini
aniqlash va baholash;
- uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining
qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik
darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha
boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish.
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha
ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari
bo‘yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda
mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va
sotish bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqqoniy aniqlash, shu
bilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona
resurslari va pul mablag‘larining ishlatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir.
Ishlab chiqarish xarajatlarining elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha
hisob yuritishni ta’minlash maqsadida asosiy ishlab chiqarishning barcha
xarajatlari 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotida tayyorlanayotgan mahsulot
turlari bo‘yicha guruhlanadi.
2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan xarajatlarni hisobga olishda quyidagi
korxona va tashkilotlar foydalanadi:
− mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari;
− qurilish-montaj, geologiya-qidiruv ishlarini bajarish bo‘yicha pudrat,
geologiya va loyiha-qidiruv tashkilotlari; − xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha transport
va aloqa korxonalari;
− ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarini bajarish bo‘yicha ilmiytadqiqot
korxonalari;
− avtomobil yo‘llarini asrash va ta’mirlash bo‘yicha yo‘l xo‘jaliklari.
Ushbu schyotning debetida mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri xarajatlar,
shuningdek, yordamchi iishlab chiqarish xarajatlari, brakdan ko‘rilgan
yo‘qotishlar va asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko‘rsatish bilan
bog‘liq bo‘lgan egri xarajatlar aks ettiriladi.

2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotining kreditida ishlab chiqarilgan tayyor
mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi summasi
aks ettiriladi.
Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar o‘z moliyaviy resurslarini mustaqil
shakllantirishlari mumkin. Korxona moliyaviy resurslarinining asosiy manbalari
bo‘lib foyda, amortizatsiya ajratmalari, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan olingan
mablag‘lar, aksionerlar yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari,
shuningdek, kreditlar va qonunchilikka zid bo‘lmagan boshqa tushumlar
hisoblanadi.
Korxonaning o‘z mablag‘larini shakllantirish asosiy manbai bo‘lib, uning
mulkdorlari tomonidan korxonaga qo‘yilgan mablag‘lar majmui bo‘lgan ustav
kapitali hisoblanadi. Ustav kapitalini shakllantirish tartibi qonunchilik va ta’sis
hujjatlari bilan amalga oshiriladi. Chunonchi, davlat korxonalarining ustav fondi
korxona foydalanishga topshirilgan vaqtida o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun
davlat tomonidan ajratilgan mablag‘larni aks ettiradi.
Aksioner jamiyati deb maxsus nom bilan ta’sis etiladigan, ma’lum miqdorda
teng qismlarga bo‘lingan (aksiyalar) asosiy (ustav) kapitaliga ega bo‘lgan, va 277
majburiyatlari bo‘yicha faqat o‘zining mulki bilan javob beradigan yuridik shaxslar
tushuniladi. Bu ta’sischilarning tenglik prinsipiga asoslangan ixtiyoriy
birlashmadir. Asosiy sharti – faoliyatiga o‘z kapitalini qo‘yish, ya’ni aksioner
jamiyati – bu kapitalning birlashishi demakdir. Aksioner jamiyatining faoliyati
ustav bilan belgilanadi. Aksioner jamiyatining majburiyatlari bo‘yicha aksionerlar
mulklari bilan to‘la mas’uliyatli emas, ularning mas’uliyatlari faqat ustav
kapitaliga qo‘yilma bilan cheklanadi.
Aksioner jamiyatining ustav kapitalini hajmi uning ustavida ko‘rsatiladi va
uning o‘zgarishi ustavini o‘zgarishi uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Ustav kapitali miqdorini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qaror, agar korxonaning ustav
kapitalini yangi miqdori ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lsa, umumiy majlis qabul
qilgan kundan boshlab kuchga kiradi. Jamiyat ta’sis etilgan paytdagi ustav
kapitali bir xilda nominal qiymatga ega bo‘lgan oldindan belgilangan miqdordagi
bir qancha oddiy aksiyalardan iborat bo‘lishi kerak. Aksioner jamiyatlari faqat
nomi ko‘rsatilgan aksiyalar chiqaradi va ular albatta tegishli reestrlarda ro‘yxatdan
o‘tkazilishi kerak. Aksiyalarni to‘lash mulklar, inshootlar, nomoddiy aktivlar va
boshqa moddiy qimmatliklarni, so‘mdagi va xorijiy valyuta dagi pul mablag‘larini
o‘tkazish yo‘li bilan bo‘lishi mumkin.

