Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	91.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Xonliklar etnik shakllanishi

asarlarning kirish qismlarida batafsil bayon qilingan. Shu sababli mazkur qismda
asosiy e’tibor ushbu asarlarning xonlik aholisi etnik tarixi va mintaqada kechgan
demografik jarayonlarni yoritishdagi rolini ko’rsatib berishga qaratildi. Buxoro
xonligi aholisi etnik tarkibi va xonlikda kechgan demografik jarayonlarni tadqiq
etish maqsadida jalb etilgan asarlarning ayrimlari yuqorida qayd etilgan umumiy
xususiyatlar bilan birga ba’zi o’ziga xos jihatlarga ham ega. Aynan shunday o’ziga
xos jihatlar Zahiriddin Muhammad Bobo’rning “Boburnoma” asarida mavjud
bo’lib, unda shahar va qishloqlarda istiqomat qilgan mahalliy aholining nomi,
ularning etnografiyasi hamda etnolingvistikasiga oid ma’lumotlar bayon qilingan.
Jumladan,
asar muallifining Andijon, Marg’ilon, Samarqand, Isfara shaharlari aholisi
to’g’risida bildirgan fikrlari bunga misol bo’ladi. Shayboniyxonning harbiy
yurishiga bag’ishlangan Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro”
asari, ko’proq XVI asr boshlarida mintaqada kechgan demografik o’zgarishlar
hamda turli urug’’ va qabilalar o’rtasidagi munosabatlar, ularning kundalik
mashg’ulotlariga oid ma’lumotlarning uchrashi bilan ahamiyatlidir. Asardagi etnik
masalaga doir ma’lumotlarning yana bir jihati shundan iboratki, ular ko’proq
o’zbek urug’’lari, qozoq kabi aholi hamda xonlik hududida kechgan migratsion
jarayonlar to’g’risida ma’lumot olish imkonini beradi. Hofiz Tanish Buxoriy
tomonidan shayboniy Abdullaxon II (1583-1598)ga bag’ishlab yozilgan
«Abdullanoma» asarida ham xonlik aholisi etnik tarixi maxsus faslda bayon
etilmagan bo’lsada, boshqa manbalardan farqli ravishda muallif o’z asarida ayrim
turkiy va mug’ul urug’’lari to’g’risida alohida saxifada to’xtalib o’tgan.
Unda muallif aholiga nisbatan “qavm” iborasini ishlatib,
ayrim xolatlarda ularning etimologiyasini tahlil qilsa, ba’zida ularning siyosiy
mavqei hamda geneologiyasiga izoxlar bergan. Xususan, Hofiz Tanish Buxoriy
biror bir urug’’ yoki qabila nomining etimologiyasini tahlil qilar ekan, uning
nomini kelib chiqishini geografik joy nomi bilan bog’liq ekanligini ta’kidlaydi.
Masalan muallifning ogojiri qavmi to’g’risidagi fikrlari bunga misol bo’ladi.
Asarda yozilishicha, o’rmon chetlarini o’zlariga yurt va qarorgoh qilib olgan bir
6

mumkinki, «ev» — oila, xonadon, yurt ma’nolarida kelgan. «...evi va eli» kabi
hollarda birga qo’llanilgan. «El» — urug’, qabila sifatida ishlatilganligi kuzatiladi.
Xonlik aholisining asosiy qismi o’zbeklardan tarkib toptan bo’lib, ular aloxida
imtiyozlarga ega bo’lgan. Xorazm voxasi sug’orilish tarixini chuqur tadqiq qilgan
akdemik Y. G’ulomov bu masalaga atroflicha to’xtalib o’tgan. Olim
ta’kidlaganidek, sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan o’zbek urug’larining
ariq va kanal boshlarida joylashishi xonlar tomonidan doim ta’minlab kelingan.
«Firdavs ul-iqbol» asarida keltirilgan qiziqarli
ma’lumotlar so’ngi o’rta asrlar Xorazm voxasi aholisi tarkibidagi o’zbek urug’lari
va ularning joylashuvi haqida yaqqolroq tasavvur qilish imkonini beradi 16
.
Xususan, ushbu ma’lumotlarga tayangan xolda, Xiva xoni Abulg’ozixon (1644/45-
1663) tomonidan amalga oshirilgan isloxot natijasida birlashma — «tup»ga
bo’lingan Amudaryo quyi oqimi o’zbek urug’lari tarkibini quyidagi jadval asosida
ko’rib o’tish mumkin. Abulgozixon tomonidan o’tkazilgan isloxot urug’lararo
kurashlarga chek qo’yish maqsadida amalga oshirilgan muvaffaqiyatli tadbir
bo’lib, keyinchalik ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalarning o’troqlashish
jarayonini kuchaytirish maqsadini ham ko’zda tutgan edi. O’tkazilgan bu tadbir
Xiva xonligi tarixiga doir deyarli barcha tadqiqotlarda ko’rsatib o’tgan va
qo’yilgan muammodan kelib chiqib, o’nta davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy masalalar yuzasidan baxo berilgan. Shunga qaramay, turli urug’larning bir
tupga birlashtirilishi va Amudaryo bo’ylab joylashtirilishi qanday prinsip asosida
amalga oshirilganligiga alohida izoh berilmagan. Mavjud ma’lumotlarni tahlil
qilish asosida mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini barqarorlashtirish maqsadini
ko’zda tutgan ushbu tadbirni amalga oshirishda quyidagi jixatlarga e’tibor
berilganligini tahmin qilish mumkin:
- qabila va urug’larning asosiy mashg’uloti hamda turmush tarzi;
- ularning xon qo’shiniga navkar yetkazib berish majburiyati;
- siyosiy-harbiy ittifoqchiligi;
- xonlik hayotida egallagan mavqei;
16
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. Б.118.
17

keltirilmasa-da, avvalgi qismlarda ta’kidlanganidek, aholining etnik tarkibi,
turmush tarzi hamda urf-odatlari, tili borasida so’z yuritish imkonini beruvchi
ma’lumotlarni uchratish mumkin. Chunonchi, bu davr manbalarida xonlik
hududida mahalliy aholi ularning yashab kelayotgan joy nomi bilan tilga
olinganligi ko’zatiladi. Jumladan, Muhammadiyor ibn Arab Qatag’onning
“Musaxxir al-bilod” asarida Temuriylar va Shayboniylar o’rtasida Movarounnahr
uchun bo’lib o ‘tan janglardan birini tasvirlash jarayonida Dashti Qipchoqdan
kelgan ko’chmanchi jangchilarga nisbatan mahalliy qo’shin askarlarining fe’l
atvoridagi ustunlikni ko’rsatar ekan, muallif ularni – « movarounnahrliklar” deb,
qayd etgan. Hofiz Tanish ham o’zining
“Abdullanoma” asarida mintaqa aholisiga nisbatan "Movarounnahr xashi”
iborasini ishlatgan. Muhammad Yusuf Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy”, Mir
Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullanoma» kabi asarlarida esa ko’p
xollarda ular shahar nomlari bilan ya’ni, "buxorolik ”, “samarqandliklar ”,
"toshkentliklar ” tarzida keltirilgan. Shuningdek, Zahiriddin Boburning
“Boburnoma”, Ahmad Donishning «Tarixi salotini mang’itiya” asarlarida xonlik
aholisiga nisbatan “el”, “elat” iboralari ham qo’llanilgan 12
. Bundan tashqari o’rta
asr muarrixlari o’z asarlarida Buxoro xonligidagi shahar aholisi to’g’risida so’z
yuritganda ko’p xollarda ularni etnik nom bilan emas balki, ijtimoiy mavqei yoki
kundalik mashgulotlari bilan ya’ni, dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar, ilm
ahillari hamda diniy ulamolar deb atagan. Shuningdek, manbalarda
yana hunarmand aholi yashash joyidan kelib chiqib, shaharlik hamda qishloliq
hunarmandlar toifasiga ajratilgan. Moli yashash joyining geografik xususiyatiga
qarab tasniflash xolatini Muhammad Amin Buxoriyning asarida ham kuzatish
mumkin. Xususan, muallif Buxoro shahrida yashovchi xalqqa nisbatan shahriy,
Miyonqol atrofida yashagan aholiga esa saxroyi atamasini qo’llagan. Shuningdek,
mazkur atamani muallif Buxoro xoni saroyidagi amaldorlarni ta’riflash asnosida
ham keltirib o’ttan. “Ubaydullanoma”dagi mazkur ma’lumot bu davrda xonlik
saroyida xizmat qilgan turli mansab egalari ham o’troq, ham ko’chmanchi aholi
12
Ахмада Дониша. История Мангитской династии / Перевод, предисловие и примечания И.А. Наджафовой.
Душанбе: Дониш, 1967. C .73.
11

ma’lumotlar V.V. Bartold 1
, P.P. Ivanov 2
, B. Ahmedov 3
, K. Shoniyozov 4
, A.
Asqarov 5
kabi yirik olimlarning ishlari bu borada tayanch vazifasini o’tadi.
Shuningdek, tadqiqotda masalani yoritishda ushbu davrga
oid ayrim manbalargina muomalaga tortilgan. Ba’zi xolatlarda esa manbalardagi
ma’lumotlarni keltirishda ba’zi jo’z’iy kamchiliklarga ham yo’l qo’yilgan.
Jumladan, XVI asrning 30- yillarida Buxoro hukmdorlarining yurishlari natijasida
Xiva xonligi aholisining bir qismini turli hududlarga olib ketilish jarabni yoritilgan
saxifalarda ayrim chalkashliklar, iqtiboslardagi noaniqliklar ko’zga tashlanadi.
Mavzuning maqsad va vazifasi O’rta Osiyo xonliklarining etnik tarkibini
yoritib berish asosiy maqsadi, vazifasi esa
- XVI – XIX asr birinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan
manbalar va ularning umumiy tavsifini o’rganish;
- Buxoro xonligining etnik tarixini o’rganish;
- Xiva xonligida yashagan xalqlarning etnik holatini yoritib berish;
- Qo’qon xonligi aholisining etnik tarixini manbalarda o’rganishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
1
Бартольд В.В. Узбекские ханстаа / Соч. в 9 т-х. Москва: 1963.
2
Иванов. П. Материали по истории Туркмен И туркмении Х VII – Х I Х вв // Иранскиэ, бухарскиэ, хивинскиэ.
М. Л. 1938.
3
Ахмедов Б. Узбекларнинг этник тарихини урганишда кулёзма манбаларни урни. Тарихдан сабокдар.
Тошкент, 1994.
4
Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. Тошкент, 2001.
5
Аскаров А.А. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи. Тошкент, 2007.
3

