Xonliklar davrida sug'orish tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Xonliklar davrida sug'orish tizimi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………
I BOB. O’rta Osiyoda o’rta asr va xonliklar davrida dastlabki agrar
munosabatlar
1.1. XVI-XVII asrlarda O’rta Osiyoda yerga egalik munosabatlarining
shakillanishi
1.2. Xonliklarda sug‘orish tizimining tashkil qilinishi va ulardan foydalanish
II BOB. XVIII-XIX asr O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orish ishlarining o‘ziga
xos xususiyatlari
2.1. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi davrida sug‘orish ishlarini o’ziga hos
jihatlari
2.2. Buxoro amirligi davrida irrigatsion tizimidagi o‘zgarishlar
2.3. Qo‘qon xonligi Minglar urug’i hukumronligi davrida yer-suv munosabatlari
tizimining shakllanishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda mustaqil O‘zbekiston
ijtimoiysiyosiy, madaniy- ma'naviy hayotining barcha jabhalarida amalga
oshirilayotgan islohotlar jarayonida, erkin tafakkurga ega va milliy g‘oya ongi va
qalbiga singdirilgan jamiyat a'zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix
fanining roli jiddiy ravishda ortib bormoqda. Tarix “millatning haqiqiy
tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari
tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda” 1
.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tarixiy xotira haqida
fikr yuritar ekan: “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib
o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari,
quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam
tarix bo‘ladi,” – deya haqli tarzda qayd etgan edi. Tarix fanining jamiyat
taraqqiyotidagi rolining o‘sib borishi natijasida uning oldida turgan dolzarb
muammolar ko‘lami aniqlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar va jurnalistlar bilan 1998 yil 26 iyunda
bo‘lgan uchrashuvi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida tarixchilar oldida turgan dolzarb
muammolardan biri sifatida o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish asosiy vazifa
qilib belgilangan 2
. Shuningdek, davlatchilikning turli tarixiy bosqichlarida
O‘zbekiston hududida yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy
va ma'naviy hayoti masalalarini o‘rganish zarurligi ko‘rsatib berildi.
Ushbu vazifadan kelib chiqqan holda bugungi kunda O‘zbekiston hududida
qadimgi davrlardan hozirgacha kechgan siyosiy, iqtisodiy va madaniy
1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари // Хавфсизлик ва тараққиёт йўлида. 6-жилд. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – Б. 137.
2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси
Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида” ги Қарори // Халқ сўзи. 1998 йил 28 июль.
2

jarayonlarning turli masalalarini qamrab olgan tadqiqotlar yuzaga keldi. Ular
jumlasiga qarama-qarshiliklarga boy, murakkab voqyeliklar tizimidan iborat

xonliklar davri tarixini kiritish mumkin. So‘nggi yillar mobaynida tarixchilar va
sharqshunoslar tomonidan amalga oshirilgan chuqur, keng qamrovli
manbashunoslik ishlari, tarixiy manbalar va XVI – XIX asrning birinchi yarmiga
oid hujjatlarning nashr etilishi ushbu davr tarixini yangicha, ob'ektiv, xolisona
tarzda tadqiq qilish uchun zamin yaratdi.
Biroq, bu davr tarixining ko‘pgina muammolari bugungi kunga qadar o‘zining
yetarli darajada ilmiy tadqiqini topmagan. Ular jumlasiga O‘rta Osiyo xonliklarida
asosiy mashg‘ulot turi dehqonchilikning taraqqiyoti va uning taraqqiyoti uchun
xizmat qiluvchi omil sug‘orish ishlari bilan bog‘liq jarayonlarni kiritish mumkin.
Zero, dehqonchilik va sug‘orish ishlari, sug‘orish inshootlari barpo etilishi,
ularning davlatchilik taraqqiyotini ko‘rsatuvchi mezonlardan biri bo‘lib, ular
tarixini o‘rganish XVI – XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklarida yer
va yer egaligi bilan bog‘liq munosabatlarning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganish,
aholining asosiy daromad manbai hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotida
sug‘orish inshootlarining turlari, asosiy xususiyatlari, ularning takomillashib borish
jarayonini tadqiq etish orqali Vatan tarixi, xususan, davlatchilik tarixining ko‘pgina
muammolariga oydinlik kiritish mumkin. Bu o‘rganilayotgan mavzuning
dolzarbligini belgilaydigan muhim jihatlardan hisoblanadi.
Mustaqillikka erishganidan so‘ng O‘zbekiston o‘tgan yigirma bir yil ichida o‘ta
mashaqqatli va sharafli yo‘lni bosib o‘tdi. Buni oldindan yaxshi bilgan O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda
“O‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘limiz – bu gul bilan qoplangan yo‘l emas, bu
totalitarizm merosidan xalos bo‘lish va poklanish, mafkuraviylik illati yetkazgan
ziyon-zahmatlarni bartaraf etishning qiyin, uzoq davom etadigan yo‘lidir”, deb
aytgan so‘zlari zamirida qanchalik chuqur hayotiy ma'no borligini yana bir bor
anglaymiz.
3

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Tadqiqot mavzusi hozirgacha alohida
tadqiqot ob'ekti sifatida o‘rganilmagan. Shu davrgacha e'lon qilingan manba va
adabiyotlarda ushbu mavzuga doir ayrim ma'lumotlar mavjud bo‘lsada, biroq ular
ushbu mavzuni alohida tadqiqot ob'ekti sifatida umumlashma tarzda
o‘rganilmagan.
O‘rta Osiyo krlarini eng qadimgi sug‘orish manbalari va hudud aholisining
sug‘orish ishlari haqidagi ilk ma'lumotlar qadim davrga mansub bo‘lib, Qadimgi
Yunoniston va Qadimgi Rim tarixchilari Arrian, Kvint Kursiy Ruf, Strabon,
Gerodot, Ktesiy va boshqa mualliflar tomonidan yozib qoldirilgan 3
.
O‘rta Osiyo xonliklaridagi sug‘orish ishlari va uning holati haqidagi to‘g‘risida
ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar juda kam. Mavjud adabiyotlarda ham ushbu
masalaga daxldor ayrim ma'lumotlar berilgan, xolos. O‘rta Osiyo xonliklarida
sug‘orish tizimi va uning ahvoli mavzusi tarixshunosligiga oid adabiyotlarni shartli
ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin.
1. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida chop etilgan adabiyotlar.
2. Sovet davri adabiyotlari.
3. Mustaqillik yillarida mavzuga doir nashr etilgan tadqiqotlar.
4. Xorijiy mualliflarning asarlari. Birinchi guruh adabiyotlarini o‘rganish shuni
ko‘rsatadiki, asosan, rossiyaliklar mualliflik qilgan birinchi guruhga mansub
asarlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy taraqqiyotiga, xalq xo‘jaligiga umumiy
tasnif berilganligi bilan ajralib turadi. Bunday asarlarga P. Golubkov, F. F.
Bobilev, S. O. Gulishambarov, A. Gubarevich-Radobilskiy, M. V. Dovnar-
Zapolskiy, B. G. Kurs asarlarini kiritish mumkin 4
. Sharqshunos olim N. I.
3 Арриан Флавий. Поход Александра. Пер. М. Е. Сергеенко. – М–Л., 1962. – 384 с.; Квинт Курций Руф.
История Александра Македонского. Пер. и примеч. под. ред. В. С. Соколова. – М.: МГУ, 1963. – 478 с.;
Страбон. География в семьнадцати книгах. Пер. статья и ком. Г. А. Стратановского. – Л.: Наука, 1964. – 943
с.; Геродот. История в девяти книгах. Пер. и примеч. Г. А. Стратановского. – Л.: Наука, 1972. – 600 с.;
Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. Пер. и примеч. И. В. Пьянкова. – Душанбе.: Дониш.,
1975.
4 Голубков П. О торговом пути в Среднюю Азию и Индию через Россию. – М., 1847. –15 с.; Бобылев Ф. Ф.
Сближение Средней Азии с Европою. – Тифлис., 1858.–32 с.; Гулишамбаров С. О. Всемирная торговля в
XIX веке и участие в ней России. –СПб., 1898. – 230 с.; Губаревич-Радобильский А. Экономический очерк
Бухары и Туниса. Опыть сравнительного исследования двух систем протектората. – СПб., 1905. – 130 с.;
ДовнарЗапольский М. В. Торговля и промышленность Москвы в XVI–XVII в. – М., 1910.; Ўша муаллиф.
4

Veselovskiyning O‘rta Osiyo va Eron, xususan, Xiva xonligiga bag‘ishlangan
asarlarida xonlikning tashqi savdo aloqalarini yoritish bilan birga, unda
davlatning suv yo‘llari va sug‘orish inshootlari bilan bog‘liq siyosati haqidagi
ma'lumotlarni ham qayd etgan 5
.
Birinchi guruhga oid adabiyotlarda O‘rta Osiyo xonliklarining irrigatsiya

tizimi va sug‘orish tarmoqlari, sug‘orish ishlari haqida umumiy, qisqa ma'lumotlar
mavjud bo‘lib, bu ma'lumotlardan xonliklar davlat boshqaruvida sug‘orish ishlari
bilan bog‘liq sohaga alohida e'tibor berilganligini bilib olish mumkin.
Ikkinchi guruhga mansub sovet davrida nashr etilgan asarlar, risolalar, amalga
oshirilgan tadqiqotlar va e'lon qilingan maqolalar mavzu tarixshunosligining yangi
bosqichini boshlab beradi. Bu davr adabiyotlarida mustamlakachilik g‘oyalarining
ta'siri sezilib tursa-da, o‘rganilayotgan mavzuning ayrim qirralarini ochib beruvchi
ma'lumotlar berilganligi bilan muhim ahamiyatga ega. Xususan, I. A. Remez
tomonidan amalga oshirilgan tadqiqot Buxoro xonligining iqtisodiy taraqqiyotiga
bag‘ishlangan bo‘lib, unda Buxoroning tashqi savdosida muhim rol o‘ynagan
mahsulotlar, ularni yetishtirish yo‘llari, Buxoro xalqining sug‘orma
dehqonchilikdagi tajribalari haqidagi ayrim ma'lumotlar berilgan 6
.
G. A. Mixalevaning bir qator asarlarida O‘rta Osiyo xonliklarining savdoiqtisodiy
taraqqiyoti suv yo‘llari va sug‘orish tarmoqlari bilan bog‘liqlig xususidagi
ma'lumotlarga asosiy e'tibor qaratilgan. Rossiyada fan-texnika taraqqiyoti tarixi va
uning o‘ziga xos xususiyatlari ustida olib borilgan tadqiqotlarda ham O‘rta Osiyo
xonliklarining suv yo‘llari, sug‘orish manbalarni va inshootlari haqida ayrim
ma'lumotlar berilgan. Bu davrda o‘zbekistonlik tarixchi olimlar tomonidan ham
o‘rganilayotgan mavzuning ayrim jihatlarini qamrab olgan ilmiy tadqiqotlar
Русская история в очерках и статьях. В 3-томах. – Москва-Киев, 1912.; Курц Б. Г. Сочинение Кильбургера о
русской торговле в царствование Алексея Михайловича. – Киев. 1915. – 606 с.
5 Веселовский Н. И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен
до настоящего. – СПб., 1877. – 364 с
6 Михалева Г. А. Торговые и посольские связи России со среднеазиатскими ханствами через Оренбург
(вторая половина XVIII–первая половина XIX в.) – Т., Фан, 1982. – 92 с.; Ўша муаллиф. Узбекистан в XVIII–
первой половине XIX века. Ремесло, торговля, пошлин. – Т.: Фан, 1991. – 112 с.
5

amalga oshirildi. Xususan, R. G. Muqminova XVI asrda Buxoro va Samarqandda
mavjud bo‘lgan hunarmandchilik tarixini o‘rganish jarayonida suv inshootlarini
qurish bilan bog‘liq hunarmanchilik turlarining ayrim qirralarini ochib berishga
xizmat qiluvchi ma'lumotlarni keltiradi. Olima o‘z tadqiqotlari jarayonida O‘rta
Osiyo hunarmandchiligi an'analari va tajribasi sug‘orish ishlarini olib borish va
sug‘orish inshootlari qurilishida muhim rol o‘ynaganligini isbotlab bergan 7
.
Bu davrda amalga oshirilgan O‘rta Osiyoning Rossiya bilan siyosiy, iqtisodiy
va madaniy sohalardagi munosabatlariga bag‘ishlangan bir qator ilmiy
tadqiqotlarda

xonliklarda mavjud hunarmandchilik sohalarini sug‘orish ishlari taraqqiyotiga
ta'siri xususidagi ayrim ma'lumotlar berilgan. Xususan, taniqli olimlar
M.I.Yo‘ldoshev, Ya.G‘.G‘ulomov va A.Juvonmardievlar tomonidan yaratilgan
ilmiy tadqiqot adabiyotlarida, O‘rta Osiyoning qadimdan to XX asr boshlarigacha
bo‘lgan yer egaligi, sug‘orish manbalari va tarixiga oid ma'lumotlar tarixiy
manbalar va arxiv materiallari asosida keng yoritib berilgan 8
.
B.V.Lunin tomonidan to‘planib nashr etilgan “Istoriya Uzbekistana v istochnikax
(Uzbekistan v soobsheniyax puteshestvennikov i uchyonix 20-80-ye godi XIX v.)”
asar mavzuni yoritishda muhim ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Chunki,
asarda O‘rta Osiyoda bo‘lgan rus sayyohlarining esdaliklari asosida xonliklar
davlat boshqaruvi va unda sug‘orish ishlari bilan bog‘liq sohalarning rivoji
ma'lumotlar berilgan 9
. Mustaqillik davrida muammoni o‘rganish borasida bir qator
ilmiy ishlar amalga oshirildi. G. A. Agzamova, H.N.Bobobekov, H. Z. Ziyoev, D.
H. Ziyoeva, A. Ziyo, Y.Qosimov, Z. A. Saidboboev, O‘. M. Mavlonov, E.Qobulov,
U.Abdurasulov, Z.Is’hoqov va boshqalarning tadqiqotlarida O‘rta Osiyo
7 Мукминова Р. Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в XVI веке. – Т.: Фан, 1976. – 233 с.
8 Йўлдошев М.И. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Тошкент., 1959. – 350 б;
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихидан. – Т.: Фан. 1959. – 249 б; Жувонмардиев А. XVI-XIX
асрларда Фарғонада ер-сув масаласига доир. – Т.: Фан, 1965. – 301 б.
9 Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках. Узбекистан в сообщениях путешественников и учёных 20-
80-е годы XIX в. – Ташкент.: Фан, 1990. – 192 с
6

xonliklarining sug‘orish tizimi va uning boshqaruvi bilan bog‘liq ba'zi ma'lumotlar
mavjud.
Ularda O‘rta Osiyo xonliklarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti,
ularning tashqi aloqalari masalalarini o‘rganish asnosida sug‘orish ishlariga oid
muhim ma'lumotlar keltiriladi. Xususan, G. A. Agzamova o‘z tadqiqotlarida O‘rta
Osiyoning tashqi va ichki savdo faoliyatida muhim rol o‘ynagan suv yo‘llari, bu
yo‘llarda ishlatilgan transport vositalari, xonlik hukumatlarining suv va sug‘orish
inshootlari bunyod etish bilan bog‘liq siyosatini ko‘rsatib berishga harakat qilgan 10
.

Bu davrda O‘rta Osiyo va Rossiya munosabatlari bo‘yicha o‘z tadqiqotlarini
chuqurlashtirgan H. Z. Ziyoev masalaning ayrim jihatlariga oydinlik kirituvchi bir
qator asarlarini e'lon qildi 11
. D. H. Ziyoeva maqolasida esa XIX asrda O‘rta
Osiyoga kelgan sayyohlarning o‘lka shaharlari tasviri, ichki va tashqi savdosi,
iqtisodiy hayoti va sug‘orish inshootlari haqida ma'lumotlari tahlil etilgan. O‘.
Mavlonovning tadqiqotlarida O‘rta Osiyo xonliklarining, xususan, Buxoro va Xiva
xonliklarining suv savdo yo‘llari va sug‘orish manbalari chuqur o‘rganilgan.
Ammo, tadqiqotda sug‘orish inshootlari faqat savdo munosabatlari nuqtai
nazaridan o‘rganilganligi bois, bu inshootlarni kim va qanday mavsadda
qurdirganligi, qaysi mintaqalar bu inshoot orqali sug‘orilishi haqidagi ma'lumotlar
berilmagan 12
.
Bu davrda o‘rganilayotgan muammoning ayrim masalalariga oydinlik kirituvchi
bir qator dissertatsiyalar himoya qilindi. Jumladan, Z. A. Saidboboev tadqiqoti esa
10 Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. – Т.: Шарқ, 1996. – 320 б; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарқ,
2000. – 298 б; Қосимов Й. Наманган тарихидан лавҳалар. – Т.: 1990. – 54 б; Унинг ўзи. Қадимги Фарғона
сирлари. – Намангон, 1992. – 88 б; Қобулов Э. Сурхон воҳаси хўжалиги. –Тошкент.: Akademnashr, 2012. –
408 б; Исҳоқов З. Фарғона водийси анъанавий деҳқончилик маданияти. – Тошкент., Yangi nashr, 2011. – 144
б.Абдурасулов У. К вопросу о классификации земельного фонда Хивинского ханства (вторая половина
XVIII – XIX в.) // O`zbekiston tarixi. –Тошкент., 2006. –№ 2-3. – Б. 83-89; источник по изучению аграрных
отношений в Хивинском ханстве // O`zbekiston tarixi. –Тошкент., 2006. –№ 2-3. – Б. 49-57.
11 Зиёев Ҳ. З. Сибирь, Волга ва Урал бўйларидаги ўзбеклар. – Т.: Шарқ, 2003. – 320 б.; Ўша муаллиф.
Тарихнинг очилмаган саҳифалари. – Т.: Шарқ, 2005.–232 б.
12 Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. –Т.: Академия, 2004. – 122 б.; Мавлонов
Ў.М. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. – Т.: Akademiya, 2008.
– 432 б.
7

XVI – XIX asrlar yevropadagi O‘rta Osiyoga doir tarixiy xaritalarga bag‘ishlangan
bo‘lib, ularning manbaviy ahamiyati ilk bor keng tahlil etilgan.
Shuningdek, bu ilmiy ish asosiy e'tibor O‘rta Osiyoning suv manbalari, suv
yo‘llarini o‘rganishga qaratilganligi bilan alohida ahamiyatga ega. XX asr oxiri –
XXI asr boshlarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar tahlili shuni
ko‘rsatadiki, ularda mavzu yoritilishiga xizmat qiluvchi ma'lumotlar va ilmiy
fikrlar mavjud. Biroq, bevosita O‘rta Osiyo xonliklari irrigatsiya tizimi va
inshootlarini to‘liq ko‘rsatib berishga erishgan tadqiqot yo‘qligini qayd etish
darkor. Mavzuga oid xorijiy mualliflar asarlari xususida shuni ta'kidlash lozimki,
XX asr 90- yillaridan so‘ng Markaziy Osiyo respublikalarida ham O‘rta Osiyo
xonliklarining siyosiyiqtisodiy va madaniy hayotiga doir e'tiborga molik
tadqiqotlar amalga oshirildi. Ayniqsa, bu borada Tojikiston Respublikasida
bajarilgan Buxoro amirligining siyosiy-iqtisodiy, madaniy va tashqi savdo
aloqalariga doir B. Ismailova va A. Sh. Yorovning tadqiqotlari mana shu
yo‘nalishga oid ayrim ma'lumotlarni bera oladi. B.

