Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	194.5KB
Покупки	5
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	doc
Категория	История

Xonliklar tarixiga oid turkiy mаnbаlаr

davrlarda Vazir, Kat, Ko‘hna Urganch, Xiva shaharlari bo‘lgan. Muhammadxon
Rahimxon I (1806-1825 yy.) xonlikning ma’muriy boshqaruv tizimini tubdan
o‘zgartirdi. Bekliklarning markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasligini hisobga olib,
Muhammadxon Rahimxon I xonlik hududida kentlarga ajralishni bekor qildi va
manbalarga ko‘ra, xonlikda avval 15ta hamda keyinroq yana 11ta hokimlik tashkil
etdi. Bular quyidagilar edi: Xazorasp, Ostona, Urganch, Kat, Toshhovuz,
Qo‘shko‘prik, Oqdarband, Gurlan, Ko‘k qashqa, Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch,
Ilonli, Taxta, Xonqa, Shobboz, Manoq, G‘oziobod, Shayx, Mang‘it, Xo‘jayli,
Shumanay, To‘rchi, Oqtepa, Qorag‘on, Xitoy. Hokimliklar o‘z navbatida masjid-
qavmlarga bo‘lingan. Manbalar xonlikda jami 1537ta masjid-qavmlar bo‘lganligi
haqida ma’lumot beradi. Viloyat hokimlari xon tomonidan, masjid-qavmlarning
qozi va oqsoqollari esa viloyat hokimlari tomonidan tayinlangan. Shunday qilib,
Xiva xonligi ma’muriy jihatdan hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalarining bir qismini o‘z
ichiga olgan davlat edi. Xiva xonligining o‘troq dehqonchilik vohalarida asosan
o‘zbeklar yashab, ular davlatdagi aholining katta ko‘pchiligini tashkil etganlar.
Xonlikda shuningdek, turkmanlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar,
yahudiylar, hindlar, eroniylar, ruslar, armanlar, nemislar ham yashaganlar. Xiva
xonligidagi aholining umumiy soni haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. Arxiv
hujjatlari va rus sayyohlarining ma’lumotlari bu masalaga qisman aniqlik kiritadi.
Xususan, XIX asrning birinchi choragiga oid ma’lumotlarda xonlik aholisi 300
ming, shu asrning 40-yillariga oid ma’lumotlarda 300 mingga yaqin, so‘nggi
choragiga oid manbalarda 700 mingga yaqin deb berilsa, arxiv manbalarini chuqur
o‘rgangan olim M. Yo‘ldoshev XIX asr o‘rtalarida xonlikda 800 mingga yaqin
odam istoqomat qilganligi qilganligi haqida ma’lumot beradi. XVII asrda Xivada
muayyan bir sulola hukmdor emas edi. Chingiziylar sulolasiga mansub ba’zi
shaxslar Xivaga chaqirilib xonlik taxtiga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, amalda hokimiyat
qo‘ng‘irot sulolasidan bo‘lgan inoq qo‘lida bo‘lgan. 1804 yildan boshlab faqat
Qo‘ng‘irotlar sulolasi vakillari Xivada xon bo‘lganlar. Xiva xonligida unvon va
26

Muqimxoniy” Silvestr da- Sasi, Karl Zitler, German Vamberi kabi yevropalik
tarixshunoslarning doimiy nazarida turgan. V.V. Bartoldning aytishicha, u uzoq
vaqtlar yevropaliklar uchun Buxoro xonligi tarixi bo‘yicha yagona manba bo‘lib
qoldi. “Ubaydullonoma” XVII asrda o‘tgan Mir Muhammad Amin Buxoriy
asaridir. U o‘qimishli va fozil kishilardan bo‘lib, 1645-yilda Buxoroda tug‘ilgan,
vafot etgan yili ma’lum emas. Hayoti haqida ma’lumotlar deyarli saqlanmagan.
Ashtarxoniylardan Subhonqulixon davrida saroydan chetlashtirilgan. Keyinchalik
Ubadulloxon II saroyida 10 bosh munshiylik lavozimida xizmat qilgan.
Ubaydulloxonning safarlarida hamroh bo‘lib, o‘z davrining fozil kishisi sifatida
tanilgan. “Ubaydullonoma” Buxoro xonligining 1702-1716-yillar orasidagi
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qiladi. Asar 1716yildan keyin
yozilgan, muqaddima, asosiy 80 bob va xotimadan iborat. Muqaddimada
muallifning hol-ahvoli, ya’ni Subxonqulixon hukmronligining so‘nggi yillarida
xizmatdan chetlashtirilib, og‘ir ahvolga tushib qolganligi va Ubaydulloxon
xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxonqulixon davrida Buxoro
xonligining ijtimoiysiyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. 1-80-boblarda
Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702-1716) ijtimoiy-siyosiy tarixi batafsil
yozilgan. Muallif mazkur asarida kata yer egaligi, aholidan yig‘iladigan soliq va
jarimalar, Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi tarqoqligining kuchayishi,
mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning ayrim sabablari kabi
masalalarga keng o‘rin bergan. Asarda geografik va etnografik ma’lumotlar ko‘p.
Shuningdek asarda Balx, Termiz, Hisori Shodmon, Shahrisabz kabi mahalliy
viloyatlar hokimlari o‘zboshimchaligiga qarshi Ubaydulloxonning olib borgan
kurashi va qat’iy markazlashtirish siyosati, pirovardida, uning o‘ldirilishi o‘z
aksini topgan. Ubaydulloxonning o‘limidan so‘ng Buxorodagi islohotlarga ham
barham berildi. Mahalliy bek va hokimlarning o‘zboshimchaligi va ayrimachiligi
kuchaygan. Buxoro xonligining katta qismiga Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Asarda
so‘nngi o‘rta asrlarda Buxoro xonligidagi unvon, daraja va mansablar turkiy
qavmlar va urg‘ular haqida nodir ma’lumotlar bor. qilgan Xotimada muallif bilan
9

yangiliklardan boshladi. Uning farmoni bilan xonlik aholisi qadimdan to‘lab
kelayotgan soliqlarning bir necha turi qisqartirildi. General-mayor unvoniga ega
bo‘lgan Isfandiyorxon ham otasi kabi rus hukumatiga tobe edi. Uning davrida
xonlikda bir qancha qo‘zg‘olon bo‘lib o‘tdi. Xon bu qo‘zg‘olonlarni ruslar
yordamida bostirdi. 1918 yil 1 oktyabrda turkman Qurbon Muhammad Sardor
(Junaidxon)ning buyrug‘i bilan Isfandiyorxon o‘ldirildi. Hokimiyatni Junaidxon
o‘z qo‘liga oldi. Ammo, u Xiva taxtiga o‘tira olmas edi. Shu bois ham
Isfandiyorxonning ukasi Said Abdullaxon (1918-1920 yy.) nomigagina xon qilib
ko‘tarildi. 1920 yil 2 fevralda Xivaga kirib kelgan qizil armiya qo‘shinlari
Junaidxon lashkarlarini tor-mor etib, hokimiyatni sovetlarga topshirdi. Xiva
xonligining xududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi. Xonlikning aniq chegaralari
haqida ma’lumotlar saqlanmagan. Chunki xonlik paydo bo‘lgan dastlabki
davrlardan boshlab siyosiy vaziyat va harbiy harakatlarga qarab davlat chegaralari
doimiy ravishda o‘zgarib turgan. XIX asrga kelib xonlik tarkibiga turkman, qozoq,
qoraqalpoq va boshqa xalqlarning qo‘shilishi natijasida davlat sarhadlari ancha
kengaydi. Manbalarga ko‘ra, Eltuzarxon (1804-1806 yy.) davrida xonlikning
xududi uncha katta bo‘lmasdan, shimoliy chegarasi Orol-Qo‘ng‘irot hokimligi,
janubiy chegarasi esa Darg‘onota bilan chegaradosh bo‘lgan. XIX asr o‘rtalariga
oid rus manbalarida xonlikning g‘arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubda
esa Marv vodiysi orqali Eronga tutashib ketganligi, shimolda esa Ural
daryosigacha cho‘zilganligi qayd etilgan. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI-
XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan
boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy hududlar beklik deb atalgan. Manbalarga
ko‘ra, bu davrda xonlikda 16ta beklik va 2ta noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp,
Gurlan, Xonqa, Kuhna Urganch, Qo‘shko‘prik, Pitnak, Qiyot, Shobboz
(Shohabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, Shumanay va
Qo‘ng‘irot bekliklari hamda Beshariq va Qiyot-Qo‘ng‘irot noibliklaridir. Ularni
xon tomonidan tayinlangan beklar va noiblar boshqarganlar. Xiva shahri
boshqaruvi xon va bosh vazir ixtiyorida bo‘lgan. Xonlikning poytaxti turli
25

Qo‘qon xonligi nafaqat, qo‘shni xonlik va amrliklar balki unga chegaradosh
hamda o‘zaro diplomatik va siyosiy - iqtisodiy aloqda bo‘lgan davlatlar tarixida
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xonlik tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlar ko‘lami
makon va zamon nuqtai nazaridan kattaligi tufayli uni rus tadqiqotchilari va
mahalliy tadqiqotchilar guruhiga bo‘lish mumkin. Mintaqaviy guruhga
ajratayotganimning sababi, ikki hudud tadqiqotchilari bir mavzuga ikki xil mafkura
bilan yondashiladi. V.V. Bartold olib borgan tadqiqotlarida asosiy e'tiborini
Qo'qon tarixining siyosiy jihatlariga qaratgan. A.Vamberi esa bundan mustasno
holatda o‘z asarlarida mustamlakachilik siyosatini yoritmagan 11
. A.Kun va
A.P.Xoroshxin asarlarida XIX asr 70-yillarida Buxoro va Xiva xonliklariga
nisbatan Qo'qon xonligi tarixiga ko'proq e'tibor berilgan. Ular tomonidan
yaratilgan tarixiy asarlarda Qo'qon xonligining siyosiy hayoti bilan bir qatorda
yirik shaharlarning davlat iqtisodiyotidagi o'rni, mamlakat aholisining etnik tarkibi,
etnoslarning mashg'ulotlari, bozorlar, karvonsaroylar faoliyati hamda davlatning
iqtisodiy hayotida muhim ahamiyat kasb etuvchi moliya tizimi va soliqlarning
miqdori haqida boshqa adabiyotlarga nisbatan aniqroq ma’lumotlar berilgan 12
.
Xonlik tarixiga doir muhim asarlardan biri V.P.Nalivkinga 13
tegishlidir. Uning
asarida davlatchilik tizimidagi holatlar va siyosiy jarayonlar bayon etilgan.
N.A.Maevning tadqiqotlari xonning bosib olinishini obyektiv yoritishga
harakat qilinganligi bilan ajrlib turiladi 14
. XIX asrning 50-yillarida Qo'qon bo'lgan
CH.CH.Valixanov asarlarida ko‘rgan-kechirganlari haqida bir qancha ma’lumotlar
berib o‘tadi. Jumladan o‘sha vaqtdagi ya’ni XIX asrning 50-yillaridagi xonlikdagi
siyosiy-ijtimoiy jarayonlar, shaharlar, aholining etnik tarkibi, mashg'ulotlari,
savdo-sotiq munosabatlarining o'ziga xos jihatlarini yozib qoldirgan.
11
Тошев , Солежон Аҳматжонович . (2020). Ўзбекистон совет мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда
ўрганилиши . Ўтмишга назар .2(2- махсус сон ). 347-353.
12
. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of
Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
13
Абдурахманова, Ж. Н., Тоштемирова, С.А. (2020). Инновацион технологиялар ва ахборот маданиятини
шакллантириш педагогиканинг долзарб масалаларидан бири. Science and Education, 1(Issue 7), 436-442.
14
J.N. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of Shrines in The Spiritual Life and
Mentality of Uzbek People // International Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.
29

11. Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии.
M., 1968.
12. Аҳмедов Б. Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги ва ўрта
асрлар). T., 2001.
III. Rus tilidagi adabiyotlar
1. Алимова Д. и др. История Узбекистана 1917-1991. 2-изд. Тошкент:
Шарқ, 2005.
2. Бережнов С. Прошлое как учебный полигон. Очерк истории
альтернативной истории. Фантастика, 2008.
3. Кун А. Очерки Кокандского ханства // Туркестанский сборник. Т. 149.
СПб., 1876.
4. Хорошхин А.П. Очерки Коканда // Туркестанский сборник. Т. 116.
СПб., 1876.
5. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
6. Пантусов Н. Падатные сборы в бывшем Коканда // Туркестанские
ведомости. 1876. № 13.
7. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана // Соч. Т. II. Ч. 2.
– М., 1963.
8. Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства XIX в. М.,
1969.
9. Хуршут Э. «Мунтахаб ат-таворих» ва унинг манбалари // Ўзбекистонда
ижтимоий фанлар. 1986. № 12.
IV. Internet saytlari va materiallari
1. https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_South_America
2. http://ucblibraries.summon.serialssolutions.com
3. http://www.columbiagazetteer.org
4. https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/
South_America
5. https://www.britannica.com/place/Latin-America
38

esa xonlik aholisining turmush tarzi , xo ‘ jaligi , yer - suv munosabatlari hamda xonlik
hududida rus manzilgohlarining paydo bo ‘ lishi , ularning xonlik hayotiga ta ’ siri
yoritib berilgan . Sovet tarixishunosligining eng muhim yutug ‘ i xonlik tarixi
bo ‘ yicha tizimlashgan tadqiqotlarning paydo bo ‘ lishi , unda yoritilgan ma ’ lumotlar
o ‘ z davri nuqtai nazaridan Buxoro davlatchiligi tarixi bo ‘ yicha keng qamrovli
ma ’ lumotlarni berishi bilan muhim ahamiyatga ega 5
.
5
Абаева Т. Г. Из истории взаимоотношений государства русского и народов Афганистана ( XVII – начало
Х1Х вв.) // Очерки по новой истории Афганистана. Ташкент. 1966. – С. 128-129.
18

kelgach, Binoiy dastlab Shayboniyxonga, so‘ng Bobur Samarqandni boshqargan
yuz kun davomida temuriylarga xizmat qiladi. 1498 yilning fevral oyida Bobur
Samarqandni tashlab chiqqanida Binoiy ham uning qo‘shini bilan ketadi. Biroq
Samarqandda hokimiyat uchun kurash davom etardi. Shu orada Binoiy yana
Boburning ittifoqchisiga aylanadi. 1501 yilning o‘rtalarida yuz bergan jang Binoiy
va Mahdumi A’zam Dahbediyning taqdirini hal qildi. Ular to umrlarining
oxirigacha o‘z vatanlarida yashab qoldilar. Shundan so‘ng Binoiyning yozishicha,
u Shayboniyxon saroyi solnomachisiga aylanadi va xonning hukmdorligi va
g‘olibona yurishlari tarixini yozish to‘g‘risida maxsus topshiriq oladi. Binoiy bu
vazifani a’lo uddaladi. Biroq, o‘zaro feodal urushlar Shayboniyxonning ham,
Binoiyning ham o‘limiga sabab bo‘ldi. Binoiy «Shayboniynomasi» tadqiqotchilar
(E. G. Braun, K. G. Zaleman, A. N. Samoylovich, M. A. Sal’e, A. A. Semyonov,
A. N. Boldirev, R. G. Muqminova, A, M. Mirzayev, S. K. Ibrohimov, B. A.
Axmedov va boshqalar) tomonidan keng foydalanilmoqda.
14

zamondosh bo‘lgan va Buxoroda istiqomat olimlar, lekin shoirlar, masalan, Saida
Nasafiy, Qosimxo‘ja, Mulla Sarfaroz, Fitrat, Muham, mashhur qozilar haqida
qisqacha, e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. “Ubaydullonoma” asarining
Toshkent, Dushanbe, Sankt-Petrburgda 10 dan ortiq qo‘lyozma nusxalari mavjud.
Asar A.A. Seymonov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957-yilda
Toshkentda nashrda chiqarilgan. “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydulloxon va
Abdulazizxon (1711-1717) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim
11 Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif ko‘proq Abdurahmon Tole nomi bilan
mashhur. Mazkur asar hajm jihatidan kuchli, 161 varoq bo‘lib, “Ubaydullonoma”
ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723-yillar orasidagi
ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi
choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashadi va ulus
boshliqlarining, ya’ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olib borgan
kurashi kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy
hukumatga bo‘ysunmay qo‘ydilar, Farg‘ona XVIII asr boshlarida 1709-yili
Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o‘lkada mustaqil Qo‘qon xonligi
tashkil topdi. 1722-yili Samarqand ham mustaqillik e’lon qildi va Rajabxon ismli
kimsani xon qilib ko‘tardilar (1722-1728), o‘zaro urushlar boshlanib ketdi. “Tarixi
Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan tashqari,
asarda Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi va o‘zbek xalqining etnik tartibi
haqida ham ayrim, diqqatga sazovor dalil va ma’lumotlar bor. “Tarixi
Abulfayzxon” ning to‘liq ruscha tarjimasi, zarur izohlar bilan 1959-yili
A.A.Semyonov tomonidan Toshkentda nashr qilingan. Ashtarxoniylar davri
tarixiga oid yana bir muhim asar Ho‘ji mir Muhammad Salim qalamiga “Silsilat
us-salotin” (“Buyuklar silsilasi”)dir. Uning qo‘lyozma nusxalari juda kamyob
bo‘lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shahridagi Bodli kutubxonasida
saqlanmoqda. Asarda Ashtarxoniylar davri tarixi, Eron va Hindiston bilan olib
borgan diplomatik munosabatlari xususida batafsil ma’lumotlar berilgan. Bundan
tashqari asarda Balx va Badashxon, Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va
10

Shayboniyxonning tug‘ilishidan, to Samarqand taxtiga o‘tirgunicha o‘tgan davrni
o‘z ichiga oladi. Uning 909 (1503-1504) yilgacha butun Movarounnahr hududini
egallagani tarixi kitobning uchinchi qismidan joy olgan. «Tavorixi
guzida»-«Nusratnoma» asari dunyo miqyosida ikki nusxada topilgan. Birinchi
qo‘lyozma Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Leningrad bo‘limida
va ikkinchi qo‘lyozma Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Qo‘lyozmaning ikkala
nusxasi ham qoniqarsiz ahvolda - mazmunda chalkashliklar, xatolar bor. A.
Akramov o‘z asarida bu kamchiliklarni tuzatishga urinsada, hanuz, ba’zi varaqlar
o‘rni chalkashgan, ba’zi voqealarning qaytarilishi uchraydi. «Nusratnoma»
hanuzgacha to‘liq tarjima qilinmagan. S. K. Ibrohimov va V. P. Yudin bu asarning
ba’zi parchalarini o‘zbekchaga o‘girishgan. «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» dan
tadqiqotchilar B.V. Bartol’d, A.A.Semyonov, S.K.Ibrohimov, R.G.Muqminova,
S.A. Azimjonova, K.E.Petrov, B.A.Ahmedov va A.M.Akramovlar o‘z ilmiy
izlanishlarida ancha keng foydalanishgan. Sharqshunos A. Mirzayevning
aytishicha, Binoiy (uning to‘liq ismi Ali ibn al-Muhammad al-Hiraviy) 857 (1453)
yilda me`mor 14 Muhammadxon Sabza oilasida tug‘ilgan. 1495 yilda Binoiylar
Samarqandga ko‘chishadi. Uning zamondoshlari Navoiy, Bobur, Xondamir va
boshqalar Binoiy iste`dodi xususida juda yaxshi fikr aytgan edilar. Balxlik olim
(XVII asr) Muhammad Toxirning yozishicha, Binoiy 866 (1481 yilda otasi bilan
birga Balxda to‘rtinchi xalifa Ali ibn Tolibning qabri ustida gumbaz qurishda
qatnashadi. Muhammad Tohirni yozishicha, binolar qurilishi va ilm-fanda mashhur
me`morlar ustozi mavlono Binoiy rahbarligida bu muqaddas qabr qurilganiga 170
yil bo`lgan bo`lsada, bu binoda bironta darz mavjud bo`lmagan. Binoiy
Samarqandda yashayotganida beixtiyor 1496-1500 yilgi tarixiy voqealar guvohi
bo‘ladi. Bobur va Shayboniyxon o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash o‘z davrining
ilg‘or tafakkur va bilim egalari uchun kurash bilan uyg‘unlashib ketgan edi. Ular
jumlasiga Mahdumi A’zam Kosoniyni, Xoja Ahror vafotidan so‘ng O‘rta Osiyo
musulmon dindorlarining bosh vakillaridan biriga aylangan uning o‘g‘li
Yahyoxonni, Binoiy, Xondamir va boshqalarni kiritish mumkin. Samarqandga
13

ko‘ra, Abulg‘ozixon haqiqatan ham butun umrini taxt uchun kurash va jangu -
jadallarga bag‘ishlagan hukmdor bo‘lgan. Ammo, u davlat arbobi sifatida ham
qobiliyatli shaxs bo‘lgan. Abulg‘ozixon dastavval xonlikda markazlashgan
boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu jarayonda u avvalo,
turkman yo‘lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi. Ularning yer -
suvlari, mol - mulklari musodara qiinib, o‘zlari mamlakat ichkarisiga surgun
qilindi. Xonlikdagi barcha lavozimlarga o‘zbek urg‘ularining boshliqlari qo‘yildi.
Xiva tarixchisi Munisning ma’lumot berishicha, Abulg‘ozixon ma’muriy islohot
o‘tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom yangitdan tashkil etdi.
Xonlikning boshqaruv tizimida o‘zbek urug‘larining mavqyei ortib bordi hamda
ularning 360 nafar vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko‘tarildi. Xon yangi
amaldorlar orasidan eng obro‘li 32 nafarini o‘z yoniga oldi. Munis ta’biri bilan
aytganda, “andoqkim ikki shayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir
mutavalli, bir naqib, to‘rt otaliq, to‘rt inoq, to‘rt mirob, to‘rt parvonachi, ikki oqo,
ikki arbob, to‘rt chig‘atoyi inoqi va bir vazirkim, holo mehtar derlar va bir
qushbegi, bu ikkovi o‘rinsiz xon huzurida oyoq ustida turadilar”. Abulg‘ozixon
o‘zbek qabilalarini o‘troqlashtirish siyosatini olib borish bilan birga, ularni to‘rta
guruhga bo‘lib, Buxoro bilan chegaradosh bo‘lgan Doyaxotun (Darg‘onota
yaqinida) dan tortib, to Orolgacha bo‘lgan hududlarga joylashtirdi. Shuningdek,
Abulg‘ozixon 1645-1650 yillarda Xuroson, Janubiy Turkmaniston, Tajan,
Murg‘ob, Artek, Gurlan, Abulxon va Mang‘ishloq atrofidagi turkmanlar ustiga
yurishlar uyushtirdi. Xonlik sarhadlarini kengaytirishga harakat qildi. Xonning
topshirig‘i bilan Vazir qal’asi aholisi Gurlan qal’asi yaqinida tiklangan Kichik
Vazir qishlog‘iga ko‘chirildi. 1646 yilda Abulg‘ozixonning buyrug‘iga binoan
Urgancharna arig‘i qaziladi va uning yaqinida yangi qal’a bunyod etilib, bu qal’aga
Yangi Urganch deb nom beriladi. Bu yerga Ko‘hna Urganch aholisining bir qismi
ko‘chirib keltiriladi. 1648 yilda G‘oziobod kanali qazilib, uning yaqinda chegara
istehkomi quriladi. Davlat boshqaruvi va bunyodkorlik ishlari bilan shug‘ullangan
Abulg‘ozixon tarixchi tabib sifatida ham bebaho meros qoldirgan. Taxminan 1657
23