Ustav (fondi) kapitalining hisobi 8300 «Ustav kapitalini hisobga oluvchi
schyotlar» schyotida yuritiladi. Bu schyot passiv bo‘lib quyidagi: 8310 «Oddiy
aksiyalar»; 8320 «Imtiyozli aksiyalar»» 8330 «Pay va ulushlar» schyotlarga
bo‘linadi.
YUqorida keltirilgan schyotlar davlat korxonalari, birlashmalari va
tashkilotlarining ustav fondini va aksioner jamiyatlari va shirkatlarning ustav
kapitalini hisobga olish uchun tayinlagan. Bu schyotlarda ro‘yxatdan o‘tkazilgan
miqdor doirasidagi haqiqiy ustav kapitali yoki to‘langan aksiyalarni nominal
qiymati aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ustavda ro‘yxatdan o‘tkazilgan
summadan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Ta’sischilarga qaytarilgan ulushi ustav
kapitalni kamaytirmaydi, balki aksioner jamiyati tomonidan o‘z aksiyalarini sotib
278 olingandek rasmiylashtirilib 8610 «Sotib olingan xususiy aksiyalar - oddiy» va
8620 «Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli» schyotlarning Debetida aks
ettiriladi.
Bu schyotlarning Debet aylanmasi ustav kapitalini kamayishini, kredit oboroti
esa qonunchilikka binoan turli sabablarga ko‘ra ustav kapitalini ko‘payishini
ko‘rsatadi. 8310, 8320 va 8330 – schyotlarda aks ettiriladigan muomalalarning
hisobi 12 – jurnal – orderda yuritiladi.
Aksioner jamiyat ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav
kapitali summasiga jamiyat oldida aksionerlarning qarzi vujudga keladi.
Ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob – kitoblarning hisobi 4610 «Ustav
kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo‘yicha qarzi» schyotida olib boriladi.
Ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali summasiga 4610 schyoti Debetlanib, 8310
«Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar» va 8330 «Pay va ulushlar»
schyotlari kreditlanadi.
4610- schyoti aktiv bo‘lib, Debet saldosi oy boshiga qolgan ta’sischilarning
qarzlarini ko‘rsatadi. Debet oboroti hisobot oyida vujudga kelgan ta’sischilarning
qarzlarini aks ettirsa, kredit obroti debitor qarzlarni kamayishini, ya’ni ta’sischilar
tomonidan o‘tkazib berilgan pul mablag‘lari, moddiy qimmatliklar va mulklar
qiymatini ko‘rsatadi.
Jamiyatning aksionerlari maxsus reestrda ro‘yxatga olinadi. Qo‘yilmalar
bo‘yicha aksionerlar bilan olib boriladigan hisob – kitobning analitik hisobi
aksionerlarning har biri bo‘yicha kartochkalarda yoki qaydnomalarda ustav
kapitaliga qo‘yilmalar bo‘yicha qarzlari, qarzlarni qaytarish muddati, qarzni
qaytarish hisobiga topshirilgan aktivlar summasi ko‘rsatilgan holda yuritiladi.
Sotib olingan aksiyalar summasini ta’sischilar asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar,