II – BOB. Yurtimizda xonliklar davrida aholining etnologik tarkibi.
2.1 Xiva xonligida yashagan xalqlarning etnik holati.
1511 yilda mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Xiva xonligining aholisi
nafadat etnik, balki madaniy-iqtisodiy jixatdan ham bir biridan farq qiluvchi
guruhlardan iborat bo’lgan. Shu jixatdan xonlik egallagan hudud ham uning
tarkibiga kirgan aholi etnik qiyofasi, turmush tarzi haqida ma’lum darajada
tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Manbalarda ko’rsatilishicha, Xiva xonligi
asoschisi Elbarsxon davrida Xurosonning shimoliy qismlari, jumladan, Maxin va
Durungacha bo’lgan yerlar, shuningdek, Balxon va Mang’ishloqdagi turkmanlar
istiqomat qilgan hududlar Xiva xonligi tarkibiga kiritilgan 14
.
«Shajara-yi turk» asarida qayd etilishicha, So’fiyonxon davrida (1516-1522)
Xiva xonligi hududlari ikkiga bo’lingan: suv bo’yi - Xevak, Hazorasp, Kat,
Buldumsoz va Pingichka hamda tog’ bo’yi – Bog’obod, Nisoy, Obivard,
Chaxordex, Maxna va Chacha (Chaxchak). Asarda qayd etilganidek, Avaneshxon
davrida (1526-1538) Xuroson etagidan to Astrobodgacha bo’lgan yerlar «Urganch
podshohlariga talluqli bo’lib, ani tog’ bo’yi, Urganchni suv bo’yi» deganlar.
Musoxon davrida (1703/1704) Marv, Astrobod va tog’oldi hududlarining barcha
shahar va qal’alari Xiva xonligiga jizya va xiroj soliqlarini to’lagan. Sherg’ozixon
davrida (1714-1728) Orol qoraqalpoqlari, shuningdek, Marv shahri (Marv-i
Shohijon) dan to Astrobod va Balxongacha, Atroq va Jurjon sohiligacha bo’lgan
yerlarda yashovchi qizilbosh va turkmanlar xonlikka itoat etishgan hamda xonlik
xazinasiga xiroj va turli tansuqot bilan soliq to’lab turishgan. Manbalarda, xususan,
«Shajarayi turk»da katta hududni egallagan Xiva xonligi aholisi tarkibidagi etnik
birlashmalar haqida ma’lumot berilar ekan, muallif tomonidan «jamoa», «ev»,
«el», «qavm», «urug’», «qabila», «xalq» kabi iboralar qo’llanilgan 15
. Lekin,
turkmanlar yoki boshqa qabilalar xaqida so’z yuritilganda, ba’zan taka “xalqi”,
ba’zan turkman “qabilasi” yoki “jamoasi”, ba’zi joylarda “urug’” iboralari bilan
atalgan. Ma’lumotlarni o’rganish asosida shuni aniq qayd etish
14
Нуруллаева Ш. (Хоразм маъмун академияси) XIX аср охири - XX аср бошларида Хива хонлиги ахолиси
хакдца баъзи маълумотлар. T .: 1994. B .21.
15
Муниров К. Мунис, Огах,ий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. Тошкент, 1960. B .69.
16

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов. И. Ватан саждагоҳ каби муқаддас. Т.: Ўзбекистон. 1995 .
2. Абулғози Баҳодирхон . Шажарайи турк . — Тошкент : Чўлпон , 1992.
3. Ахмедов Б. Узбекларнинг этник тарихини урганишда кулёзма
манбаларни урни. Тарихдан сабокдар. Тошкент, 1994.
4. Абдуллаев У . Фаргона водийсида этнослараро жараёнлар — Тошкент ,
Янги аср авлоди . 1995.
5. Аскаров А.А. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи. Тошкент,
2007.
6. Атаханов Ш. Цыгане Ферганской долины (Историко этнологическое
исследование) Автореф. дис. ... канд. ист. наук. — Ташкент, 2005.
7. A хмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI -
XVIII вв. (Письменные источники). - Т.: Фан, 1985.
8. Ахмада Дониша. История Мангитской династии / Перевод,
предисловие и примечания И.А. Наджафовой. Душанбе: Дониш, 1967 .
9. Бартольд В.В. Узбекские ханстаа / Соч. в 9 т-х. Москва: 1963.
10. Губаева С.С. Население Ферганской долины в конце XIX - начале XX
в. (этнокультурные процессы). - Ташкент, 1991.
11. Иванов. П. Материали по истории Туркмен И туркмении ХВИ – ХИХ
вв // Иранскиэ, бухарскиэ, хивинскиэ. М. Л. 1938.
12. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома
(Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв
таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А.
Аҳмедов. - Тошкент: Фан, 1966
13. Нуруллаева Ш. (Хоразм маъмун академияси) XIX аср охири - XX аср
бошларида Хива хонлиги ахолиси хакдца баъзи маълумотлар. T .: 1994.
14. Муниров К. Мунис, Огах,ий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари.
Тошкент, 1960
15. Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. Тошкент, 2001.
16. Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган
демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши. Масул мухаррир . Д .
Алимова , А . Аширов . Т .: 2011.
17. Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных
(География). - Т.: Фан, 1977.
18. Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., T.: “Tamaddun”.,
2022.
19. Мирзо Олим Мушриф. Ансоб ас-салотин ва таворих ал- хавокин. УзФА
ШИ дулёзмаси, инв. № 1314.1
30

al-xavokin” asarida ham Qipchoqlarning joylashgan hududi Ikki Suv orasi deb
qayd etiladi. Shuningdek, Muhammad Umar qori Umidiyning “Maktubchayi xon”
asarida ham Qipchoqlar yashagan markaz sifatida Ikki Suv ko’satiladi. Ikki Suv
orasini R. Nabiyev Andijon viloyatiga qarashli Baliqchi tumani ekanligini aytib
o’tgan. Demak, Andijon viloyatining Baliqchi tumani hududidan o’tgan Norin va
Qora daryo XIX asrlarda Ikki Suv deb yuritilgan. Shuni ham aloxida qayd etish
lozimki, Qo’qon xonligida Qipchoqdar faqatgina Andijon viloyatida joylashibgina
qolmasdan, xonlikning Namangan va Marg’ilon viloyatlari hamda Qo’qon atrofida
ham yashagan. Qo’qon
xonligi aholisi tarkibida yuz, turk, afg’on, alsor urug’lari hamda qirg’iz, tojik,
qoraqalpoq, arablar ham yashaganligini Mirzo Olim Mushrif o’zining “Ansob as-
salotin...” asarida qayd etib utadi. Xususan, asarda Sheralixonning (1842 1 845)
taxtga o’tirishida muhim o’rin tutgan etnik guruhlar haqida ma’lumot berilgan.
Qo’qon xonligida muhim o’rin tutgan etnik guruhlardan yana biri yuz urug’idir 21
.
Yuz urug’ini asosan xonlikning Xo’jand viloyatida joylashganligini manbalardagi
ma’lumotlardan anglash mumkin. “Muntaxab at-tavorix” asari muallifining
yozishicha, yuz urug’idan bo’lgan Oqbutabiy XVIII asrning 20-yillarida Xo’jandda
hokim edi. Xo’jand bu davrda Qo’qon xonligi tarkibiga kirgunga qadar mustaqil
hokimlik bo’lgan. Bundan ko’rinadiki, Xo’jandda yuz urug’ining mavqei baland
bo’lganligi uchun mahalliy hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab turganlar.
Shuningdek, yuz Qo’qon xonligi
tarkibida bo’lgan O’ratepa va uning atrofida ham asosiy etnik qatlamni tashkil
etgan. “Tarixi Muxojiron” asari muallifi Dilshodi Barno “yuz qabilasi”, “yuz
beklari” deb O’ratepa hududining yuz urug’i vakillari tomonidan nazorat
qilinganligiga urg’u beradi. XIX asrga oid rus manbalari ham xonlik tarkibida
bo’lgan Xo’jand va O’ratepa viloyatida aholining etnik tarkibi ko’prok yuz urug’i
hamda tojikparas iborat bo’lganligini tasdiqlaydi. Shuningdek, yuzlar Shaxrixon
aholisining asosiy qismini ham tashkil etgan bo’lib, ular 1816 yilda Qo’qon
xonligidagi harbiy-siyosiy harakatlar tufayli Umarxon tomonidan O’ratepadan bu
yerga majburan ko’chirilgan. Olimxonning (1798-1810) mamlakatni idora etishda
21
Мирзо Олим Мушриф. Ансоб ас-салотин ва таворих ал- хавокин. УзФА ШИ дулёзмаси, инв. № 1314.1
23