Ismailova Buxoro amirligining Amir Haydar boshqaruvi davriga (1800–1826)
bag‘ishlangan risolasida, amirlikdagi sug‘orish inshootlari bilan bog‘liq
masalalarni, shuningdek, sug‘orish tarmoqlarini rivojlantirishning manfaatli
tomonlarini qisman o‘rgangan. S. Gorsheninaning risolasi yevropada fransuz tilida
gaplashuvchi aholi tomonidan O‘rta Osiyoning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotiga oid to‘plangan ma'lumotlarni o‘zida jamlagan. Bu ma'lumotlar
1848 – 1932 yillarda O‘rta Osiyoga kelgan 160 dan ziyod sayyohlarning kundalik
va xotiralari asosida tuzilgan. Risola bevosita yevropaning muzey va arxivlarida
saqlanayotgan qo‘lyozma asarlar va sur'atlar asosida yozilgan bo‘lib, XIX asr oxiri
– XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo xonliklari tarixi bo‘yicha yangi ma'lumotlarni
beradi.
O‘rganilayotgan mavzuga oid barcha adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki,
O‘rta Osiyo xonliklarida suv va sug‘orish ishlari bilan bog‘liq davlat siyosati
8

doimo birinchi o‘rindagi muhim dolzarb masala bo‘lib kelgan. Xonliklarda amalga
oshirilgan sug‘orish ishlari bilan bog‘liq yangiliklar davlat hukmdorining shaxsiy
tashabbusi, davlat amaldorining o‘z hisobidan yoki aholining tashabbusi bilan
hashar kuchi bilan bunyod qilingan. Adabiyotlarda bu jarayon xon hukumatining
tashabbusi bilan amalga oshirilganligi ko‘rsatilib, uning boshqaruvi va soliq tizimi
aholining xizmatlari hisobga olinmay davlat foydasiga undirilganligi ta'kidlangan.
Shuningdek, tadqiqot qamrab olgan davriy chegara oralig‘ida xonliklar sug‘orish
ishlari holatiga oydinlik kirituvchi ba'zi ilmiy qarashlar ilgari surilgan, ayrim
ma'lumotlar ilk bor muomalaga kiritilgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishda belgilangan asosiy
maqsad – XVI – XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orish
ishlari, sug‘orish ishlarini boshqarish va soliq tizimini o‘rganishdan iborat. Ana shu
maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar rejalashtirildi: – O‘rta Osiyo
xonliklarida suhorish isharining vuxudga kelishi ular taraqqiyotidagi o‘zgarishlar
va ularning o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatish;
– tadqiqot qamrab olgan davriy chegara doirasida O‘rta Osiyoning suhorish ishlari
va tarmoqlarini holati tasvirlargan manba va adabiyotlarni tahlil etish orqali
xonliklarning suv bilan bog‘liq davlatchilik an'alarini tarixiy ildizlarini ochib
berish; – Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarining sug‘orish tizimining
bir- r-
biridan farqli tomonlarini aniqlash;
– O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orish va irrigatsiya tizimi ilan bog‘liq davlat
lavozimlar va ularning vazifalarini ko‘rsatib berish;
– O‘rta Osiyo xonliklari iqtisodiy imkoniyatlarini oshishida sug‘orish ishlari va
inshootlarini o‘rnini tahlil etilishi O‘rta Osiyo tarixi va o‘zbek davlatchiligi
tarixini yangi ma'lumotlar bilan to‘ldirishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini
ko‘rsatish;
– O‘rta Osiyo xonliklarida suv yo‘llari, ular holatida yuz bergan o‘zgarishlarni
9

o‘rganish;
– O‘rta Osiyo xonliklarining irrigatsiya tizmining o‘ziga xos ayrim xususiyatlarini
tahlil etish; biridan farqli tomonlarini aniqlash;
– O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orish va irrigatsiya tizimi ilan bog‘liq davlat
lavozimlar va ularning vazifalarini ko‘rsatib berish;
Mavzuning davriy chegarasi . Tadqiqot uchun davriy chegara qilib XVI –
XIX asrning birinchi yarmi olindi. Ushbu davrda O‘rta Osiyoda murakkab siyosiy
jarayonlar kechgan. Mustaqil davlatlar sifatida tashkil topgan Buxoro, Xiva va
Qo‘qon xonliklari bu jarayonlarda muhim rol o‘ynaganlar. Xonliklar o‘rtasidagi
qarama-qarshi xarakterga ega munosabatlar ularning davlat boshqaruvida, xalq
xo‘jaligini yuritish sohasida ham o‘z aksini topgan. Bu davlatlar mintaqada
kechgan murakkab siyosiy vaziyat, iqtisodiy imkoniyatlarni yaxshilash, diplomatik
munosabatlarni yo‘lga qo‘yishni turli yo‘llar, xususan, qishloq va xalq xo‘jaligini
rivojlantirish, xususan, sug‘orish ishlari va inshootlarini taraqqiy ettirish vositasida
hal etishga harakat qilganlar.
Bitiruv malakaviy ishida Rossiyada O‘rta Osiyo haqida ma'lumotlar to‘plash
jarayonida nashr etilgan ko‘pgina elchi, sayyohlarning kundalik va esdaliklarini
o‘rganish orqali, o‘zaro iqtisodiy aloqalari tarixini ochib berish uchun yuqorida
qayd etilgan davr asos qilib olingan. Ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar va
markazlashgan davlatlarning paydo bo‘lishi natijasida qishloq xo‘jaligi, xususan,
sug‘orish ishlari nufuzli tarmoqqa aylandi. Ushbu sohaning taraqqiy etishida
dehqonchilik taraqqiyoti va hashar muhim omillardan biri hisoblanadi. Shuning
uchun XVI – XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari sug‘orish
tizimini o‘rganish ushbu davrni tavsiflaydigan muhim omillardan biri sanaladi.
Mavzuning ob'ekti va predmeti. Tadqiqot ob'ektini O‘rta Osiyoning
xonliklarining XVI–XIX asrning birinchi yarmidagi sug‘orish tizimi va inshootlar
qurilishi bilan bog‘liq masalalari tashkil etadi. Tadqiqot predmeti sifatida
10

sug‘orish tizimi, uni yo‘lga qo‘yish va boshqarish usullari, suv bilan bog‘liq O‘rta
Osiyo xonliklari soliq siyosati o‘rganiladi.
Bitiruv malakaviy tarkibiy ishining tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, beshta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I – BOB. O’rta Osiyoda o’rta asr va xonliklar davrida dastlabki agrar
munosabatlar
1.1 XVI-XVII asrlarda O’rta Osiyoda yerga egalik munosabatlarining
shakillanishi
Amir Temur va temuriylar hukmronligidan keyin yurtimiz hududida o‘zaro
taxt talashish va urush-janjallar kuchayib, oxir-oqibatda avvalgi yagona davlat uch
11

xonlikka bo‘linib ketgani tarixdan yaxshi ma'lum. Bu xonliklarning har biri o‘ziga
xos soliq tizimiga ega edi. Avvalo, Buxoro amirligi soliq tizimiga nazar
tashlaydigan bo‘lsak, Muhammad Shayboniyxon davrida xonlik maqomiga ega
bo‘lgan bu o‘lkada ushbu sulola hukmronligi paytida soliq tizimida bir qancha
o‘zgarishlar yuz beradi. Jumladan, bu davrda yerga egalik qilishning quyidagi
asosiy turlari mavjud edi:
- Mulki sultoniy – davlatga qarashli yerlar;
- Mulki xolis – xususiy shaxslarga tegishli yerlar;
- Vaqf – diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga, qabristonlarga qarashli
yerlar 13
. Tarixiy manba va hujjatlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, shayboniylar 40 dan
ortiq soliq va jarimalarni joriy etgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb
atalib va ulardan turli soliqlardan tashqari jarimalar ham undirilgan. Yerdan
olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib, u ishlab chiqarilgan mahsulotning beshdan
biri miqdorida pul yoki mahsulot shaklida olingan. Zakot solig‘i savdo-garlar va
chorvadorlardan olinib, uning hajmi umumiy daromadning qirqdan biri
miqdorida bo‘lgan. Shahar aholisi – hunarmand va do‘kondorlar maxsus soliq –
tamg‘a to‘lagan. Undan
tashqari, yirik boy va sudxo‘rlarga tegishli savdo rastasida do‘konlarni ijaraga olib,
o‘z buyumlarini sotgani uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq to‘lagan.
Boshqa (xristian, yahudiy, buddiy) dinga mansub savdogarlar o‘z mahsulotining
beshdan bir qismini juz'ya 14
solig‘i tarzida to‘lagan.
Manbalarga ko‘ra bu davrda yana ixrojat, tog‘ar, ulufa, qo‘nalg‘a, begar,

madadi lashkar, boj, tansuqot, tuhfa singari soliqlar bo‘lib, ularning ko‘pchiligi
o‘rta asrlarga xos edi. Raiyat soliq to‘lashdan tashqari, turli ishlarga (mudofaa
inshootlarini qurish, sug‘orish tarmoqlarini tiklash yumushlariga) safarbar etilgan.
13 Asqarov. A – O’zbekiston tarixi. I – kitob., Toshkent., “Donishmand Ziyo”., 2021., – B. 354
14 Азамат Зиё – Ўзбек давлатчилиги тарихидан., Тошкент., “Шарқ”., 2001., – Б. 192
12

Shayboniylar davrida ham iqtisodiy hayotda sun’iy sug’orish bilan bog’liq
muammolarni hal etish ishiga jiddiy e’tibor bilan qaralgan. Bu sulola vakillari
Sangzor, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh va Murg’ob daryolari
imkoniyatlaridan unumli foydalanish choralarini ko’rganlar. Chunonchi, 1502-
yilda Shayboniyxon Zarafshon daryosining Oqdaryo va Qoradaryoga ayriladigan
joyida suv ayirgichi–ko’prik qurdirgan. Shayboniyxon avlodlari keyinchalik
Qashqadaryoning irmoqlaridan Kesh viloyati yerlarini sug’orish uchun 10 dan
ortiq kanallar qazitganlar. Sun’iy suglorish ishlari, ayniqsa, Abdullaxon II davrida
keng rivojlangan.
Masalan, 1556– 1585-yillar oraligida Zarafshon daryosida Karmana, Mehtar
Qosim, Chahorminor, Jondor suv ayirg’ichlari; Murg’ob vohasida Sangzor,
Hovuzixon suv omborlari qurilgan. Bundan tashqari, Sangzor daryosidan Jizzax
vohasiga Tuyatortar kanali, Somonjuq dashtini obodonlashtirishga xizmat qilgan
Xoja Ka’ab kanali, Afshona kanali, Amudaryodan Chor-jo’yga, Murg’obdan
Marvga, Vaxshdan uning atrof vohalariga suv chiqarishga imkon beruvchi kanallar
qazilgan. Bundan tashqari, Abdullaxon II karvon yo’llarini qayta jonlantirish,
sardobalar, karvonsaroylar qurish va ta’mirlashga ahamiyat berdi. 1577-yilda
Buxoroda yirik usti berk savdo rastasi – Abdullaxon timi qurildi. Nurota
tumanidagi
Oqchob yaqinida Beklarsoy darasida joylashgan qadimgi to’g’on qoldiqlari o’rnida
ulkan band qurdirdi.
Abdullaxon bandi uning ravoqlarini to’g’on tepasida turib ochishi yoki bekitishi
mumkin edi. Maqsad esa o’sha atrofdagi bo’z yerlarni sug’orib dehqonchilikni
rivojlantirish va yurtni obod qilish edi. Ayni paytda ko’plab mahalliy ahamiyatga
ega suv inshootlari ham qurilgan. Bu tadbirlar, o’z navbatida, qishloq xo’jaligi
tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlagan 15
. Shayboniylar davrida

15 Usmonov Q., Jo`rayev U., Norqulov N. O`zbekiston tariixi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi). – Toshkent.,
O`qituvcvhi, 2010. – B.29.
13

mehnatkashlarning iqtisodiy ahvoli nochor edi. Ko’pchilik omma yersiz bo’lib,
ijaraga yer olib ishlashga majbur edi. Aholidan 20 turdan ortiq soliq va to’lovlar
olinardi. Asosiy soliq sug’oriladigan yerdan olinadigan xiroj bo’lib, daromadning
30 – 40 foizini tashkil qilardi. Davlat muassasalari, qor snin va xon xonadoni
xarajatlarini qoplash uchun to’lanadigan soliq ixrojot deb atalardi. Davlat pulga
muhtoj bo’lganida favqulodda soliqlar ham joriy etilgan. Aholi soliq va jarimalar
toiashdan tashqari, mehnat majbu-riyatini ham o’tashi kerak edi. Bu majburiyat
aholini kanallar, zovurlar qazishga, yo’l va ko’priklar qurishga, yem-xashak
yigishga jalb etishni nazarda tutardi.
Shayboniylardan keyin Buxoro taxtini Ashtarxoniylar egalladi. Bu davrda soliqlar
soni va miqdori haddan tashqari ko‘payib ketgan. Masalan, Subhonqulixon davrida
7 yillik soliqlarni bir yilda yig‘ish haqida farmon e'lon qilingan. Bu aholining
yanada kambag‘allashuvi, yerlarning qarovsiz qolishi, dehqonchilik inqiroziga,
narxlarning oshib ketishiga sabab bo‘lgan. Buxoro xonligida XVIII asrning
o‘rtalarida mang‘itlar sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Yangi
hukmdorlar davlatni «amir» unvoni bilan idora qila boshlaydi va shu tariqa xonlik
ham Buxoro amirligi deb atala boshlaydi.
XVIII asrning so‘nggi choragida o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar, xususan,
soliqlarning tartibga solinishi mamlakat iqtisodiyotining bir qadar yuksalishiga
imkon bergan. Soliqlar soni va miqdorini belgilashda shariat qonun-qoidalari va
davlat xazinasi ehtiyojidan kelib chiqilgan. O‘rta asrlardagi musulmon davlatlari
uchun xos bo‘lgan, asosiy yer solig‘i – xiroj, savdogarlar va chorva mollaridan
olinadigan zakot, tashqi savdodan keladigan boj solig‘i, shuningdek, hunarmandlar
to‘laydigan turli soliqlar (zakot, tamg‘a, taxta-joy) amirlikdagi asosiy soliq turlari
edi. Moliya idoralari ishlariga rahbarlik qilish va ularni nazorat qilish qushbegiga
topshirilgan. U xiroj, zakot va boshqa o‘lponlarning to‘lanishini kuzatib borgan.
yer o‘lponi – xiroj to‘lovchi devonbegiga chorva mollari hamda jonli mol-mulklar
yuzasidan soliqlar to‘plovchi esa qushbegiga itoat etgan.
14