so‘mda va xorijiy valyuta pul mablag‘lari va boshqa moddiy qimmatliklari bilan
to‘lashlari mumkin.
Analitik hisob yuritish uchun asos bo‘lib ta’sis hujjatlari, asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlarni qabul qilish – topshirish dalolatnomalari, kirim kassa orderlari
va boshqalar hisoblanadi.
Aksioner jamiyatlarining xo‘jalik faoliyati amaldagi qonunchilik asosida olib
borilsa, ularning ishlab chiqarish xarajatlari va moliya – xo‘jalik faoliyatining
hisobi Nizomga asosan yuritiladi. Chunonchi, jamiyat tomonidan olingan balans
foydaga hisobot davrida sotilgan mahsulot tannarxiga yoki davr xarajatlariga yoki
foydani kamaytirishga kiritilgan xarajatlar qo‘shiladi. Natijada soliqqa tortiladigan
baza aniqlanib, undan foyda (daromad) dan ajratma solig‘i summasi hisoblanadi.
Foydaning qolgan summasi sof foyda hisoblanib, u aksionerlar majlisining
qaroriga binoan taqsimlanadi. Mehnat jamoasining tasarrufida, qolgan sof foyda,
odatda, ikki maqsadga foydalaniladi: dividend to‘lashga va ishlab chiqarishni
kengaytirish ham ijtimoiy ehtiyojlar uchun. Dividend har chorakda yoki bir yilda
bir marta to‘lanishi mumkin. Oraliq dividend direktorlar kengashi tomonidan elon
qilinib qat’iy belgilangan miqdorda bo‘ladi. Yillik dividendlar miqdori
aksionerlarning umumiy majlisi tomonidan yillik ish natijasi bo‘yicha belgilanadi.
Yillik dividendlarga oraliq hisoblangan dividendlar qo‘shilmaydi. Dividendlar
hisoblash va to‘lash amaldagi n izomga asosan rasmiylashtiriladi.
Imtiyozli aksiyalar bo‘yicha oldindan belgilangan dividend ularni muomalaga
chiqargan paytda ko‘rsatiladi. Bunday aksiyalar bo‘yicha dividendlar olingan
foyda miqdoridan qat’iy nazar birinchi navbatda hisoblanadi va to‘lanadi. Basharti
imtiyozli aksiyalar bo‘yicha hisoblangan dividendlarni to‘lash uchun olingan foyda
etarli bo‘lmasa, maxsus tashkil etilgan zaxira kapitali yoki boshqa manbalardan
foydalaniladi. Muomalaga chiqarilmagan aksiyalar bo‘yicha dividend
hisoblanmaydi. Agar jamiyatning ustavida nazarda tutilgan bo‘lsa, dividendlar
aksiyalar, obligatsiyalar, tovarlar bilan to‘lanishi mumkin. Jamiyat soliqni hisobga
olmagan holda dividend elon qiladi. Dividend faqat qo‘shilgan ulushga yoki sotib
olingan aksiyalar uchun to‘langan summaga mutanosib ravishda beriladi. Dividend
tarzida olingan daromaddan soliq dividendlarni to‘lash manbaida, ya’ni aksioner
jamiyatida ushlab qolinadi.
Aksionerlar bilan daromadlar bo‘yicha olib boriladigan hisob 6610
«To‘lanadigan dividendlar» schyotida yuritiladi. Bu schyot passiv bo‘lib, uning
kredit qoldig‘i AJ ning aksionerlar oldidagi qarzini ko‘rsatadi, Debet oboroti
ushlangan soliq va to‘langan dividendlar summasini aks ettiradi. Aksioner

jamiyatida ishlayotgan xodimlarga dividendlar hisoblansa, 6710-«Mehnat haqi
bo‘yicha xodimlar bilan xisoblashishlar» schyotidan foydalaniladi.
Dividendlar aksionerlarning umumiy majlisi protokoli va qaroriga binoan ham
ushlangan soliqlar to‘g‘risidagi buxgalteriyaning ma’lumoti bo‘yicha hisoblanadi.
Dividendlarni naqd pul va naqd pulsiz to‘lanishi kassa chiqim orderi va to‘lov
topshirig‘i bilan rasmiylashtiriladi.
YUridik va jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividend va foizlar O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan stavkalarda to‘lash
manbaida soliqqa tortiladi
Aksioner jamiyatidan chiqib ketayotgan ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob
– kitoblar hisobi 6620-«Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarz»
schyotida yuritiladi. Bu schyot passiv bo‘lib kreditida chiqib ketayotgan
ta’sischilarga to‘lanadigan summa aks ettirilsa, debetida ularga to‘langan summa
ko‘rsatiladi.
Chiqib ketayotgan ta’sischilardan aksiyalar sotib olinsa, 8610-«Sotib olingan
xususiy aksiyalar – oddiy» yoki 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar –
imtiyozli» schyotlari debetlanib 6620-«CHiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari
bo‘yicha qarz» schyoti kreditlanadi.
Sotib olingan aksiyalar bo‘yicha puli to‘langanda 6620-schyot debetlanib 5010,
5110-schyotlari kreditlanadi. 6610 «To‘lanadigan dividendlar» va 6620 «Chiqib
ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarz» schyotlari bo‘yicha analitik
hisob har bir aksioner bo‘yicha 7-qaydnomada yuritiladi. Sintetik hisob esa 8-
jurnal – orderda aks ettiriladi.
Korxona faoliyatining moliyaviy natijasini ta’riflovchi sintetik ko‘rsatkich
bo‘lib balans (yalpi) foyda va zarari hisoblanadi va Nizomga asosan tartibga
solinadi. 44 Ushbu Nizomning ahamiyati behad katta bo‘lib u soliqqa tortiladigan
foyda bilan buxgalteriya schyotida (balans foyda) hosil bo‘ladigan foyda farqini