yuritilgan. Bu ma’lumot bir tomondan Buxoro xonligi aholisining boshqa hudud
xalqi vakillari bilan amalga oshirgan o’zaro sulolaviy nikoh munosabatlari
to’g’risida guvohlik bersa, ikkinchi tomondan, asli kelib chiqishi ko’chmanchi
o’zbeklardan bo’lgan Shayboniy sulolasi vakillarining o’troq aholi bilan
assimilyatsiyalashuvi jarayonini ko’rsatadi. Dashti
Qipchoqdan kelgan kyamanchi aholining xonlik mahalliy aholisi bilan ana shu
tarzda assimilyatsiyalashuvi borasida yana ko’plab misollar keltirish mumkin.
Bunta, noma’lum muallif tomonidan yozilgan “Tavorix-i guzida-i nusratnoma”
asarida keltirilgan Shayboniyxon o’g’li Temur sultonning Termiz sayidlaridan
birining Xonzoda ismli qizini o’z nikohiga olganligi haqidagi ma’lumot ham isbot
bo’la oladi. Bu nikoh munosabatlarining aksariyati hukmdorlar tomonidan
xonlikda katta ta’sir kuchiga eta bo’lgan diniy ulamolarning qo’llab-quvvatlashiga
erishish va shu orqali siyosiy mavqeini mustahkamlash maqsadida amalga
oshirilgan. Yoki ayrim diniy ulamolar o’zining jamiyatdagi ijtimoiy mavqei hamda
iqtisodiy manfaatlarini ximoya qilish uchun ham shu yo’lni tutgan.
1938 yili Rossiya FA Sharqshunoslik instituti jamoasi tomonidan qadim
zamonlardan boshlab, XIX asr 80-yillarigacha bo’lgan turkman xalqi tarixi
bo’yicha ikki jildlik material nashr etalgan edi. Uning ikkinchi jildida ko’plab fors
va turkiy tildagi manbalar qatorida «Firdavs ul-iqbol», «Riyoz ud-davla», amaliy
loyihasi doirasida olib borilgan tadqiqotning vaqt hamda boshqa ayrim tashkiliy
jixatlardan cheklanganligi tufayli unda O’rta Osiyo tarixiga doir barcha manbalarni
qamrab olish imkoni bo’lmadi. Shu jixdtdan, ayrim qo’shimcha manbalar,
jumladan Ollomurod Annaboy o’g’li qalamiga mansub “O’g’uz, Olanquva,
Shayboniynoma” asarini o’rganish, undagi etnik tarixga doir ma’lumotlarni tahlil
qilish keyingi tadqiqotlar doirasida amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Asarning
ahamiyatli tomoni shundaki, uch qismdan iborat asarning ikkinchi qismi
Qo’ng’irotlar, ularning avlodlari va uchinchi qismi esa turklarning geniologiyasiga
bag’ishlangan. Xulosa o’rnida shuni qayd etish lozimki, ushbu
tadqiqotda O’rta asr manbalarida keltirgan ma’lumotlarning asosli yoki asossiz
ekanligi ba’zi xollarda tegishli materiallarning yetarli emasligi tufayli tahlil
8

joylashgan o’rni xususida Qo’qon tarixnavislari tomonidan yozilgan tarixiy
asarlarda ayrim qimmatli ma’lumotlar mavjud bo’lib, ularda aholi “jamoa”, “urug’
“elat”, “toifa”, “qabila” kabi iboralar bilan qayd etiladi.
1709 yilda Qo’qon xonligining tuzilishida Farg’ona
vodiysida minglarning boshqa o’zbek urug’lariga nisbatan mavqei yuqori bo’lib,
ular tomonidan yangi davlatta asos solindi. Bu haqida Muhammad Hakimxon
«Muntaxab at-tavorix» asarining oxirgi faslida Qo’qon xonligini tashkil topishida
minglarning muhim o’rin tutganligini e’tirof etib, unga “Minglar saltanati” deb
sarlavxa qo’ygan. Qo’qon xonligi tarixiga doir barcha asarlarda xonlikni tashkil
topishida minglarning o’rni alohida qayd etilgan. Ilmiy jixatdan, «Muntaxab at-
tavorix» asari Qo’qon xonligidagi turli o’zbek urug’lari vakillari ming, yuz,
qipchoq, mang’it hamda qirg’iz, qozoq, tojik, qalmoq kabi xalqlar vakillarining
xonlik hududida joylashishi va ularning xonlikdagi mavqei haqida qiziqarli
ma’lumotlarni beruvchi manbalardan hisoblanadi.
Mazkur nomlari qayd etilgan urug’lar va
xalqlar xonlikdagi siyosiy voqealarda faol ishtirok etganligi bois muallif
Muhammad Hakimxon bu urug’lar va xalqlarni u
asarida aloxida tilga olgan.
Qo’qon xonligida aholining katta qismini tashkil etgan etnik guruhlardan biri
qipchoqlardir. Qo’qon xonligida hokimiyatni egallash uchun qipchoq va ming
urug’larining vakillari hamisha kurash olib borgan. Ayniqsa, XIX asrning 50-
yillarida shunday voqealarning avj olganligi ko’pgina tarixiy manbalarda
yoritilgan. Mirzo Olim Mushrifning “Ansob as-salotin va tavorix al-xavokin”
asarida Musulmonkulining davlat boshqaruvi ishlarida Qipchoqlarga juda katta
imtiyozlar va imkoniyatlar berib, boshqa etnik guruhlarga nisbatan turli tazyiqlar
o’tkazganligi, hokimiyatni minglardan tortib olish uchun olib borilgan xarakatlar,
buning natijasida Qipchoqlarga nisbatan boshqa urug’larning norozilik xarakatlari
avj olishi keng yoritib berilgan. Muallif
bu ma’lumotlarni XIX asrning 50- yillarida yuz bergan siyosiy voqealarga bog’liq
xolda bayon qilingan. «Muntaxab at-tavorix» asarida Qipchoqlarning asosan
Andijon viloyatida joylashganligi ko’rsatib o’tilgan. “Ansob as-salotin va tavorix
22

paxta zavodlarini egalari ham yahudiylardan bo’lgan.
Qo’qonda hindlar ham yashagan bo’lib, ularning aynan Qo’qonga kachon
kelganliklari haqida aniq ma’lumot berilmaydi. Shunisi qizikki, bunday ma’lumot
faqatgina “Xo’qand tarixi va uning adabiyoti asarida mavjud bo’lib, boshqa
manbalarda uchramaydi. Ular asosan poytaxt Qo’qonning o’zida yashashgan.
Po’lotjon domulla Qayyumiyning ma’lumotiga ko’ra, Qo’qonga kelib yashagan
hindlar sudxo’rlik (pulni foizga berish) bilan shug’ullanishgan bo’lib, bu yerda ular
oilasiz yashashgan.
“Xo’qand tarixi va uning adabiyoti” asari muallifi Po’lotjon domulla
Qayyumiy 92 urug’dan 28 tasi Farg’ona vodiysida joylashgan deb qayd etsada,
muallif ularning nomlarini ko’rsatmaydi. Manbalardagi ma’lumotlarni taxlil qilish
asnosida xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Qo’qon xonligida yashagan aholining
etnik tarkibi boshqa O’rta Osiyo xonliklaridagi kabi rang-barang bo’lgan. Shu
bilan birga manbalardagi aholi etnik tarkibi va ularning joylashgan o’rni haqidagi
ma’lumotlar tarqoq hamda ayrim hollarda bir-biriga zid ekanligini, ular ustida
aloxida tadqiqotlar olib borish lozimligini talab etadi. Umuman olganda tadqiqot
doirasiga tortilgan manbalar Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari aholisi etnik
tarkibi, kundalik mashg’ulotlari, yashash turmush tarzi va ularning mamlakat
siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotidagi ishtiroki haqida tasavvur xosil qilish
imkonini beradi.
Asarlardagi ma’lumotlar O’rta Osiyo xonliklari aholisi tarkibini qadimdan
mintaqada yashab kelgan mahalliy o’troq hamda ko’chmanchi turmush tarziga ega
bo’lgan etnik guruhlar tashkil etgan va yuz bergan siyosiy jarayonlar natijasida
uning tarkibiga turli etnik guruhlarning kelib kushilishi davom etgan. O’rta asr
muarrixlarining bergan ma’lumotlariga ko’ra ayrim urug’-qabilalarning vakillari
uchchala xonlikda ham yashagan, ba’zilarining nomlari esa faqat bir davlat
hududida uchraydi. Ushbu xolat bir tomondan davlatlarning hududiy chegarasini
o’zgarib turishi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan bu turli siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy faktorlar ta’sirida mintaqada yuz bergan migratsion
jarayonlar oqibatidir.
26

olib borgan isloxotlari, ichki va tashki siyosati xonlik siyosiy mavqeining
ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Bu hukmdor ham, boshqa O’rta Osiyo hukmdorlari
kabi, o’zi boshqarayotgan davlat hududini o’zga hukmdorlar tasarrufidagi yerlar
hisobiga kengaytirishga xarakat qildi. Shuningdek, Olimxonning harbiy isloxoti
natijasida tog’li tojiklardan iborat mahsus harbiy qism tashkil etilgan. Natijada,
xonlikning markazida yana bir etnik guruhning joylashishiga imkoniyat yaratilgan.
Qo’qon
xonligi tarixiga oid asarlarda tojiklar tub joy aholi vakillari sifatida talkin etilsa-da,
tog’li tojiklarning, ya’ni Qorategin, Darvoz, XIX asr boshlarida Farg’ona
vodiysining markaziy shaharlariga, ya’ni xonlikka kelib
boshlaganliklari
ko’satiladi. Umarxon (1810-1822) tomonidan Dashti Qipchoqning bir qismi xonlik
tarkibiga kiritilishi natijasida bu hududda yashovchi qozoqlar ham xonlikning
iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim o’rin tutdi. Manbalarda ularga nisbatan “elat”,
“elatiya”, “qozoq” hamda “qozoqiya jamoasi” deb ham qo’llanilgan. Qozoqlar
to’g’risida Qo’qon xonligi tarixiga oid manbalar ichida Abu Ubaydulloh
Toshkandiyning “Xulosat ul-axvol” asarida kengroq ma’lumotlar beriladi. Asarda
ko’rsatilishicha, Avliyootadan Pishpak va Olmaotagacha bo’lgan hududlarda
asosan qozoqlarning turli urug’lari yashagan.
Qo’qon xonligi aholisning etnik tarkibida qirg’izlar ham salmoqli o’rinni
egallaydi. Xonlik tarixiga oid asarlarda qirg’izlarning bir necha urug’larga
bo’linganligi va ularning joylashgan o’rni haqida ham ma’lumotlarni uchratish
mumkin. Qirg’izlarning sulta, bug’u va saribog’ish urug’i Pishpakning Kiyiklik
Singiri mavzesida istiqomat qilishgan. Abu Ubaydulloh Toshkandiyning “Xulosat
ul-axvol” asarida ham Pishpak atrofida sulta, bug’u va saribog’ish urug’i
yashaganligiga oid ma’lumotlar qayd etiladi. Uloqchin urug’i esa Taloye
mavzesida joylashgan bo’lib, Qo’qon hukmdori Sheralixon (1842 1845) taxtga
o’tirgunga qadar o’sha urug’ bilan birga yashagan edi.
Farg’ona vodiysining tog oldi hududlarida yashagan qirg’izlar
xonlikning hududiy jixatdan katta viloyatlari Andijon va Namangan tarkibiga
kirgan. Jumladan, A.Xasanovning ko’rsatishicha, Norin daryosining o’rta
24