Buxoroda urush bo‘lib qolsa, aholidan, odatdagidek, favqulodda soliq (jul) yig‘ib
olingan. Amir Muzaffar aminona deb atalgan maxsus soliq joriy qiladi. Unga
ko‘ra, tovar va mol-mulk narxining 1,5 foizi miqdorida soliq to‘langan. Zamonlar
o‘tishi bilan aminona doimiy soliqqa aylangan va qarshiliklarga qaramay, 1920
yilga qadar amal qilib kelgan. Zakot va aminonadan tashqari, dallol solig‘i, bir
viloyatdan ikkinchi viloyatga olib o‘tilayotgan mollar, umuman, yuklardan
olinadigan bojlar ham savdo yig‘imlariga kirgan. Molning narxi uni dastlab olib
ketilgan joydan olib borilgan joygacha bo‘lgan masofaning uzoq-yaqinligiga qarab
olinadigan boj va zakot qo‘shilishi bois ancha oshgan.
Xiva xonligi Amudaryoning quyi oqimidagi qadimgi Xorazm vohasida XVI asr
boshlarida shakllangan feodal davlat bo‘lib, XVII asrdan boshlab mustaqil
mamlakat sifatida tanilgan. Xiva xonligida 1763 yildan boshlab qo‘ng‘irot urug‘i
vakillari – inoqlar hukmronlik qila boshlagan. 1873 yilda Xiva xonligi ruslar
istilosidan keyin Rossiyaga qaram bo‘lib qolgan. 1920 yilda esa bolsheviklar
tomonidan davlat sifatida butunlay tugatilgan. Xiva xonligida ichki va tashqi savdo
ancha rivojlangan edi. Ichki savdoda, asosan mahalliy mollar (qishloq xo‘jalik
mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari) katta o‘rin tutgan. Chetga aksariyat
hollarda hunarmandlarning nafis buyumlari va dehqonchilik mahsulotlari sotilgan.
Xivaliklar savdogarlarning mamlakat orqali olib o‘tadigan yuklaridan ham boj
olgan.
Xonlik hududi orqali Rossiya, Buxoro kabi davlatlardan o‘tadigan savdo
karvonlaridan olingan to‘lovlar saroy xazinasiga katta daromad keltirgan. Bu
yerlarda aholidan asosan xiroj, zakot, boj, juz'ya kabi qo‘shni musulmon
davlatlaridagi kabi soliqlar undirilgan. Ular shariatda ko‘zda tutilgan miqdorda
bo‘lgan. Soliqlardan tashqari, aholi turli majburiyatlarni bajarishi shart bo‘lgan.
Erta bahorda ariq va soylarni tozalash, yangilarini qazishda o‘z yeriga ega bo‘lgan
har bir xonadondan bir kishi 15 kun ishlab berishi zarur bo‘lgan. Xiva xonligida
davlat yerlarida yashagan dehqonlar, forscha ibora bilan aytgan-da, dahyak,
arabcha ushr solig‘ini to‘lagan. Chig‘iriq yordami bilan sug‘oriladigan yerlardan
15

hosilning o‘ndan bir qismi, chig‘iriqsiz sug‘oriladigan yerlardan esa, hosilning
beshdan bir qismi olingan.
Xiva xonligida 25 ga yaqin turli doimiy va favqulodda o‘lponlar, majburiyat va
soliqlar bo‘lgan. Ularning miqdori xon va amaldorlarning xohish-irodasi bilan
belgilangan. Dehqonlar yer solig‘i – salg‘it, mol solig‘i – zakot to‘lagan. Podsholik
yerlarida ishlovchilardan yer solig‘i dahyak, yaylovdan foydalanganlardan cho‘p
puli, xonadon egalaridan uy solig‘i kabi to‘lovlar undirilgan. Qo‘qon xonligida
O‘rta Osiyo mintaqasiga xos bo‘lgan barcha yirik hunarmandchilik turlari —
to‘qimachilik, kulolchilik, temirchilik, misgarlik, duradgorlik va boshqalar mavjud
edi.
Qo‘qon o‘z temirchilari, misgarlari, Chust do‘ppido‘zlari, Rishton kulolchilik
buyumlari, Marg‘ilon ipak va shoyi gazlamalari bilan shuhrat qozongan, ularning
buyumlari va matolari ichki va tashqi bozorda xaridorgir bo‘lgan 16
. Xonlikda
soliqlar tizimi shariat qonun-qoidalariga mos kelsa-da, ammo aholidan mayda
soliqlar, jarimalar behad darajada ko‘p olingan. Asosiy soliq xiroj bo‘lib, u pul va
mahsulot tarzida edi. Savdogar va chorvadorlar zakot, hunarmandlar tamg‘a va joy
solig‘i to‘lashar edi. Soliq yig‘uvchi amaldor «tanobchi» (har bir tanob yerdan
soliq oluvchi), zakot solig‘i oluvchi esa – «zakotchi» deb atalardi 17
. Soliqlar qat'iy
belgilangan miqdorda va fursatda yig‘ilishi shart bo‘lsa-da, xon va amaldorlarning
ixtiyori bilan bu tartib o‘zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida soliqlar turi va
miqdori oshirilgan.
Xonlikda qishloq xo'jaligi (dehqonchilik va chorvachilik), savdo-sotiq va
hunarmandchilik iqtisodning asosiy tarmoqlari hisoblanardi. Mamlakatning asosiy
boyligi yer bo'lib. Shayboniylar davrida yer egalarining quyidagi asosiy tarmoqlari
mavjud edi:
1. Mulki sultoniy-davlatga qarashli yerlar.
2. Mulki xolis-xususiy shaxslarga tegishli yerlar.
16 Shamsutdinov. R, Mo’minov. X – O’zbekiston tarixi., Toshkent., 2019., – B. 231
17
Бобобеков Ҳ . - Қуқон хонлиги тарихи ., Тошкент ., “ Фан ”., 1996., – Б . 127.
16

3. Vaqf-diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga, qabristonlarga qarashli
yerlar.
4. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar. Dehqonchilik asosan sug'oriladigan
hosildor yerlarda va lalmi dehqonchilik uchun qulay bo'lgan adirlar, tog' va tog'
oldi hududlarida rivojlangan edi. Yerda mehnat qiladigan kishilarning

asosiy qismi kambag'al qishloq aholisi bo'lib, ular o'z yer maydoniga ega
bo'lmasdan, ijaraga olingan yerda lehqonchilik qilib kun kechirgan. Manbalarda
keltirilishicha, bu davrda bug'doyning o'n xil navi, arpa, qo'noq, jo'xori, mosh,
no'xat, makkajo'xori, loviya, kunjut, beda, suli, sabzavot va poliz ekinlari
yetishtirilgan. Texnik ekinlardan sholi, paxta va boshqalar ekilgan. Sabzavotchilik,
polizchilik, bog'dorchilik va ipakchilik yuksak taraqqiy etgan. Dehqonchilik uchun
qulay bo'lgan hosildor yer maydonlari, bepoyon yaylovlar xon va uning yaqinlari,
yirik harbiy-ma'muriy amaldorlarga qarashli edi. Bu davrda xususiy yer egaligining
o'rta asrlarda mavjud bo'lgan iqto, suyurg'ol va tanho shakllari ham keng
tarqalgshan.
Harbiy-ma'muriy amaldorlarga va yirik din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari
uchun beriladigan bunday yerlarda asosan yersiz kambag'al dehqonlar yollanib
ishlaganlar. Shayboniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Buxoro
yaqinidagi Juybor qishlog'idan chiqqan Juybor xojalari katta ta'sirga ega edi. Shayx
Muhammad Islom (1493-1563) va uning avlodlaridan Xoja Sa'd (1531-1585) kabi
yirik Juybor xojalarining Buxoro, Samarqand, nasaf (Qarshi), Marv va boshqa
viloyatlarda katta yer maydonlari bo'lib, bu mulklar meros tariqasida
avloddanavlodga o'tgan va barcha soliqlardan ozod etilgan. Xonlar va boshqa yirik
amaldorlar tomonidan ularga hadya etilgan yer mulklaridan tashqari ular
Movarounnahr va Xurosonning serunum yaylovlariga, behisob podalarga, katta
shaharlarda joylashgan o'z hunarmandchilik do'konlariga, savdo rastalariga,
tegirmonlar, hammom va karvonsaroylardan keladigan daromadlarga ham ega
bo'lganlar. Tarixiy manbalarni, hujjatlarni tahlil qilish shuni ko'rsatdiki,
17

Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliqlar va jarimalar mavjud bo'lgan. Soliq-
to'lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan turli soliqlardan tashqari
jarimalar ham undirib olingan. Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo'lib, u ishlab
chiqarilgan mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan. Zakot
solig'i savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning hajmi 40/1 miqdorida bo'lgan.
Shahar aholisi: hunarmandlar va do'kondorlar maxsus soliq-tamg'a to'laganlar.
Undan tashqari, yirik boylar va sudxo'rlarga tegishli savdo rastasida do'konlarni
ma'lum haq evaziga ijaraga olib, o'z mahsulotlarini sotganligi uchun taxti joy
(tagjoy) deb ataluvchi soliq to'lagan.
Boshqa dinga mansub (xritian, yahudiy, buddiy) savdogarlar o'z mahsulotining 5/1
qismini jiz'ya solig'i tarzida to'laganlar. Manbalarga ko'ra, bu davrda yana ixrojat,
tog'ar, ulufa, qo'nalg'a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuhfa va boshqa
soliqlar mavjud bo'lib 17
, ularning ko'pchiligi butun o'rta asrlar davriga xos edi.
Raiyat soliqlar to'lashdan tashqari turli ishlarga (mudofaa inshootlarini, sug'orish
tarmoqlarini tiklash kabilarga) majburan jalb etilgan.
Ashtarxoniylar hukmronligi yillarida markaziy hokimiyat birmuncha zaiflashdi va
buning oqibatida mamlakatdagi ijtimoiy va iqtisodiy hamda madaniy hayotda
nisbatan inqiroz holatlari yuzaga keldi. Bu davrda shayboniylar davridagidek
ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan bo‘lsada, ularning mavqyeida birmuncha
o‘zgarishlar yuz berganligi ko‘zga tashlandi. Ashtarxoniylar davlatida poytaxt
Buxoro shahri bilan birgalikda valiahd tomonidan boshqariladigan Balx shahrining
ham nufuzi ortdi va mamlakatning siyosiy hayotiga kuchli ta'sir eta boshladi 18
.
Otaliq va o‘zbek qabilaboshliqlarining nufuzi ortib ketdi. Rasman oliy tabaqa
hisoblangan xon va yirik saroy amaldorlari ko‘p hollarda harbiy-ma'muriy
mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga
majbur bo‘lib, bu ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib qo‘yardi. Bu
davrda juybor xo‘jalarining avlodlari bo‘lgan ulamolar va boshqa diniy
amaldorlarning ijtimoiy hayotdagi mavqyei yanada oshdi.
17 Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi., ikkinchi kitob. 2010, – B. 49
18 Eshov. B – O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi., Toshkent., 2014. – B.113
18

Siyosiy parokandalik, muttaasil davom etib turgan o‘zaro ichki kurashlar va
fitnalar halqni iqtisodiy jihatdan og‘ir ahvolga solib qo‘yish bilan birga
mamlakatdagi iqtisodiy holatni ham inqirozga olib keldi. Shuningdek, tashqi
hujumlar, talon-tarojlar natijasida dehqonchilik vohalari harob holga kelib qoldi,
savdo karvonlarini talash hollari ko‘payib ketdi. Bu esa o‘z navbatida tashqi savdo
aloqalarining cheklanishiga olib keldi. Ashtarxoniylar xonlaridan Imomqulixon
(1611-1642) bu holatlarning oldini olishga harakat qildi va 1614-1615 yillarda

qashqadaryodan qarshi cho‘liga kanal qazdirdi. 1633-1634 yillarda esa
Qushqo‘rg‘onda kanal qazdirdi 19
. Biroq bu ham inqirozli holatlarning oldini
ololmadi. Bu davr dexqonchiligida o‘rta asrlarga xos yer egaliga hamda iqtisodiy
munosabatlari maqlanib qolindi. Garchi avvalgi xonlar davrida iqtisodiy ahvol
birmuncha yaxshi ahvolda saqlangan bo‘lsada, XVII asr ikkinchi yarmiga kelib,
mamlakatdagi iqtisodiy ahvol tanazzuliga uchray boshladi. yerlarning eng hosildor
qismi avvalgidek yirik amaldorlar va din peshvolari qo‘lida saqlanib qoldi. Asosiy
soliq va yig‘imlar qishloq kambag‘al dexqonlaridan yig‘ib olinardi. Ashtarxoniylar
davrida sug‘oriladigan yerlarda O‘rta Osiyo mintaqasi uchun an'anaviy bo‘lgan
bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari, dashti
yerlarida va tog‘ oldi xudularidagi lalmi yerlarda bug‘doy, arpa, kunjut, tarvuz,
qovun va boshqalar ekildi, dehqonchilik qilingan.
Manbalarda qayd etilishicha, o‘zaro urushlar dehqonchilik taraqqiyotini bir
muncha orqaga surib turgan bo‘lsada, tinchlik davrlarida dehqonchilik orqasida
yerlardan ancha yuqori hosil olingan. Dehqonchilik mahsulotlari ichki talabni to‘la
qondirib, tashqi bozorga ham chiqarilgan. Bu mamlakat iqtisodining butunlay
inqirozga tushib saqlab turgan asosiy omil edi. Chorvachilik ham mamlakat
iqtisodining asosiy tarmoqlaridan biri sanalgan. Chorva mollari yetishtirish bilan
bir qatorda ularni tashqi savdoga ham chiqarganlar, transport va yer haydash
ishlarida xo‘kizlar, otlar, ikki urkachli tuyalardan keng foydalanganlar.
19 Асқаров A. Ўзбекистон тарихи . 1- жилд , T.: Фан , 1992. – Б . 194.
19

Hunarmandchilikning markazi shaharlar bo‘lgan bo‘lsada, bu davrda inqirozli
holatlarning kuchayishi oqibatida qishloqlarda ham hunarmandchilik va kerakli
buyumlarni ishlab chiqarish birmuncha kengaydi.
Hunarmandchilikda asrdan-asrga o‘tib kelayotgan yetakchi an'analar saqlanib
qolindi va ularning rivojlantirilishi bilan birga mahalliy xususiyatlarning ham ta'siri
ortib borgani kuzatiladi. Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi
asrlarda amalda bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari
mavjud edi. Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon

xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar
foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj soligi toiaganlar. Xon davlat
tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalaiga, yirik din
ulamolari va sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy
amaldorlariga tanho shaklida irf om qilardi. Suyuig’ol qilingan katta yer egalari
xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan ycrlar
tanhodorning xususiy mulki boimay, o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq
olisli huquqi berilaredi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida
xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday tnulklar soliqlardan ozod
qilinardi va shu boisdan ular «Mulki xurri xolis» deb atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlal yerlarini soliqqa
tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari ham yuz
bcrdi. Xususiy mulk cgalari u yerlarda oVlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga
ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar. Diniy
mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar, masjidlar, xonaqohlar,
qabristonlarvaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi.
Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab, o’troqlashib,
dehqonchilik bilan shug’ullanadigan boidilar. Natijada Qo’ng’irot, Mang’it,
20

Nayman, Do’rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.
Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag’al
dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar.
Buxoro xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:
– qishloq xo’jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo’lida
to’planib borishiga;
– xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib, davlatning
kuchsizlanishiga;
– yerda ter to’kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy
ahvolining og’irlashuviga olib keldi. Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va
amirlar o’rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining
moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi. Sug’oriladiganyerlardabug’doy,
arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, savzavot va poliz ekinlari ekilgan.
Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun
ekilib, dehqonchilik qilingan. Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay
inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-
ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida,
1614–1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho`liga kanal qazilgan. 1633–
1634-yillarda Qo’shqo’rg’onda kanal qazilib, vohalarga suv chiqarilgan 20
.
Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor
berilmadi. Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan.
Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan.
Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila
boshliqlariga tegishli bo’lib, ming-minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar
boqilardi. Jun, teri va boshqa chorvachllik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va
tashqi bozorda sotilar edi. Ho’kizlardan yer haydashda, omoch va mola
tortishda keng foydalanilar edi.
20 Usmonov Q., Jo`rayev U., Norqulov N. O`zbekiston tariixi (XVI-XIX asrning birinchi yarmi). – Toshkent.,
O`qituvcvhi, 2010. – B.49.
21

1.2 Xonliklarda sug‘orish tizimining tashkil qilinishi va ulardan foydalanish
XIX asr o‘rtalarida, hozirgi O‘zbekiston hududida Buxoro amirligi, Qo‘qon
va Xiva xonliklari, ularga tegishli yarim mustaqil ma'muriy hududlar (bekliklar)
mavjud edi. Bu mustaqil davlatlarda 3,5 mln.ga yaqin aholi istiqomat qilgan.
Aholining 90 foizdan ko‘progi qishloq xo‘jaligi – dehqonchilik va chorvachilik
bilan band edi. XIX asr o‘rtalarida va undan keyinroq ham dehqonchilikda
yetishtirilgan ekinlarning ustivor joylanishi quyidagicha bo‘lgan: birinchi o‘rinda
don ekinlarini yetishtirish turgan. Boshoqli ekinlar (bug‘doy; arpa) asosan lalmikor
yerlarda yetishtirilgan.
Sug‘oriladigan yerlarda sholi, jo‘xori, tariq, dukkakli ekinlar (mosh, loviya)
ekilgan 21
. Don maxsulotlari bilan qishloq aholisi o‘z ehtiyojlarini va shahar aholisi
ehtiyojlarini to‘la qondiribgina qolmay, yetishtirilgan hosilning bir qismi qo‘shni,
chorva bilan shug‘ullanadigan ko‘chmanchi davlatlarga eksport qilingan, buning
21 Батурин ., С . И – Ўзбекистон совет ирригацияси – умумхалқ ижоди ., Тошкент . “Ўздавнашр”. 1955. – Б.
186.
22

evaziga chorvachilik maxsulotlari keltirilgan. Ikkinchi o‘rinda bog‘dorchilik va
uzumchilik turgan, bog‘dorchilik va uzumchilik mahsulotlarining bir qismi, asosan
quritilgan xolda (turshak, mayiz) tashqi savdoga chiqarilgan. Uchinchi o‘rinda
sabzavot va poliz ekinlari turgan. To‘rtinchi o‘rinda chorvaga kerakli bo‘lgan beda
va boshqa ozuqa ekinlari va nihoyat, beshinchi o‘rinda, paxta ekini bo‘lgan.
Paxtaning mahalliy navi (g‘o‘za) ekilgan va u asosan ichki ehtiyojlarni qondirish
uchun yetishtirilgan 22
.
Tabiiyki, ekin turlari va ularni joylashtirish masalalari bilan shug‘ullanadigan
biron-bir ma'muriy mahkama yoki maxsus tayinlangan shaxslar bo‘lmagan. Bu
masala talab va ehtiyojlarni hisobga olgan. holda bozorgir mahsulot yetkazishga
intilishlar ta'sirida o‘z yechimini topgan. Shu sababli ayrim mahsulotlar bir yili
«serob» bo‘lsa, kelasi yili «taxchil» bo‘lgan 23
. Sug‘oriladigan yerlar jamoa mulki
bo‘lib, ularga qabila yoki urug‘lar egalik qilganlar. Bora-bora ana shu jamoa
mulklari chegarasida yerga egalikning yangi ko‘rinishlari – yerga shaxsiy mulk

sifatida egalik qilishning formalari yuzaga kelgan. Markaziy Osiyo hududida yerga
egalik qilishning quyidagi ko‘rinishlari (turlari) mavjud edi: – jamoa mulki (ba'zi
joylarda «sanoqli yerlar» deb atalgan) – yuqorida aytganimizdek qabila, urug‘ yoki
keyinroq biron-bir qishloq aholisiga tegishli yerlar ko‘pincha muayyan bir
qishloqda ma'lum qabila yoki urug‘ning vakillari qadimdan istiqomat qilganlar.
Ko‘p xollarda bunday yerlar lalmikor yerlar bo‘lib, ularni «sanashli yerlar» deb
atalishining sababi bor, albatta. Bunday yerlar odatda xar yili qabila yoki qishloq
aholisi o‘rtasida yil boshida (Navro‘z oldidan) yangidan taqsimlangan. Bu
maqsadda ko‘rsatilgan kun va joyda qabila yoki qishloq aholisi o‘z qo‘shlari (qo‘sh
ho‘kiz va omoch) bilan to‘planishgan. Kuchi yetgan xonadonlar bir nechta qo‘sh
bilan, kuchi yetmaganlar ikki-uch xonadon bir bo‘lib bitta qo‘sh bilan kelgan.
22 Тургунов. M – Ирригация ва экономика., Тошкент., “Ўзбекистон”., 1972. – Б. 48.
23 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар., Тошкент, 1998. – Б. 9.
23