borish, qo‘lyozma manbalarni o‘rganish sohasida faoliyat olib borilgan. Garchi, bu
davrda tarixiy voqealarga partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan kommunistik
mafkura asosida yondashilgan bo‘lsada, xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli , yer
egaligi, dehqonchiligi va irrigatsiyasi, me'moriy yodgorliklari va amaliy san'ati
masalalari keng yoritilganini aytish joiz. Biroq, Xiva xonligidagi madaniyat ,
savdo, shaharsozlik masalalari yetarli darajada tadqiq etilmagan. Xonlikning
davlatchilik tarixi siyosiy sabablarga ko‘rao‘rganilmagan. Chunki sobiq Ittifoq
hududida davlatchilik yagona bo‘lgan bir sharoitda davlatlarning tarixi , milliy
mansubligi mavhum shaklda aks ettirilgan.
XX-asr 50-yillarining boshlarida tarix muammolarini o‘rganishda
konyukturaviy munosabat natijasida “chorizmning mustamlakachi bo‘lishiga
qaramay, rus bo‘lmagan xalqlarning, xususan O‘rta Osiyoning Rossiyaga
qo‘shibolinishi progressiv fakt bo‘lgan edi”, degan soxta fikr qaror topgan va
tarixchi olimlar tomonidan “kiritilishi”, “o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shib olinishi” kabi
atamalar ishlatila boshlangan. 60–80-yillarning birinchi yarmida tadqiqotlarning
muammoviy doirasi kengayib, Xiva xonligining ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy
hayotining ko‘pgina masalalar qator tadqiqotlarda yoritilgan bo‘lsa, 80-
yillarning ikkinchi yarmidan boshlab , “qayta qurish” munosabati bilan ilmiy
tadqiqotlarda “ko‘rsatma bilan ishlash” prinsipi o‘rniga tarixiylik prinsipi tiklana
borishi bilan qator respublika va xalqaro miqyosda o‘tkazilgan ilmiy anjumanlarda
Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni xususan, Xiva xonligini bosib olish
masalasi, davlatchilik tarixi, mustamlaka va sovet hokimiyati boshqaruv tizimining
mazmun-mohiyati va xususiyatlarini o‘rganish, ularning o‘ziga xos jihatlarini
aniqlash kabi masalalarga e'tibor kuchaygan.
Mintaqaviy hususiyatlardan kelib chiqib , shuningdek , muammoni yaxshi
o ‘ rganilmaganligini etiborga olib , Farg ’ ona davlat universiteti tarix yo ‘ nalishida
tanlov fani sifatida “ Qo ‘ qon xonligi tarixi ” maxsus kursi joriy qilingan edi . Maxsus
kurs talabalar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi va ularga Vatanimiz
tarixini chuqur o‘rganishda yaqindan yordam bermoqda.
34

XULOSA
O‘zbekiston mustaqillikga erishishgandan so‘ng Vatan tarixining barcha
davrlari, xususan o‘zbek davlatchiligi an’analarini chuqur idrok etish, bu yerda
mavjud bo‘lgan qadimgi va o‘rta asr davlatlari tarixini o‘rganish muhim ilmiy va
siyosiy ahamiyat kasb etdi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida bakalaviriyatning
“Tarix” yo‘nalishida “O‘zbek davlatchiligi tarixi”, “Amir Temur davlati tarixi”
singari maxsus kurslar joriy etildi.
Mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan tarixiy asarlar Xiva xonligida ro‘y
bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, xalq hayoti va turmush tarzi,
madaniyatini chuqurroq anglab yetishga , Rossiyaga qaramlik sharoitida o‘zlikni
saqlab qolishga bo‘lgan intilishni aniqlashga xizmat qiladi. Biroq, ushbu
tarixnavislar asarlari o‘z davri obyektiv va sub’ektiv sabablariga ko‘ra ayrim
kamchiliklardan ham xoli emas. Xususan, ularda Xiva xonlarining qo‘shni
xalqlarning yer-suvlarini, mol-mulkini xonlikka tortib olish siyosati qo‘llab-
quvvatlanadi, ularning milliy ozodlik va mustaqillik uchun olib borgan harakatlari
qoralanadi. Chunki ularning faoliyati xon boshqaruvi siyosati bilan uzviy bog‘liq
edi.Shunday bo‘lsada, manbalarni o‘rganish jarayonida mahalliy tarixnavislar
ma'lumotlarni imkon qadar haqqoniy yoritishga harakat qilganliklarini ko‘rish
mumkin. Bu holatni Ogahiy asarlarida xonlarning davlat boshqaruvidagi faoliyati
xususidagi ma’lumotlarida, Bayoniyning Rossiya imperiyasi tomonidan xonlikning
mustamlakaga aylantirilgan bir paytda tarixiy jarayonga o‘zining dadil munosabat
bildira olganligida ko‘rish mumkin.
Mahalliy mualliflar asarlarida ma'lum bir sohaga oid ma’lumotlar asarning
turli qismlarida uchrab, bu tadqiqotchilar uchun noqulaylik keltirib chiqaradi , biroq
shuni ta'kidlash lozimki, ushbu xolat ular asarlarini hukmdorlar topshirig‘iga
binoan xronologik tartibda yozganliklari bilan izohlanadi. Shu jihati bilan ham
ushbu tarixiy asarlar Xiva xonligi tarixini haqqoniy va ilmiy asosda o‘rganishda
muhim manba hisoblanib, o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Sobiq sovet davrida
arxiv hujjatlarini o‘rganish, arxeologik va etnografik tadqiqot va izlanishlar olib
33

II BOB. XIVA VA QO‘QON XONLIGI DAVRI TURKIY MANBALAR
2.1. Xiva xonligi mahalliy manbalar asosida yoritilishi.
1512-yilada Xorazmning obro‘li shayxlaridan bo‘lgan Shayx Ota avlodlari
ko‘chmanchi o‘zbeklarning Berka sulton avlodidan bo‘lgan Elbarsxonga maktub
yo‘llab, uni Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o‘tirgach, eroniylarni
mamlakat hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka
asos soldi. U mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi,
Eronning shimolidagi Seraxs viloyati, Mang‘ishloq, Abulxon, Durun hisobiga
ancha kengaytirdi. Ammo, o‘zbek sultonlari va shahzodalar o‘rtasida siyosiy birlik
yo‘q edi. Tez orada ular o‘rtasida hokimiyat uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukumdori shayboniy Ubaydullaxon
1537 - 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo‘ldi.
Mag‘lubiyatga uchragan Avanishxon oilasi bilan shayboniylar tomonidan qatl
etildi. Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho‘zilmadi. Ubaydullaxon
zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida
buxoroliklarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana
Xorazmga qo‘shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig‘idagi Kardaronxos
degan joyda Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod
bo‘lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat,
Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining
markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o‘zlarini mustaqil hisoblar
edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o‘zida ikkta hukmdor tomonidan (mas.,
Xivada Po‘lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O‘zaro kurashlar ayniqsa
Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o‘rtasida kuchayib ketdi 6
.
XVI asrda Abdulg‘oziy ma’lumotlariga ko‘ra, bunday kurashlar natijasida
qisqa muddatga hokimiyatdan o‘nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy
hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O‘zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o‘z
navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo‘lgan edi. XVI
asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602
6
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар).- Т.:1997.- Б. 24-25.
19

Birinchidan, Markaziy Osiyo xalqlarining XVI-XIX asrlar tarixi nisbatan kam
o‘rganilgan bo‘lib, ushbu davr manbalarini o‘rganish, tadqiq etish va
kataloglashtirish ishini A. A. Semyonov boshlagan edi. Taxminan , 10 yil ichida
XVII- XVIII asrlarga oid bir qancha qo‘lyozma asarlar, chunonchi, “Tarixi
Muqimxoniy” , “Ubaydullanoma” , va “Tarixi Abulfayzxon” asarlari olim
tomonidan zarur izohlar bilan rus tilida nashr etildi. A. Semyonov tomonidan
“Тарихи Амир Хайдар” asari ham tarjima qilingan edi, ammo ashbu asar nashr
etilmay qolgan.
O‘rta Osiyoda XVI-XIX asrlarda kechgan murakkab jarayonlar mahaliiy
muarrixlar va yozuvchilaming asarlarida aks etgan. Mazkur asarlarda asosiy e’tibor
siyosiy vaziyat, hukmdorlaming faoliyati, ular o‘rtasidagi taxt kurashi, ijtimoiy va
madaniy hayotni yoritishga qaratilgan. Ushbu manbalarda xonliklaming ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayoti, jumladan , turli shaharlar va uiarda kechgan hayotni
tavsiflovchi turli ma’lumotlar mavjud.
Ikkinchidan, XIX asrning boshlarida Amir Umarxon davrida Qo‘qonda tarixiy
asarlar yozila boshlandi. Fazliy Farg‘oniy, Mushrif Isfaragiy va Dilshodi Barno
asarlari Qo‘qon tarixchilik maktabining dastlabki namunalari hisoblangan.
Shunday qilib, Qo qon tarixshunosligini yoritishda ko plab tarixchi, shoir,ʻ ʻ
yozuvchi kabi ilmi toliblar o zining bir qancha asarlari orqali katta hissa qo shdilar
ʻ ʻ
va Qo qon tarixnavislik maktabining mavqeini kuchaytirdilar.
ʻ
“Qo‘q о n хо nligi tari х i manbashun о sligi va tari х shun о sligi” ma х sus kursi eng
avval о Vatanimiz tari х ini yanada chuqurr о q o‘rganish imk о niyatini b е radi. Vatan
tari х ini mukammal bilish uning har bir mintaqasining o‘tmishini o‘rganishni
taqozo etadi. Biz tanlagan maxsus kurs Ona – Vatannimizning muhim tarixiy qismi
bo‘lmish Farg‘ona vodiysi tarixini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi.
Uchinchidan, O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish hozirgi zamon tarix fani
oldida turgan muhim ilmiy va siyosiy muammolardan biridir. Mazkur kurs esa
davlatchiligimizning muhim bo‘g‘ini bo‘lmish Qo‘qon xonligini davlat sifatidagi
35