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………….2-5
I – BOB. O’rta Osiyo xonliklarining etnik tarkibi, manbalarda.
1.1 XVI – XIX asr birinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan
manbalar va ularning umumiy tavsifi…………………………….………....6-11
1.2 Buxoro xonligining etnik tarixini o’rganish…………………………….12-17
II – BOB. Yurtimizda xonliklar davrida aholining etnologik tarkibi.
3. Xiva xonligida yashagan xalqlarning etnik tarkibi ……………………….18-22
4. Qo’qon xonligi aholisining etnik tarixini manbalarda o’rganish………..23-29
Xulosa ………………………………………………………………………30-32
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….33
1

1.2 Buxoro xonligining etnik tarixini o’rganish.
XV asr oxiri - XIX asr birinchi yarmida O’rta Osiyoda kechgan
etnodemografik o’zgarishlar, xususan, Dashti Qipchoqdan ko’p sonli ko’chmanchi
aholining Movarounnahr, Xorazm hududlariga kirib kelishi hamda ularning o’troq
turmush tarziga o’tish jarayoni mintaqadagi siyosiy vaziyatga ham o’z ta’sirini
ko’rsatdi. Yagona siyosiy hududiy birlik o’rnida bu yerda Buxoro va Xiva xonligi,
keyinchalik Qo’qon xonligi tashkil topishiga sabab bo’lgan omillardan biri bo’ldi.
Ushbu davlatlar orasida o’zining hududiy va siyosiy mavqeiga ko’ra Buxoro
xonligi mintaqada o’ziga xos o’rinni egallagan edi 10
. Shayboniylar sulolasi davrida
(1501-1601) yuzaga kelgan ushbu davlat hududiga dastlab Movarounnahr,
keyinchalik, Turkiston, Xuroson va ayrim xollarda Xorazm ham kirgan.
Xonlikning hududiy chegarasi xaqidagi ushbu fikr ko’plab tadqiqotchilar,
jumladan, V.V. Bartold va R.G. Muqminova kabi olimlarning ishlarida ham o’z
aksini topgan. Hofiz Tanishning «Abdullanoma» asarida ham
«Koshg’ar viloyati chegarasidan to Xorazmgacha va Dashti Qipchoq chegarasidan
to Qandahor etagigacha bo’lgan yerlar, butun Movarounnahr, Xuroson, Turkiston
va Xorazm uning tobeligiga o’tdi», deb ma’lumot beriladi. Buxoro xonligi hududi
to’g’risidagi ushbu ma’lumot XVI asr ikkinchi yarmi, Shayboniy Abdullaxon II
hukmronligi davriga tegishli bo’lib, yuqoridagi viloyatlar muntazam xonlik
tarkibida bo’lmagan. Chunki XVI-XIX asrlar davomida Markaziy Osiyo davlatlari
o’rtasidagi o’zaro urushlar hamda Eron va Hindistonning mintaqada o’z
manfaatlarini o’rnatishga bo’lgan xarakatlari Buxoro xonligi hududining o’zgarib
turishiga sabab bo’lgan. Bu xolat esa manbalarda xonlikning hududiy chegaralari
to’g’risida turli xil ma’lumotlarni aks etishiga sabab bo’lgan 11
.
O’z navbatida ta’kidlash kerakki, davlat chegaralarining
o’zgarib turishi xonlik aholisining etnik tarkibi va mikdoriga o’z ta’sirini
ko’rsatgan. Ushbu jarayon o’rta asr mahalliy manbalarida ham aks etgan bo’lib,
garchi asarlarda Buxoro xonligi hududidagi aholi soni borasida aniq faktlar
10
A хмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. (Письменные источники).
- Т.: Фан, 1985. C . 64.
11
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi ., T .: “ Tamaddun ”., 2022. B .27.
10

Jumladan, Muhammad Rahimxon I ning Orolga qilgan yurishi davrida (XIX
asr) «o’zbek sipohi» to’rt qismga bo’linib, qal’aning sharqiy qismiga qo’ng’irot va
qiyot kun chiqar bilan qibla oralig’iga uyg’ur va naymam, ibla bilan kun botar
orasiga nukuz va mang’it, g’arbiy tarafiga o’n to’rt urug’ qo’shinlarining
joylashtirilganligi ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Munis va Ogaxiy hamda
Bayoniy ma’lumotlar'i asosida alohida tuplarga bo’lingan urug’larning Amudaryo
bo’ylab joylashtiriligani ham ko’satib o’tish mumkin. Naymanlar Pitnakdan to
Yangi Ariq va Urganchgacha bo’lgan Hazorasp hududlarini egallagan. Amudaryo
bo’ylab naymanlardan pastroqda Urganch shahridan to Gurlan tumanigacha va
Amudaryoning o’ng qirg’og’ida yerlarda uyg’urlar o’rnashgan.
Gurlandan to Lavzan irmog’igacha mang’itlar ulardan
pastroqda daryo oqimi bo’ylab hamda deltaning (daryoning Orol dengiziga
quyilishi atroflari) o’rta qismida nukuzlau va mang’itlarning yana bir qismi
joylashgan. Juda qulay joy hisoblangan bu yerda Oroldan olib kelinadigan g’alla
va chorva bilan savdo qilingan. «Firdavs ul-iqbol»da ham Avaz inoq davrida
(1213/1798-99) sart jamoasi tilga olinib, ularning boshliqlaridan bir qator arboblar
sanab o’tishgan. Shunisi e’tiborliki, Buxoro hukmdorlarining Xorazmga yurishi
davrida majburan olib ketilgan aholi, asosan, ko’chmanchi o’zbek urug’laridan
bo’lib, «sart» deb atalgan o’troq aholiga dahl qilinmagan. Xususan, «Shajarayi
turk»da Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxonning Urganchga yurishi davrida
shahar tub aholisi sifatida qayd etilgan sartlar va aholi tarkibidagi turkmanlarga
tegmagan xolda asosan ko’chmanchi o’zbek urug’larining katta qismi olib
ketilganligi qayd etilgan. Buning asosiy sababi shaharliklar va siyosiy jixatdan
nisbatan bekaror bo’lgan turkmanlarni ko’chirib ketish ularning turmush tarzi bilan
bog’liq bo’lishi mumkin. Sartlarning asosiy mashg’uloti hunarmandchilik va savdo
bo’lsada, ulardan tashkil topgan harbiy bo’linmalar ham xonlik qo’shinida o’z
o’rniga ega bo’lgan. Jumladan, “Firdavs ul-iqbol”da keltirilishicha, Muhammad
Rahimxon I ning Orolga yurishi davrida “sart cheriki” xonning shaxsiy qo’shini
tarkibida xizmat qilgan 17
. Jumladan, manbada shunday ma’lumot keltiriladi: “...
xon sart cherikin re’kob-e xumoyun [xon xizmatida - N.A.] mulozamatida saqlab,
17
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. Б.121.
18

muallifi arablar Balx hokimi Mahmudbiy otaliq qo’shinining asosiy tarkibini
tashkil qilganligini qayd etgan. Buxoro xonligi tarixiga oid
manbalarda mamlakatda arg’un urug’i ham yashaganligi va ular o’ziga xos
mavqeyni egallab, yuqori mansablarda faoliyat ko’rsatganligini tasdiqlovchi
ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, “Boburnoma”da XVI asr birinchi yarmida
Qorako’lda hokimlik qilgan Sulton Xusayin arg’un nomi tilga olingan. “Tarixi
Muqimxoniy” asarida esa devonbegi lavozimida faoliyat ko’rsatgan Ali Said
devonbegi arg’un nomi zikr etilib, u boshchiligidagi arg’un qabilasi Balxda
Qipchoqlarga qarshi kurashda faol ishtirok etganligi yozilgan. Barloslar
nomi ham manbalarda tez-tez tilga olingan urug’’lardan biri hisoblanadi.
Jumladan, “Boburnoma”, “Musaxxir al-bilod”da, nufuzli amirlar qatorida Shayx
Abdullox barlos va boshqalar, temuriy hukmdor Boburmirzo qo’shini tarkibida
faoliyat ko’rsatgan Qaro barlos, temuriy Badiuzzamonning xos amirlaridan
Shohmuhammad barlos, Sulton Boyazid barlos, Amir Haydar Burunduq barlos,
Shayboniyxonning rafiqalaridan biri Sevinch Qutluq Og’oning bobosi, buxorolik
Amir Muhammad Burunduq barloslar nomi zikr etilgan .
Asosan
Zarafshon vodiysi hududida yashagan, uncha katta bo’lmagan urug’lardan biri
burqut (barqut) urug’i hisoblanib, «Tarixi salotini mang’itiya” muallifi Amir
Doniyol davrida parvonachi lavozimini egallagan Yodgor burqut hukmdorga
qarshi bosh ko’tarish bilan birga Muhammad Aminxo’ja va Nurota hokimlarini
ham xonga qarshi qo’yganligi to’g’risida ma’lumot bergan. Muhammadiyor ibn
Arab Qatagan o’z asarida Xo’ja Muhammad sulton va Shox Budog’ sulton ibn
Abulxayrxonlarning onalari barqut elidan bo’lganligi ta’kidlangan. O’rta Osiyo
xonliklari tarixini yorituvchi manbalarda ko’p uchraydigan urug’lardan biri bu
do’rmonlar bo’lib, ular Buxoro xonligida katta kuchga va mavqega ega bo’lgan.
“Abdullanoma” asari muallifi do’rmon urug’i to’g’risida ma’lumot keltirib, uning
etimologik ma’nosini berishga xarakat qilgan 13
. Hofiz Tanishning yozishicha,
do’rmon toifasi Nirundan tarqalgan bo’lib, ular 4 o’g’il bo’lgan va o’zlari turgan
joydan Chingizxonning viloyatiga kirishni istagan. Ular sol bog’lab (yogochlarni
13
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. -
Тошкент: Фан, 1966. B .43.
13