Qishloq oqsoqoli va miroblar bor yerni yig‘ilgan qo‘shlarning soniga qarab
taqsimlashgan. Jamoa a'zolariga yer taqsimlashdagi bu usul yil bo‘yi shu jamoada
sodir bo‘lgan ijtimoiy, iqtisodiy va oilaviy o‘zgarishlarni inobatga olishga yordam
bergan va shu nuqtai nazardan u demokratik usul deb tan olinishi mumkin. –
xususiy mulk – yerga egalik qilishning xususiy mulk «ko‘rinishidagi turi jamoa
yerlari hisobiga yoki o‘z kuchi bilan suv chiqarib, masalan, suvsiz yerda korizlar
yoki quduqlar qurish yordamida, «o‘lik yerlar»ni o‘zlashtirish hisobiga (Shariat
ko‘rsatmalariga binoan bunday yerlar va qurilgan koriz yoki quduq suvi bilan
xususiy mulk hisoblangan) shakllangan.
Zamonlar o‘tishi bilan jamoaga qarashli «sanoqli yerlar» chegarasida hosil bo‘lgan
bog‘-rog‘lar, uzumzorlar ularni barpo qilganlarga rag‘batlantirish maqsadida bir
umrga foydalanishga berilgan, bular chegarasida esa qo‘rg‘onlar, turar-joylar
yuzaga kelgan; – amlok yerlar – amir, xonlar va hukmdorlarning yaqinlariga
tegishli yerlar, ularning xususiy mulki hisoblangan; – vaqf yerlar xususiy yer
egalari tomonidan (hukmdorlar, katta yer egalari va boshqalar) Madrasa va
masjidlarga, din va shariat arboblariga bir umrga foydalanishga hadya qilingan
yerlar, vaqfnoma asosida hujjatlashtirilgan. Bunday hujjatlar-hamma tomondan
istisnosiz tan olingan va shariat tomonidan himoyalangan 24
. Ko‘rinib turibdiki,
o‘tgan asrning o‘rtalarida yerga egalik qilishning qanday atalishidan qat'iy nazar,
asosan ikki turi mavjud ekan: jamoa (sanoqli) yerlari va shaxsiy mulk
ko‘rinishidagi turlari. Faqat vaqfnoma asosida hadya qilingan yerlar, kimga
berilganiga qarab, ba'zan jamoa mulki, ba'zan esa shaxsiy mulk sifatlariga ega
bo‘lgan.
Sug‘oriladigan dehqonchilik maqsadlariga xizmat qilgan sug‘orish inshootlarining
asosiy qismi mahalliy qurilish materiallari – tuproq, tosh, yog‘och, qamish, shox-
shabbalar yordamida oddiy tuzilishda qilib, boshqacha aytganda, tez va arzon
qurilgan, sug‘orish kanallarining o‘zanlari tuproqda (grunt) kovlangan. Bu narsa
24 Муҳамаджонов А.Р. Ўзбекистоннинг қадимги гидротехника иншоотлари. – Тошкент: «Ўзбекистон»,
1997.
– Б. 94.
24

o‘z navbatida inshootlarning suv ta'siriga chidamsiz bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Pirovard natijada suvdan foydalanuvchilar – dehqonlar deyarli butun yil davomida
sug‘orish tarmoqlarida qurish, ta'mirlash, tozalash (kanal va ariqlarni
qumloyqalardan) ishlari bilan band bo‘lishga majbur bo‘lganlar. Aniq, bo‘lmagan
ma'lumotlarga ko‘ra, har bir yeri bor dehqon sug‘orish ishlariga yiliga hashar yo‘li
bilan kamida 10– ish kuni sarf qilgan. Bu miqdorni ma'lum darajada tasdiqlash
uchun xorazmlik dehqonlarning bizdan uncha olis bo‘lmagan 30–40-yillarda yirik
va xo‘jaliklararo kanallar tarmoqlarida kishi boshiga yili 40–50 m3 tozalash
ishlarini bajarganliklarini ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Bundan tashqari, ko‘plab
ta'mirlash va qayta qurish ishlarini bajarganlar. Bunda sermashaqqat va ko‘p
kishilar qatnashadigan ommaviy ishlar o‘z-o‘zidan bajarilib qolmaydi, albatta.
Kimlardir ularni avvaldan rejalashtirish, kerakli materiallar va ishchi kuchlarini
tashkil qilishi, ularning ishiga rahbarlik qilish va nazorat o‘rnatish kerak bo‘ladi.
Qabila yoki urug‘ a'zolari dehqonchilik, keyinchalik sug‘oriladigan dehqonchilik
bilan o‘trok, xolda shug‘ullana boshlagan uzoq zamonlardan boshlab amalda
sug‘orish ishlarini tashkil qilish, uni boshqarish sohasida yangidan-yangi ehtiyojlar
tug‘ila boshlagani aniq, va bu fikrga shubha qilmasa ham bo‘ladi. XIX asrning
o‘rtalariga kelganda yerga egalik qilishning, u qanday atalishidan qat'iynazar, ikki
shakli – jamoa mulki va xususiy mulk ko‘rinishidagi shakllari mavjud

bo‘lgan. Ularni asosan 3 ko‘rinishda ta'riflash. mumkin: o‘z yerida o‘z kuchi bilan
dehqonchilik qilish dehqon xo‘jaliklari ko‘rinishida, chetdan ish kuchi yollab (xaq
to‘lash evaziga) dehqonchilikdilish va ortiqcha yoki tasarrufida bo‘lgan yerlarni
boshqalarga ma'lum shart-sharoitlarda foydalanishga berish (pudrat usuli) orqali
dehqonchilik qilish. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, sug‘oriladigan dehqonchilik
bilan shug‘ullangan kishilar yerga nisbatan, undan olinadigan, foydaga nisbatan
turlicha munosabatlarda bo‘lganlar va tegishli haq-huquqlarga ega bo‘lganlar. Shu
bois ko‘pchilik kuchi va mablag‘lari evaziga bajariladigan sug‘orish ishlarida
25

hammaning bir xilda qatnashishi nafaqat insof yuzasidan, o‘sha zamon shariat
qonun-qoidalari va odatlari nuqtai nazaridan ham adolatdan emas edi 25
.
XIX asr o‘rtalariga kelib Zarafshon daryosida suv tanqisligi yanada qiyinlashadi.
XVII– XVIII asrlarda qurilgan ravoqli ko‘prik – suv ayirgich inshootlari buzilib
ishdan chiqqan. Mavjud bo‘lgan boshqaruv tizimlari ham susayib qolgan edi. Shu
sababdan amir Devonida xizmat qilgan, zamonasining ilg‘or fikrli kishisi, shoir
Axmad Donish Buxoro yerlarini Amudaryo suvi bilan Kerki shahri yaqinidan
boshlanadigan yirik kanal yordamida sug‘orish g‘oyasini taklif qiladi, lekin
texnikaviy, iqtisodiy va boshqa sabablarga ko‘ra uni amalga oshirishning iloji
bo‘lmagan 26
.
Sug‘orish tizimi boshqaruvining «Xorazm modeli» boshqacha bo‘lgan. Xorazm
voxasida sug‘orish tizimlari boshqaruvining «pog‘onalari» mahalliy shartsharoitlar
moxiyatidan kelib chiqib boshqacharoq bo‘lishi tabiiydir. Yuzlab kilometrga
cho‘zilib ketgan yirik sug‘orish kanallari, ularning «ko‘p boshli», ixota to‘g‘on
(damba)lari bilan himoyalangan boshlanish qismidan foydalanish, ekspluatatsiya
qilish, kanallarda har yili bajariladigan bir necha millionlab kubometrga teng
qazuv, tozalash ishlari xamda sug‘orish tizimining o‘ziga xosligi (yirik
kanallarning boshlanish qismi «soqqa» deb atalgan, toshsoqqa, magistral kanal –
«arna», Paxtaarna, bo‘luvchi kanal – yob, «Sovet-yob», kanal tarmoqlari yoki
shoxobchalari – «bedaklar» xamda dalaga suv keltiruvchi doimiy ariqlar

«solmalar», kanal bosh inshooti – bedrov» va xokazolar) boshqaruv ishini tashkil
qilishda va amalga oshirishda ma'lum aniqlik va mustahkam intizom bo‘lishini
taqozo qilgan. Shu bois yaxlit va murakkab sug‘orish tizimiga kirgan uning
tarkibiy qismlaridan foydalanish, ishlarni tashkil qilish va nazorat o‘rnatish mas'ul
shaxslarga topshirilgan.
Xon devonida ham bu ishlarga mutasaddi qilib yuqori lavozimli mansabdor shaxs
tayinlangan. Agar sug‘orish tizimlari boshqaruvining Zarafshon va Xorazm
25 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси ... 1998. – Б. 41.
26 Гулямов Я.Г. К изучению древних водных сооружений в Узбекистане. Изв. АН УзССР, 1955, №2. – С. 42.
26

«modellari»ga yana qaytadigan bo‘lsak, ular o‘z moxiyati va ma'nosi bilan biz
hozir biladigan va uzoq o‘n yilliklar davomida ko‘nikma hosil qilgan irrigatsiyada
boshqaruvning «ma'muriy-hududiy» prinsiplarda tuzilgan ko‘rinishi emas, balki
«texnologik hududiy» asoslarda tuzilgan ko‘rinishi edi. Bu detal so‘z – boshqaruv
hududlarining chegaralari, binobarin boshqaruv pog‘onalari aniqlanganda ana shu
hududlarning ma'muriy-siyosiy chegaralari (viloyat, tuman emas, balki biron-
birsug‘orish tizimi suv bilan ta'minlaydigan hudud chegaralari va uning bo‘laklari
asos qilib olinadi.
Qizig‘i shundaki, bu lavozimlarni egallash uncha-muncha odamning qo‘lidan
kelavermasdi. Masalan, mirob lavozimiga, biron-bir qishloq dehqonlarining yoki
urug‘ vakillarining yig‘inida o‘z oralaridan ishbilarmon, sofdil va insofli odam
(odamlar) nomzod qilib ko‘rsatilib, demokratik usulda (ya'ni ovoz berish yo‘li
bilan) saylanardi va u ana shu qishloq aholisi oldida javobgar hisoblanardi.
mirobning vazifasiga manba (daryo, soy, anhor va h.)dan kanalga suv chiqarish,
uni ariqlar yordamida dalalarga haydab kelish va dehqonlarga bo‘lib berish bilan
bog‘liq barcha ishlarni (ariq kovlash, inshoot qurish, tozalash va ta'mirlash ishlari,
suvni bo‘lish kabi) bajarishda suvdan foydalanuvchi, ya'ni dehqonlarga yaqindan
yordam berish, ularni shu ishlarga tashkil qilish kiradi.
Demak, mirob maxsus amaliy bilim va tajribadan tashqari, shariat-odat qonun-
qoidalaridan xabardor, odamlarning boshini qovushtirib ishlatish qo‘lidan
keladigan ish boshi ham bo‘lishi kerak. Agar mirob o‘z ishining uddasidan
chiqmayotgani ayon bo‘lib qolsa, qishloq yoki urug‘ yig‘ilishi uni boshqa
miroblikka da'vogar kishi (dehqon) bilan demokratik usulda almashtirish
imkoniyatiga bo‘lgan. Ariq oqsoqoli odatda, bir nechta qishloq yerlari suv
beradigan yirik kanal (ariq) boshida turgan, uning qo‘l ostida bir nechta miroblar
o‘z ariqlari ishiga boshchilik qilganlar.
Ariq oqsoqollari lavozimi dastlabki davrlarda miroblar ichidan eng obro‘li
ishbilarmonlari tanlab olingan va saylangan. Bu ham qishloqlar aholisi yoki
27

ularning vakillari ishtirokida yoki roziligida amalga oshirilgan 27
. Ariq
oqsoqollarining vazifasiga asosiy kanal uning boshlanishida bajariladigan barcha
ishlar ( inshoot, to‘g‘on qurish yoki uni ta'mirlash, bosh kanal tozalash, ta'mirlash
va h.lar)ning vaqti va xajmlarini aniqlash, har qaysi mirob boshchiligida
bajariladigan ishlarning hajmi, vaqti, kerakli qurilish materiallari, ulov vositalari va
boshqalarni aniqlash va miroblar zimmasiga taqsimlab berish, bu ishlar bajarishda
yordam ko‘rsatish, barcha janjalli va niizoli ishlarni tezda bartaraf qilishda ularga
ko‘maklashishlar kirgan.
Xullas, ariq oqsoqollari yoki qishloqlar yoki urug‘lararo darajadagi lavozim
bo‘lgan ular shunga yarasha obro‘-e'tiborga ega bo‘lganlar. Jamonlar o‘tib ayrim
hududlarda ariq oqsoqoli mirob lavozimlari otadan bolaga meros bo‘lib qoladigan
lavozimga aylangan, ularning bir nechta avlod bo‘g‘inlaridan iborat shajaralari
(dinastiyalari) ham paydo bo‘lgan. Lekin ularning ishlariga jamoa ishtirokida baho
berish, nazorat qilish hamma hollarda ham asosan saqlanib qolavergan.
Manbadan chiqarilgan suvni suvdan foydalanuvchilar (dehqonlar)ga bo‘lib
berishda mayda hududiy qishloq, jamoalari muhim rol o‘ynagani ma'lum. Bunday
jamoalarni Xorazmda «jabdi», Zarafshon vodiysida «qo‘sh», Farg‘ona vodiysida
«ketmon», Qashqadaryoda «paykal», Toshkent vohasida «tup» va hokazo deb
atalgani ma'lum. Ular bajargan ish va olinadigan suv o‘zaro bog‘liq bo‘lgan. Har
qaysi birlashgan jamoa o‘z rahnamosi yoki oqsoqoliga (jabdiboshi, qo‘shboshi,
tupboshiga.) ega bo‘lgan va u miroblar bilan hamkorlikda ishlagan, hashar ishlarini
tashkil qilishda yordam bergan, shunga o‘xshash ishlarni tashkil qilishda yuqori
ma'muriyat oldida javobgar hisoblangan. Lekin bunday vertikal bo‘yicha yuqori

ma'muriyat oldida javob berish mas'uliyati qay darajada keng tarqalganligi
to‘g‘risida aniqroq ma'lumotlar yo‘q.
27 Кадыров А.А., Дерлятка Т.И. Разработать концепции функционирование и развитие эксплуатации
гидромелиоративных систем в условиях рыночной экономики» (применительно к Республике Узбекистан).
– Ташкент, 1992. – С. 31.
28

Shunday qilib biron-bir sug‘orish tizimi (kanallar va inshootlar majmuasi)ni qurib,
uning ish faoliyatini tashkil qilish vazifasini «ariq oqsoqoli miroblar –
to‘g‘onchilar»dan iborat irrigatorlar guruhi bajargan «to‘g‘onchilar» orasida
«sepoyachilik», «chorpoyachilik» ishlarini yaxshi egallagan va shu ish bilan
doimiy shug‘ullanuvchilar ham bo‘lgan). Irrigatorlar guruhi suvdan
foydalanuvchilar bilan birgalikda ularning kuchi va mablag‘i hisobiga, suvni
manbalardan kerakli vaqtlarda haydab kelib ularga bo‘lib berish maqsadlarida
xizmat qilganlar. Biz bu yerda sug‘orish ishlarining tashkiliy tomonlarini shu
tarzda hal qilinishiga zamdu sanolar o‘qish niyatida emasmiz, boz ustiga ariq
oqsoqollari, miroblar va to‘g‘onchilar guruhlari turli-tuman toifadagi va
xarakterdagi odamlardan tashkil topgani, ular orasida ko‘proq o‘z manfaatini
o‘ylaydigan va noinsoflari ham bo‘lgani shubhasiz. Lekin baribir, agar o‘sha davr
jamiyat taraqqiyot darajasi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlar va shart-
sharoitlar majmuini nazarga olsak, ent ko‘p tarqalgan qiyin sug‘orish ishlarini
tashkil qilishda mubolag‘asiz demokrat) tamoillarga asoslangan bunday ma'muriy-
tashkiliy boshqaruv usulining keng qo‘llanishi sug‘oriladigan dehqonchilikning
rivojlanishida ijobiy, rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qilgan deyishga xamma
asoslarimiz bor.
Shu o‘rinda asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib bizgacha yetib kelgan ajoyib
qadriyatlarimizdan biri to‘g‘risida so‘z yuritmoqchimiz. Gap shundaki,
sermashaqqat; va keng ko‘lamdagi sug‘orish ishlarini qisqa muddatlarda va faqat
qo‘l kuchi bilan bajarishga to‘g‘ri kelgan. Ayniqsa, ariqlarga suv chiqaruvchi
inshootlar suv buzib ketganda yoki ayni sug‘orish ishlari eng qizigan paytlarda
loyqumga to‘lib qolgan ariqlar tozalash kerak bo‘lganda, bunday ishlarni bajarish
uchun suvdan foydalanuvchilar ixtiyorida oylar emas kunlar, hatto soatlar bo‘lgan,
xolos.
Bunday paytlar odamlar bir yoqadan bosh chiqarib mirob va to‘g‘onchilar
rahbarligida lozim bo‘lgan ishlarni tez va sansalarsiz bajarganlar, shunga ularni
sharoit majbur qilgan. Bora-bora sug‘orish kanallari va inshootlarida: barcha
29

ishlarni (qurish, ta'mirlash, tozalash va xokazo hatto, oila, qarindosh-urug‘,
mahallako‘ylarda bajariladigan shaxsiy va ommaviy ishlarni bajarish ham,
birgalashib hshar yo‘li bilan bajarish hamma tan oladigan odat tusiga kirgan,
Shariat va Odat qonun qoidalarida o‘z aksini topgan 28
. Baxtga qarshi o‘sha davrda
hshar yo‘li bilan bajrilgan sug‘orish ishlarining miqdoriy ko‘rsatgichlari (umumiy
hajmi, kishi boshiga bir kunda yoki bir gektar (desyatina) boshiga bajarilgan ishlar
to‘g‘risida bizda aniqroq. ma'lumotlar yo‘q. Bu «hashar usuli» to‘g‘risida aytilgan
barcha iliq so‘zlar umumiy gap darajasida qolaveradi. 1579–1588 yillar,
Buxoroning hukmdori Abdullaxonning (1507–159 yozma buyrug‘iga muvofiq,
Vaxsh daryosidan suv oladigan kanal qurilishiga Xisor, Denov va Qobodiyondan
(Surxondaryo vodiysi) 10 ming mardikor safarbar qilindi (Badriddin Kashmiri).
1828 yilda Polvonyob kanalining yangi boshini qurish uchun Xiva xoni Olloquli
40 ming kishini haydab keltirdi 29
. Feodal ishlab chiqarish uslubi sharoitida davlat
sug‘orish inshootlari qurilishi uchun mablar xam, qurilish materiallari ham
ajratmas edi, shu bois suv xo‘jaligiga tegishli barcha chora-tadbirlar mehnatkash
xalqning juda katta mablag‘lari va kuchlari hisobiga amalga oshirilar edi. Masalan,
tarixiy hujjatlarning ko‘rsatishicha, Ravotxo‘ja suv ayirgich inshootini ta'mirlash
uchun har yili bahorda 1436 nafar ishchi ajratilar va 54 ming donaga yaqin
shoxshabba va toshlardan yasalgan to‘shak (fashin tyufyak)lar, mingaab somon
bog‘lari va kerakli transport-ulov vositalari keltirilar edi («Samarqand tarixi»).
Erta bahorda va kech kuzda mardikorlarning mexnati hukumatning ko‘rsatmasiga
muvofiq ishlatilar edi. Ularning shaxsiy dalalari qarovsiz qolardi, xo‘jaliklari
parokandalikka uchrardi. 70 km uzunlikdagi Katta Farg‘ona kanalini qazish ishlari
1939 yilning 1 avgust kuni kanal trassasining barcha uchastkalarida bir vaqtda
boshlandi. Har kuni qazish ishlariga Farg‘ona vodiysining 16 rayon, 2140 ta
kolxozlaridan kelgan 160 ming kishi chiqar edi. KFKning o‘zani qisqa muddatda –
45 kunda 6200 ming ish kuni sarflab kovlandi. Kanal bo‘yicha bajarilgan yer
28 Моргуненков Ф. Использование свободных водно-земельных ресурсов в Туркестане, Хиве и Бухаре //
«Вестник ирригации», 1923. №3, 4. – С. 3
29 Ирригация Узбекистана. – Ташкент: «Фан», 1975. – С. 48.
30

ishlarining umumiy hajmi 18,2 mln. m.3 ga teng bo‘ldi, shu jumladan, faqat 1,7
mln.