“ X ON LI KLA R TARI X I GA OI D TURKI Y M А N B А L А R”
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………………………………….….... 2-3
I BOB. XVI - XIX ASRLARDA YOZILGAN TARIXIY ASARLARDA
BUXORO XONLIGI ……………………………………………………………………………..…... 4-18
1.1. Buxoro xonligi tarixi haqida mahalliy tarixchilarning asarlari ………….…….… 4-13
1.2. Buxoro xonligi davriga oid turkiy manbalarning sovet davri tarixchilari
tomonidan o‘rganilishi ………………………………………………………………………….….… 13-18
II BOB. XIVA VA QO‘QON XONLIGI DAVRI TURKIY
MANBALAR …………………………………………………………………………………………… 19-27
2.1. Xiva xonligi mahalliy manbalar asosida yoritilishi …………………………..…… 19-26
2.2. Qo‘qon xonligi muarrixlari asarlarini talqin qilish …………………………….….... 27-32
XULOSA ……………………………………………………………………………………………….… 33-36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………..… 37-38

yilda Abdulg‘ozi tabobatga oid “Manafi’ ul-inson” (“Insonga foydali narsalar”)
nomli asarini yozgan bo‘lsa, 1658-1664 yillarda “Shajarai turk” nomli tarixiy
asarlarini yaratdi 8
.
Sayid Muhammadxon 1864 yil 10 sentyabrda kasallanib vafot etgach taxtga
uning o‘g‘li Sayid Muhammadxon Rahimxon II (1864-1910 yy.) o‘tirdi. Soniy va
Feruz nomlari bilan ham ma’lum bo‘lgan bu hukmdor Xiva xonlari orasida eng
adolatparvar va ma’rifatparvar hukmdor bo‘lganligi bois ham 47 yil davomida
mamlakatni idora qilgan. Uning zamondoshlari bo‘lgan Ogahiy va Bayoniylar
asarlarida Sayid Muhammadxon Rahimxon II (Feruz) faoliyatida adolatparvarlik
va haqgo‘ylik, qattiqqo‘llik va talabchanlik bilan, ma’rifatparvarlik esa
tashabbuskorlik bilan uyg‘unlashib ketganligi haqida ma’lumotlar beradilar. Bu
xon o‘zining butun hukmronligi davrida el-yurt farovonligi, tinchlik-osiyishtaligi
uchun kurashdi. Xonlikda dehqonchilik, sug‘orish ishlari, savdo-sotiq va
hunarmandchilik taraqqiy etdi. Bu davrda Xorazmda ayniqsa ilm-fan, adabiyot va
san’at, me’morchilik yuksaldi. Xonning o‘zi “Feruz” taxallusi bilan ijod qilib
o‘zbek mumtoz adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shdi. Zamonaviy Xorazm
tarixchilari Sayid Muhammadxon Rahimxon II hukmronligini ikki bosqichga
ajratadilar. Birinchi bosqich - 1864 - 1873 yillar, xon hukmronligining dastlabki
o‘n yilligi bo‘lib, bu davrda Muhammadxon Rahimxon II davlatni mustaqil
boshqarib, mamlakatda tinchlik va farovonlikni qaror toptirish, qishloq xo‘jaligi,
savdo-sotiq va hunarmandchilik, fan va madaniyatni yuksaltirish yo‘lida ulkan
ishlarni amalga oshirdi. Ikkinchi bosqich - 1873 yil avgustdan 1910 yilgacha
bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. 1873 yilda Xiva general Kaufman boshchiligidagi
rus qo‘shinlari tomonidan bosib olingach, tuzilgan sulhga binoan Xiva xonligi
Rossiyaga qaram davlatga aylandi. Bu davrda Muhammadxon Rahimxon II ning
faoliyati Rossiya hukumati tomonidan qat’iy cheklandi va nazorat ostiga olindi.
Shunga qaramasdan xon o‘zining adolatparvarlik va bunyodkorlik faoliyatini
davom ettirdi. Muhammadxon Rahimxon II vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li
Sayid Isfandiyor (1910-1918 yy.) o‘tirdi. Isfandiyorxon xonlik davrini
8
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар).- Т .:1997.- Б. 27-28.
24

mansablarni saroy, harbiy va diniy unvon hamda va amallarga bo‘lish mumkin.
Tadqiqotchilarning fikricha (Sh. Vohidov) bu tasnif sof nazariy bo‘lib, aslida
xonlik davrida muayyan unvon va mansablar sohalar bo‘yicha berilmagan. O‘sha
vaqtda amaldor va unvon egasi ko‘pincha xonga nisbatan shaxsiy sadoqati, qavmi
yaqinligidan bir mansabdan boshqa mansabga o‘tib, unvonlar sohibiga aylangan.
Xonlikda eng oliy unvon xon bo‘lib, u ma’muriy, siyosiy va harbiy vakolatlarga
ega bo‘lgan.
Xiva xonligi davlat tizimida Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligidan farqli
o‘laroq, xon huzurida Oliy Kengash amal qilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu Oliy
Kengashni Muhammad Rahimxon I “o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun ilgari
inoq va otaliqlar boshliq bo‘lgan urug‘ oqsoqollari kengashi o‘rniga ta’sis etgan
edi. Bu Oliy Kengashga turli da’vo va jinoiy ishlarni ko‘rish va qaror chiqarish
huquqini berdi.” Bu Kengashning vakolati chegaralangan bo‘lib, maslahat
beruvchi organga o‘xshar, uning a’zolari eng yuqori mansab va unvondagi
amaldorlar bo‘lgan. Kengash majlisida boshqa amaldorlarga qaraganda qo‘proq
inoq, shayx ul-islom, devonbegi va yasuvulboshi hal etuvchi ovozga ega
bo‘lganlar. Kengash majlislari masalaning muhimligiga qarab, xon tomonidan
chaqirilar edi. Oliy Kengash oqsoqollardan, ya’ni, ma’lum mansab va unvon
egalaridan, chunonchi, naqib, shayx ul-islom, mutavvalli, mirob, qozi, farmonchi,
darg‘a, shig‘ovul, dasturxonchi, arbob, miroxo‘r kabilardan iborat edi. Shuningdek,
xonning qarindosh urug‘laridan bo‘lgan beklar, otaliq, inoq va biylar ham bu
kengashga kirganlar 9
.
9
Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Тошкент: Академия ,2002. – Б.
20-21.
27

Bayoniy (1840-1923) o‘zbek adabiyotining yirik tarjima va hadot tibbiyot ilmining
bilimdan kishilaridan biri sifatida tanilgan. Uning turli tildagi asarlarida Xorazm,
Buxoro, Qo‘qon xonliklarining tarixi madaniyati va xorijiy davlatlar bilan 8
munosabatlari to‘g‘risida ishonarli va muhim fikrlar bayon etilgan. Bayonining
tarixiy asarlarini o‘rganish materiallar tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat
ahlining hayoti va ijodi tanishtirish ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy
Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan 1092- (1681) yilda arab tilida “Shohoiful
ahbor”, Ali Muhammad al-Xivaqiyning “Shayboniynoma”, Abu Zafar Zarrat
Taboriyning arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid “Tarixa Taboriy” va boshqa
asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ushbu tarjima asarlari bilan birga Bayoniy
“Shajarai Xorazmshohiy” asarlar ham ijod etadi. Bundan tashqari Buxoro xonligi
tarixnavisligida Xiva, Qo‘qon xonliklarida yashab ijod qilgan olimu fuzalolari ham
o‘z hissalarini qo‘shishgan. Jumladan Muqumiy, Furqat, Zavqiy, Muhi Hoqandiy,
Bezdaq va boshqalar shular jumlasidandir. XX asr boshlaridan boshlab
Turkistonda ish boshlagan Yosh Buxoroliklar tomonidan yozilgan kitoblar va
davriy nashrlar ham xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida ma’lumotlar
beradi. O‘zining kitoblarini yaratgan Avloniy, Cho‘lpon va jumlasidandir.
boshqalar shular Ashtarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro xonligi tarixi “Tarixi
Muqimxoniy”, “Ubaydullonoma” “Tarixi Abulfayzxon” asarlarida bayon qilinadi.
“Tarixi Muqimxoniy” asarining muallifi - Muhammad Yusuf munshiy ibn Xo‘ja
Baqo (XVII asr) dir. Muallif maqsadiga ko‘ra «Tazkirai Muqimxoniy» ikki
qismdan iborat bo‘lishi zarur edi. Asarning birinchi qismida Ashtarxoniylardan
Muhammad Muqimxonning Balx taxtiga o‘tirishi 1109 yil (1697 yil 15 noyabr’)
dan boshlab, 1704 yil bilan tugagan. Muallif so‘ziga ko‘ra, «agar uning hayot
sha’mini charxning telba shamoli o‘chirib qo‘ymasa va umrining chopqir oti-ni
yo‘qlik dengizi to‘lqinlari o‘z domiga tortib ketmasa», u 1704-1705 yillardan
keyin Balx va Buxoroda sodir bo‘lgan voqealarni yoritishga ahd qilgan edi.
Aftidan, bu orzusini ro‘yobga chiqarish muallifga nasib etmagan. Muhammad
Yusuf Xo‘jabek balxlik tarixchi olim bo‘lib, ashtarxoniylardan Subxonqulixon
7

2.2. Qo‘qon xonligi muarrixlarini asarlarini talqin etish.
Tarix ikki jihatdan yiroq turadi: kuzatilish va tajriba qilinish. Aynan shu
omillarning yo‘qligi, bugungi kunda tarixdagi taqiqotlarda bir qator
chalkashliklarni olib kelmoqda. Bunga asosiy sabablardan biri har qanday tarixiy
jarayon yoki uning bir qismi (ayniqsa yozma manbalar) tadqiqotchi ya’ni subyekt
tomonidan tahlil qilinadi. Mark Weberning fikricha, tarix tarixchining «layoqati va
ixtiyori, xohish-irodasi»dir. Tarixchi keng ko‘lamli obyekt ichidan o‘z idroki
asosida anglagan qisminigina yuzaga chiqarib, ajratib ola oladi. Qo'qon xonligi
(1709-1876) tarixan qisqa vaqt bo'lsa-da, O'rta Osiyo xalqlarining siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida katta ro‘l o'ynagan.
Ayniqsa, o'zbek davlatchiligining uzviy bo'lagi bo'lgan Qo'qon xonligi va
uning ma’muriy-boshqaruv tizimini aniq faktlarga tayangan holda ochib berish,
tahlil qilish tarix fani uchun dolzarb ahamiyatga egadir.
Bu xonlik davlat tuzilishining ko'p xususiyatlari bilan boshqa O'rta Osiyo
xonliklariga o'xshash bo'lgan bo'lsa-da, undagi davlatni idora etishga mas'ul
bo'lgan shaxslar, boshqaruv tizimining ayrim bo'g'inlari funksiyalarida keskin
farqlar bor edi 10
.
Qo'qon xonligi va boshqa O'rta Osiyo davlatlari hayotining turli masalalarini
yoritishga qiziqish tadqiqotchilar tomonidan Rossiyaning mintaqadagi harbiy
harakatlaridan ancha avval boshlangan. Bu jarayon mahalliy va xorij
mualliflarining mintaqa davlatlarining boy tarixiy merosiga, ularning G'arb va
Sharq mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalari tarixiga qiziqish bilan
baholanadi. Ayniqsa Markaziy Osiyo xonliklari tarixshunosligi materiallari XIX
asrga kelib, mintaqa Rossiya va Buyuk Britaniya o'rtasidagi harbiy-siyosiy,
diplomatik raqobat ob'ektiga aylantirilganidan keyin hamda xonliklar o'rtasidagi
ziddiyatlar chorizm uchun Markaziy Osiyoda imperialistik va strategik
maqsadlarni amalga oshirish uchun qulay vaziyat yuzaga keltirilganidan keyin
ko'payib bordi.
10
Abdurakhmanova , J . N . (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International
Journal on Integrated Education, 2(5), 212.
28

