Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 344.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Xodimning mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish
Xodimning mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: Kirish Asosiy qism 1. Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish tushunchasi 2. Xodimning mehnat sharoitlari va ularning turlari 3. Ish beruvchining majburiyatlari va xodimning huquqlari 4. Mehnat sharoitlarini yaxshilash va nazorat qilish mexanizmlari Xulosa va foydalanilgan manbalar Xodimning mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari Kirish Jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri inson mehnati va uning sharoitlaridir. Har bir davlat o‘zining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasidan kelib chiqib, xodimlarning mehnat sharoitlarini tartibga soluvchi huquqiy bazani shakllantiradi. Mehnat sharoitlari deganda xodimning ish joyidagi fizik, ijtimoiy va huquqiy muhit tushuniladi. Mehnat sharoitlari xodimning samarali mehnat qilishiga, salomatligiga va mehnat unumdorligiga bevosita ta’sir qiladi. Mehnat sharoitlari tushunchasi va uning ahamiyati Mehnat sharoitlari deganda xodimning mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tashkiliy, texnik, sanitariya-gigiyena, ijtimoiy va huquqiy omillar tushuniladi. Xodimning mehnat sharoitlari bir necha omillar bilan belgilanadi:  Ishning fizik va kimyoviy omillari (temperatura, yoritish, shamollatish, shovqin darajasi);  Ish yuklamasi va ishning murakkabligi;  Mehnat muhofazasi va xavfsizlik qoidalariga rioya etilishi;  Ish haqi, dam olish va ijtimoiy himoya kafolatlari;  Mehnatni muhofaza qilishning texnik vositalari. Mehnat sharoitlarining sifat darajasi xodimning umumiy hayot sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Qulay mehnat sharoitlari nafaqat xodimning samaradorligini oshiradi, balki kasb kasalliklarining oldini oladi, ishga bo‘lgan motivatsiyani oshiradi va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Mehnatni huquqiy tartibga solishning zarurati Mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy tartibga solish mehnat qonunchiligining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlat tomonidan mehnat sharoitlarini tartibga solish quyidagi asosiy maqsadlarga qaratilgan:  Xodimlarning huquqlarini himoya qilish;  Mehnat sharoitlarini xavfsiz va qulay darajada saqlash;  Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish;  Noqulay mehnat sharoitlarini bartaraf etish va oldini olish;  Xodimlarning mehnatga layoqatliligini saqlash. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha majburiyatlarni belgilaydi. Xususan, Mehnat kodeksining 212-moddasiga ko‘ra, ish beruvchi xodimlarga xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarini yaratish uchun zarur choralarni ko‘rishi shart. Mazkur mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Chunki sanoat korxonalarida, qurilish sohasida, qishloq xo‘jaligida va boshqa ko‘plab tarmoqlarda xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash bo‘yicha hali ham muammolar mavjud. Ish joylarida texnika xavfsizligi qoidalarining buzilishi, sanitariya talablariga rioya qilinmasligi, xodimlarga ortiqcha ish yuklamasi berilishi, ularga o‘z vaqtida maosh to‘lanmasligi kabi muammolar uchrab turadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mehnat inspeksiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda ayrim korxonalarda mehnat sharoitlari buzilganligi sababli ko‘plab baxtsiz hodisalar yuz bergan. Shu sababli mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan yanada takomillashtirish va qat’iy nazorat qilish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish tushunchasi Mehnat sharoitlarini huquqiy tartibga solish deganda davlat tomonidan qonunchilik, normativ-huquqiy hujjatlar hamda nazorat mexanizmlari orqali mehnat sharoitlarini belgilash va nazorat qilish tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonun, xalqaro mehnat normalari va boshqa normativ hujjatlar mehnat sharoitlarini tartibga solishning asosiy huquqiy manbalaridir. Mehnat sharoitlarini huquqiy tartibga solish quyidagi tamoyillarga asoslanadi:  Xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish – har bir xodim mehnat qilish uchun qulay va xavfsiz sharoitlarda ishlash huquqiga ega.  