m3 yoki 9 foizi mexanizmlar yordamida bajarildi. Bunday fidoyilik va jonbozlik
oldida har qancha ta'zim qilib bosh egsa arziydi. faqat qo‘l kuchi bilan bajarilgan
yer ishlari 16,5- mln. m.3 ni tashkil qilgan ekan, har bir ish kuni davomida bitta yer
qazuvchi 2,5 m3 tuproqni kovlab, uni (salkam 5 tonna yukni) o‘zan tashqarisiga –
o‘rtacha 4–5 m chuqurlikdan 20–25 uzoqlikka – chiqarib tashlagan. Urushdan
avvalgi yillarda bijarilgan ishga «qo‘shib yozish»lar respublika hayotida hali
uchramaydigan favqulodda bir narsa, gunohi azim hisoblanardi, shuning uchun
ham keltirilgan raqamlarga astoydil ishonsa bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan raqam va dalillardan yaqqol ko‘rinib turibdiki, bugungi
O‘zbekiston chegaralari bilan aniqlanuvchi hududda o‘tgan asr o‘rtalarida ham
undan oldin va xatto, sho‘rolar hukmronligining dastlabki o‘n yilliklarida ham,
katta-kichik hajmda sug‘orish ishlariga o‘n minglab, yuz minglab suvdan
foydalanuvchilar – dehqonlar jalb qilingan va ular hashar usulida, ya'ni hyech
kimdan sariq chaqa ham olmay, o‘z kuchlari va mablag‘lari hisobiga juda katta
hajmdagi ishlarni bajarib keldilar va bu ular uchun qon-qoniga singib ketgan tabiiy
bir narsa, odat tusga kirgan va vijdon amri hamda turmush taqozosi bilan
bajariladigan barcha uchun barobar bir ish edi. Taassufki, mazkur kitobimda Katta
Farg‘ona kanali va shunga o‘xshash ko‘plab boshqa sug‘orish inshootlari hashar
usuli bilan. qurilgani to‘g‘risida lom-mim deyilmaydi, uni o‘rniga yangi atama –
«tezkor xalq qurilishi usul ishlatiladi».
«Pravda» ro‘znomasi o‘zining 1939 yil 30 dekabr kuni chiqqan sonida shunday
deb yozgan edi: «Farg‘ona kanalining ahamiyati eng avvalo shundaki, u xalqning
yangi ishlar uchun, ozod ongli sotsialistik mehnatning yangi formalari uchun
pishib yetishgan qudratli kuchlarini namoyon qildi...» Agar biz shu fikrga
qo‘shiladigan bo‘lsak, u xolda «o‘tgan asrlarda, hali feodal ishlab chiqarish
31

hukmron bo‘lgan, sotsializm atamasi va nazariyasini yaratgan zotlar hali
tug‘ilmagan zamonlarda hashar usuli bilan qurilgan o‘nlab va yuzlab yirik
kanallarning qurilishi nimalarni yoki qanday kuchlarni namoyon qildi ekan?»-
degan savolga javob topishimizga to‘g‘ri keladi. Ma'lumki, umuminsoniy
qadriyatlar vaqt va chegarilarni pisand qilmay davom etaveradi. Ularning paydo
bo‘lishi va shakllanishi to‘g‘risida donolarning aytgan fikr-o‘ylari biz uchun juda
muhimdir. Rus pedagogi S.
Makarenko bola tarbiyasi to‘g‘risida gapirar ekan, «biz bolalarni jamoa ichida,
jamoa yordamida va jamoa uchun tarbiyalashimiz kerak» degan g‘oyani ilgari
surgan edi. Binobarin, inson bolasining tarbiyasida nafaqat uning bolalik yillarida,
mubolag‘asiz, butun umri davomida, jamoaning, jamoa bo‘lib bajarilgan ishlarning
o‘rni benihoya kattadir.
Ota-bobolarimiz sermashaqqat va katta hajmdagi sug‘orish ishlarini yil davomida
birgalashib hashar yo‘li bilan jamoa nazoratida bajarar ekanlar, o‘zlarini
tanigandan-boshlab katta hayot maktabini o‘taganlar, oliyjanob insoniy fazilatlar
o‘zaro yordam va qo‘llab-quvvatlash, birovlarga pand bermaslik, tartib va intizom,
o‘zidan kattalarni, shu jumladan, boshliqlarni hurmat qilish) egasi bo‘lishga
intilganlar 30
. Bugun biz o‘zbek, millatining o‘ziga xos mentaliteti, ichki dunyosi
bilan turmush tarzi haqida gapirganimizda, ana shu o‘ziga xoslikning paydo bo‘lib
shakllanishida kundalik hayotda uchraydigan barcha ish, to‘siq va qiyinchiliklarni
birgalashib, ko‘plashib, hashap usuli bilan yengish va bartaraf qilishga asrlar
davomida odatlanganimiz katta rol o‘ynaganini unutmasligimiz kerak va yana
musulmonlarning muqaddas sinalmish kitoblari Qur'oni Karim va Hadisi Sharifda
keltirilgan ko‘rsatma va hikoyatlar hukmdorlar va boshliqlarga itoat qilishlik,
farzandlarning ota-onalari oldidagi burchi va vazifalari, insonlarning jamiyatdagi
burchi va vazifalari va boshqalar) hamda Shariat va Odatning yozma va og‘zaki
ko‘rsatmalari, qonun-qoidalari kundalik hayotda bexisob takrorlanar va amalda
30 Комилов. О – Ўзбекистонда суғориш тизими ривожланиши: ютуқ, муаммо ва оқибатлар., Тошкент.,
“Академнашр”., 2016. – Б. 17.
32

qo‘llanilar ekan, o‘zbek millati, umuman Markaziy Osiyo mintaqasida yashovchi
xalqlar turmush tarziga chuqur ta'sir qilgani shubhasizdir.
Sug‘orish ishlarini bajarishda tashkiliy-boshqaruv masalalari to‘g‘risida aytgan
gaplarimizga yakun yasar ekanmiz, quyidagilarni ta'kidlamoqchimiz: o‘tgan asr
o‘rtalarida bugungi O‘zbekiston chegralarida 1,5 mln. gektardan ortiq. yerlar
sug‘orilgan. Bu yerlarni sug‘orish uchun garchi juda oddiy, arzon binobarin, suv
oqimi ta'siriga uncha chidamli bo‘lgan, lekin yetarli miqdorda sug‘orish kanal va

ariqlari, gidrotexnika inshootlari, ya'ni sug‘orish tizimlari bo‘lgan. Bu sug‘orish
tizimlari son jihatid juda ko‘p o‘zaro tashkiliy va funksional bog‘liq bo‘lmaganlar
va eng muhimi, bu tizimlarda sermashaqqat katta hajmdagi sug‘orish ishlarini qo‘l
kuchi bilan bajarishga to‘g‘ri kelgan, lekin sanab o‘tilgan shart-sharoit va
qiyinchililarga qaramay, ota-bobolarimiz sug‘orish ishlari tashkil qilish va
boshqarish sohasida eng sodda, mavjud sharoitlarga moslashuvchan, demokratik
prinsiplarga asoslangan «tashkiliy-boshqaruv tizimi»ni yarata bilganlar, ariq
oqsoqoli – mirob – to‘g‘onchilar o‘z faoliyatlarida asosan suvdan foydalanuvchilar
– dehqonlarning shaxsiy kuch va mablag‘lariga tayanganlar, ishlar tashkil qilib,
ularni bajarishda esa jamoa bo‘lib hashar yo‘li bilan amalga oshirish asosiy
texnologiya usuli bo‘lgan.

33

2.1 Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi davrida sug‘orish ishlarini o’ziga hos
jihatlari
Xorazm dehqonchiligida eng qiyin muammo tuproqni ishlash va uning
hosildorligini saqlash muammosi bo‘lgan. Xorazm sharoitida yerni sug‘orish ham
qiyin muammo edi. Xorazmda ko‘p yer bo‘lishiga qaramay, har bir dehqon
Amudaryoga tutashgan yerning har bir qarichi uchun qattiq kurash olib borar
edi48. Daryo chetidan uzoqlashgan sari yer ishlanmas va ekilmasdan qola berar
edi. Bunday yerlarga faqat suv jon kirgizishi mumkin edi. Xorazmda yerlar ikki
usul bilan chig‘iriq bilan va chig‘iriqsiz sug‘orilar edi. Chig‘iriqsiz sug‘oriladigan
yerlarga suv daryolardan ariqlar orqali chiqarilar, ariq suvlari yerlarning nishabiga
qarab oqar edi. Yerni chig‘riq (chig‘ir) bilan sug‘orilgan taqdirda buning uchun
daryoga katta chig‘iriq o‘rnatilar, bu chig‘iriqni suvning oqishi harakatga
keltirmay, balki ot, ho‘kiz yordami bilan harakatga keltirilar, kichikroq chig‘irlarni
esa odamlarni o‘zi aylantirib, harakatga keltirar edi.
Tabiiyki, sug‘orish inshootlarini muttasil ta'mirlab turish va yangi inshootlar
qurish, katta sug‘orish tizimlarini qurishda ishni tashkil etish uchun juda ko‘p
mablag‘ va kuch sarflash zaruriyati tug‘ilar edi. Shu sababli Xorazm vohasida
davlat hokimiyati qanchalik barqaror bo‘lsa, sug‘orish tizimi shu qadar keng
miqdorja olib borilar va foydalaniladigan yerlar ham shunchalik ko‘payar edi 31
.
1860 yillarda qurilgan Daryoliq kanalining Yormish va Qilichniyozboy ariqlari
oralig‘idan Amudan chiqqan suvni butun o‘zani bo‘ylab, Ko‘hna Urganchdan
31 Йўлдошев М.И. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Тошкент. Ўзбекистон ССР
Давлат нашриёти, 1959. – Б. 80.
34

yuqorida Lavzan ariqqa quyilgan joyigacha uchta to‘g‘on qurilgan. Birinchi yuqori
to‘g‘on mayli janganl mavzesida joylashgan edi. Bu joyda suv to‘g‘on orqali dam
qilinib, hozirgi xonning amakisi (Muhammad Rahimxon Feruzning amakisi)
amirulumaroga qarashli yerlar aynan shu yerdan sug‘oriladi. Shu sababdan ham
to‘g‘onning nomi ham Amirulumaro to‘g‘oni deb ataladi 32
. Ollohqulixon (1825-
1842) taxtga o‘tirgandan keyin, 1839-1840 yili Munisning shogirdi va uning
tarbiyasini olgan

Ogahiyni chaqirib, 1813 yil voqyealarini bayon etishi bilan uzilib qolgan “Firdavs
ul-iqbol” asarini davom ettirishni buyuradi. Ogahiy 1813 yildan boshlab Xorazmda
sodir bo‘lgan voqyealarni yoza boshlaydi. “Firavds ul-iqbol” uzoq davrni qamrab
olgan bo‘lib, Markaziy Osiyo, ayniqsa, Xiva xonligi tarixini o‘rganishda qimmatli
manbadir. Asarda Xorazmning qadimiy davri bilan bir qatorda, Xiva xonligining
1825 yilgacha bo‘lgan siyosiy tarixi bayon etilgan, toj-taxt, boylik uchun olib
borilgan kurashlar va shuningdek, Xiva xonlarining turkman va qoraqalpoq
xalqlari bilan bo‘lgan munosabatlari haqida ham ko‘plab ma'lumotlar keltirilgan.
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida davlat hokimiyatining markazlashuvi bilan
Xiva xonligida irrigatsiya qurilishiga yanada e'tibor kuchayadi. “Firdavs uliqbol”
asarida qayd qilinishicha xonlikda yangi yerlarni o‘zlashtirish munosabati bilan
1808-1815 yillarda Qilichniyozboy, 1838-1839 yillarda Toshsoqa kanallari
qurilgan 33
. Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug’oriladigan
(axya) va sug’orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko’ra, Xiva
xonligining yerlari ham uchga bo’lingan. 1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy
mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari. Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali
boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning
deyarli yarmiga egalik qilishgan. Amaldorlarning yerlari 2–3 ming tanobni tashkil
etgan. Xon va uning qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga
egalik qilishgan. Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari).
32 Ахмедов. Х – Хоразм ирригацияси., Тошкент., “Ўзбекистон”. 1966. – Б. 64.
33 Мунис чамани. Методик-библиографик қўлланма. – Тошкент., 2008. – Б.14.
35

Davlat yerlarida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar.
Ijara yerlarining hajmi 10 tanobgacha bo’lgan. Xon va boshqa xususiy mulk
yerlarida dehqonchilik qiluvchilar yarimchilar deb atalgan. Bunday deb atalishiga
ular yetishtirgan hosilning yarmini ijara haqqi uchun berganliklari sabab bo’lgan
edi. Xonning qarindoshlari o’z xususiy yerlaridan davlatga soliq to’lamas edilar.
Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod
etilgan edilar. Mayda yer egalari tobora xonavayron bo’lib borganlar.
Oxiroqibatda, ular yerlaridan judo bo’lganlar. Shaharlarning iqtisodiy
taraqqiyotdan

orqada qolishi, yirik sanoatning mutlaqo yo’qligi oqibatida G’arbiy Yevropa
davlatlarida yersiz dehqonlar shaharga ish izlab borishdek imkoniyatga ega
bo’lmagan. Oqibatda, ular qishloqda qolishga majbur boiganlar. Suv tanqisligi
tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu boisdan Amudaryodan suv
chiqarishga e’tiborberildi.
XVIII asr 70-yillarida Davkor koli yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan
kanali, Qilich Niyozbiy kanali, Katta Xonobod kanali qurildi. Bu tadbirlar yerlarni
sug’orish holatini yaxshilashga ko’maklashdi. Xiva xonligida soliq va
majburiyatlar haddan tashqari ko’p bo’lgan. Asosiy soliq salg’ut, ya’ni yer solig’i
edi. Bundan tashqari, salgut (bir yo’la to’lanadigan soliq), miltiq puli (qurol sotib
olish uchun aholidan yig’iladigan jarima), arava oluv (aholining qo’lidagi
aravalarini davlat Ishlariga safarbar etish), uloq tutuv (aholining qo’lidagi otlar va
tuyalarni safarbar etish), qo’nalg’a (elchilar va amaldorlarga ko’chib o’tish uchun
joy berish), so’ysun (qo’nalg’a chog’ida amaldorlarni mehmon qilish uchun mol
so’yish), chopar puli (soliq yig’ish xabarini yetkazuvchilar uchun haq to’lash),
tarozuyona (tarozibonga to’lov haqi), mirobona (mirob uchun yig’im), darvozabon
puli (yukni o’tkazganlik uchun shahar darvozasi qorovuliga to’lanadigan haq),
mahalliy hukmdorga haq to’lash, qorovulga haq to’lash, pul solig’ini qabul
qilayotganda xazinachiga haq to’lash, qo’riqbonga (o’rmon yoki yaylov
36

nazoratchisiga) haq to’lash, mushrifona (hosilni tekshiruvchi va uning miqdorini
aniqlovchi amaldorga haq to’lash), afanak puli (begar majburiyatini o’tash haqida
xabar berganlik uchun to’lanadigan haq), chibik puli (ommaviy ishlarda
qatnashishdan ozod etilgani uchun to’lanadigan haq), ruhoniylarga to’lanadigan
haq.
Ko’rinib turibdiki, mehnatkash xalq 18 ta soliq va boshqa to’lovlar to’lagan.
Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug’ulla-nuvchi savdogarlar, chorvadorlar
zakot to’lashgan. Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874) buyuk shoir, muarrix,
iste'dodli tarjimon va davlat arbobidir. U Xorazmda Xiva xonligining poytaxti
Xivadan 7-8 chaqirim uzoqlikdagi Qiyot qishlog‘ida tavallud topdi. Dastlabki
ma'lumotni Qiyot qishlog‘ida olgach, Xiva madrasalaridan birida o‘qishni davom
ettirdi. Muhammad
Rizoning ma'naviy kamolotida amakisi – shoir, ulug‘ murabbiy Shermuhammad
Munis (1778-1829) alohida o‘rin tutadi. Munis xon saroyida katta va mas'uliyatli
lavozim – mirob lavozimida edi. Uning vafotidan so‘ng – 1829 yildan Ogahiy
saroy ishlariga aralasha boshladi.
Xiva xoni Olloqulixon uni mirob lavozimiga tayinlaydi. Saroydagi bu mansab ilm-
fan, adabiyot va san'at shaydosi bo‘lgan Ogahiyning anchagina vaqtini band qilar
edi. Ogahiy buyuk lirik shoir edi. U “Ta'iz ul oshiqin” (“Oshiqlar tumari”) nomli
hajman katta bo‘lgan devrn tartib qildi. “Bayozi mutafarriqai forsiy” majmuasini
tuzgan. Ogahiy zabardast muarrix sifatida o‘z salaflari Abulg‘ozi Bahodurxon,
Shermuhammad Munis Xorazmiy kabi mutafakkirlar an'analarini davom ettirdi. U
ustozi Munis tugatishga ulgurmagan Muhammad Xovandshoh
Mirxondning “Ravzat us-safo” asarining birinchi jildi tarjimasini, “Firdavs ul
iqbol” tarixiy asarini Olloqulixon topshirig‘iga binoan oxiriga yetkazdi. Bundan
tashqari u o‘zi “Riyoz ud-davla”, “Zubdat ut-tavorix”, “Shohidi iqbol”, “Jome ul-
voqyeoti sultoniy”, “Gulshani davlat” nomli yirik ilmiy-tarixiy asarlar yaratdi.
Ularda 1813-
37