1.2. Buxoro xonligi davriga oid turkiy manbalarning sovet davri
tarixchilari tomonidan o‘rganilishi
XX asrga kelib, O‘rta Osiyoda mustamlaka manfaatlarini mustahkamlashga
intilgan sovet hukumati Buxoro xonligi tarixini o‘rganish tadqiqotlariga asosiy
e'tibor qaratdi. Bu bir tomondan mustabid tuzumning manfaatlarini ifoda etishga
xizmat qilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bir yoqlama bo‘lsada, Vatanimiz tarixini
chuqur, ilmiy asosda tadqiq etilishiga katta yo‘l ochdi. Bu davrda amalga
oshirilgan tadqiqotlar sirasiga I . A . Remezning “Внешняя торговля Бухары до
мировой войны: опыт историкостатистический обзор внешней торговли
ханства вне сферы томоженных объединений его с Российской империй”,
A . A . Semyonovning “Очерк земельно-податного и налогового устройства
бывшего Бухарского ханства”, V . Bartoldning “История культурной жизни
Туркестана”, Sadriddin Ayniyning “Бухоро инқилоби тарихи учун
материаллар”, F . Xo ` jayevning “К истории революции Бухаре и национальн-
ого размежевания в Средней Азии”, А.Х. Hamroyevning “К вопросу земельно-
водных отношениях в Бухарском ханстве Х1Х веке”, A . Muhammadjonov va
T . Ne ` matovning “Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига
доир баъзи манбалар”, О. Suxarevaning “К истории городов Бухарского
ханства”, B . Iskandarovning “Из истории Бухарского эмирата (Восточная
Бухара и западный Памир в первой половине Х1Х века”, L . Shekning “Победа
Народной Советской революции в Бухаре”, А. Majlisovning “Каратегин
накануне установления советской власти”, N . Kislyakovning “Патриархально-
феодалные отношение среди оседлого сельского населения Бухарского
ханства в конце Х1Х века - начале ХХ века”, М. Vahobovning “Формирования
узбекской 39 социалистической нации”, А. Ishanovning “Бухара в период
первой русской революции”, N . Xalfinning “Политика России в Средней Азии
(1857-1868 гг)”, “Россия и хантва Средней Азии (первая половина Х1Х
века)”, А. Bekmuhammedovning “Народное движение в 1910 года в Бухаре”,
А. Boboxo ` jayevning “Происки британского империализма в Средней Азии и
15

nomlarining yaqqol o‘xshashligi sovet davridagi tarixshunoslik maktabining
vazifalaridan kelib chiqqanligi bejiz emas.
Yana bir sovet maktabining o‘ziga xos uslublaridan biri dissertatsiyaning
nomlanishida bir xil klishelardan foydalanishdir. Ya’ni “Falon muallifning asar
falon va falon hudud tarixini o‘rganishda muhim manba sifatida”. Aslida bu ba’zi
manbalar tarixiy jihatdan ahamiyat kasb etmaydi degan fikrni uyg‘otadi.
Aynan shu klishelardan tadqiqotchilar hozirgi kunga qadar foydalanib
kelishmoqda. Bu esa aynan mavzu nomini tanlashdagi konseptual fikrlashga
o‘rgatilmagan tadqiqotchilarni ko‘paytirishda davom etadi.
Yuqorida biz tadqiqotchi Bobojonovning Qo‘qon tarixi boyicha olib borilgan
ishlarning yutuq va kamchiliklarni ko‘rib chiqdik. Ularda kuzatilgan umumiy
kamchiliklardan biri bu-tarixni mafkura bilan yoritish va uni siyosatning quroli
sifatida ishlatishdir. Masalaning bir tomoni borki biz bu illatdan hali ham
butkunlay vos kechmadik.
32

Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha 40 dan ortiq manbalar yaratilgan bo‘lib, ular
asosan xonlar tomonidan buyurtma asosida yozilgan hisoblanadi. Sharq
tarixnavisligining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblangan yondashuvning ikki
tarfi ham borki, bunda obyektivlikdan qochib, mavjud jarayon faqat bir tomonlama
yoritiladi. Bunday kamchiliklar manbalarni yaratish jarayonida uchrasa, bundan
keyingi ya’ni uni o‘rganishda ham qator kamchiliklar uchrashi ehtimoldan holi
emas. Bobojonov o‘z tadqiqotlarida sovet davrida Qo‘qon tarixini o‘rgangan
olimlarning ishini tahlil qilib chiqadi.
S. X. Ishonxonov tomonidan Qo‘qon tangalari katalogi tuzilib, nashr etildi.
Bu tadqiqot nafaqat numizmatika sohasi uchun katta yutuq bo‘ldi. Bundan
tashqari, shu paytgacha mavjud bo‘lgan xonlarning hukmronlik davrlariga
o‘zgartirishlar kiritishga hamda siyosiy jarayonlarni yangicha talqin qilishga asos
bo‘ldi. Biroq bu katalog bundanda kengroq bo‘lish imkoniga ham ega edi. Yana
tangalardagi ayrim yozuvlarning noto‘g‘ri o‘qilishi va uning ilmiy muoamalga
kiritilishi tarixchi uchun katta xato hisoblanadi.
Qo‘qon tarixini manbalar asosida tadqiq qilgan olim T.K.Beysembiyevning
“Tarixi Shohruxiy” va “Alimquli hayoti” asarlari doirasida tahlil qilinganlgini
ko‘rib chiqamiz. Muallif o‘z ishida Qo‘qon siyosiy tarixi umumiy shaklda bayon
etgan. Qo‘qon tarixnavisligi bo‘yicha juda muhim manba va nashrlardan
foydalanishi, T.K.Beysembiyev o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida e’tirof
etiladi. Bu “Qo‘qon yilnomalariga oid izohli ko‘rsatkich” asarida yana bir karra
tasdiqlanadi. Tadqiqotchi ishlarini so‘ngida o‘zining biblogirafiyasini ham keltirib
o‘tgan, bu esa undan keyingi tadqiqotchi uchun bir qator qulayliklarni yuzaga
keltiradi.
Muallif ijod qilgan davrni inobatga oladigan bo‘lsak, o‘z ishiga
sinfiy(mafkurafiy) qarashlar bilan yondashgan, biroq mustaqillikdan so‘ng bundan
ham ozod bo‘ldi. Rossiya imperiyasining Qo‘qon hududiga bostirib kirishi
haqidagi muhim manba hisoblangan “Alimquli hayoti” asarining tarjima qilinishi
va o‘rganilishi muallifning tarix uchun bergan tuhfalaridan biri hisoblanadi.
30

Shuningdek, Jahon tarixining eng yangi davri davlatlarning taraqqiyot
jarayonlari, yangi siyosiy kuchlarning ko‘tarilishi, ulardagi milliy va diniy nizolar,
mustamlaka mamlakatlarning mustaqillikka erishuvi jarayonlarini tadqiq etish
jahon tarixi fanining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Biz o‘rganishni
maqsad qilib olgan davrdagi O‘rta Osiyo davlatlari tarixi jahon tarixining eng
murakkab bosqichlaridan biridir.
Zotan deyarli 200-300 yildan ortiq davrni qamrab oluvchi bu bosqichda jahon
miqyosiga molik juda ko‘p voqealar jamlangan. Aynan shu davrda yangi qit’aning
ochilishi, Yevropa va Rossiya mamlakatlarining yangi mustamlakalarga ega
bo‘lishi. Shuning uchun ham mazkur kurs ishida O‘rta Osiyo davlatlarining yangi
davrdagi tarixi, umuman ular hayotining siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
asoslarini ochib berishga dolzarb muammo sifatida qaralmoqda.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Kurs ishining maqsadi yangi davrda O‘rta
Osiyo mamlakatlarida yuz bergan jarayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, siyosiy
rivojlanish yo‘li, boshqaruv tizimi, tarixini Ushbu davrda o‘rganilgan asarlarda
ochib berishdan iborat.
Tadqiqot ob’ y ekti . Xonliklar davriga oid turkiy manbalar .
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Bilamizki, tarixni o‘rganishda
davrlashtirish ya’ni xronologik jihatdan o‘rganish qulay va shu bilan tushunarli va
keng miqyosda o‘rganishga yordam beradi. Ushbu kurs ishi davriy jihatdan XVI
asrdan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kirish, ikkita bob, to‘rtta bo‘lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

KIRISH
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz,
shonli sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Jahon tarixi taraqqiyotida O‘rta Osiyo mamlakatlari sivilizatsiyasi va ularning
taraqqiyot yo‘li muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu mintaqa xalqlari qadimdan
Jahon madaniyatida o‘ziga xos o‘rin egallab, boshqa madaniyatlari va
siviliztsiyalaridan keskin ajralib turgan. Ayniqsa, Markaziy Osiyo mamlakatlari
o‘z tarixida o‘ziga xos rivojlanish yo‘lini boshidan kechirgan.
Jahon miqyosida urbanizatsiya va shaharlashuv jarayoni shiddat bilan
rivojlanib borayotgan bugungi kunda tarix turli davrlarini teran yoritishga
qaratilgan ilmiy izlanishlarga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Shu sababli ham
jahonning yetakchi ilmiy-tadqiqot markazlarida Yer sharining turli mintaqalarida
davlatlar vujudga kelish jarayonlarining o‘ziga xos jihatlari va rivojlanish
qonuniyatlarini o‘rganish bo‘yicha tizimli ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
ʻ
2

Xonlikdagi o‘zbek urug‘lari uch bo‘lakka bo‘linib, biri - Mang‘it, biri - Qozoqlar
yurti va yana biri Movarunnahrga ko‘chib ketdi. Oradan ko‘p o‘tmasdan o‘z
yurtiga qaytib kelgan o‘zbeklar Isfandiyorxon tomonidan qilichdan o‘tkazildi.
Isfandiyorxon xonligi davrida ham Xorazmda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatilmadi.
Toju-taxt uchun kurashlar ilgarigi davrlardagidek davom etdi. Xonlikdagi siyosiy
hokimiyatni turkmanlar qo‘liga berib qo‘ygan Isfandiyorxondan norozi bo‘lgan
kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar. Bu kuchlarga xoning ukasi
Abulg‘ozi boshchilik qildi. Shuningdek, Amudaryoning Orolga qo‘yilish joyida
(Orol bo‘yi)da istiqomat qilgan o‘zbeklar (bu yerda o‘zbek qo‘ng‘irotlari katta
siyosiy mavqyega ega edilar) ning xonlikning siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib
bordi. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, 1643 yilda Orol bo‘yi o‘zbeklari Abulg‘ozi
sultonni (1643-1663yy.) xon qilib ko‘tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik
davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo‘lgan Abulg‘ozixonning
hayot yo‘li og‘ir kechgan. Abdulg‘ozixon otasi Arab Muhammad taxtdan ketgach
o‘zi taxtga o‘tirgunga qadar uzoq yillar (yigirma yildan ko‘proq) muhojirlikda
yashashga majbur bo‘lgan edi. U dastlab Buxoro xukumdori Imomqulixon
himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida
yashagan. Shundan so‘ng Toshkentga kelib bu yerda ikki yil yashadi. Toshkentdan
Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg‘oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab
hibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shohi huzuriga badarg‘a qiladi. Isfaxon
yaqinidagi Taborak qal’asida o‘n yil asirlikda yashagan Abulg‘ozi 1639 yilda o‘z
nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo‘ldi. Shundan so‘ng u
bir yilga yaqin Xurosonning Mohin qishlog‘ida, ikki yilga yaqin Mang‘ishloq
turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni qalmiq xoni o‘z o‘rdasiga taklif etadi. Bu
yerda Abulg‘ozi bir yilga yaqin yashagach qalmiq xoni to‘plab bergan katta kuch
bilan 1643 yilda Urganchga qaytib, Orol bo‘yi o‘zbeklari yordamida Xiva taxtiga
o‘tiradi. Akademik B.Ahmedovning yozishicha, “Abulg‘ozi hammasi bo‘lib
yigirma yil atrofida xonlik masnadida o‘tirdi. Lekin boshqa hukmdorlarga o‘xshab
huzur-halovat ko‘rmadi. Umri ko‘proq urush - talashlarda o‘tdi.” Manbalarga
22