yoki siyosiy jarayonlarda ishtirok etgan shaxs nomi bilan keltirib o’tiladi. Mavjud
manbalardagi umumiy xususiyatlardan biri yuqorida keltirilgan asarlarning deyarli
barchasida biror etnik guruhning manzili, ularning turmush tarzi aks etgan
ma’lumotlar u yoki bu tarzda uchraydi . Manbalarning xar birida xonlik hududida
kechgan migratsion jarayonlarni ko’rsatib beruvchi ma’lumotlar mavjud. Yuqorida
ta’kidlanganidek, so’nggi O’rta asrlarda O’rta Osiyo jumladan, Buxoro xonligi
tarixini o’zida aks ettirgan juda ko’plab asarlar yaratilgan. Ularning deyarli
barchasida Buxoro xonligi aholisining etnik tarkibi, hududda kechgan demografik,
etnomadaniy va etnointegratsion jarayonlarga oid ma’lumotlarni uchratish
mumkin. Biroq, ularning barchasini bir tadqiqot
doirasida tahlil qilish imkoniyati yo’qligini hisobga olib, faqatgina ayrimlari
misolida masalani yoritib berishga harakat qilindi. Aynan bunday turdagi manbalar
qatorida Zahiriddin Muhammad Bobo’rning “Boburnoma”, Fazlulloh ibn
Ro’zbexonning “Mexmonnomai Buxoro”, Noma’lum muallifning “Tavorixi
go’zida-i nusratnoma”, Mirza Muhammad Xaydarning “Tarixi Rashidiy”, Hofiz
Tanish Buxoriyning “Abdullanoma”, Badriddin Kashmiriyning “Ravzat ar-rizvon
va xaqiqat al-gilmon”, Mulla Sharafiddin A’lam ibn Nuriddin oxunning “Tarixi
Sayyid Rokim”, Muhammadiyor ibn Arab Qatag’onning “Musaxxir al-bilod”,
Muhammad Yusuf Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy”, Mir Muhammad Amin
Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Abdurahmon Tole’ning “Tarixi Abulfayzxon”,
Mahmud ibn Valining “Baxr al-asror fi manokibi al-axyor”, noma’lum muallif
tomonidan yozilgan “Tarixi Koshg’ar”, Mirza Abdul Azim Somiyning “Tarixi
salotini Mang’itiya”, Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul- mulk”, Ahmad
Donishning “Tarixi saltanati Mang’itiya” kabi turkiy va fors tillarida yozilgan
asarlarni alohida ko’rsatib o’tish lozim 8
. Yuqoridagi asarlarning
mazmuni, yozilish tarixi, usuli, tahlili hamda ularning o’sha davr tarixini
o’rganishdagi ahamiyati A.A. Semenov, B. Ahmedov, D.Y. Yusupova va R.P.
Jalilovalar, M.X. Abuseitova va Y.G Baranovalar tomonidan chop etilgan
kataloglar hamda manbashunoslikka bag’ishlangan asarlarda yoki tarjima qilingan
8
Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс
этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. B . 11.
5

I – BOB. O’rta Osiyo xonliklarining etnik tarkibi, manbalarda.
1.1 XVI – XIX asr birinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan
manbalar va ularning umumiy tavsifi
O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti haqida
ma’lumot beruvchi O’rta asr manbalari shubxasiz tarixiy xotira va ma’naviy
qadriyatlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular voqelikning turli masalalarini aks
ettiruvchi tarixiy yodgorlik sifatida aloxida ahamiyatga ega. Shu bilan birga tarixiy
manbalarning murakkab xususiyatli tomonlari borki, ularning aksariyat qismi,
biror hukmdorning topshirigiga binoan yozilgan bo’lib, ko’proq siyosiy voqealar
bayonidan iborat bo’ladi. Shu jixatdan aniq masalani yaxlit yorituvchi asarlar
mavjud bo’lmay, siyosiy voqealar bayonida xalqlarning iqtisodiy, madaniy,
ayniqsa, etnik tarixiga doir kerakli ma’lumotlarni ajratib olib, tahlil qilish
tadqiqotchidan aloxida e’tiborni talab qiladi. Bugungi kunga qadar katta miqdorda
yetib kelgan Markaziy Osiyo tarixiga bag’ishlangan tarixiy asarlar ma’lum
darajada tadqiq etilgan bo’lib, ulardan turli masalalarni o’rganishda foydalanilgan 6
.
Ko’plab tadqiqotlarning obyekt hamda manbaviy asosi bo’lib
xizmat qilgan asarlar O’rta Osiyo xonliklarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy hayoti hamda davlatlarning xalqaro munosabatlari tarixini yoritashda
muhim manba sifatida ilmiy jamoatchilik orasida keng tarqalgan. Shunga qaramay,
ushbu manbalardagi Markaziy Osiyo xalqlarining etnik tarixiga oid ma’lumotlar
xozirga qadar ilmiy muomalaga keng tortilmagan. Manbalarda ko’rilayotgan
masala yuzasidan ma’lumotlarning aks etashiga ko’ra umumiy va o’ziga xos
jihatlar mavjud. Asarlarning barchasiga xos bo’lgan xususiyatlarni
quyidagilarda ko’rish mumkin: Tadqiqotga jalb etilgan manbalarning deyarli
barchasi maxsus O’rta Osiyo xonliklari aholisi va uning etnik tarixiga bag’ishlab
yozilmagan 7
. Asarlarning aksariyatida xonlik aholisi tarkibini tashkil etgan etnik
guruhlar biror siyosiy, iqtisodiy va madaniy voqea-xodisalar bayonida tilga
olingan. Chunonchi, ushbu asarlarda urug’’, qabila nomlari biror mansab egasi
6
Карим Шониязов. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. Т.: 2001. Б. 18.
7
Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс
этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. Б. 9.
4

xonlikdan farqli jixati shundan iboratki, ko’rib chiqilgan manbalardan bu yerdagi
qabila va urug’larning hamda turli etnik guruhlarning umumiy nomlaridan tashkari
ularning mayda urug’ bulinmalari, tarmoqlariga qadar batafsil ma’lumot olish
mumkin. Bu xolatni Xiva xonligida urug’chilik an’analarining qolgan xonliklarga
nisbatan kuchlirok bo’lganligi bilan izohlash mumkin. Xonliklar
aholisi etnik tarkibiga doir yuqorida berilgan ma’lumotlar u yerdagi urug’ va
qabilalarning geografik joylashuvini qatiy chegaralab qo’ya olmaydi. Chunki, turli
tabiiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy omillar tufayli turli etnik guruhlarning bir
joydan ikkinchisiga ko’chib o’tish xollari tez-tez sodir bo’lib turgan. O’z o’rnida,
tabiiy sharoitning o’zgarishi, tashki xujumlar hamda o’zaro yer egaligi kurashlari
nafaqat xonliklar hududida, balki butun mintaqada migratsion jarayonlarni yuzaga
keltirgan. Bu xolat esa xonliklardagi demografii va etnodemografik o’zgarishlarga
sabab bo’lgan. Dashti Qipchoqdan kirib
kelgan ko’chmanchi urug’-qabilalarning mahalliy aholi tarkibiga singib ketish
jarayonining ayrim ko’rinishlari uchchala xonlikda ham bir xil kechganligi ko’zga
tashlanadi. Buni mahalliy va chetdan kelgan aholi o’rtasidagi o’zaro nikoh
munosabatlarida ko’rish mumkin. Shuningdek, bu jarayonda xonliklarga turli etnik
guruhlar bilan birga kirib kelgan til elementlari mintaqa aholisi so’zlashuvida
yangi so’z va iboralarning paydo bo’lishiga ham sabab bo’lgan. Yuqorida qayd etib
o’tilganidek, turli omillar natijasida yuz bergan bu jarayonlar ayrim xollarda
mintaqa aholisi tarkibining boyishiga va turli etnik guruhlarning bir-biri bilan
aralashuviga, gohida ba’zi urug’-qabilalarning boshqa mintaqalarga chiqib
ketishiga sabab bo’lgan. Buning oqibatida yuzaga kelgan etnointegratsion
jarayonlar esa, xalqlarning madaniy hayoti hamda xo’jalik turmush tarzida o’zaro
ta’sirni keltirib chiqargan. Turli ko’rinishlardagi an’ana, urf odatlar bir-birini
boyitgan. Ayniqsa, ko’chmanchi chorvador aholining o’troqlashuvi yanada
tezlashib, yashash tarzi va mashg’ulotida bir qator o’zgarishlarga olib kelgan. Bu
jarayonlar shubxasiz O’zbekistan xalki etnik tarixining muhim bosqichlaridan biri
sifatida davlatchiligimiz an’analarining so’nggi o’rta asrlardagi xolatini yoritishda
katta ahmiyatga ega.
29