1873 yillar mobaynida O‘rta osiyoda ro‘y bergan tarixiy voqyea-hodisalar
xronologik izchillikda bayon etiladi.
Tarixiy asarlarda Ogahiy tasvirlayotgan ko‘p voqyealarning shohidi bo‘lganligi
yoxud ishonchli manbalarga asoslanganligi ko‘zga yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Muarrix asarlarida badiiy ijodning ko‘plab namunalaridan, hikmatli so‘zlar, xalq
maqollari, iboralari kabi xalq og‘zaki ijodiga mansub bo‘yoqlardan mohirona
foydalandi. Ogahiy musulmon Sharqi mutafakkirlari asarlaridan yigirmadan
ortig‘ini katta mahorat ila o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Mutafakkir o‘zining “Ta'viz
ul-oshiqin” devonining “Debocha”sida ularning ro‘yxatini keltirib o‘tadi. Bu
asarlar Kaykovusning “Qobusnoma” asariga aloqasi bo‘lmasa-da, ularning Ogahiy
tomonidan tarjima qilingan qismlar “Qobusnoma” va Ogahiyning tarjimonlik
faolyatining alohida jihatlarini yortishda yordam beradi.
“Guliston” – Shayx Muslihiddin Sa'diyning 8 bobdan iborat bo‘lgan didaktik asari
bo‘lib, unda umumbashariy orzular ta'limiy-tarbiyaviy hikoyatlarda bayon etilgan.
Ogahiygacha bu asar 14 asr oxirida Sayfm Saroyi tomonidan o‘zbek tiliga
“Gulistoni bit turkiy” nomi bilan erkin tarjima qilingan. 1909 yilda Toshkentda
Murodxo‘ja domla Solihxo‘ja o‘g‘li ham tarjima qilgan va madrasa talabalariga
qulay bo‘lsin uchun katta sharh bilan ta'minlagan. Asar “G‘ulomiya” matbaasidan
bosmadan chiqqan. Keyinchalik G‘afur G‘ulom, Shoislom Shomuhamedov,
Rustam Komilovlar o‘zbek tiliga tarjima qildilar. 1913 yilda atoqli pedagog, shoir
Abdulla
Avloniy Sa'diyning “Guliston” asariga nazira sifatida “Turkiy guliston yoxud
axloq” asarini yaratdi 34
.
Ogahiy Sa'diyning “Guliston” asarini 19862-1863 yillarda o‘zbek tiliga tarjima
qilgan. “Axloqi Muhsiniy”– XV asrda yashab, ijld qilgan allomalardan biri,
Alisher Navoiyning do‘sti Kamoliddin Xusayin Voiz Koshifiy (1440-1504)
tomonidan yozilgan ta'limiy-ma'rifiy asar. Bu asarda ta'lim-tarbiya, bola arbiyasida
ota-ona, mualimning o‘rni kabi masalalar keng yoritilgan. Xusayn Voiz o‘z
34 Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Тошкент.: Ёзувчи, 1993.
38

davrining yirik axloqshunos oliim, voizlardan bo‘lib, “Anvari Suhayliy” (“Kalila
va Dimna”ning fors tilidagi tarjimasi), “Futuvvatnomai sultoniy” kabi inson
kamoloti haqidagi asarlari mavjud Ogahiy “Axloqi Muhsiniy” asarini umrining
oxirida 1873 yilda o‘zbek tiliga o‘girgan. “Daloyil ul hayrot”– XV asrda yashab
faoliyat ko‘rsatgan aqidashunos Muhammad ibn Sulaymon Juzuliyning
Muhammad payg‘ambar va uning sahobalari, avliyolari hayot haqida hikoya
qiluvcht rivoyatlar, madhiyalar to‘plami bo‘lib, asar daloyilxon - talabalar uchun
asosiy qo‘llanma bo‘lgan.
Ogahiy ushbu asarni Fasix al Qasriy tomonidan usmonli turk tiliga qilingan
sharhini 1870 yilda tarjima qilgan. “Zubdat ul-hikoyat” (“Hikoyalar sarasi”) –
Boburiyzoda Avrangzeb hukmronligi davrida Hindistonda yashab ijod qilgan
tarixichi olim Muhammad Vorisning tarixiy-badiiy, axloqiy asari hisoblanib,
undagi axloqiy ta'limiy hikoyatlar podshoh Avrangzeb – Olamgir faoliyatiga
bog‘liq holda tasvirlangan. Asarning Ogahiy tarjimasi O‘zR FA Sharqshunoslik
institutining qo‘lyozmalar fondida saqlanmoqda. “Badoe ul –vaqoe” (“Go‘zal
voqyealar”) – Zayniddin Mahmud ibn Abdujalil Vosifiyning memuar asari. Unda
Ibn Sino,
Ulug‘bek Mirzo, Muhammad Havofiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy,

Husayn Boyqaro kabi olim va shoirlar, davlat arboblari haqida nihoyatda qizikarli
hikoyatlar keltirilgan. Asrlar davomida bu go‘zal asar yYevropa va rus
sharqshunoslari B.A.Dorn, V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, ye.E. Bertelslar
e'tiborini qozonib kelgan. 1961 yilda Moskvada professor A.N.Boldirev “Badoe
ulvaqyeo”ning ilmiy-tanqidiy matnini nashr ettirdi.
Ogahiyshnos olim, professor Fathulla G‘anixo‘jaev ushbu asarning Ogahiy
tarjimasini topishga muvaffaq bo‘ldi 35
. Ogahiyning xonlikda, ayniqsa, Muhammad
Rahimxon Feruz oldida e'tibori nihoyatda yuqori edi. Faqat “Qobusnoma”ni emas,
35 Саъдий Шерозий.Гулистон. Огаҳий таржимаси. / Нашрга тайёрловчи С.Долимов. – Т.: А.Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 1993.
39

balki shayx Muslihiddin Sa'diyning “Guliston” asarini ham shahzoda Feruz
topshirig‘iga binoan tarjima qildi 36
. Ogahiy va Feruz munosabatlari ko‘proq
Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini eslatadi. 1863 yili Feruzning otasi
Sayyid Muhammad vafot etadi. 19 yoshli Muhammad rahim Xiva xonligi taxtiga
ko‘tariladi. Uning saltanat sohibi bo‘lishi toj-taxt uchun kurashlar, xunrezliklar
bilan emas, balki saroy ahillarining “shuaro va fuzalo xayl”ning hohish irodasi
bilan amalga oshdi. Bu holni Muhammad Yusuf Bayoniy “Shajarai
Xorazmshohiy” asarida katta mamnuniyat bilan tasvirlaydi. Saltanat sohibini
qutlash, bu voqyeaga bag‘ishlab tarix va qasida bitish Muhammad Rizo Ogahiy
zimmasiga tushadi. Chunki o‘sha davrdagi saroydagi eng martabali inson Ogahiy
edi. Uning 92 baytdan iborat Muhammad Rahimxon II – Feruzga bag‘ishlab
yozgan 92 baytdan iborat “Ma'vizatnoma”si Bayniyning asarlarida qayd etilgan.
Unda shoir yosh xonga davlatni adolat bilan boshqarish haqida pand-nasihatlar
qiladi, buning uchun u tarixda o‘tgan hukmdorlar faoliyatini taxt sohibi ko‘z
o‘ngida jonlantiradi, ularning olib borgan ishlaridan to‘g‘ri xulosa chiqarishga
dav'at etadi. Chunki u umri davomida yetti xon hukmronligini o‘z boshidan
kechirdi.
Ogahiy davlatni adolat bilan boshqarishda zarur bo‘lgan fazilatlar bilan birga,
saltanatni parokandalikka olib boruvchi illatlar haqida ham ogohlantiradi.
“Qobusnoma”ning o‘zbek tiliga tarjima qilinishida o‘sha davrda 16 yoshli
shahzoda

bo‘lgan Muhammad Rahim Feruz (1844-1910)ning xizmatlarini ham alohida
ta'kidlab o‘tish lozim. Muhammad Rizo Ogahiy o‘z shogirdi yosh yigitcha valiahd
Muhammad Rahim haqida gapirib, har qanday o‘yin-kulguni yig‘ishtirb qo‘yib,
“kitobxonliqqa, ma'nidonliqqa” mashg‘ul bo‘lganini, ushbu “Nasihanoma”sini
shahzodaning topshirig‘i bilan tarjima qilganini ma'nuniyai bilan izhor qiladi. “...ul
shahzodai ozodaning nazari anvori mutolaasiga yetishdi va musaffo xotiriga uni
36 Ғанихўжаев Ф. Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон. – Тошкент., 1999. – Б.146.
40

turkiy til bila tarjima qildirmoq tamannosi tushdi. Bu bandai faqir Muhammad
Rizo Ogahiy edi....” Muhammad Rahimxon 47-yil Xorazm vohasida davlat
boshqardi,
Shuning o‘ziyoq uning katta salohiyatli sultonligini, adolatparvar, ma'rifatparvar
xon ekanligini ko‘rsatadi.
Feruz Xiva tarixining eng og‘ir va xalq, mamlakat uchun eng tahlikali davrida
– Rossiya imperiyasining mudhish istilosi yuqori bosqichga ko‘tarilgan davrda
xonlik qildi. Ogahiyning “Qobusnoma”ni tarjima qilishi uning keyingi she'riyat
ijodiga ham katta ta'sir ko‘rsatgan. Alalxusus, asardagi umubashariy g‘oyalar uning
ba'zi she'rlariga ko‘chib o‘tgan. Shoirning “Ustina” radifli g‘azalida Kaykovusning
adolatli humronligi tarannum etilgan.

2.2 Buxoro amirligi davrida irrigatsion tizimidagi o‘zgarishlar
Buxoro amirligi aholisining asosiy mehnat mashg‘uloti dehqonchilik va
chorvachilik hisoblangan. Xonlikning tekislikda yashovchi aholisi asosan
dehqonchilik bilan shug‘ullanib, ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi esa
41

o‘zining qishki tururgohi yaqinidagi yerlarga ishlov berib, ekin ekish bilan
shug‘ullanadilar. Amirlik hududining ko‘p joylari unumdor tuproqqa ega,
dehqonchilik qilish uchun qulay bo‘lgan yerlardan iborat. Bu yerlarga yetarlicha
ishlov berilgan taqdirda ulkan hosil olish mumkin va hyech qanday hosil
isrofligiga yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday holat yuz bergan taqdirda ham buning
sababini sug‘oriladigan yerlar uchun suv yetishmasligi deb baholash mumkin
bo‘ladi 37
.
Amirlikning katta hududidagi issiq va quruq havoning hukmronligi sun'iy
sug‘orish inshootlarini qurishni, o‘z navbatida qiyin va og‘ir sharoitlarda ham
ishlay oladigan sug‘orish inshootlarini qurishni talab qiladi. Hosil unumdorligini
hisobga olgan holda, barcha maydonlarga xonakilashtirilgan ekinlar ekish, umumiy
maydonni 10 foizi yetarli darajada suv bilan ta'minlanishini hisobga olib ularda
hosil ikki marotaba ham olish mumkin. Xonlik hududidan oqib o‘tuvchi barcha
ochiq suv havzalari (Amudaryo, Surxon, Kofirnixon va Vaxsh)ning suvlari xonlik
yerlarini sug‘orish ishlariga oxirgi tomchisiga sarflab yuborilgan. Faqatgina sanab
o‘tilgan daryolar suvlari katta va ulakan sug‘orish inshootlari qurishni talab qiladi.
Bunday inshootlar sug‘orish qiyin bo‘lgan amaldorlarning yerlari va alohida
qishloqlar yaqinida sun'iy sug‘orish ishlarini yaxshilash uchun qurilgan 38
.
Sug‘oriladigan yerlarda bug‘doy, sholi, beda, kunjut, sedana, paxta, tamaki
(asosan Qarshi shahri atrofida), kanop va boshqa ekinlar ekilgan. Eng asosiy
dehqonchilik mahsulotlaridan biri paxta bo‘lib, uning hosildorligi 1,5 million
pudgacha yetgan. Uning asosiy qismi Rossiya mamlakatiga chiqarilgan.
Shuningdek, ayrim dala ekinlari, bahor va yoz faslining yuqori harorati tufayli tez
pishib yetiladi. Shuningdek, tesliklarda yoz faslining issiq iqlimi uzoq vaqt
hukmronlik qilgani sababli, maydonlarga ikkinchi ekinni ekish maqsadga muvofiq
va ekinlardan to sovuq tushgunigacha ikkinchi marta hosil olish mumkin. Eng ko‘p
37 38 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси ... 1998. –
Б. 53.
38 Батурин., С.И – Ўзбекистон совет ирригацияси – умумхалқ ижоди., Тошкент. “Ўздавнашр”.1955. – Б.
196.
42

suv sarflanadigan sholi uchun asosan suv bilan uzuluksiz ta'minlanadigan yerlar
tanlanib, unga shu yerdagi barcha suv manbalari safarbar qilinadi. Shuningdek
aholi ishlov beriladigan yerlardan tashqari 4-8 ming fut balandlikda lalmikor
yerlarga ham ekin ekib, butun yoz davrida bu yerlar yomg‘ir va qor suvlari bilan
sug‘oriladi.
Bunday yerlarga odatda bug‘doy va arpa ekilgan.
Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud edi: 1) davlat yerlari
(bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari.
Davlat yerlarining suvsiz dasht, to’qayzor qismi ko’chmanchi jamoalaiga bo’lib
berilgan bo’lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to’lar
edilar. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa
bir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga,
lashkarboshilariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg’ol shaklida in’om
etilgan edi. Suyurg’ol olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar.
Suyurg’ol egasi davlat xazinasiga xiroj toiashi hamda oliy hukmdorning
chaqirig’iga ko’ra o’z qo’shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi.
XVI asrdan boshlab davlat yerlarini «tanho» deb nom olgan shaklda in’om etish
qaror topa borgan. Bunday irfomga sazovor bo’lgan kishi yerga emas, shu yerdan
olinadigan soliqqa egalik qilgan.
XIX asrning birinchi choragida amirlikda tanholarning soni 12 mingdan 36 ming
nafarga yetgan. Eng kichik tanho yeri 3–5 gektarni tashkil etgan. Davlat
yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng ko’p soliq
ham ana shu yerlardan tushar edi. Xususiy yerlar (mulk) ning bir qismi xususiy
shaxslarning yerlari bo’lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati
bilan bog’liq bo’lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab
kelayotgan arablarga qarashli yerlar boigan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida
o’lpon to’lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki hurri
xolis) davlat xizmati bilan bog’liq bo’lib, bunday yerlar urushlarda jasorat
ko’rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko’rsatgan
43

shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo’lgan shaxslarga
maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan ozod etilganlar. Vaqf
yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun ajratilgan
yerlar edi. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari
tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi.
Masjid, madrasa, qabriston-larning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba,
mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan
olinadigan daromad hisobidan qoplanar edi. Vaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi
belgilab qo’yilgan edi. Shohmurod zamonida har bir ziroatchidan qo’shpuli (har
qo’sh (48–50 tanob) yerdan 40 tiyin) olingan. 1807-yili amir Haydarning bir
yorlig’ida har tanob yerdan bir tillodan tanobona olinishi zarurligi ko’rsatilgan 39
.
Agar ekinzor egasi tanobona to’lashdan bosh tortsa, hosilning uchdan bir qismi
mol (xiroj) tariqasida olingan. Ba’zida xiroj hosilning yarmini tashkil etgan. XV –
XVII asrdan zakot solig’i beva-bechoralar, musofirlar foydasiga olingan bo’lsa,
XVIII asrdan boshlab xazina foydasiga olinadigan bo’ldi. Kanallar, inshoot, qal’a,
ko’priklar, yo’llar ta’miri hashar yo’li bilan amalga oshirilgan. Boshda hasharchilar
oziq-ovqat bilan ta’minlangan.
XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asboblari, otaravasi
bilan kclishi lozim bo’lgan. O’rta Osiyoda, jumladan, Buxoro davlatida ham
qishloq xo’jaligining taqdiri sun’iy sug’orishning qanchalik to’g’ri hal etilganligiga
bog’ liq edi. Shuning uchun ham XVIII asrda sug’orish tarmoqlarining
kengaytirilishiga alohida e’tibor berildi. Zarafshon daryosida Xurmo va Sarazm
nahr(ariq)lari chiqarilgan. Ularning biri to’rt chaqirim, ikkinchisi uch chaqirim
uzunlikda bo’lgan. Amir Shohmurod zamonida 40 chaqirim uzunlikdagi Qozonariq
(Urgut tumanini sug’organ), 24 chaqirim uzunlikdagi Toyman arig’i, 24 chaqirim
uzunlikdagi To’g’uzariq qazilgan. Yana Oqdaryo va Qoradaryodan ham nahrlar
chiqarilgan 41
. Sug’orish inshootlarini yaroqli holda saqlashning og’ir yuki
mehnatkashlar gardanida edi. Aynan ularning matonatli mehnati, sabr-toqati,
39 Раззоқов. А.А – Ўзбекистон мелиорацияси: ўтмиш, бугун, келажак. Тошкен. “Фан”. 1988. – Б. 48
41
Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси ... 1998. – Б. 47
44