aniqlash imkoniyatini beradi; foydalanuvchilar tomonidan qarorlar qabul qilish
uchun moliyaviy hisobotning ahamiyatini oshiradi.
Nizomga ko‘ra, bir tomondan korxonalarga hisobot davri ichida sodir bo‘lgan
xarajatlar va daromadlar to‘g‘risidagi aniq ma’lumotlarni olish imkoniyatini bersa,
ikkinchi tomondan soliq qonunlariga binoan soliq organlariga hisobotlarni tuzib
topshirish imkoniyatini yaratadi. Bunda davlat o‘z vakolatli organlari orqali soliq
hisobotini to‘g‘riligini tekshirish huquqiga ega .
Agar soliq qonunchiligi korxona foydasi va rentabelligini aniqlashda
tadbirkorlik – barcha daromadlardan barcha xarajatlarni chiqarib tashlash –
qonuniga amal qilganda oson bo‘lar edi. Lekin davlatning soliq siyosati faqat soliq
hisoblash va uni budjetga o‘tkazib olishnigina inobatga olmaydi, balki soliq
siyosati rag‘batlantiruvchi xarakterga ega, xo‘jalik yuritishning ratsional usulini
rag‘batlantiradi va resurslardan qonunsiz foydalanishni jazolaydi. Soliq siyosati
ma’lum ijtimoiy maqsadni ham ko‘zlaydi, yangi xududlarni o‘zlashtirishga
undaydi va h. k.
Demak, korxona o‘z xo‘jalik faoliyatini samaradorligini aniqlash va kelgusi
davrga boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun hisobot davrida daromad va
xarajatlarni hisoblab chiqish imkoniyatini beradigan axborotlarni yig‘ish va ishlab
chiqish tizimiga ega bo‘lishi kerak. Korxona – bu hisoblarni soliq omilini inobatga
olmasdan bajaradi.
Korxonaning balans foydasini aniqlash uchun sotishdan tushgan tushumdan olib
tashlanadigan xarajatlar ro‘yxati xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning asosiy
matnida keltirilgan. Bundan keyin korxona buxgalteriya hisobi schyotlarida
ko‘rsatilgan foydani soliq qonunchiligiga binoan tuzatib soliqqa tortiladigan bazani
aniqlaydi. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi foydani soliq qonunchiligiga binoan
tuzatishga misol sifatida normadan ortiq sarflangan safar xarajatlari, yoki
normadan ortiq reklama xarajatlari va boshqalarni keltirish mumkin.
Demak, soliqqa tortiladigan bazani hisoblab chiqish uchun bu xarajatlarni
soliqqa tortiladigan foydaga qaytadan qo‘shish kerak. Buning natajasida korxona
quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘ladi:
- qancha va korxonaning qaysi bo‘linmalaridan ishlab chiqarish, buxgalteriya
faoliyati natijasida foyda olindi;
- korxonaning yakuniy faoliyatiga davlatning soliq siyosati qanchalik ta’sir
qilganligi;

- pirovard natijada korxona budjetga qancha pul o‘tkazib berishi.
Shunday qilib, korxona axborotlarni yig‘ish bosqichida xo‘jalik faoliyati
natijalariga ta’sir etuvchi tashqi (soliq) va ichki omillarga bo‘lish imkoniyatini
beruvchi buxgalteriya hisobi tizimiga ega bo‘ladi. Demak, bu omillarga javoban
asoslangan siyosat ishlab chiqish zarur bo‘ladi.
Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomda aytilganidek, ishlab chiqarishxo‘jalik
faoliyati natijasida korxona tomonidan daromad quyidagi asosiy bo‘limlar
bo‘yicha aks ettiriladi: sotishdan olingan sof tushum; asosiy faoliyatidan 291
olinadigan boshqa daromadlar; moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar;
favqulodda foydalar.
Bunday bo‘limlarning kiritilishi korxonaning turli faoliyatidan olinadigan
daromadlarini ajratib ko‘rsatish bilan izohlanadi: mahsulot ishlab chiqarish va
sotish bo‘yicha asosiy faoliyatidan, moliyaviy faoliyatidan va favqulodda
operatsiyalardan. Daromadlarning bunday bo‘linishi barcha qiziquvchi tomonlarga
korxona faoliyatiga obektiv baho berish imkoniyatini beradi.
Sotishdan olingan sof tushum yangi schyotlar rejasi bo‘yicha 9000 «Asosiy
(operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar» schyotining kreditidan olinadi. Unga
tovarlarning qaytarilishi, xaridorlar uchun berilgan chegirmalar va boshqalar
kiritilmaydi .
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan tushum tovar (bajarilgan ish va
xizmatlar) ni yuklab jo‘natilishiga va xaridorlarga hisoblashish hujjatlari taqdim
etilishiga qarab aniqlanadi. Taqdim etilgan hisoblashish hujjatlariga qarab
moliyaviy natijalarni aniqlash uslubi bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarga xos.
Buxgalteriya hisobining xalqaro andazalari moliyaviy natijalarni aynan shunday
tartibda shakllantirishni talab qiladi.
Taqdim etilgan schyotlar bo‘yicha moliyaviy natijalarni aniqlash qo‘shilgan
qiymat solig‘i, budjetga foydadan ajratma solig‘ini to‘lashda korxonalarni
murakkab sharoitda qoldirishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalar
jo‘natiladigan mahsuloti, bajariladigan ish va xizmatlari uchun oldindan haq
to‘lash usulidan foydalanishi kerak.