o’zbek sipohiga qo’rg’onning to’rt joyini taqsim qildi”.
N. Muravyev, V. Grigoryev, G.N.
Danilevskiy kabi rus elchilarining kundaliklari hamda turli xorijiy shaxslarning
“Safarnoma”larida (XIX asr) keltirilgan yozuvlarda ham sartlar haqida «ular bu
yerda qadimdan yashab kelgan o’troq aholining katta qismini tashkil etgan hamda
«o’lkaning haqiqiy va ilk egalaridir» degan, ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek,
mahalliy manbalarda shahar aholisi ma’lum bir shahar nomi bilan atalganligini
ko’rish mumkin. Jumladan, «Vazir xalqi», «Xonqah ahdi» va boshqalar deb
berilgan. Xonlik aholisi etnik tarkibi, jumladan, turli etnoslar haqidagi ma’lumotlar
manbalarda asosan keltirilgan siyosiy voqealar bayonida o’z aksini topgan. Ularda
xonlik hayotida yuz bergan siyosiy voqealarda bevosita ishtirok etgan naymam,
uygur, mang’it, qo’ng’irot, do’rmon, turkmanlarning bayot, taka, solur, chovdur,
yovmut va boshqa urug’lari haqida ko’plab ma’lumotlar berilgan.
Ma’lumotlar tahlili bu urug’larning joylashgan o’rni tabiiy
sharoit va siyosiy voqealar tasirida o’zgarib turganligini ko’rsatadi. Shu o’rinda
e’tibor berish lozimki, katta yurishlar vaqtida turkman va qoraqalpoqlarning
birlashgan qo’shiniga extiyotkorlik yuzasidan xonning shaxsan u tomonidan
tayinlangan o’zbek urug’lari vakillari bosh etib tayinlangan 18
. XIX asr xonlik
aholisi tarkibida o’troq va ko’chmanchi hamda yarim ko’chmanchi o’zbek
urug’laridan tashkari kushni hududlardan kirib kelgan turli millat va etnik guruhlar
ham mavjud edi. Zero, keng madaniy va iqtisodiy aloqalar, shuningdek o’rli
demografik jarayonlar qo’shni hududlarda xorazmlik o’zbeklar guruhini tahsil
etganidek, Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga turli elatlarning ham
qo’shilishiga sabab bo’lgan. Jumladan, Xiva xonligi aholisi tarkibida turkman
qabilalari ham salmokli o’rinni egallagan. Shuni ham qayd etish joizki, aholining
bu etnik katlami xonlik hudududa Muqim yashamay, doimiy kuchib yurganligi,
markaziy hokimiyat va turli kushni urug’lar bilan bo’lgan ziddiyatlar tufayli
migratsion jarayonlarga kuchli ta’sir etganligi bilan ajralib turgan.
Manbalarda turkmanlarning
18
Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс
этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. B . 56.
19

toifani O’g’o’zxon “og’och yeri”, ya’ni, “o’rmon kishisi” deb atagan. Hofiz
Tanishning ta’kidlashicha, ogojirlarning barchasi shu toifadan bo’lgan.
Shuningdek, asar muallifi ba’zi qavmlar nomlarini yuz bergan biror vodqea va
hodisa oqibatida vujudga kelganligini qayd etgan. Jumladan, Hofiz
Tanishning ko’rlik, xalaj qavmlarining nomini kelib chiqishi to’g’risida yuritgan
fikridan ana shunday ma’noni anglash mumkin. Qolaversa, asarda ayrim etnik
guruhlarniig nomi ularning kundalik mashg’ulotlari bilan bog’liqligini tasdiqlovchi
ma’lumotlar ham mavjud bo’lib, uni muallifning kelib chiqishi to’g’risida keltirgan
ma’lumotidan anglash mumkin. Etnik masalaga oid ma’lumotlarni aks ettirishda
o’ziga xos jihatlarga ega bo’lgan manbalardan yana biri XVII asrda yozilgan
Mahmud ibn Valining “Baxr al-asror fi manokib al-axyor” asaridir. Uning boshqa
manbalardan farqli jixati shundaki, ensiklopedik xarakterga ega, 7 jilddan iborat
ushbu asarning “Geografiya” qismida muallif xonlik hududida yashagan ayrim
urug’ hamda kabialalar va ularning siyosiy mavqei to’g’risida to’xtalgan. Mahmud
ibn Vali o’z asarining oltinchi jildini xulosa qismini Hindistonga qilgan sayohati,
turk-mug’ul qabilalari hamda turli bayram tadbirlarining bayoniga bag’ishlagan 9
.
Shu sababli asarning tarix va aynan etnik tarixga oid qismlarini o’zbek tiliga
tarjima qilish bugungi kun tadqiqotchilari oldida turgan muhim vazifalardan
biridir. Bu esa nafaqat O’zbekistan balki, butun Markaziy Osiyoning O’rta
asrlardagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamda etnik tarixini muhim ma’lumotlar
bilan boyitish imkoniyatini beradi. Ashtarxoniy hukmdor
Imomkulixon (1611-1642)ga atab yozilgan Muhammad Yusuf Munshiyning
“Tarixi Muqimxoniy” asari ham ko’rilayotgan masala bo’yicha ayrim o’ziga xos
xususiyatlarni jamlaganligi bilan ajralib turadi. Unda Movarounnahr va Turkiston
hududlariga Dashti Qipchoqdan kirib kelgan ko’chmanchi o’zbeklarning
joylashuvi, turli etnik guruhlar o’rtasidagi nikoh munosabatlari borasida qiziqarli
ma’lumotlar o’rin olgan. Jumladan, asarda shayboniy Dinmuhammadxonning
(Shayboniy sultonlardan, XVI asr o’rtalarida Balx hokimi bo’lgan
Pirmuhammadxoning o’g’li) Mashhad sayidlaridan biri, imom Rizo maqbarasining
imomi Mirzo Abu Tolibning qizini o’z nikohiga olganligi to’g’risida so’z
9
Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (География). - Т.: Фан, 1977. C . 51.
7

oqimidagi Kurtka va o’rta oqimining shimoliy qismida joylashgan, asosan,
qirg’izlar yashaydigan Jumg’ol, Tugo’z To’ra hududlari Andijon viloyatining
tarkibida bo’lgan. Qirg’izlarning janubiy o’lkalari bo’lgan Bo’stonterak va
Toshqo’rg’on Marg’ilon viloyati tarkibiga kirgan bo’lsa, Ketmontepa va Talas
hududi Namangan viloyatiga tegishli bo’lgan 22
. Qo’qon xonligidagi lo’li,
mazang, og’acha kabi mayda etnik guruhlar hamda hindlar haqida Po’lotjon
domulla Qayyumiyning “Hoqand tarixi va uning adabiyoti” asarida boshqa
manbalarda uchramaydigan ma’lumotlar qayd etiladi. Mazkur asarda lo’lilarning
dastlab Qo’qon shahrining janubiy-sharqidagi Kuyka qishlog’ida joylashgani
e’tirof etiladi. Po’lotjon domulla Qayyumiy o’z asarida lo’lilar haqidagi
ma’lumotlarni bir keksa lo’lidan eshitganligini qayd etadi. Shuningdek, “Ho’qand
tarixi va uning adabiyoti” asarida Qo’qon xonlari harbiy qo’shinlarida ushbu etnik
guruh vakillaridan iborat bo’lgan alohida mahsus qism bo’lib, ularning
chavandozlik va jangovarlik qobiliyati ancha yuqori bo’lganligi qayd etiladi.
Qo’qon xonligi tarixiga oid “Muntaxab at-tavorix”, “Ansob as-salotin...”, “Tarixi
Turkiston”, “Tarixi Shoxruxiy” kabi asarlarda Olimxon (1798 1810) hukmronligi
davrida qo’shin tarkibida tog’li tojiklardan iborat maxsus qism tuzilganligi va
ularning jangovar qobiliyati kuchli bo’lganligi haqida ma’lumotlar mavjud 23
. Lekin
ushbu asarlarda lo’lilar tilga olinmaydi. Aftidan lo’lilar ba’zi xollarda o’zlarini
tojik millatiga mansub deb ko’rsatgan bo’lishi mumkin. Qo’qon hukmdorlari
tomonidan lo’li sarkardalariga shaharning shimoliy qismidan yashash uchun joy
berilishi natijasida alohida lo’lilar mahallasi yuzaga kelganligini Po’lotjon domulla
Qayyumiy qayd etib o’tadi.
Yahudiylarning Farg’ona vodiysiga, xususan, Qo’qonga kelib o’rnashishi
so’nggi o’rta asrlarga to’g’ri keladi. Ularning chor Rossiyasi bosqinidan keyin juda
ko’payib ketganligini Po’lotjon domulla Qayyumiy ta’kidlab o’tadi. Qo’qonda
yashagan yahudiylarning bir qismi bo’yoqchilik bilan shug’ullanishgan bo’lsada,
asosiy qismi chitfurush savdogarlar bo’lgan. Chorizm davrida ulgurji savdodan
tashqari paxta savdosini ham o’z qo’llarida ushlashga erishganlar va bir necha
22
Абдуллаев У. Фаргона водийсида этнослараро жараёнлар — Тошкент, Янги аср авлоди. 1995. B . 83.
23
Аскаров А.А. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи. Тошкент, 2007. B. 216.
25