sug’orish inshootlarining muqim ishlashini ta’minlar edi. Dehqonlar suvdan
foydalanishda asrlar davomida juda katta tajriba to’plagan edilar. Ular shunday
sug’orish inshootlarini bunyod eta oladilarki, unga tan bermaslikning iloji yo’q edi.
Xususan, suv ayirg’ich to’g’oni qurishdagi mohirlik buning isbotidir.
Masalan, suv oqimi qiya va tez bo’lgan tog’ daryolari hamda soylarda suv
ayirg’ich (sepoya)lar, tinch oqadigan daryolarda shox-shabbadan qurilgan
to’g’onlar, Amudaryodek chuqur va tezoqar daryolarda esa ko’p boshli suv
ayirg’ichlar qurganlar. Ayrim joylarda esa yirik to’g’onlar qurilgan. Daryo va
kanallarga o’rnatilgan chig’iriq eng ko’p ishlatiladigan suv ayirg’ich edi. Shunday
chig’iriqlar ham yaratilganki, ular suvni hatto 4 metr va undan ham balandga
chiqarib bera olardi. Suvni chuqur ariqlardan chiqarib olish uchun tutqichli suv
ayirg’ichlar ishlatilar, bunda ot, tuya, eshak va ho’kiz kuchidan foydalanilar edi.
XIX asrda birgina Amudaryoning quyi oqimida 600 mingdan kokproq chig’iriq
o’rnatilgan edi.
Bu kabi inshootlar Buxoro xonligi xo’jaligida katta o’rin tutgan. Bu hayot
ta’minati bo’lgan inshootlarning bosh bunyodkori, dalalarni hosildor yerlarga
aylantirgan asosiy kuch – dehqonlar ommasi edi. Har bir dehqon xonadoni yiliga
60 kundan 100 kungacha sug’oiish inshootlari qurish, kanal va ariqlarni tozalash,
sozlash ishlarida qatnashishga majbur edilar. Dehqonchilik tnehnat qurollari
nihoyatda sodda edi. Oddiy dehqon so’qasi (omoch) asosiy dehqonchilik quroli
edi. Ot, ho’kiz, sigir, tuya, eshak dchqonning suyanchigi hisoblangan.
Yaxshiyamki, O’zbekiston tuprogi hosildor, iqlimi qulay mamlakatdir. Shu ikki
muhim omil ham oddiy ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ancha scrhosil va
unumdor dehqonchilikni yo’lga qo’yish imkonini berarcdi.
Amirlik yerlarida paxta, bug’doy, jo’xori, tariq, arpa, beda yetishtirish
dehqonchilikning asosini tashkil etardi. Deyarli har bir dehqon xo’jaligida o’z
ehtiyoji va sotish uchun paxta yetishtirilardi. Ipakchilik ham rivoj topgan edi.
45

Bog’dorchilik, sabzavotchilik va polizchilik kcng rivojlangan. Piyoz, sabzi,
bodring, qovoq, qovun, tarvuz, olma, olxo’ri, o’rik, shaftoli, nok, yong’oq, bodom,
anjir, uzum yetishtirilar edi.Buxoro amirligi o’zining qovun va uzumi bilan
mashhur edi.
Ayni paytda, bog’dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Hatto ko’pgina shaharlarni
bogiar o’rab turardi. 4 qismdan iborat alohida neja asosida bnnyod etilgan bog’lar
ham boMardi. Bog’ qismlarining har birini ariqlar ajratib turgan. Bunday bog’lar
chorbog’ deb atalgan. Buxorodagi Jo’ybor, Toshkentdagi Kaykovus bog’lari eng
mashhur bog’lar edi.
Amirlikda bo’yoq olinadigan o’simlik – mardona ham o’stirilgan. Dorivor
o’simliklardan esa dorilar tayyorlashgan. Amirlikda, garchand salmog’i
dehqonchilikdan pastroq bo’lsada, chorvachilik ham rivojlangan. Chorvachilik
tumanlarida dumbali va qorako’l qo’ylar, yirik shoxli qoramollar, tuya va otlar
boqilgan. Jun, teri, go’sht, sut-qatiq va yog’ kabi chorvahilik mahsulotlari xalq
hayotida muhim rol o’ynagan. Buxoro xonligining iqlim sharoitidan kelib, uning
hududini tabiiy ravishda sug‘oradigan suv manbalari –yomg‘irlarning yillik
miqdori katta bo‘lgan, ammo xonlikning barcha hududida ham tabiiy ravishda
yomg‘ir yog‘ishi teng miqdorda bo‘lmagan. Xonlikning sharqiy tog‘lik qismida
yog‘in miqdorining ko‘pligini bu mintaqaning dengiz sathidan yuqoriligi, shu
tufayli qor va muzliklarni uzoq vaqt erimasdan turishiga sabab bo‘lgan. Ushbu qor
va muzliklardan juda ko‘plab daryo va irmoqlar suv olib, xonlikning asosiy suv
manbasi Amudaryoga borib quyilgan.
Bunday sharoitda Sharqiy Buxoroda ekinlarni sug‘orish uchun suv yetarli bo‘lib,
chorvachilik rivoji uchun ham muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. Xonlikning
tekisliklar bilan qoplangan g‘arbiy qismida yog‘inlar juda kam yog‘adi, qorlar juda
tez erib ketadi, shu sababdan bu hudud har doim qurg‘oqchilikdan azob chekadi.
Unumdor yerlarga suv kamligi uchun ishlov berish qiyin kechadi, chorva boqish
uchun qulay payt erta bahor va kech kuzga to‘g‘ri kelib, bu hududdan suv
tanqisligi sababli savdo karvonlari juda kam harakatlanadi. Buxoro xonligining
46

barcha daryolari Amudaryo tizimiga tegishli bo‘lib, ulardan juda ko‘pchiligi
hozirgi paytda o‘z suvlarini daryoga ham eltishga ulgurmay ekinlarni sug‘orish,
ko‘llarni to‘ldirish uchun ishlatib yuboriladi. Amudaryo Panj va Vaxsh
daryolarining qo‘shilishidan hosil bo‘lib, pomir tog‘laridan katta hajmdagi suvni
daryoga olib keladi. Amudaryoning xonlik davridagi eng katta irmoqlari
Kofirnihon va Surxon bo‘lgan.
Daryoning chap qirg‘og‘idan kelib quyiluvchi irmoqlari Hindukush tog‘laridan
boshlanib, yo‘l-yo‘lakay ekin maydonlarini sug‘orish uchun ishlatib yuboriladi.
Shu sababdan ularning suvlari daryoga yetib bormaydi.
Amirlik davrida daryoda yuk tashish faqat Surxondaryoda 800-1000 pud yuk
ko‘tara oladigan qayiqlarda olib borilgan. Zarafshon daryosi Oloy tizma
tog‘laridagi Zarafshon muzligidan boshlanib, Kattaqo‘rg‘on yaqinidagi Xo‘ja
qo‘rg‘on qishlog‘i yaqinidan xonlik yerlarini sug‘orishni boshlaydi 40
. G‘arbga
qarab harakatlangan sari undan ko‘plab kanallar qazib chiqarilgan, natijada uchun
suvi kamayib, yo‘q bo‘lish darajasiga yetadi. Faqat Buxoro shahri yaqinida
Zarafshon kichik bir ariqqa – sug‘orish tizimida ishlatib bshlmas holga kelib
qoladi. XIX asrning oxiriga kelib, Buxoro amirligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
turg‘un holatda bo‘lib, xo‘jalik tizimi mukammal rivojlanmagan edi. Eski feodal
ishlab chiqarish usuli hamda jo‘n mehnat qurollari xalqning turmush darajasini
yaxshilashga, iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanishiga imkon bermasdi. Shuni
alohida qayd etish kerakki, Buxoro amirligi aholisining tarkibi va soni ma'lum
darajada o‘sib borgan.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Buxoro amirligi aholisining umumiy soni
2153240 kishiga yetgan 43
. Shuningdek, turkiy xalqlar butun amirik aholisining 85
foizga yaqini (1830254)ni, eroniylar 12 foizni (258389) va boshqa xalqlar esa 3
foizni (64597) kishini tashkitl etgan. Buxoro amirligi aholisining 300 mingga
yaqini Surxon daryosining quyilish joyidan Chorjo‘ygacha bo‘lgan Amudaryoning
40 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар. (ХИХ аср ўртасидан 1920 –
йилларгача).Тошкент. “Халқ мероси”., 1998. – Б. 142 43
Бўриев С. ХХ аср бошларида Шеробод беклигида ер-
сув муносабатлари // Тафаккур. – Тошкент., – №2. 2010. – Б.103.
47

har ikkala tomonida tor hudud bo‘ylab joylashib, jami aholining 14 foiziga to‘g‘ri
kelgan. Surxon-Sherobod vohasida joylashgan Sherobod bekligida yer ishlari va
qishloq xo‘jaligi haqida ma'lumotlar beklik hududi 7 amlokdorlikdan: Gilambob,
Tallashqon, Maydaariqsoy, Saidobod, Jarqo‘rg‘on, Pattakesarva
Cho‘chqaguzardan iborat bo‘lganligini ko‘rsatadi. Sherabod bekligining umumiy
aholisi soni 45 ming kishini tashkil etib, aholining asosiy qismi bo‘lgan 26 ming
kishi Sherobod shahri va uning atrofidagi Gilambob, Tallashqon, Maydaariqsoy va
Saidobod

amlokdorliklarida istiqomat qilgan. Shuni alohida qayd etish kerakki, Saidobod,
Tallashqon, Gilambob, Angor va Jarqo‘rg‘on amlokdorliklaridagi aholining 12
ming kishisini vaxtamg‘ali, ochamoyli, chig‘atoy, qonjig‘ali qo‘rg‘irotlari tashkil
etadi. Pattakesar va Cho‘chqaguzar amlokdorliklarining aholisi 8000 kishidan
iborat bo‘lib, Amudaryo qirg‘oqlarida asosan turkmanlar yashar edi. Sherobod
bekligidagi Sherobod shahri va Pattakesar aholisi asosan oilaviy savdo-sotiq,
tadbirkorlik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishgan, qolgan aholi esa asosan
qishloq xo‘jaligi va qisman chorvachilik bilan kun kechirishgan.
Sherabod bekligi aholisi orasida yirik savdo-sotiq bilan shug‘ullanadigan hamda
paxtani va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar
quradigan ishbilarmonlar, paxta oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar
ko‘paydi. Shuningdek, bir bozordan olib, ikkinchisiga sotuvchi savdogarlar
Jarqo‘rg‘on, Kokaydi, Sherobod, Angor, Pattakesar, Cho‘chqaguzar, Sho‘rob
yo‘nalishida harakatda bo‘lishgan. Sherobod bekligidagi mavjud 7 amlokdorlikdan
5 tasi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanib, ushbu amlokdorliklarda istiqomat
qiluvchi 7347 nafar dehqon oilasidan 500 tasi (jami aholining 6,9 foizi) tomorqa
xo‘jaligiga ega bo‘lmay, ular asoan boshqa tog‘ qishloqlari hamda Boysun
bekligidan kelgan aholi edi. Shuningdek, 900 nafar dehqon oilasi kam yerli bo‘lib,
ular jami qishloq aholisining 12,2 foizini tashkil etgan. Qolgan 80 foiz qishloq
aholisi to‘liq tomorqa xo‘jaligiga bo‘lib, ular yaxshi hayot kechirar edilar.
48

Sherobod bekligida mavjud yerlar uch qismdan: 1. Buxoro davlati yerlari. 2.
Xususiy-shaxsiy yerlar. 3. ruslar ixtiyoriga o‘tgan yerlardan iborat edi. Shu bilan
birga Buxoro amirligi ixtiyorida shariatga taaluqli yerlar ham mavjud bo‘lib, ular
xususiy-shaxsiy yerlar hisobidan shakllangan. Ekilmay, foydalanilmay qolgan ham
Buxoro amiri nazoratida bo‘lib, biron-bir yerdan, u qanday holatda bo‘lishidan
qat'my nazar, davlat ruxsatisiz foydalanish mumkin emas edi. Buxoro amirligida
sug‘orish tizimi nihoyatda qattiq nazorat ostida bo‘lib, qishloq, hovli, ariq va suv
shohobchalari maxsus suv nazoratchilari – miroblar tomonidan nazorat qilinar edi.
Ayniqsa, paykallarni sug‘orish ikki bosqichdan iborat bo‘lib, tungi va kunduzgi
sug‘orish tizimiga bo‘lingan. Suvni ruxsatsiz olish yoki navbatsiz suvni tomorqaga
ochish o‘g‘irlik hisoblanib, maxsus jazo sifatida suvdan mahrum qilish, jarima
to‘lash, hattoki zindon jazosi bilan jazolanar edi. Bundan tashqari, ariq va sug‘orish
tizimlarini tozalashga butun qishloq aholisi ommaviy jalb qilingan. Ushbu
hasharga qatnashmaganlar suvdan mahrum qilingan. Suv taqsimoti miroblar,
oqsoqollar tomonidan belgilanib, suv, qum, quyosh soati kabi harakat belgilari
bo‘yicha qat'iy nazorat ostida aniq o‘lchov bilan bkrilar edi. Suv taqsimoti davrida
sug‘oriladigan yerning hajmi 1,5 dan 2,5 desyatinagacha hisobga olinib, 1
desyatina nrga va 10 desyatina yerga qancha suv kerakligi, shuningdek, 1 omoch
yoki yoki 10 omoch yerni sug‘orish uchun zarur suv hisobga olingan. Umumiy
hisob orqali mirob yerga qancha suv lozimligini aniqlash bilan birga, yerning
tarkibi, baland-pastligi, tuproqning holati, sho‘rlanish darajasi, qattiqligiga ham
e'tibor qaratgan. Shu hisobkitoblar yordamida har bir hovli, xo‘jalik uchun suv
solig‘i hisoblab chiqilgan.

49

2.3 Qo‘qon xonligi Minglar urug’i hukumronligi davrida yer-suv
munosabatlari tizimining shakllanishi
XVIII asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari chuqur siyosiy inqirozni
boshdan kechirgan. Turli hukmdorlar orasida qarama-qarshiliklarning chuqurlashib
borishi natijasida mavjud xonliklarda murakkab siyosiy vaziyat yuzaga kelgan.
Siyosiy hayot inqirozi iqtisodiy hayotdagi parokandalikka olib kelgan. Natijada, bu
davrda markaziy hokimiyatning salohiyati susayib, hukmron sulolalarning mavqyei
pasayib ketgan. Hokimiyat tepasida turgan sulolalar o‘rniga o‘zbek urug‘lari
vakillari kelganlar. Jumladan, Buxoroda Ashtarxoniylar Mang‘itlarga, Xivada
Shayboniylar Qo‘ng‘irotlarga siyosiy hayot maydonini bo‘shatib berdi. Qo‘qon
xonligining tashkil topishi ham bu davrda kechgan murakkab siyosiy
jarayonlarning hosilasi edi. Buxoro xonligidagi siyosiy boshboshdoqlik natijasida
XVIII asr boshlarida Farg‘ona vodiysida mustaqil Qo‘qon xonligi tashkil topgan.
Qo‘qon xonligiga Chodak xo‘jalarining yordami bilan 1709 yilda Ming urug‘ining
boshlig‘i Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709 – 1721) asos solgan 41
.
41 Мирзо Олим Маҳдум Хожи. Тарихи Туркистон / Сўзбоши ва изоҳлар Ш. Воҳидовники, араб ёзувидан
табдил Ш. Воҳидов ва Р. Холиқова, кўрсаткичлар Ш. Воҳидов ва Д. Сангирова. –Т., Янги аср авлоди, 2008. –
Б. 5.
50