(1681-1702) Muhammad Muqimxon ( Balx hokimi 1702-1707) saroylarida
munshiy bo‘lib xizmat qilgan. U Muhammad Muqimxonga bag‘ishlangan.
Muqimxon tarixi (“Tarixi Muqimxoniy” 1697-1704) asarida Balx va qisman
Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etadi. Bu
muqaddima va 3 bobdan iborat bo‘lib, 1-bobda shayboniylar davrida
Movarounnahrning umumiy ahvoli tasvirlanadi. Asarning 2-3-boblari original
bo‘lib, unda Buxoro xonligi va Balxning Hindiston, Eron, Turkiya va Qashqar
bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlari, Buxoro va Balx o‘rtasidagi qurolli kurash
(1702-1704) xususida so‘z boradi. Asarda so‘fiylik tariqotlarning rahbarlari,
nufuzli eshonlar, hukmdorlar (Balx hokimlari Jalix Xo‘ja, Mahmudbiy otaliq,
Badashxon hukmdori Miryorbek), xattotlar, shoirlar, shuningdek, Orinduz
(Qatag‘on), Termiz (Qo‘ng‘irot), Balx (Qurama), Lag‘mon (olchin) da yashovchi
o‘zbek qavmlari hamda saroy manbalari va harbiy unvonlar to‘g‘risida
ma’lumotlar mavjud. Asarning ikkinchi qismi nomalum sabablarga ko‘ra yozilmay
qolgan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar «Muqimxon tarixi» ni XVI asr oxiri - XVII asr
boshidagi O‘rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga kiritadilar.
SHuning uchun hozirda asarning mamlakatimiz, Angliya, Frantsiya qo‘lyozma
xazinalarida (ular 60 dan ortiq) saqlanayotgan nusxalari XIX asrda ko‘chirilgan.
1860-1861 yillarda ular o‘zbek tiliga, I. I. Senkovskiy tomonidan qisman frantsuz
tiliga, A. A. Semyonov, N. G. Mallitskiylar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan.
Ashtarxoniylar tarixini o‘rganishda muhim manba sanalgan bu asar
“Ubaydullonoma” va “Abulfayzxon tarixi” asarlari uning mantiqiy davomi
hisoblanadi va XIX asrning 20-yillarida Rossiya orqali Yevropaga tarqaldi.
Asardan parchalar fransuz tilida bosildi (1824), to‘la ravishda eski o‘zbek tiliga
1861-yilda tarjima qilindi. 1956-yilda to‘liq ruscha tarjimasi A.A. Semyonov
tomonidan chop etilgan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar “Muqimxon tarixi”ni XVI asr
oxiri - XVII asr boshidagi O‘rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga
kiritadilar. Shuning uchun asarning hozirda mamlakatimiz, Angliya, Fransiya qo‘l
yozma xazinalarida 60 dan ortiq saqlanayotgan nusxalari mavjud. “Tarixi
8

keltiriladi. Bu ma’lumotlar fors-turk, arab tillaridagi manbalarning ma’lumotlari
bilan taqqoslanib, ancha tarixiy faktlar aniqlashtirildi. Eng muhimi, B.A.Ahmedov
ilk manbalar bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar ishini yengillatadigan ish qildi
voqea va faktlarni aniqlashga intilib, tarixshunoslikning muhim sharti - qiyoslash
va bor ma’lumotlarni jiddiy, tubdan qayta tekshirish qoidasiga amal qilgan holda
ushbu asarni yaratgan. Buning uchun B. Ahmedov o‘z tahliliga muayyan bir davr
bo‘yicha bir necha asarlarni kiritgan. Bular «Tavorixi guzida» («Nusratnoma»),
«Fatxnoma», «Shayboniynoma», «Mehmonnomai Buxoro», «Zubdat-ut-tavorix»,
«Badoe` ul-vaqoe» dir. Shu bilan bir vaqtda muallif bu asariga ilgari bosilgan
manbalarga oid tarixshunoslik lavhalarini ham kiritgan. «Tavorixi
guzida»«Nusratnoma», «Mehmonnomai Buxoro», «Dastur-ul-muluk», «Tarixi
Muqimxoniy», «Ubaydullanoma» va «Tarixi Abdulfayzxoniy» shular
jumlasidandir. 13 XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoqda ko‘chmanchi
feodal boylar va oliy hokimiyat o‘rtasida keskin kurash bordi. Abulxayrxonning
(1428-1468) o‘limidan so‘ng ayniqsa, bu qonli o‘zaro urush yanada kuchaydi.
Hokimiyat tepasiga uning nabirasi - Abulxayr Shayboniy (14511510) kelganidan
so‘ng o`zbek feodallarining nizolari barham topdi. U ko‘pchilik o‘zbek urug‘larini
birlashtirib, temuriylarga qarshi chiqdi. XV asr oxiri, XVI asr boshlarida
ko‘chmanchi o‘zbeklarning O‘rta Osiyoning madaniy hududlariga tomon
harakatlanishi avj oldi. «Nusratnoma»da o‘sha davr tarixiy sharoitning qanchalik
murakkabligi, Movarounnahr xalqining noroziligi kuchayishining, Samarqand,
Buxoro, O‘sh, Axsi, Andijon, Qarshi, Qorako‘l va O‘rta Osiyoning boshqa ko‘plab
shahar va mintaqalaridagi qo‘zg‘olonlarning sabablarini tushunish uchun ko‘plab
qiziqarli ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, o‘zbek xalqi etnogenezi, XV-XVI
asrlardagi O‘rta Osiyo aholisining etnik tarkibi bilan shug‘ullanayotgan etnograf
ham bu kitobdan juda qiziqarli ma’lumotlar olishlari mumkin. Kitob xronologik
tarzda tartblangan bo`1ib, barcha turk va mo‘g‘ullarning afsonaviy bobosi
hisoblangan O‘g‘izxon sulolasi tarixi «Tavorixi guzida»ning birinchi qismini
egallaydi. Ikkinchi qism esa Chingizxon va uning avlodlari tarixini,
12

bu isyon ham bostirilib, Solih Sulton o‘ldirildi. 1616 yilga kelib taxt va mansab
talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o‘g‘illari ham qo‘shildilar. Uning
Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg‘ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va
AFg‘on Sulton ismli 7 nafar o‘g‘li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg‘oziy
Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib
tayinlangan edilar. Xon farzandlarining har biri taxtga davogar edi. Ayniqsa
Habash sulton bilan Elbars sultonlarning harakatlari keskin edi. Ota - bolalar
o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchayib ohir - oqibatda qonli urushga aylandi. 1621 yilda
Toshli Yorilish arig‘i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning
o‘g‘illari Habash hamda Elbars sulton qo‘shinlari o‘rtasida jang bo‘ldi. Isfandiyor
va Abdulg‘oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo‘lsalarda, bu jangda
Arab Muhammadxon yengildi. Arab Muhammadxon avval ko‘zlari ko‘r qilinib
Xivaga jo‘natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon
xotinlari, yosh o‘g‘illari va ikkita nabirasi bilan o‘g‘illari Xabash va Elbars sulton
tomonidan o‘ldirildi. Isfandiyor Eronga (garchi unga Makkaga borishga ruhsat
bergan bo‘lsada), Abdulg‘oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. 1623 yilda
otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri, Abdulxon
tog‘laridan, turkmanlarning taka, yovmut, sariq urug‘laridan qo‘shin to‘plab
Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash - Elbars
qo‘shinlari o‘rtasida 23 kun davom etgan jangda birlashgan aka - ukalar qo‘shinlari
Isfandiyor qo‘shini tomonidan tor - mor etildi. Elbars qo‘lga olinib qatl etildi.
Habash Sirdaryo bo‘ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so‘radi. Ammo, u bu yerdan
boshpana topolmadi va navkarlari bilan qo‘lga olinib, Isfandiyorxonga topshirildi
hamda ularning barchasi qatl etildi. 1623-1643 yillar davomida Xiva xonligi taxtini
Isfandiyorxon boshqardi. O‘zining yigirma yillik davlat boshqaruvini
Isfandiyorxon turkman qabila boshliqlariga tayanib olib bordi. Xonlikning yuqori
lavozimlariga turkmanlar tayinlanib, ularga katta imtiyozlar berildi. Natijada
o‘zbek urug‘larning Isfandiyorxon siyosatiga qarshi noroziligi kuchayib bordi.
Isfandiyorxon taxtga o‘tirgan yiliyoq nayman urug‘larini qirg‘in-barot qildi.
21

Muhammad Balxiy “Subxonqulinoma” masnaviysini bayon etuvchi
Muhammad Amin Buxoriyning “Muhid ut-tavoriy” (Tarixlar dengizi),
Abdurahmon Tolening “Abul Fayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf Munshiyning
“Muqimxon tarixi” Xojamqulixon Balxiyning “Qipchoqxon tarixi” asarlari shu
davrning mashxurlaridan hisoblanadi. Subxonqulixonning zamondoshi shoir Turdi
(1702-yilda vafot etgan) ning ijodi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. U
Subxonqulixon va uning rolini amaldorlariga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni
qatnashchisi, she’rlarida xalqni zulmga birlashishga da’vat etgan jasur shoirdir.
qarshi birdamlikka, Ashtarxoniylar zamonida Boboraxim Mashrab (1640-1711),
So`fi Olloyor (1644-1723) va boshqa tasavvuf namoyondalari ijodi xalq mehrini
qozonadi. Tariqat namoyondalari insonni ulug‘lab uning xaqqa yetishuvini tashviq
qiladilar. Xoja Samandar Termiziyning “Dastur-ul mulk” asari Subxonqulixon
davri davlatchiligi tarixi va tuzimi haqidagi asardir. Mutribiyning “Tazkirot ush
shuoro”, Maleho Samarqandiyning “Muzkkir ul-ashal” (1602), Mulla Sodiq
Samarqandiyning “Riyoz ush-shuoro” kabi asarlarida davrning muhiti tarixiy
jarayonlar asosida yoritib berilgan. Ahmad Donish Mahdum ibn Nosir (taхallusi
Kallo) (1827-1897). O‘z davrining yirik marifatparvar olimi va faylasufi,
yozuvchisi va astranomi, tarixchisi va arxitektori musavviri va musiqa nafisi
bol`ib, bizgacha yetib kelgan asarlari jumlasiga “Nomus al-azam” (Ulug‘ qonun),
“Muntahab al-azam” (Tanlangan qarorlar) “Navodir ul-vaqol” (Noyob voqealar)
va “Risoli muxtasari va tarixi saltanati xonadoni amironi Mang‘it” (Mang‘it
amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi)lari kiradi. Buxoro amiri elchisining
kotibi sifatida 3 martta Rossiyada bo‘lgan. Ahmad Donish har tomonlama
Rossiyaga nisbatan orqada bo‘lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzimni tanqid
qiladi. Rus madanyatini omma o‘rtasida tinmay targ‘ib qiladi va undan o‘rganishga
chaqiradi. Uning asrlarida oddiy mehnatkash xalqqa munosabat yaxshi Donish
xalqni ma’rifatli qilish uning madaniyatini oshirish yo‘li bilan “adolatli” monarx
hokimiyati rahbarligida mavjud bo‘lgan nohaqlik va adolatsizlikni yo‘qotib baxtli
hayot qurish mumkin deb hisoblardi. Muhammad Yusuf Bobojonbek o‘gli
6