Ish beruvchining javobgarligi – ish beruvchi mehnat sharoitlarini ta’minlash uchun javobgar bo‘lib, tegishli xavfsizlik choralarini ko‘rishi shart.  Davlat va jamoatchilik nazorati – mehnat sharoitlarini nazorat qilish davlat inspeksiyalari, kasaba uyushmalari va jamoatchilik tomonidan amalga oshiriladi. Ish beruvchining majburiyatlari va xodimning huquqlari Ish beruvchilar xodimlarga xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlashi lozim. Bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Ish joyini xavfsiz qilish va kasb kasalliklarining oldini olish;  Xodimlarga mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma o‘tkazish;  Xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun texnik va moddiy resurslarni ajratish. Xodimlar esa quyidagi huquqlarga ega:  Ish sharoitlarining xavfsizligini talab qilish;  Mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish;  Ish haqi va boshqa to‘lovlarni o‘z vaqtida olish. Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishning muhim omili hisoblanadi. Xodimning sog‘lig‘iga ta’sir qiluvchi barcha omillarni nazorat qilish va ular bo‘yicha qonunchilik asosida chora- tadbirlar ko‘rish zarurdir. Shu boisdan, davlat organlari, ish beruvchilar va kasaba uyushmalari mehnat sharoitlarini doimiy ravishda nazorat qilishlari lozim. Kelgusida mehnat sharoitlarini yanada yaxshilash va xodimlarning huquqlarini himoya qilish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:  Mehnat sharoitlari bo‘yicha monitoring tizimini kuchaytirish;  Ish beruvchilarga xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish bo‘yicha qo‘shimcha rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy etish;  Xodimlarning mehnat sharoitlari bo‘yicha huquqiy savodxonligini oshirish. Shunday qilib, xodimlarning mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish har bir jamiyatning barqaror rivojlanishi va ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun muhim shartlardan biri hisoblanadi. Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish mehnat munosabatlarining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar majmuasini o‘z ichiga oladi. Mehnat qonunchiligi, xususan, O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hamda boshqa mehnatga oid qonun hujjatlari ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi huquq va majburiyatlarni aniqlashga xizmat qiladi. Ushbu maqolada mehnat sharoitlarini belgilovchi asosiy huquqiy hujjatlar, ularning mehnat kodeksidagi o‘rni, xodimlarning huquqlari va majburiyatlari keng yoritiladi. Mehnat sharoitlarini belgilovchi asosiy huquqiy hujjatlar Mehnat sharoitlari mehnat qonunchiligi orqali belgilab beriladi va uning asosiy manbalari quyidagilardan iborat: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mehnat qilish huquqi, munosib mehnat sharoitlariga ega bo‘lish, adolatli mehnat haqi olish huquqini kafolatlaydi. 2. Mehnat kodeksi – mehnat munosabatlarining huquqiy asoslarini belgilaydi. 3. Fuqarolik kodeksi – mehnat shartnomalari va fuqaro-huquqiy shartnomalar doirasida munosabatlarni tartibga soladi. 4. “Kasaba uyushmalari to‘g‘risida”gi qonun – kasaba uyushmalarining mehnat sharoitlarini yaxshilashdagi o‘rni va rolini belgilaydi. 5. Ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi jamoaviy shartnomalar – har bir tashkilot doirasida mehnat sharoitlari, ish haqi, dam olish va boshqa muhim jihatlarni aniqlaydi. 6. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) konvensiyalari – mehnat huquqlarini himoya qilishga qaratilgan xalqaro me’yorlar. Ushbu hujjatlar mehnat sharoitlarini belgilash va ularni himoya qilishning huquqiy bazasini tashkil etadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida xodimning ish vaqti, mehnat ta’tillari, texnika xavfsizligi hamda ijtimoiy himoya masalalari qat’iy belgilangan. Mehnat kodeksi va boshqa normativ hujjatlarning roli Mehnat kodeksi mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy normativ-huquqiy hujjat bo‘lib, uning asosiy vazifasi mehnat munosabatlarini qonuniy va adolatli yo‘lga qo‘yishdan iborat. Mehnat kodeksining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:  Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi mehnat shartnomasining tuzilishi, o‘zgarishi va bekor qilinishi tartibi.  Ish vaqti va dam olish vaqti, ish haqi, kasaba uyushmalarining roli.  Xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan majburiyatlari va ish beruvchilarning ularni bajarish bo‘yicha zimmasidagi mas’uliyatlari. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilingan Xalqaro mehnat tashkiloti konvensiyalari mehnat sharoitlarini yanada yaxshilashga xizmat qiladi. Masalan, 100-sonli “Erkak va ayollarning teng ish haqi to‘g‘risida”gi konvensiya xodimlarning gender tengligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Xodimning mehnat huquqlari va majburiyatlari Xodimlarning mehnat huquqlari va majburiyatlari bevosita Mehnat kodeksi va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. Xodim quyidagi huquqlarga ega:  Munosib va xavfsiz mehnat sharoitlariga ega bo‘lish.  Mehnat shartnomasida belgilangan mehnat haqini o‘z vaqtida olish.  Mehnat ta’tillari va dam olish huquqidan foydalanish.  Ish beruvchining noqonuniy harakatlariga nisbatan shikoyat qilish huquqiga ega bo‘lish.  Kasaba uyushmalarida ishtirok etish. Shu bilan birga, xodimlarning quyidagi majburiyatlari mavjud:  Mehnat shartnomasida belgilangan vazifalarni bajarish.  Ish beruvchi tomonidan belgilangan ichki mehnat tartib-qoidalariga rioya qilish.  Mehnat intizomiga amal qilish.  Ish joyida xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish. Masalan, agar xodim xavfsizlik qoidalarini buzsa va natijada ishlab chiqarish jarayonida baxtsiz hodisa yuz bersa, bu nafaqat xodimning sog‘lig‘iga, balki ish beruvchining qonuniy mas’uliyatiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar orqali xodimlarning huquqlari kafolatlanadi va ish beruvchilarning mas’uliyati oshiriladi. Mehnat qonunchiligining doimiy ravishda takomillashtirilishi, xalqaro me’yorlarga mos ravishda rivojlantirilishi mehnat munosabatlarini yanada adolatli va samarali qilishga xizmat qiladi.Kelgusida mehnat qonunchiligining yanada rivojlanishi, xodimlarning huquqlarini mustahkamlash hamda ularning mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning kuchaytirilishi mehnat bozorining barqarorligi va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Har qanday tashkilot yoki korxonada xodimlarning samarali mehnat faoliyatini ta ' minlash uchun ularning mehnat sharoitlariga alohida e ' tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi . Mehnat sharoitlari xodimning jismoniy va ruhiy holatiga, samaradorligiga va ishga bo‘lgan munosabatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu hujjatda xodimlarning mehnat sharoitlari, ularning turlari hamda har bir turining o‘ziga xos xususiyatlari yoritib beriladi. Oddiy mehnat sharoitlari va ularning xususiyatlari Oddiy mehnat sharoitlari – xodimning salomatligiga zarar yetkazmaydigan, xavfsizlik qoidalariga mos keladigan va psixologik jihatdan qulay mehnat muhitini ta’minlaydigan sharoitlar majmuasidir. Bunday sharoitlar quyidagi xususiyatlarga ega:  Optimal harorat va yoritish : Ish joyida normal harorat va yetarlicha yorug‘lik mavjud bo‘lishi kerak.  Tashkil etilgan ish tartibi : Mehnat va dam olish rejimi qonuniy me’yorlarga muvofiq tashkil etiladi.  