Qo‘qon xonligi siyosiy tarixini (1709 – 1876) shartli ravishda to‘rt bosqichga
bo‘lish mumkin:
1. Xonlikning shakllanish davri (1709 – XVIII asr 50-yillari). Bu davrda Qo‘qon
xonligi asosan Farg‘ona vodiysidan iborat bo‘lib, xonlik hukmdorlari
mamlakatni birlashtirish, ichki nizolarga barham berish, tashqi dushmanga
qarshi kurashish, mamlakat mavqyeini mustahkamlash bilan mashg‘ul bo‘lgan.
2. Taraqqiyot davrining boshlanishi (XVIII asrning 60- yillaridan shu asr
oxirigacha). Bu asosan Norbo‘tabiy (1763 – 1798) hukmronlik qilgan davr
bo‘lib, xonlik hududi kengaygan, siyosiy va iqtisodiy jihatdan yuksala
boshlagan.
Mamlakat O‘rta Osiyoda ham o‘z mavqyeiga ega bo‘lib borgan.
3. Taraqqiyot davri (XIX asrning birinchi yarmi). Olimxon (1798 – 1810),
Umarxon (1810 – 1822), Muhammadalixon (1822 – 1842) kabi hukmdorlar
davrida

xonlik hududi kengayib, shimoldan qozoq cho‘llari va u orqali Rossiya, g‘arbdan
Buxoro amirligi, cho‘l zonalari orqali Xiva xonligi hududi, sharqdan Qashqar
yerlari bilan chegaradosh bo‘lib, janubiy hududlari Pomir tog‘lariga tutashib
ketgan 42
.
Xonlik O‘rta Osiyoda siyosiy mavqyeini mustahkamlash bilan birga, iqtisodiy
jihatdan ham ancha yuksalgan.
4. Tanazzul davri (XIX asrning 50 – 70-yillari). Bu davrda ichki nizolar va tashqi
urushlar avjiga chiqqan. Mamlakat siyosiy va iqtisodiy tanazzulga yuz tutgan.
Taxt uchun kurashlar kuchayib, xonlik hukmdorlari tinimsiz almashinib turgan.
Xatto, Xudoyorxonning o‘zi uch marta (1845 – 1858, 1862 – 1863, 1865 –
1875) taxtga kelib, ichki nizolar oqibatida uch marotaba undan ketishga majbur
bo‘lgan. Tashqi dushmandan xonlik o‘zini mudofaa qila olmagan. Natijada,
dastlab 1842 yil Buxoro Qo‘qon xonligini vaqtincha bosib olgan bo‘lsa, 1876
42 Жалилов С. Фарғона водийсининг шарқий районларининг суғорилиш тарихидан. Тарих фан. ном... дисс.–
Т., 1965. – Б. 65.
51

yil Rossiya imperiyasi unga barham bergan. Qo‘qon xonligidagi mavjud
shaharlarining vujudga kelishi va ularning taraqqiyoti ham bevosita bu shaharlar
yaqinida xon xukumatining farmoni bilan soy va kanallarning qazilishi bilan
bevosita bog‘liq edi. Chunki, vodiy sharoitida suv inshootlarining qurilishi
tufayli aholi soni muayyan hududlarda ko‘paya borgan va bu shaharlar vujudga
kelishiga xizmat qilgan. Xonlik davrida yirik iqtisodiy markazlardan biriga
aylangan shaharlardan biri Namangan hisoblanadi. XIX asr boshlariga kelib,
Qo‘qon xonligida iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri sifatida Namangan
shahrining mavqyei ortib bordi. 1803 yilda Norin daryosidan suv oluvchi
Yangiariq kanalining qazilishi va uni 1819 yili kelib
Umarxon tomonidan kengaytirilishi qo‘riq yerlar o‘zlashtirilishiga va Namangan
shahrining yanada kengayishiga sabab bo‘ldi 43
.
Qo‘qon xonligi davrida asos solingan va asta-sekin yirik iqtisodiy markazlardan
biriga aylangan shaharlardan yana biri Shahrixon hisoblangan.
Qo‘qon xoni Umarxon (1810 – 1822) ning zamondoshi Dilshodi Barnoning “Tarixi
Muhojiron” asaridagi ma'lumotga ko‘ra, Umarxon Shahrixonga 1821 – 1822

yillarda asos solgan. Umarxon yangi shaharga asos solganidan so‘ng, xonlikning
turli hududlaridan hunarmandlarni ko‘chirib keltirgan va bu yerda savdoni
rivojlantirish maqsadida savdogarlardan bir necha yil boj olmaslikni buyurgan58.
Shuningdek, Umarxon Shahrixonsoy kanalini qazdirganidan so‘ng ko‘p yerlar
o‘zlashtirilgan va Shahrixon yanada kengaygan. Tarixchi Mirzo Olim Mushrif,
“Shahrixon obod bo‘lib, g‘allasi Ho‘qand askariga kifoyat qilib, yana ziyodasi
ombor qilinur edi”, – deb yozgan edi 44
.
XIX asr boshlarida O‘sh atroflarida yashovchi aholi katta yerlarni
o‘zlashtirganligi sababli Andijon atroflariga Oqbura daryosi suvi kelmay qolgan.
Natijada, Andijon atroflaridagi botqoqliklar qurib, sholikorlik taraqqiy etgan va
43 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии. – Москва., 1958. – С. 182
44 Мирза Олим Мушриф. Ансоб-ус салотин ва таворих ул хавоқин ∕∕ Қулёзма ЎзРФА ШИ. №1314. 21-варақ.
52

Andijon sholisi atrofda mashhur bo‘lgan 45
. Iqtisodda dehqonchilikning salmog'i
juda yuqori edi. Ayniqsa, qadim dehqonchilik an'analariga ega bo'lgan Farg'ona
vodiysida bu narsa yaqqol ko'zga tashlanadi. Xonlik hududida suv manbalarining
yetardli ekanligi dehqonchilikdan yuqori hosil olinishiga asos bo'lardi. Ekiladigan
ekinlar butun O'rta Osiyo mintaqasiga xos bo'lib, donli ekinlar yetishtirish
(g'allachilik, jo'xori) polizchilik, bog'dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlik
anchagina yaxshi rivojlangan edi. XIX asrga kelib xonlikda paxta maydonlari ham
to'xtovsiz kengayib bordi. Paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi. Mamlakatning
asosiy boyligi bo'lgan yerga egalik qilish qo'shni musulmon davlatlaridagidek
bo'lib, hosildor yerlarning katta qismi davlatniki hisoblanardi. Davlatdagi eng katta
mulkdor-xon bo'lib, u katta-katta hosildor yerlarga, ulardan olinadigan hosilga, u
yerlarda joylashgan yaylovlar, chorva mollari, hunarmandchilik ustaxonalari,
savdo do'konlari va boshqalarga egalik qilardi.
Harbiy-ma'muriy amaldorlarga berilgan «tanho», «tarxon» shaklidagi yer mulklari
faqat xizmat davrida berilgan va meros bo'lib avloddan-avlodga o'tmagan. Diniy
mahkamalar va madrasalar xarajatlari uchun vaqf yerlardan keladigan daromadlar
asosiy rol o'ynagan. Bunday yer-mulklarga odatda butun-butun qishloqlar,
ustaxonalar, do'konlar, tegirmonlar va boshqa ishlab chiqarish

korxonalari bo'lgan katta yer-mulklari kirgan. Xonlikdagi mavjud soliqlar tizimi
shariat qonun-qoidalarida belgilangan tartiblarga mos kelsada, aholidan ko'plab
mayda soliqlar, jarimalar undirib olish keng tarqalgan edi. Asosiy soliq Xiroj
bo'lib, u pul va mahsulot tarzida undirib olinardi. Savdogarlar va chorvadorlar
Zakot solig'i to'lashar, hunarmandlardan ham turli soliqlar (tamg'a joy solig'i)
olinardi. Soliq yig'uvchi amaldor tanobchi (har tanob yerdan soliq oluvchi), zakot
solig'ini yig'uvchi amaldorlar zakotchi deb atalar edi. Soliqlar qat'iy belgilangan
miqdorda va vaqtida yig'ilishi shart bo'lsa-da, xon va amaldorlarning ixtiyori bilan
bu narsa o'zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida, ayniqsa soliqlar turi va miqdori
45 Исоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона ∕∕ Қулёзма ЎзРФА ШИ. – №11080. 44 -варақ
53

oshirilgan. Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga: kanallar
qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlariga, turli qurilishlarga jalb qilinardi.
Xonlikda O'rta osiyo mintaqasiga xos bo'lgan barcha yirik hunarmandchilik
turlari: to'qimachilik, kulolchilik, temirchilik, misgarlik, duradgorlik va boshqalar
mavjud edi. Iqtisodning bu sohasi, ayniqsa yirik shaharlarda: Qo'qon, Toshkent,
Andijon, Marg'ilon, o'sh, Xo'jand, Turkistonda yaxshi rivojlangan bo'lib,
xonlikdagi ayrim yirik qishloqlarda hunarmandchilikning bir qancha turlarini
ishlab chiqarish ham yaxshi yo'lga qo'yilgandi. Xususan, Qo'qon o'z temirchilari,
misgarlari, Chust do'ppido'zlari, Rishton kulolchilik mahsulotlari, shahrixon
pichoqlari, marg'ilon ipak va shoyi buyumlari bilan shuhrat topgan bo'lib,
xonlikdagi yuqori sifatli hunarmandchilik buyumlariga ichki va tashqi bozorda
talab katta bo'lgan. Shu bois hunarmandchilikni qadim an'analarga ega soha
sifatida XVIII-XIX asrda ham o'z ahamiyatini saqlab kelganligi bilan izohlash
mumkin.

Xulosa
Tarix taqozosi bilan XIX asrga kelib O‘rta Osiyo hududida joylashgan
davlatlar asosan dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan o‘troq davlatlar va asosan
chorvachilik bilan shug‘ullanadigan ko‘chmanchi davlatlar jahondagi harbiy
jihatdan kuchlilardan hisoblangan yirik davlatlar (Angliya, Rossiya, Xitoy)ning
geopolitik, harbiy va iqisodiy manfaatlari to‘qnashgan fokusga ro‘baro‘ bo‘ladilar.
Ayni shu vaqtga kelib bu yerdagi davlatlar feodal tarqoqlik, o‘zaro urushlar,
54

mamlakat ichkarisida taxt talashishlar va boshqa qator sabablarga ko‘ra harbiy va
iqtisodiy jihatdan sillalari qurib bo‘shashgag, umumiy xavf paydo bo‘lganda bir
yoqadan bosh chiqarish va harakat qilishnn uyushtiradigan kuchlar esa yo‘q
darajada edi. «Birlashgan o‘zar, birlashmagan – to‘zar!» degan xalq maqoli bu
yerda yuzaga kelgan holatni juda anik, ifodalaydi.
Shu bois bu o‘lkan va bepoyon o‘lkaning kimning yoki kimlarningdir asoratita
tushish xavfi mantiqan muqarrar bo‘lib qolgandi. Rossiya davlati Petr I
zamonlaridayoq, bu o‘lkani zabt qilishga otlangandi. Jo‘g‘rofiy jihatdan juda yaqin
– qo‘shni bo‘lgan va «otini boshqalardan oldinroq qamchilagani» (XVIII–XIX
asrlarda amalga oshirilgan qator harbiy tayyorgarliklar, diplomatiya va savdo
sohasidagi tadbirlar) uchun bo‘lsa kerak Rossiya davlati o‘z niyatiga XIX asrning
60–70- yilarida uzil-kesil erishdi va Turkiston Rossiya imperiyasining eng yirik
mustamlakalaridan biriga aylandi.
Turkiston o‘lkasida mavjud bo‘lgan irigatsiya soh.asi o‘zining yutuqkamchiliklari,
kuchli va kuchsiz tomonlari bilan tarixan.qisqa vaqt ichida (XIX asr o‘rtalarida
1917 yilgacha) ziddiyatlar, qarama qarshiliklar, o‘zgarishlarga boy dramatik
amaliyot yo‘lini bosib o‘tdi. Bu yo‘lni mohiyat va ko‘lami bilan Hindistonni ingliz
mustamlakachilari zabt etib, u yerda mavjud bo‘lgan irrigatsiya sohasida yuz
bergan o‘zgarishlar Hindiston irrigatsiyasi mustamlaka sharoitida bosib o‘tgan yo‘l
bilan taqqoslash mumkin. Ko‘p hollarda o‘zlaridan oldin Hindistonni zabt etgan
boburiylarning tajribasini o‘rganib ish yuritdilar. Rossiyalik fotixlar esa boshqacha
ish tutdilar, ular o‘z yurtlarida qo‘llashga botinmagan yer va melioratsiya
sohasidagi qonunlarni (irrigatsiya ishlarini shaxsiy sarmoya xisobiga bajarish,
bunday ishlarga konsessiyalar berish, buning evaziga o‘zlashtirilgan yer va suvning
bir qismini shaxsiy mulk sifatida sarmoyadorga berish va xokazolar)
Turkiston o‘lkasi sharoitida qo‘llashga urindilar, Rossiya imperatori esa Turkiston
o‘lkasida eng birinchi o‘ta yirik yer-suv egasiga aylanib qoldi.
Xolisona aytadigan bo‘lsak, 1917 yil voqyealari Turkiston o‘lkasi xalqlarining
azaliy xuquqlari – yer-suvga egalik kilish xuquqlarining poymol bo‘lishidan saqlab
55

qoldi. Irrigatsiya (suvdan foydalanish, ta'mirlash va boshqalar) ishlarini tashkil
qilishda va boshqarishda o‘z-o‘zini boshqarish va xo‘jalik hisobi prinsiplarini
qo‘llash, suvdan foydalanishni takomillashtirish uchun «Suv yoki irrigatsiya
okruglari»ni tashkil qilish va ularni boshqarish maqsadida ma'lum vaqtga
demokratiya yo‘li bilan saylanib qo‘yiladigan «Vakillar kengashi»ning xizmatidan
foydalanishga o‘tish va shunga o‘xshash boshqa qator yangiliklar yaqin
o‘tmishimizdan bizga meros bo‘lib qolgan tajribalar emasmi? Bu tajribalar
(tashkiliy va texnologik usullar) o‘z vaqtida qay darajada qo‘llanilgan, kanala
samara bergan.
XIX asr oxiriga kelib sug‘oriladigan dehqonchiligi rivojlangan mamlakatlarda
irrigatsiya sohasida, birinchi galda suvdan foydalanish va uni boshqarishning eng
quyi pog‘onasida (fermerlar, dehqon xo‘jaliklari darajasida) turli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Ko‘pchilik islohotlarning asosiy mohiyati suv resurslaridan
foydalanish va boshqarish ishiga suvdan foydalanuvchilarning o‘zlarini, ularning
shaxsiy imkoniyatlari va mablag‘larini imkon darajasida jalb qilishdan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Rasmiy adabiyotlar
1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари // Хавфсизлик ва
тараққиёт йўлида. 6-жилд. – Т.: Ўзбекистон, 1998.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон
Республикаси Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини
56

такомиллаштириш тўғрисида” ги Қарори // Халқ сўзи. 1998 йил 28
июль.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent.,
Ma’naviyat, 2008.
4. Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent:
O’zbekiston, 2011.
II. Adabiyotlar
1.
2. Голубков П. О торговом пути в Среднюю Азию и Индию через
Россию. – М., 1847
3. Веселовский Н. И. Очерк историко-географических сведений о
Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящего. – СПб.,
1877.
4. Моргуненков Ф. Использование свободных водно-земельных
ресурсов в Туркестане, Хиве и Бухаре // «Вестник ирригации», 1923.
№3, 4.
5. Батурин., С.И – Ўзбекистон совет ирригацияси – умумхалқ ижоди.,
Тошкент. “Ўздавнашр”. 1955.
6. Гулямов Я.Г. К изучению древних водных сооружений в
Узбекистане. Изв. АН УзССР, 1955, №2
7. Йўлдошев М.И. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат
тузилиши. – Тошкент., 1959
8. Жувонмардиев А. XVI-XIX асрларда Фарғонада ер-сув масаласига
доир. – Т.: Фан, 1965.
9. Ахмедов. Х – Хоразм ирригацияси., Тошкент., “Ўзбекистон”. 1966
10. Жалилов С. Фарғона водийсининг шарқий районларининг
суғорилиш тарихидан. Тарих фан. ном... дисс.– Т., 1965
11. Тургунов. M – Ирригация ва экономика., Тошкент., “Ўзбекистон”.,
1972. 12. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия.
Пер. и примеч. И. В. Пьянкова. – Душанбе.: Дониш., 1975.
13. Мукминова Р. Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре
в XVI веке. – Т.: Фан, 1976
57

14. Михалева Г. А. Торговые и посольские связи России со
среднеазиатскими ханствами через Оренбург (вторая половина
XVIII–первая половина XIX в.) – Т., Фан, 1982
15. Раззоқов. А.А – Ўзбекистон мелиорацияси: ўтмиш, бугун, келажак.
Тошкен. “Фан”. 1988.
16. Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках. Узбекистан в
сообщениях путешественников и учёных 20- 80-е годы XIX в. –
Ташкент.: Фан, 1990..,
17. Кадыров А.А., Дерлятка Т.И. Разработать концепции
функционирование и развитие эксплуатации гидромелиоративных
систем в условиях рыночной экономики» (применительно к
Республике Узбекистан). – Ташкент, 1992.
18. Бобобеков Ҳ. - Қуқон хонлиги тарихи., Тошкент., “Фан”., 1996
19. Муҳамаджонов А.Р. Ўзбекистоннинг қадимги гидротехника
иншоотлари. – Тошкент: «Ўзбекистон», 1997.
20. Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар. (ХИХ аср
ўртасидан 1920 – йилларгача).Тошкент. “Халқ мероси”., 1998.
21. Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси ... 1998.
22. Ғанихўжаев Ф. Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон. – Тошкент.,
1999.
23. Азамат Зиё – Ўзбек давлатчилиги тарихидан., Тошкент., “Шарқ”.,
2001
24. Зиёев Ҳ. З. Сибирь, Волга ва Урал бўйларидаги ўзбеклар. – Т.:
Шарқ, 2003.
25. Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. –
Т.: Академия, 2004
26. Usmonov Q., Jo`rayev U., Norqulov N. O`zbekiston tariixi (XVI-XIX
asrning birinchi yarmi). – Toshkent., O`qituvcvhi, 2010
27. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi.,
ikkinchi kitob. 2010
28. Бўриев С. ХХ аср бошларида Шеробод беклигида ер-сув
муносабатлари // Тафаккур. – Тошкент., – №2. 2010.
29. Қобулов Э. Сурхон воҳаси хўжалиги. –Тошкент.: Akademnashr,
2012.
30. Eshov. B – O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.,
Toshkent., 2014
58

31. Shamsutdinov. R, Mo’minov. X – O’zbekiston tarixi., Toshkent., 2019
32. Asqarov. A – O’zbekiston tarixi. I – kitob., Toshkent., “Donishmand
Ziyo”., 2021
III. Manbalar
1. Арриан Флавий . Поход Александра. Пер. М. Е. Сергеенко. – М–Л., 1962
2. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. Пер. и примеч.
И. В. Пьянкова. – Душанбе.: Дониш., 1975.
3. Саъдий Шерозий.Гулистон. Огаҳий таржимаси. / Нашрга тайёрловчи
С.Долимов. – Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993.
4. Мирза Олим Мушриф. Ансоб-ус салотин ва таворих ул хавоқин ∕∕
Қулёзма ЎзРФА ШИ. №1314.
5. Исоқхон Ибрат. Тарихи Фарғона ∕∕ Қулёзма ЎзРФА ШИ. – №11080.
6. Ҳофиз Таниш ибн Мир Мухаммад Бухорий. Абдулланома
(Шарафномаи шоҳий) / Форсчадан С.Мирзаев таржимаси. Сўзбоши ва
изоҳлар муаллифи Б.Аҳмедов. 1-2 китоб. – Т., 1999.
7. Мирзо Олим Маҳдум Хожи. Тарихи Туркистон / Сўзбоши ва изоҳлар
Ш. Воҳидовники, араб ёзувидан табдил Ш. Воҳидов ва Р. Холиқова,
кўрсаткичлар Ш. Воҳидов ва Д. Сангирова. –Т., Янги аср авлоди, 2008.
8. Мунис чамани. Методик-библиографик қўлланма. – Тошкент., 2008.
9.

59

Xonliklar davrida sug'orish tizimi haqida

Sotib olish