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга ва халқига йўллаган Мурожаатномаси. 2020 йил 29
декабрь // “Халқ сўзи”, 2020 йил 30 декабрь. – Б.1.
II. Ilmiy adabiyotlar
1. Doniyorov A. X. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi / Darslik.
Toshkent: NIF MSH, 2020. 442 b.
2. Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T.,
TDSHI, 2014.
3. Dоniyorоv А.Х., Bo‘riеv О., Аshirоv А.А. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri
etnologiyasi, etnоgеnеzi vа etnik tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. Tоshkеnt: TDSHI,
2014.
4. Алимова Д. ва б. Ўзбекистон тарихи 1917-1981. 5-нашри. Тошкент:
Шарқ, 2006.
5. Дониёров А.Х. Ўзбекистон этнографияси тарихидан айрим лавҳалар
(ХХ асрнинг 20-80–йиллари). –Тошкент: Янги аср авлоди , 2003. 80 б.
6. Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар.
−Т., 2005.
7. Раджабова Р. ва б. Ўзбекистон тарихи (1917-1983). Тошкент: Ўқитувчи,
1994.
8. Арслонзода Р. A. Қўқон хонлиги манбашунослиги ва тарихшунослиги:
Муаммоли маъруза матнлари (электрон версияси). Фарғона, 2007.
9. Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т., 1996.
10. Воҳидов Ш.Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқўн хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис.автореферати. Т., 1998.
37

Sovet sharq maktabining o‘zoga xos uslubi- bu bitta qo‘lyozma manba ustida
ishlash, uni tahlil qilish va o‘rganish asosida dissertatsiya yozishdir. Qiyosiy tahlil
qilinmasa, birgina manba bilan kifoyalnasa, manbadagi ma’lumotlarni
isbotlanmasdan ilmiy muomalaga olib kirilsa, bu uni inkor etuvchi boshqa bir
manba o‘rtasida qarama-qarshilikni yuzaga keltiradi va natijada o‘sha jarayon
haqida mavhumlik yuzaga keladi. E.Xurshut Hakimxon To‘raning “Muntahab at
tavorix” asari ustida izlanish olib boradi. Uning bir qator nashrlari shu asarga
bag‘ishlanadi. Avvalroq A.Muxtorov tomonidan o‘rganilgan va nashr etilgan
bo‘lsada, tadqiqotchi uni qaytadan bir muncha batafsilroq o‘rganilganligi undagi
mavjud xatolarni tog‘irlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Biroq asarga sinfiy-
mafkurafiy yondashilganligi hamda qayta ishlangan manba doktorlik
dissertatsiyasi uchun asos bo‘la olamasligi keltirilib o‘tilgan
XIX asrning 80 - yillari oxiri va 90-yillar boshlarida yana bir sovet sharq
maktabining vakili Sh.X.Vohidov Qo‘qon tarixnavisligini manbalar) asosida
o‘rgana boshladi. Ilmiy ishi asosan xonlik tarixiga doir manbalarni turkumlash
asosida amalga oshirildi. Bu unga qadar noma’lum bo‘lgan yokida kam
o‘rganilgan manbalarni ilmiy muomalaga olib kirdi, biroq bu manbalar haqida
shunchaki ustki ma’lumotlarni beradi xolos.
Qo‘qonning siyosiy tarixiga oid ba’zi tafsilotlarni X.N.Bobobekovnig
tadqiqotlarida uchratishimiz mumkin. “ Po‘latxon qo‘zg‘aloni” o‘sha davr uchun
xos bo‘lgan qabila separatizmining noaniq ko‘rinishlarni xalq harakati yoki hatto
sinfiy kurashning ko‘rinishlari sifatida tavsiflash ham Sovet tarixiy
metodologiyasining ta’siri sifatida ko‘rib chiqilgan. Muallif tadqiqotlarida
mustamlaka davrining rus tilidagi nashrlari( asosan A.Serenbrennikov) va arxiv
materiallariga asoslanib yozilgan bo‘lib, ularda mahalliy manbaladan juda kam
foydalanilgan. Shu bilan birga ularni ham hech qanday tahlil va tizimsiz asosida
olib bordi. Lekin bu jarayonga bir tomonlama ya’ni mafkuraga asoslangan
qarashlar bilan yondashish hisoblanadi. X.Bobobekovning qator asarlari
A.Hasanovning asariga o‘xshash nashrlar qatoriga kiritish mumkin. Ularning
31

nisbatan olib borilgan siyosiy , iqtisodiy , va harbiy munosabatlar tahlili hamda
Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro xonligini o ‘ ziga qaram qilish siyosatining
o ‘ ziga xos xususiyatlarini ilmiy tahlil etishga bag ‘ ishlangan sovet
tarixshunosligidagi ilk asarlar XX asrning 20 yillaridan boshlab nashr etila
boshlandi . XX asrning 20- yillarida S . Ayniy , I . Remez , A . Semyonov , V . Bartold
tomonidan yozilgan asarlar tarixiylik , xolisona baholash , haqqoniylik mezonlari
asosida tarixiy voqyealarga yondashilganligi va ilmiy tahlil etilganligi bilan
bugungi kunda ham o ‘ z qimmatini yo ‘ qotmagan asarlar majmuasiga kiradi .
I . Remezning asari xonlikning tashqi savdosiga bag ‘ ishlangan bo ‘ lsa ,
A . Semyonovning asarlarida ilk bor mahalliy manbalarni chuqur o ‘ rganilganligi va
ularni tahlil etish asosida Buxoro xonligi tarixi yaratilganligi bilan katta
ahamiyatga ega . S . Ayniy tomonidan yaratilgan asarlar Buxoro xonligining X 1 X
asr oxiri - XX asr boshlaridagi ijtimoiy - siyosiy tarixini o ‘ rganish va tahlil etishda
muhmi o ‘ rin tutadi . XX asr 30-40 yillarida Buxoro xonligi tarixiga bag ‘ ishlangan
asarlar va tadqiqotlar nisbatan kam amalga oshirildi . A . M . Ryabinskiy ,
O . Chexovich , A . X . Boboxo ‘ jaev , A . X . Hamroev , B . G ‘ ofurov , N . Proxorovlarning
asarlari , X . Bekmuhamedov va L . Shek tomonidan himoya qilingan dissertatsiyalar
ham ushbu davrning kam sonli tadqiqotlari doirasiga kiradi .
XX asrning 50- yillaridan boshlab , Buxoro tarixiga bag ‘ ishlangan ilmiy asarlar
yaratishga qiziqish tobora ortdi va ko ‘ plab asarlar chop etildi hamda ilmiy
maqolalar e ' lon qilindi . XX asrning 50- yillarida yaratilgan asarlar jumlasiga
A . I . Eshonov , I . Mo ‘ minov , A . P . Fomchenko , A . X . Hamroev , A . R . Muhammadjonov ,
T . Ne ' matov , A . Semyonov , O . A . Suxareva , B . I . Iskandarov , L . Shek , A . Majlisov ,
T . To ‘ xtametov va K . Muhsinovalar tomonidan yaratilgan asarlarning qimmatli
tomoni shundaki , ularda qo ‘ lyozma asarlar va arxiv materiallaridan juda unumli
foydalanilgan hamda ilk marotaba ular tomonidan ilmiy muomalaga olib kirilgan .
T . Fayziev Buxoroda ijtimoiy hayot masalasi , qul savdosi , A . Majlisov va
B . Iskandarovlar esa xonlikning agrar holati , boshqaruv tizimi asoslari haqida
qalam tebratganlar . N . Kislyakov , A . Hamroev va A . Fomchenkoning tadqiqotlari
17

позиции Бухары в 1918-1920 гг”, I . Mo ` minovning “Из истории развития
общественно-философской мысли в Узбекистане в конце Х1Х и начале ХХ
вв.”, А. Fomchenkoning “Русские поселение в Бухарском эмирате”,
B . G ` ofurovning “История таджикского народа”, B . V . Luninning “Средняя Азия
в дореволюционном и советском востоковедение”, Т. To ` xtametovning
“Русско-Бухарские отношения в конце Х1Х - начале ХХ века”,
А. Ryabinskiyning “История колониального поробощения Бухарского ханства
царской Россией”, М. Abduraimovning “О некоторых категориях феодального
землевладения и положения крестьян в Бухарском ханстве в Х1Х - начале
ХХ века”, Т. Fayziyevning “Бухоро хонлигида қул савдоси”, О. Chexovichning
“Об актовых материалах по истории Бухары”, К. Muhsinovaning “К истории
выступления Бухарских крестьян против налогового гнета в конце Х1Х
века”, L . Levteevaning “Присоединение Средней Азии к Россией в мемуарных
источниках”, N / Norqulovning “Тарихи Салимий-ценный источник по истории
Бухарского эмирата (1860-1920 гг)”, G . Ahmadjonovning “Советского
историография присоединения Средней Азии к России”, М. Vekselmanning
“Российский монополистический и иностранный капитал в Средней Азии
(конец Х1Х начале ХХ века)”, G . Mixalevaning “Торговые и посольские связы
со среднеазиатскими ханствами через Оренбург (вторфя половина XVIII -
первая половина XIX века)”, F . Qosimovning “Советские историографы
Бухарской революции” ва H . Ziyoyevning “Ўрта Осиё ва Сибирь” асарларини
киритиш мумкин. Mazkur asarlarning deyarli barchasida X 1 X asrning ikkinchi
yarmi - XX asr boshlarida Buxoro xonligi tarixi bo ‘ yicha ba ’ zi bir jihatlarini
yoritishga harakat qilinib , yangi faktik materiallar jalb qilinganiga qaramay , ushbu
davr mualliflari o ‘ z asarlarida tarixiy voqyelikni yoritishda o ‘ sha davr va hukmron
siyosat nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda yoritishga majbur bo ‘ lganlar .
Buxoro xonligining X 1 X asr oxiri - XX asr boshlaridagi tarixi , chor
Rossiyasining Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlari , ular o ‘ rtasidagi tinchlik
shartnomasining tuzilishi , Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro 40 xonligiga
16