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Yurtimizning milliy istiqlolga erishish sharofati
bilan o’zbek xalqining etnik tarixini chuqur o’rganish va uni haqqoniy, rostgo’ylik
asosida yoritish hamda milliy qadriyatlarimizni tiklash vaqti keldi.
Ma’lumki, O’zbekistan hududi tarixdan tortib to hozirgi kunga qadar turli
millat va elatlar doimiy ravishda o’zaro aloqada bo’lib kelgan joy hisoblanadi. Shu
bois o’zbek xalqi etnogenezining shakllanishida bu yerda istiqomat qilgan elat,
urug’, qabilalar va ularning o’zaro ta’siri muhim rol o’ynagan.
Etnogenez esa, o’zoq davom etgan tarixiy jarayon bo’lib, XVI - XIX
asrlarda ham davom etgan. Demak, qurilayotgan davr etnik tarix masalalarini
tadqiq qilish o’zbek xalqi etnogenezi tarixining muhim muammolaridan birini xal
etishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida XVI — XIX asr birinchi
yarmida O’rta Osiyo xonliklari aholisining etnik tarkibi, mintaqada yuz bergan
demografik jarayonlar, ularning asosiy omillarini ochib berishga harakat qilindi.
Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining hududiy chegarasi,
aholisi tarkibidagi urug’larning joylashgan o’rni, ularning mamlakat siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishtiroki kabi masalalar turli o’rta asr manbalari
asosida yoritildi. Shuningdek, ushbu davrda mintaqada yuz bergan etnodemografik
jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy va tabiiy omillar
aniqlanib, ularning tub mohiyati tahlil qilindi. XVI asrda ko’chmanchi o’zbek
qabilalarining Dashti Qipchoqdan kirib kelishi bilan bog’liq jarayonlar ko’rib
chiqildi. Etnoslarning nomlarigina sanab o’tilgan ayrim ishlardan farqli o’laroq
xonlik aholisining etnik tarkibi, bu etnoslarning joylashgan o’rni, unga sabab
bo’lgan omillar hamda migratsion jarayonlar natijasida aholi demografiyasining
o’zgarib borishi va ayrim etnointegratsion jarayonlar o’rta asr manbalari asosida
ochib berildi. Shuningdek, hukmdorlar tomonidan olib borilgan siyosat natijasida
yuzaga kelgan etnik jarayonlar, ularning oqibatlariga doir ma’lumotlar aniqlanib
tahlil etildi. Mavzuning o’rganish darajasi Xonliklar etnik tarkibiga oid
2

Qo’qon xonligi aholisi murakkab etnik tarkibga ega bo’lib, aholining asosiy
qismini mamlakatning turli qismlarida yashagan o’zbeklar tashkil qilgan.
Tadqiqotchilar ularning tarkibini uch yirik subetnos tashkil qilishini ko’rsatib
o’tadilar. Ularning birinchisini shahar va qishloqlarda qadimdan yashab kelgan
o’troq aholi tashkil etib, bu guruh urug’-qabila tizimiga ega bo’lmagan. Ularni
ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi “sart” deb ataganlar 19
.
Ma’lumki, bu guruh O’rta Osiyo ikki daryo oraligida yashagan qadimgi
turkiyzabon va forsiyzabon aholining assimilyatsiyasi natijasida shakllangan.
Ikkinchi subetnos turkiylar bo’lib, ular turk va turk-mug’ul urug’laridan tashkil
topgan va O’rta Osiyo hududiga Muhammad Shayboniyxon yurishlaridan oldin
kelib joylashganlar. Bular – yag’mo, qarluq, chigil, ashpar, turukshar, chug’roq,
qavchin, jaloyir, barlos, naymam, xitoy, ming, qirq, churas, chingli, baxrin, norin,
tog’ay, dug’lot, o’tarchi, arg’in, biliqchi va boshqalar. Zahiriddin Muhammad
Boburning Andijon aholisi haqidagi ushbu so’zlari mazkur toifadagi aholini aniq
tavsifini o’zida ifodalagan. Boburning yozishicha: “Eli turkdir. Shahar va
bozorisida turkiy bilmas kishi yo’qtur. Elining lafzi qalam bila rostdur. O’zbek
aholisining uchinchi subetnosi Movarounnahrga XV asrning oxiri XVI asrning
boshlarida Muhammad Shayboniyxon bilan kelgan Dashti Qipchoq urug’larining
avlodlari hisoblanadi. Ular tarkibiga – qo’ng’irotlar, qiyotlar, qatag’onlar,
kenagaslar, mang’itlar, saroylar, yuzlar, qipchoqlar, uch-urug’ va boshqalar kirgan.
Ular asosan Marg’ilon, Andijon, Aravon, o’sh va O’zgan atroflarida yashagan.
Shuningdek, bu guruhga kirgan urug’lar Namangan, Chortoq, Naukat orasidagi
yerlarni XVII asr oxiri - XVIII asrni boshlarida o’zlashtirib bu yerda ular
o’troqlasha boshlaganlar 20
. Qo’qon xonligi aholisining asosini tashkil qilgan
o’zbeklar va boshqa etnoslarning etnik tarkibini o’rganishda, unga xolis baho
berishda mahalliy tarixnavislar tomonidan yozib qoldirilgan asarlar muhim o’rin
tutadi va bu tarix fanining murakkab va kam o’rganilgan masalalaridan biri
hisoblanadi. Qo’qon xonligi aholisining etnik tarkibi va etnik guruhlarning
19
Атаханов Ш. Цыгане Ферганской долины (Историко этнологическое исследование) Автореф. дис. ... канд.
ист. наук. — Ташкент, 2005. C . 23.
20
Губаева С.С. Население Ферганской долины в конце XIX - начале XX в. (этнокультурные процессы). -
Ташкент, 1991. C . 67.
21

«toza qo’ng’irotlar» deb nomlangan urug’i haqida ma’lumot keltirib o’tilgan.
«Qora yulgunli» deb ham atalgan bu urug’ning kelib chiqishi yovmutlar qulligidan
ozod etilgan cho’rilarga bog’langan. Ozod bo’lganlarning farzandlari ko’payib,
yovmutlar orasida yashab, ular singari dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug’ullanib kelishgan. Lekin, yovmutlar ularga past nazar bilan qarab tazyiq
o’tkaza boshlaganlar. O’z muammolarini Xiva xoni Olloqulixonga (1825-1842)
yetkazgan ushbu urug’ vakillari yovmutlardan ajratib olinib, alohida Kubatog’
atroflaridagi Qora yulgun deb nomlangan joyga ko’chirilgan. Olloqulixon
yovmutlar bilan kelishgan xolda, ularga o’zlarining ichidan saylangan vakil,
baxshi, bek va sardor tayinlagan va o’zbek urug’laridan bir boshliq belgilab,
urug’ga «toza qo’ng’irot» deb nom bergan. Toza qo’ng’irotlar
Olloqulixon va undan keyingi davrda xonlik qo’shinida xizmat qilishgan. XIX
asrda Xiva xonligi tarkibida bo’lgan turkman qabilalari haqidagi ma’lumotlar yirik
sharqshunos olim Y. Bregel tadqiqotlarida batafsil yoritilgan. Shunisi e’tiborliki,
olimning tadqiqoti Xorazm turkmanlarining XIX asrdagi tarixini o’rganishga
bag’ishlangan bo’lsa-da, XVI asrda ularning xonlik hududiga kelib joylashishi
hamda keyingi XVII - XVIII asrlardagi xolati haqida ham qisqacha tavsif berib
o’tilgan.
2.2 Qo’qon xonligi aholisining etnik tarixini manbalarda o’rganish.
20

vakillaridan iborat bo’lganligini ko’rsatadi. XVI asrda yaratilgan
manbalar orasida Zahiriddin Muhammad Bobo’rning “Boburnoma” asarida
mahalliy aholi haqida ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Garchi asardagi voqealar XV
asr oxiri - XVI asr boshlariga oid bo’lsa-da, uning davriy jixatdan yakinligini
hisobga olib, mazkur asarni xonlik aholisining etnik tarixi to’g’risida ma’lumot
beruvchi muhim manbalar qatoriga kiritish mumkin. “Tarixi
Muqimxoniy”da esa asar muallifi Imomqulixonning Balxga qilgan tashrifini
tasvirlar ekan, "... shuningdek, barcha ulug’, taniqli va martabali kishilar, olimlar,
o’zbek va tojik aholisining turli ijtimoiy qatlamlari vakillaridan harbiylar va taniqli
kishilar chiqdi. Usha kuni bu uchrash hamda hammasi bo’lib tahminan 100 000
kishi ishtirok etdi”, deb Balx shahri aholisining ma’lum miqdori va tarkibi haqida
ma’lumot berish qatorida “o’zbek” va “tojik” atamalarini ishlatgan. Muallif bu
yerda ushbu atamlarni kimlarga nisbatan ishlatgani to’g’risida izoh bermagan.
Manbalarda yana “92 o’zbek urug’’i” iborasi ham ishlatilib bu ma’lumotlar
ularning aksariyati Buxoro xonligi hududida yashaganligini tasdiqlaydi. Bu xolat
Buxoro xonligi hududida qanday urug’’ va qabilalar yashaganligi to’g’risida
ma’lumot olish imkonini beradi quyida manbalardagi ana shu ma’lumotlar asosida
xonlik hududida yashagan urug’’ va qabilalar hamda ular bilan bog’liq jarayonlar
alifbo tartibida keltiriladi: Aymoq urug’’i, XVI-XVIII asrlarda yaratilgan
manbalarda Buxoro xonligida yashagan bir etnik guruh sifatida tilga olinib,
asarlarda yozilishicha, ular asosan Xuroson hududida istiqomat qilgan. Xususan,
“Tarixi Muqimxoniy” va “Baxr al-asror fi manokibi al-axyor” asarlaridagi
ma’lumotlarga ko’ra, usha davrda aymoqlar asosan Qunduz hamda Balxning
Chechaktu, Darayi suf, Karki, Maymana hududlarida yashagan.
“Ubaydullanoma” asarida esa xonlikda
ma’lum bir mavqeyni egallagan ko’chmanchi aymoq urug’’iga mansub kishilar
to’g’risida ma’lumot berilgan. Xonlik aholisi tarkibida arablar ham bo’lib,
asarlarda yozilishicha, ular Buxoro, Qashqadaryo, Balx va boshqa hududlarda
yashagan. “Baxr al-asror fi manokib al-axyor” muallifi Balxning Xulm shahri
atrofida ko’chmanchi arablar yashaganligini ta’kidlasa, “Tarixi Muqimxoniy” asari
12