Xavfsizlik va gigiyena talablari : Ish joyida zarur xavfsizlik choralari ko‘rilgan bo‘lishi shart. Misol : Ofis xodimlari uchun oddiy mehnat sharoitlari mavjud bo‘lib, ular toza, yaxshi yoritilgan, xavfsiz va ergonomik ofis jihozlari bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Noqulay (og‘ir, zararli va xavfli) mehnat sharoitlari Ba’zi mehnat sharoitlari inson salomatligiga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan xavf- xatarlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu sharoitlar uch toifaga bo‘linadi:  Og‘ir mehnat sharoitlari : Bu toifa og‘ir jismoniy mehnat bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘p harakat talab qiladigan yoki og‘ir yuklarni ko‘tarish zarur bo‘lgan ishlarni o‘z ichiga oladi. Misol : Qurilish ishlari, konchilik, metallurgiya sanoati.  Zararli mehnat sharoitlari : Xodim doimiy ravishda inson salomatligiga zararli bo‘lishi mumkin bo‘lgan omillarga duch keladigan ishlar. Bular kimyoviy moddalar, radiatsiya yoki shovqin bilan bog‘liq sharoitlar bo‘lishi mumkin. Misol : Farmatsevtika zavodlarida ishlovchilar, kimyoviy laboratoriya xodimlari.  Xavfli mehnat sharoitlari : Ushbu toifa inson hayoti yoki salomatligi uchun jiddiy xavf tug‘diradigan sharoitlarni qamrab oladi. Masalan, yuqori balandlikda ishlash yoki portlovchi moddalar bilan bog‘liq mehnat. Misol : Yong‘in o‘chirish xizmati, neft konlarida ishlovchilar. Tahlil va dalillar Dunyo bo‘ylab zararli yoki xavfli mehnat sharoitlari tufayli yuzaga keladigan kasb kasalliklari va baxtsiz hodisalar soni yuqori. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, har yili millionlab insonlar zararli mehnat sharoitlari sababli kasalliklarga chalinadi yoki hayotdan ko‘z yumadi. Shu boisdan xavfli mehnat sharoitlarini kamaytirish, xavfsizlik qoidalariga rioya qilish va texnologiyalarni rivojlantirish orqali muammoni hal qilish zarur. Ayollar, yoshlar va nogironlar uchun maxsus mehnat sharoitlari Alohida himoya va qulaylik talab qiluvchi toifalar uchun maxsus mehnat sharoitlari yaratilishi lozim. Bunday sharoitlar quyidagi xodimlar uchun mo‘ljallangan: Ayollar uchun maxsus mehnat sharoitlari Ayollar, ayniqsa homilador ayollar va yosh bolali onalar uchun qulay mehnat sharoitlarini ta’minlash muhim. Ularga yengillashtirilgan ish vaqti, dam olish kunlari hamda sog‘liqni saqlash choralarini qo‘llash zarur. Misol : Homilador ayollarga zararli mehnat sharoitlarida ishlash taqiqlanadi, ularga qo‘shimcha ta’til va yengillashtirilgan ish yuklamasi taqdim etiladi. Yoshlar uchun maxsus mehnat sharoitlari Yosh xodimlarning salomatligi va rivojlanishini inobatga olgan holda, ularga og‘ir va zararli ishlarda ishlashga ruxsat berilmaydi. Misol : 18 yoshgacha bo‘lgan yoshlar yer osti konchilik yoki og‘ir yuk tashish ishlari bilan shug‘ullana olmaydi. Nogironlar uchun maxsus mehnat sharoitlari Nogironlar uchun maxsus moslashtirilgan ish joylari, texnik ko‘mak vositalari va moslashuvchan ish vaqti taqdim etilishi zarur. Misol : Nogironligi bor xodimlar uchun maxsus jihozlangan ish joylari, masalan, jismoniy cheklovlarga moslashtirilgan kompyuterlar yoki stollar. Xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash va ularning huquqlarini himoya qilish har qanday tashkilotning ustuvor vazifalaridan biridir. Oddiy mehnat sharoitlarini yaratish samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi, noqulay yoki xavfli mehnat sharoitlarini minimallashtirish esa inson hayoti va sog‘lig‘ini saqlashga yordam beradi. Shuningdek, ayollar, yoshlar va nogironlar uchun maxsus mehnat sharoitlarini ta’minlash jamiyatda teng imkoniyatlarni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha ilg‘or tajribalarni o‘rganish va ulardan foydalanish korxonalar va tashkilotlar uchun ijobiy natijalar beradi. Ish beruvchining majburiyatlari va xodimning huquqlari Ish beruvchi xodimlar uchun qulay, xavfsiz va qonuniy mehnat sharoitlarini yaratishga majburdir. Bu majburiyat mehnat qonunchiligi va xalqaro mehnat standartlariga muvofiq tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ish beruvchining quyidagi asosiy majburiyatlarini belgilaydi: 1. Xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarini ta’minlash – Ish beruvchi ishlab chiqarish jarayonlarini xavfsiz tashkil etishi, xodimlarga shaxsiy himoya vositalarini taqdim qilishi va mehnat muhofazasi bo‘yicha muntazam o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazishi lozim. 