I BOB. XVI - XIX ASRLARDA YOZILGAN TARIXIY ASARLARDA
BUXORO XONLIGI
1.1. Buxoro xonligi tarixi haqida mahalliy tarixchilarning asarlari
Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida Movarounnahrda fan va madaniyat
rivoj topdi. Shayboniyxon hayotligi chog‘idayoq yozilgan turli manbalarda
Muhammad Solihning chig‘atoy - turkiy tilidagi “Shayboniynoma”, Fazulloh
“Mehmonnomayi Buxoro”, ibn Ro‘zbexonning Kamoliddin Binoiyning forscha
forscha “Shayboniynoma” asarlarida Jo`ji avlodlarining Movarounnahr taxtini
egallashi, o`zaro ikki mintaqa o`rtasidagi o`zaro aloqalar qayd etilgan.
Shayboniyxon haqida yozilgan ushbu asarlarning mazmuni shindaki, uning
madaniyatga homiylik qilgani o‘zi ham o‘qimishli o‘tkir badiiy va ijodiy did egasi
bo‘lganligi tufaylidir. Ma’rifatparvar xonlar saroyida to‘plangan olimlar shoir va
yozuvchilar ilm fanining turli yo‘nalishlari bo‘yicha ijod qiladilar va yozgan
asarlari bilan jahon tarixi va madanyati xazinasiga munosib hissa qo‘shdilar. XV
asr oxiri va XVIII asrlar davomida tarix ilmi bobida juda kata monumental asarlar
yaratiladi. Muhammad Haydar yoki Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Ma’sud
Ibn Usmon Ko`histoniyning “Tarixi Abulxayrxoniy” Muhammad Solihning
“Tavorihi Gurida” asarlari shular jumlasidandir. Muhammad Solih (1455 - 1535)
o‘zbek shoiri tarixchi davlat arbobidir. Dastlabki ta’limni Xorazmda olgan 1499-
yildan e’tiboran Shayboniyxon saroyida xizmatda bo‘lgan. Shayboniyxon unga
“amir ul-umaro”, “malik ush-shuaro” unvonlarini bergan. Shayboniyxonning
harbiy yurishlarida birga bo‘lgan. Shu davrda u “Shayboniynoma” asarini yozgan.
Keyinchalik ushbu asar boshqa tillarga tarjima qilinib jahon tarixi adabiyotiga
taqdim etildi 3
.
Zayniddin Mahmud Vosifiy (1485-1556) uning asarlari orasida o‘z davrining
tarixiy shaxslari qatorida Alisher Navoiyning hayotidan ba’zi lavhalar ham
keltirilgan. Saroy shoiri sifatida Vosifiy hukmdorlar amaldor to‘ralar va
savdogarlarga atab madhiyalar va qasidalar yozgan. Ularning buyurtmalari asosida
3
Абаева Т. Г. Из истории взаимоотношений государства русского и народов Афганистана ( XVII – начало
Х1Х вв.) // Очерки по новой истории Афганистана. Ташкент. 1966. – С. 128-129.
4

yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o‘zaro urushlarga biroz barham berilib
tinchlik va osoyishtalik o‘rnatildi. Sug‘orish va dehqonchilik, hunarmandchilik va
savdo sodiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar
rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga [Xivaning
poytaxtga aylanganligi sanasi to‘g‘risida - 1556 y, 1598 y, 1602-1621 yy., 1611-
1611 yy.,1610-1612 yy., 1557-1603 yy. kabi fikrlar mavjud] ko‘chiriladi (ayrim
manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy
sabab Amudaryo o‘zanining o‘zgarib Kasbiy dengizga oqmay qo‘yishi natijasida
Urganch va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo‘lsa, ikkinchidan, Xivaning bu
davrda siyosiy va iqtisodiy mavqyei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga
aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt Xivaga ko‘chirilganidan so‘ng davlat ham
Xiva xonligi deb atala boshlandi. Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II
Shayboniylar davlatini qayta tiklashga muvaffaq bo‘lib Xorazm hududlarini yana
Shayboniylar tasarrufiga olish uchun harakat boshladi 7
.
Chunonchi, bir necha yurishlardan so‘ng 1593 yilda Xorazm yana
Shayboniylar qo‘liga o‘tdi. Abdullaxondan mag‘lubiyatga uchragan Xojimxon
Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan
panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so‘ng Hojimxon shoh
Abbosdan ruhsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni
boshqarishni o‘ziga olib Xiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni
Isfandiyor Sultonga berdi. 1600 yilda Hojimxon Urganch va Vazir qal’alari
boshqarishini Turkiyadan kelgan o‘g‘illariga topshirib, o‘zi Xiva kichik o‘g‘li
Arab Muhammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Hojimxon 83 yoshida vafot etgach,
taxtga uning o‘g‘li Arab Muhammadxon (1602-1623 yy.) o‘tirdi. Arab
Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar
davom etdi. Xususan, 1605 yilda nayman urug‘i vakillari Elbarsxon avlodiga
mansub Xusrav Sultonni taxtga o‘tkazishni rejalashtiradilar. Ammo, bu fitna
oshkor bo‘lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi. Oradan ikki yil o‘tgach, uyg‘ur
oqsoqollarining maslahati bilan Solih Sulton degan kimsa taxtga davogar bo‘ladi,
7
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар).- Т.:1997.- Б. 26.
20

she’rlar ijod qilgan. Farmonlar va yorliqlarning matnlarini tuzgan. Saido Nasafiy
(1637-1710) “Ubaydullanoma” muallifining iborasi bilan aytganda Buxoro
shoirlari taxtida sulton deb nom chiqargan shoir va yozuvchidir. U tojik adabiyoti
va tojik adabiy tilining rivojlanishida o‘ziga xos o‘rni bo‘lgan mutafakkirdir. Turdi
Farog‘iy (XVIII asrning birinchi yarmi taxminan 1701-yil) va Bedil (asl ismi
Mirzo Abdulqodir 1644-1721) birgalikda Buxoro tarixini yoritishda sezilarli iz
qoldirganlar. Ushbu tarixchilar mutafakkirlarning qoldirgan boy merosidan V.V.
Bartold, A. Yakubovskiy, S.Ayniy va boshqa ilmiy tadqiqotchilar o‘z davrida
foydalanganlar. Keyinchalik esa o‘zimizning yosh tarixchilarimiz tomonidan
tadqiq etilib o‘rganilgan. XVI-XVII asr davri haqida aynan Buxoroning ijtimoiy-
iqtisodoiy strukturasi haqida va hukmdorlarning shaxsiy fazilatiyu olib borgan
islohotlari to‘g‘risida Yaqin Sharq va Uzoq Sharq davlatlari yozma hujjatlarida
uchraydi. Eron va Hindiston bilan olib borilgan diplomatik aloqalari natijasida
qoldirilgan hujjatlar ham bunga guvohlik beradi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar Ashtarxoniylar ilm, madaniyat, san’at va
me’morchilikka homiylik qilganlar. Shuning uchun ham Shayboniylar davrida
rivoj topgan fan va madaniyat o‘z an’analari bo‘yicha ashtarxoniylar davrida ham
davom etdi. XVII asrda ijod qilgan ilm ahli shoirlar va tarixchilar ilgaridan kam
bo‘lmaydi. 1692-yilda Muhammad Badiy Samarqandiy tomonidan bitilgan
tazkirada shu asrda yashagan 165 nafar ijodkorning nomi tilga olinganligi bu
fikrning isbotidir. Bundan tashqari xonlikda bir yuz ellikdan ortiq madrasa bo‘lgan.
Qonuniy bilim sohibi Mahmud Ibn Vali o‘zining 1636-yilda yozilgan “Bahr ul-
asror” asarida Samarqand Buxoro shaharlarida yashagan 20 nafar olim haqida
ma’lumot beradi. Olim tilga olgan shoirlar Saido Nasafiy, G‘ofur Samarqandiy,
Kufiniy, Vohibiy, Buxoriy shular jumlasidandir. Mirzo Sodiq Munshiy
ashtarxoniylar sulolasi xonlarining kirdikorlarini fosh qiluvchi “Dahmayi shoxon”
manzumasni yozgan 4
.
4
Абаева Т. Г. Из истории взаимоотношений государства русского и народов Афганистана ( XVII – начало
Х1Х вв.) // Очерки по новой истории Афганистана. Ташкент. 1966. – С. 128-129.
5

o‘ziga xos xususiyatlari, uning boshqarish usuli, taraqqiy etishi va inqirozga
uchrashi sabablarini yoritib beradi.
Ilmiy adabiyotlar va manbalarni o‘rganish davomida Qo‘qon tarixchilar
maktabi vakillarining 40 dan ortiq asarlari mavjudligini aniqlangan. Ushbu asarlar
janr jihatidan xilma-xil: she’rlar, insholar, badiiy va tarixiy asarlar, xotiralar va
biografik asarlardan iborat. Ular o‘zbek, fors va arab tillarida yozilgan bo‘lib,
hozirda ulaming qo‘lyozmalari Rossiya Fanlar akademiyasining Sankt-
Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti filiali , O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondlari va shaxsiy kutubxonalarda
saqianmoqda.
36

madaniy hayoti, Shohjahonning Balx va Buxoro xonligi ichki ishiga qurolli
aralashuvi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Asar 1731-yilda yozilgan bo‘lib,
muqaddima va to‘rt qismdan iborat. O‘rta Osiyo tarixining tarixshunoslik jihatidan
to‘la o‘rganilmaganligiga sabab tarixiy manbalarning yo‘qligi emas, balki,
aksincha, ularning xilma-xilligidir. Nima bo‘lganda ham O‘rta Osiyo xalqlarining
XVI asrdan XIX asr o‘rtalarigacha bo‘lgan hayoti tariximizning eng kam
o‘rganilgan davrlaridir. Inqilobgacha bo‘lgan davrda bu masalaga juda kam e`tibor
berilgan. Rossiya sharqshunoslari asosiy e`tiborni Amir Temurgacha va temuriylar
davrini o‘rganishga qaratishgan. Sovet davrida esa, keyingi 30 yilda bir qator
qimmatli tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Biroq, XVI-XIX asrlardagi O‘rta Osiyo xalqlari
12 tarixining mufassal, ko‘p sonli tarixiy manbalarga asoslangan tahlili juda kam.
Ular jumlasiga B. A. Ahmedov, B. G‘. G‘afurov, E. A. Davidovich, H. Z. Ziyoev,
R. G. Muqminova, A. M. Muxtorov, O. D. Chexovich va boshqalarning bir qator
asarlarini kiritish mumkin. O‘rta Osiyo qadimgi tarixiga doir ma’lumotlar
to‘plangan ilk kitob 1984 yilda nashr etilgan edi. 1988 yilda esa «O‘zbekiston
tarixiy manbalarda» degan navbatdagi kitob bosmadan chiqdi. Undan O‘rta Osiyo
tarixi bilimdoni sharqshunos B. V. Lunin to‘plagan, XVI-XIX asrlarning
sayohatchilari, geografiya olimlari qoldirgan ma’lumotlar o‘rin olgan. Muallif
kitobning kirish qismida Samarqand va Buxoro barcha asrlarda dunyoga ma’lum
va mashhur bo‘lganini ta’kidlaydi. Qadimda aynan shu O‘rta Osiyo orqali Uzoq
Sharq mamlakatlari, Osiyo va Yevropaga boradigan asosiy savdo yo‘llari o‘tgan
edi. Biroq dengizda suzuvchilarning XV asrda Amerikaga, Yevropadan
Hindistonga boradigan dengiz yo‘lini ochganlari bois, O‘rta Osiyoda asta-sekin
yirik savdo-sotiq ishlari va xalqaro madaniy aloqalar susaya boshladi. XVI-XIX
asrdagi O‘rta Osiyo xalqlarining tarixshunosligi bo`yicha ma’lumotlarni jamlagan
B.A.Ahmedov tomonidan yozilgan asarning ikkinchi bo‘limida rus va chet el
elchilari - Antoniy Jekinson, I. D. Xoxlov, aka-uka Pazuxinlar, Floriya Beneveni
va Novopat-ros mitropoliti Xrisanfning XVI-XIX asrlardagi O‘rta Osiyo
to‘g‘risidagi, uning o‘sha davrdagi Rossiya bilan aloqalari haqidagi ma’lumotlari
11

XONLIKLAR TARIXIGA OID TURKIY MАNBАLАR

Купить