birlashtirib bog’lab suvda suzish uchun moslashtirilgan moslama), unda suzib
Chingizxon viloyatiga kirgan va hozirgi do’rmon qavmi o’shalarning naslidan
hisoblanadi. Muallifning ta’kidlashicha, mo’g’ulchada “do’rmon” - “to’rt” degan
ma’noni anglatadi. Ashtarxoniylar davri tarixiga oid asarlarda esa yobular borasida
ham ma’lumotlar berilgan bo’lib, unga qora yobular XVII -XVIII asrlarda kechgan
etnik jarayonlarda faol ishtirok etgan. Shuningdek, Buxoro xonligi aholisi tarkibida
jamshid, jobut kabi urug’lar bo’lganligi to’g’risida manbalarda kam bo’lsada
ma’lumotlar uchraydi. Ma’lumotlarga qaraganda, ularning ichida jamshid urug’i
asosan Balxning Chechaktu hududida, jobut urug’i bugungi Qashqadaryo
hududlarida yashagan. XVII-XIX asrlarda Buxoro xonligida kechgan
siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etgan urug’lardan biri kenagaslar hisoblanib,
ashtarxoniy Abulfayzxon va Mang’itlar sulolasi vakili Amir Haydar hukmronligi
yillarida ularning xonga qarshi ko’zg’olon ko’targanligi mahalliy manbalarda bir
necha bor tilga olingan. Asarlarda kenagaslar xonlikning Shahrisabz hududida
yashaganligi qayd etiladi. Buxoro xonligi hududida yashagan va undagi
siyosiy jarayinlarda faol ishtirok etgan urug’lardan yana biri mang’itlar hisoblanib,
ular to’g’risida manbalarda turli ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan,
Muhammadiyor ibn Arab Qatag’onning “Musaxxir al-bilod” asarida mang’itlar
haqida ma’lumotlar yozilib asar muallifi ularni asosiy yashash joyi sifatida Dashti
Qipchoq hududini ko’rsatgan. Jumladan, “Ubaydullanoma” asarida dastlab
Shahrisabz hokimi etib tayinlangan keyinchalik parvonachi mansabini egallagan
Xudoyor biy mang’it haqida so’z yuritilib, ma’lumotlar uni ashtarxoniylar
hukmronligi davrida o’ziga xos mavqega ega bo’lganligini tasdiqlaydi. XVI-XIX
asrlarda yozilgan manbalarda mang’itlar bir nom bilan atalgan bo’lsa, keyingi davr
manbalarida esa mang’itlarning turli nomlari uchraydi. Jumladan, Mirza
Abdulazim Somiyning “Tarixi salotini Mang’itiya” nomli asarida Oqtepa
mudofaasida ishtirok etgan qo’shin boshliqlari orasida Rahmonqulibiy parvonachi
to’q mang’it ismi va qora mangitlar ham tilga olingan. Bu urug’ni guruhlashtirish
xolatini XIX asrda o’rtasiga, jumladan, Buxoroga tashrif buyurgan N.
Xannikovning asarida ham ko’rish mumkin. Uning e’tirof etishicha, mang’itlar uch
14

Yuqorida ta’kidlanganidek, ko’rib chiqilgan manbalar aynan etnik masalani
yoritishga bag’ishlanmagan bo’lsa-da, ularda bayon etilgan siyosiy voqea va
hodisalar orasida xonliklar aholisining etnik manzarasi, turli qabila, urug’, etnik va
etnografik guruhlar haqidagi ma’lumotlar berilgan. Voqealarning mantiqiy tahlili
esa, mintaqada kechgan demografik va etnoiitegratsion jarayonlar, ularning muhim
omillari yuzasidan ilmiy-nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi.
Manbalardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatdiki, o’rta asr muarrixlari
tomonidan aholiga nisbatan “aymoq”, “jamoa”, “raiyat”, "toifa", “urug’’”, “xalq”,
“ev”, “el”, “elat”, "elatiya", “qabila”, “qavm” kabi iboralar qo’llanilgan.
Shuningdek, xonliklardagi shahar aholisi to’g’risida so’z yuritilganda, ular
bevosita yashagan joyi, ya’ni shahar nomlari bilan atalgan. Buni manbalarda
keltirilgan “andijonlik , “buxorolik”, “marg’ilonlik”, “samarqandlik”, “urganjlik”,
“xivalik” kabi atamalar misolida ko’rish mumkin. Asarlarda Buxoro xonligi aholisi
ba’zi xollarda “Movarounnahrliklar” degan umumiy nom bilan ham berilgan.
Bundan tashqari tadqiq etilgan asarlarning ayrimlarida “sart” atamasi ham
ishlatilgan bo’lib, bunda muarrixlar asosan shaharda yashagan mahalliy o’troq
aholini nazarda tutishgan.
Manbalardagi ma’lumotlar o’rta Osiyo xonliklarida
yashagan aholining etnik tarkibi rang-barang bo’lganligini ko’rsatadi. Ularni
atroflicha tahlil qilish xonliklar aholisining tarkibi, uning umumiy va o’ziga xos
jixatlarini yoritish imkonini berdi. Shuningdek, Qo’qon xonligi tarixiga oid
manbalar ichida Mullo Avaz Muhammad Attor “Tuxfat at-tavorixi xoniy” hamda
Po’lotjon domulla Qayyumiyning “Xo’qand tarixi va uning adabiyoti” asarlarini
alohida ko’rsatib o’tish lozim. Ularda 92 o’zbek qavmining ro’yxati keltirib
o’tilgan. Chunonchi, tadqiq etilgan Buxoro va Xiva xonliklari tarixiga doir
manbalarning aksariyatida o’zbeklarning 92 urug’i haqida eslatib o’tilsada,
ularning alohida ro’yxati berilmagan. Tadqiqot doirasiga
tortilgan asarlardagi ma’lumotlarga ko’ra ayrim urug’ qabilalarning vakillari
Buxoro, Xiva, shuningdek, Qo’qon xonligida ham yashagan. Lekin, shu bilan birga
Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga doir ma’lumotlarning qolgan ikki
28

qilinmadi. Zero, ayrim ma’lumotlar ushbu soha mutaxassislari o’rtasida bugungi
kungacha turli baxslarga sabab bo’lmoqda. Shu jixatdan qisqa muddatda amalga
oshirilgan loyixa doirasida tayyorlangan ushbu kurs ishida O’rta asr manbalarida
Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari etnik tarixi, unda kechgan demografii
jarayonlar to’g’risida keltirilgan ma’lumotlar hamda ularning qanday shaklda
hamda tartibda berilganligi bir qator O’rta asr manbalari misolida ko’rsatib berildi.
9

guruhga bo’linadi: to’q mangit, qora mang’it, oq mang’it. Ular asosan Buxoro va
Qarshi atroflarida o’troq va yarim ko’chmanchi turmush tarzida yashagan.
Manbalarda ko’p tilga olinadigan urug’lardan yana biri minglar xisoblanib,
ma’lumotlardan ayniksa ashtarxoniylar davrida ularning siyosiy jarayonlardagi roli
kuchayganligini ko’rish mumkin. “Tarixi Muqimxoniy”, “Ubaydullanoma” va
“Tarixi Abulfayzxon” asarlarida bu davrda minglar o’troq va yarim ko’chmanchi
tarzda hayot kechirib, asosan Shibirg’on, Karki, Maymana, Samarqandning Urgut,
O’ratepa hududlari, shuningdek, Balxda yashaganligini va to’qsoba, devonbegi
mansablarida faoliyat ko’rsatganligini tasdiqlovchi ko’plab ma’lumotlar
u c h r a y d i . Nayman urug’i ham
xonliklar davrida o’ziga xos mavqega ega bo’lgan urug’lardan biri hisoblanib,
XVI-XIX asrlarda yozilgan manbalarning deyarli barchasida ushbu urug’ nomi
uchraydi. Masalan, nayman urug’ini Shayboniylar davrida, ayniqsa Abdullaxon II
tomonidan amalga oshirilgan harbiy yurishlarda faol ishtirok etganligini kuzatish
mumkin. Bundan tashqari “Ubaydullanoma” asarida Buxoroda, Termizning Derf
qal’asida, Samarqandda yashagan naymanlar to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Asar
muallifining yozishicha, naymanlar xon saroyida yuqori lavozimlarni egallab,
hukmdorning chap tarafida o’tirgan. Bunga manbadagi to’qsoba lavozimida
faoliyat ko’rsatgan Ne’matullobiy to’g’risidagi ma’lumotni misol qilish mumkin.
Asarlarda shuningdek, olchin urug’i vakillarining ma’muriy boshqaruvdagi
faoliyatlari haqida so’z yuritish imkonini beruvchi ma’lumotlar mavjud. Xususan,
“Ubaydullanoma” asarida 1704- 1705 yillarda Termizga qilingan yurishda
qo’shinga bosh bo’lgan amaldorlar qatorida Boqi to’qsoba olchin nomi ham tilga
olingan. Manbadagi bu ma’lumot uning vakillari Buxoro xonligida to’qsoba
lavozimida faoliyat ko’rsatib, xonlik harbiy yurishlarida faol ishtirok etganligini
ko’rsatadi.
15

Xonliklar etnik shakillanishi

Купить