2. Xodimlarga mehnat sharoitlari bo‘yicha to‘liq ma’lumot berish – Ish joyidagi xavf-xatarlar, kimyoviy va fizik ta’sir omillari to‘g‘risida xodimlar xabardor qilinishi kerak. 3. Mehnat shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarni to‘liq bajarish – Ish haqi, ish soatlari, dam olish kunlari va boshqa mehnat sharoitlariga rioya qilish majburiydir. 4. Tibbiy ko‘rik va sug‘urta tizimini joriy etish – Ish beruvchi xodimlarning sog‘lig‘ini tekshirish va baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash choralarini ko‘rishi zarur. 5. Xodimlarning ijtimoiy huquqlarini himoya qilish – Dekret ta’tili, kasallik ta’tili va boshqa ijtimoiy kafolatlar ta’minlanishi lozim. 6. Ish joyida teng imkoniyatlar yaratish – Gender va yosh bo‘yicha diskriminatsiyaga yo‘l qo‘ymaslik, barcha xodimlarga bir xil munosabatda bo‘lish. Xodimning xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlariga bo‘lgan huquqi Xodim mehnat qilayotganda qonuniy huquqlarga ega bo‘lib, bu huquqlar ish beruvchi tomonidan kafolatlanishi shart. Xodimning asosiy huquqlari quyidagilardan iborat: 1. Xavfsiz ish sharoitida ishlash huquqi – Xodim ishlab chiqarishdagi xavflardan himoyalangan bo‘lishi, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinishi zarur. 2. Adolatli va o‘z vaqtida ish haqi olish huquqi – Ish haqi belgilangan muddatda to‘lanishi kerak, kechikish yoki ushlab qolish holatlari mehnat qonunchiligi bo‘yicha huquqbuzarlik hisoblanadi. 3. Mehnat shartnomasiga muvofiq ishlash huquqi – Ish sharoitlari, ish vaqti, lavozim vazifalari va boshqa shartlar shartnomada aniq belgilangan bo‘lishi lozim. 4. Kasaba uyushmalariga qo‘shilish va o‘z huquqlarini himoya qilish huquqi – Xodim o‘zining huquqlarini himoya qilish maqsadida kasaba uyushmalariga qo‘shilish huquqiga ega. 5. Dam olish va ta’til huquqi – Xodim yillik mehnat ta’tili, kasallik ta’tili va boshqa dam olish huquqlariga ega. 6. Mehnat sharoitlari bilan bog‘liq muammolarni ko‘tarish va hal qilish huquqi – Agar xodim mehnat sharoitlarida qonunbuzarliklarni ko‘rsa, buni rahbariyatga yoki tegishli organlarga yetkazish huquqiga ega. Mehnat sharoitlarini buzganlik uchun javobgarlik choralari Mehnat sharoitlarini buzish holatlari xodimlarning sog‘lig‘iga va hayotiga tahdid solishi mumkin. Shu sababli ish beruvchilar uchun qonunchilikda qat’iy javobgarlik choralari belgilangan. Bu javobgarlik quyidagilarga bo‘linadi: 1. Ma’muriy javobgarlik – Mehnat qonunchiligini buzganlik uchun jarima yoki faoliyatni vaqtincha to‘xtatish choralari ko‘riladi. 2. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik – Xodimga yetkazilgan moddiy yoki ma’naviy zarar uchun ish beruvchi moliyaviy javobgar bo‘lishi mumkin. 3. Jinoyat javobgarligi – Agar mehnat sharoitlarini buzish xodimning hayoti yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazsa, ish beruvchi jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. 4. Mehnat inspektsiyasi tomonidan chora ko‘rish – Ish joyidagi mehnat qonunchiligi buzilishlari davlat organlari tomonidan tekshiriladi va tegishli choralar ko‘riladi. Mehnat sharoitlarini ta’minlashga doir huquqbuzarliklarning oldini olish uchun turli mamlakatlardagi holatlar misolida tahlil qilish mumkin. Masalan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida mehnat inspektsiyalari muntazam ravishda ish sharoitlarini tekshiradi va xavfsizlik qoidalariga rioya etish talablari juda qat’iydir. O‘zbekiston misolida esa, so‘nggi yillarda ishlab chiqarish korxonalarida baxtsiz hodisalarning oldini olish bo‘yicha qator islohotlar amalga oshirilgan. 