Xulosa
Xo‘jalik yurituvchi subektlarda buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil etish ulardagi
mavjud nomoddiy aktivlardan samarali foydalanish hamda ularga sarflanadigan
xarajatlar, shuningdek, eskirish summalarini xarajat obekti bo‘yicha to‘g‘ri
taqsimlash mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxining shakllanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatishidir. Jumladan, moliyaviy natijalarning ham shakllanishiga obektiv
yondashishga olib keladi.

Аsosiy аdаbiyotlаr
1. Egamberdiyeva S.R. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik . «Intellekt» nashriyoti,
2021. 272 563 bet. Lotin alifbosida
2. Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi. 1- qism. Darslik. –
T.:Iqtisod-moliya, 2019. - 512 b.
3. Karimov A., Ochilov I.K., G’aniyev Z.U. Buxgalteriya hisobi. 2-qism. Darslik. –T.:,
2021. - 852 b.
4. Qurbonov Z.N., Misirov K., Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. –T.: Iqtisod-
moliya, 2019. –756 b
5.K а rimov А , Ibr а gimov А , Riz а yev N. X а lq а ro moliyaviy hisobot st а nd а rtl а ri. D а rslik. -
T.: TMI. «Iqtisod-Moliya», 2020 y. - 392 b. (grif 418-266, 2020 y. 14 а vgust)
6. Kuljonov O., Xusinov I., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. O’quv
qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –237 b.
7. Norbekov D., Misirov K., Tashmanov G’. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O’quv
qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –194 b.
8. Xasanov B., G’aniyev Z., Muxammedova D. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma. –T.:
Iqtisod-moliya, 2018. –279 b.
9. Pardayev A., Pardayev B. “Boshqaruv hisobi” T.: G’.G’ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi. 2019 yil 651 b.
10. H. Morgan, Financial Reporting and Accountability, 5th Edition, McGraw Hill.
(2018)
11. ACCA Financial Accounting (FA/FFA) Study Text: Published by: Kaplan Publishing
UK Unit 2 The Business Centre Molly Millar’s Lane Wokingham Berkshire RG41 2QZ
ISBN: 978-1-78740-586-8 © Kapla n.
Financial Limited, 2020
12. Godfrey, J., Hodgson, A., Hamilton, J., Tarca, A., & Holmes, S. (2010). Accounting
Theory. Wiley.
13. Pilcher, R., & Gilchrist, D. (2018). Public Sector Accounting,
Accountability and Governance. Routledge.
14. PKF International Ltd, & Ltd, P. K. F. I. (2020). Wiley Interpretation and Application
of IFRS Standards 2020. Wiley.
Qo’shimchа аdаbiyotlаr
15. Ergаshevа SH, Ibrаgimov А, Rizаyev N. Moliyaviy hisobotning xаlqаro stаndаrtlаri.
O’quv qo’llаnmа. - T.: TDIU. «IQTISODIYOT», 2019 y. - 321 b.

16. Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S., Xalilov Sh. Moliyaviy hisob va
hisobot. O‘quv qo‘llanma. –T.:Iqtisod-moliya, 2018. - 496 b.
17. Kuljonov O., Ortiqov X., Yugay L., Tuxsanov X., M.Xayitboyev Moliyaviy hisob.
O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –246 b.

Xo‘jalik hisobi haqida tushuncha va uning turlari

Sotib olish