2022-yilda qabul qilingan «Mehnat muhofazasi to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, ish beruvchilarga xavfsizlik choralari bo‘yicha qat’iy talablar qo‘yilgan. Masalan, qurilish sohasida xavfsizlik kamarlaridan foydalanmaslik holatlari aniqlandimi, bu uchun ish beruvchi katta miqdorda jarimaga tortilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, mehnat qonunchiligiga rioya qilish ish beruvchi va xodimning hamkorligi asosida amalga oshirilishi kerak. Xodimlarning huquqlarini ta’minlash va xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish jamiyat rivoji uchun muhim omildir. Xulosa Mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish mehnat munosabatlarining muhim jihatlaridan biri bo‘lib, bu jarayon xodimning huquq va manfaatlarini himoya qilish, xavfsiz va qulay ish muhitini yaratish, shuningdek, mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu maqolada mehnat sharoitlarini tartibga solishning ahamiyati, ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarning rivojlanishi hamda mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha taklif va tavsiyalar tahlil qilinadi.Mehnat sharoitlarini tartibga solish mehnat qonunchiligida belgilangan normalar asosida amalga oshiriladi. Ushbu huquqiy me’yorlar xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish, ular uchun xavfsiz ish sharoitlarini yaratish va mehnat jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni oldini olishga qaratilgan. Jahon mehnat tashkiloti (ILO) tomonidan belgilangan asosiy tamoyillarga ko‘ra, xodimlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha davlatlar o‘z milliy qonunchiligini ishlab chiqishi va amaliyotga tatbiq etishi lozim. O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi» mehnat sharoitlarini tartibga solish, mehnat muhofazasi va sanitariya normalari bo‘yicha zarur huquqiy asoslarni belgilab beradi. Misol: Ish joyida xavfsizlik talablariga rioya qilinmaganda, xodimning sog‘lig‘iga zarar yetishi yoki baxtsiz hodisalar yuzaga kelishi mumkin. Shu sababli, mehnat qonunchiligi mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya etishni majburiy deb belgilaydi.Mehnat huquqi ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib, mehnat shartnomalarini tuzish, ish haqi va ta’til masalalarini hal qilish, mehnat nizolarini oldini olish kabi jihatlarni qamrab oladi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar quyidagi asosiy yo‘nalishlarda rivojlanadi: Mehnat shartnomasining qonuniyligi – Har bir ishchi ishga kirishdan oldin mehnat shartnomasini imzolashi lozim. Ushbu hujjatda ish sharoitlari, majburiyatlar, ish haqi va dam olish kunlari aniq belgilanishi kerak. Ish haqi va imtiyozlar – Xodimning mehnati o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lanishi lozim. Bundan tashqari, ish beruvchi xodimga ijtimoiy imtiyozlar taqdim etishi mumkin. Ish vaqtini tartibga solish – Mehnat qonunchiligi ish vaqtining normalari, dam olish kunlari va ortiqcha ish soatlarining qoidalarini belgilaydi. Mehnat nizolarini hal etish – Ish joyida yuzaga keladigan nizolar mehnat kodeksida belgilangan tartibda hal qilinishi kerak.Agar ish beruvchi xodimning mehnat shartnomasida ko‘rsatilgan majburiyatlarini bajarmasa, xodim sudga murojaat qilib, o‘z huquqlarini himoya qilishi mumkin.Mehnat sharoitlarini yaxshilash orqali xodimlarning ish unumdorligi oshirilishi, mehnat bilan bog‘liq kasalliklar va baxtsiz hodisalar kamayishi mumkin. Quyidagi taklif va tavsiyalar mehnat sharoitlarini yaxshilashga xizmat qiladi: Xodimlarning mehnat xavfsizligini ta’minlash – Ish joylarida zamonaviy xavfsizlik texnologiyalaridan foydalanish va xodimlarni muntazam ravishda xavfsizlik bo‘yicha o‘qitish zarur. Moslashuvchan ish jadvali joriy etish – Ba’zi kasblar uchun moslashuvchan ish vaqti joriy etish mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. Ish haqi va rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish – Xodimlarni rag‘batlantirish ularning mehnat faoliyatini yanada samarali olib borishiga turtki bo‘ladi. Xodimlarning kasbiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash – Xodimlarning malakasini oshirish uchun turli o‘quv dasturlarini tashkil etish lozim. Mehnat muhitini yaxshilash – Ish joylarida zamonaviy mebel, texnika va qulay sharoitlar yaratish orqali xodimlarning ishga bo‘lgan qiziqishini oshirish mumkin. Ayrim korxonalarda ishchilar uchun maxsus dam olish xonalari, sport zallari va tibbiy xizmatlar tashkil qilingan bo‘lib, bu ularning mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi.Xodimlarning mehnat sharoitlarini huquqiy jihatdan tartibga solish davlatning mehnat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mehnat sharoitlarini qonuniy asosda yaxshilash, xavfsiz va qulay ish muhitini yaratish hamda xodimlarning huquqlarini himoya qilish orqali samarali mehnat faoliyatiga erishish mumkin. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni takomillashtirish, shuningdek, ish sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha takliflarni amalga oshirish mehnat bozorining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Pedagog xodimlar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarining, maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamda boshqa tashkilotlarning bolalarni o‘qitish yoki tarbiyalash bilan bevosita shug‘ullanuvchi pedagog xodimlari va boshqa xodimlari O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan tartibda dastlabki tarzda (ishga qabul qilish chog‘ida) va davriy (ish jarayonida) majburiy tibbiy ko‘riklardan o‘tadi.Tegishli ma’lumotga, kasbiy tayyorgarlikka, ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega.Pedagog xodimlarni oliy ta’lim tashkilotlariga kafedra mudiri, professor, dotsent, katta o‘qituvchi, o‘qituvchi (assistent), stajyor-o‘qituvchi lavozimlariga ishga qabul qilish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan nizomga muvofiq tanlov asosida amalga oshiriladi.Oliy ta’lim tashkilotining rahbariga tanlov o‘tkazilguniga qadar kafedra mudiri vakant lavozimi bo‘yicha vazifalarni bajarishni kafedraning yetakchi o‘qituvchilaridan birining yoki tegishli fakultet dekanining zimmasiga yuklatishga ruxsat beriladi.Oliy ta’lim tashkilotlariga soatbay haq to‘lanishi shartlari asosida o‘qituvchilik ishiga kirayotgan shaxslar tanlovsiz, oliy ta’lim tashkiloti rahbarining buyrug‘i bilan ishga qabul qilinadi.Ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlariga haftasiga o‘ttiz olti soatdan ortiq bo‘lmagan ish vaqtining qisqartirilgan davomiyligi belgilanadi va yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili beriladi. Pedagog xodimlar ish vaqtining aniq davomiyligi va yillik uzaytirilgan mehnat ta’tilining davomiyligi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Ijtimoiy-mehnat masalalari bo‘yicha respublika uch tomonlama komissiyasi bilan kelishilgan holda belgilanadi. Ta’lim tashkilotlari mehnatga haq to‘lash uchun mavjud mablag‘lar doirasida mustaqil ravishda lavozim maoshlariga tabaqalashtirilgan ustamalar belgilashga hamda mehnatga haq to‘lash va uni rag‘batlantirishning turli shakllarini qo‘llashga haqli. Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari 1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:  "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga bag ’ ishlangan . 2. Ilmiy maqolalar:  "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil qiladi.  "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan tanishishingiz mumkin. 3. Internet manzillari:  Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.  Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.  Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.  ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

Xodimning mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish