Xorazmshohlar malikasi Turkon Xotunning davlat boshqaruvida tutgan o’rni tarixi yoritlgan asarlarning tahlili

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTET
KURS ISHI
Xorazmshohlar malikasi Turkon Xotunning
davlat boshqaruvida tutgan o’rni tarixi yoritlgan
asarlarning tahlili
Bajardi: 
Qabul qildi: 
Toshkent
1 Mundarija
Kirish
I   BOB.   Xorazmshohlar   Malikasi   Turkon   Xotun   Haqida   Ma’lumot
Beruvchi Asosiy Tarixiy Manbalar
I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol ad-
din Mankburni”  asarida  Turkon xotun  shaxsiyati  va siyosiy  nufuzining
yoritilishi
I.2.   Turkon   Xotun   faoliyati   haqida   Atomalik   Juvayniyning   “Tarixi
Jahongusho” asarida kelgan ma’lumotlar
II BOB. Malika Turkon xotun faoliyatining aks ettiruvchi tadqiqotlar
II.1.   Ziyo   Buniyatovning   “Anushtegin   Xorazmshohlar   davlati”   asarida
Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar
II.2.   Turkon   xotun   shaxsiyati   haqidagi   ma’lumotlar   Iso   Jabborovning
“Buyuk Xorazmshohlar davlati” asarida
Xulosa
Foydalanilgan Manba Va Adabiyotlar
2 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi:   O’zbekistonning   mustaqillik   davri   taraqqiyoti   ijtimoiy-
siyosiy   hayotimzining   barcha   sohalarida   bo’lgani   kabi   ilm-fan   sohasida   ham
tarixiy   o’zgarishlarni   yuzaga   keltirmoqda.   Qadimiy   merosimiz   ildizlarini
ko’rsatish,   o’tmishdagi   boy   an’analarni,   milliy   qadriyat   va   manaviy
boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh
vazifalaridan biriga aylandi. Tariximizda o’ziga xos iz qoldirgan shaxslardan biri,
Turkon   xotun   haqidagi   tarixshunoslik   asarlarini   tahlil   qilish   va   ushbu
ma’lumotlardan   turli   ilmiy   ishlar,   maqolalarda   foydalanilishiga   xissa   qo’shish
ushbu   mavzuning   dolzarb   jixatlaridan   biridir.   XII-XIII   asrlar   O’rta   Osiyo   siyosiy
tarixini qanday g’oya, mafkura va usullar yordamida yoritilganini tahlil va tadqiq
etish   tarixshunoslik   fani   uchun   juda   muhim   ahamiyatga   ega.   Birinchi
prezidentrimiz   I.A.Karimov   ta’kidlaganlaridek:   “Tarix   xotirasi   xalqning,
millatning,   jonajon   o’lkaning,   davlatimiz   hududining   xolis   va   haqqoniy   tarixini
tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftihorni tiklash va o’stirish
jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi” 1
.
Mavzuning   davriy   chegarasi:   Kurs   ishi   mavzusining   davriy   chegarasi   Turkon
xotun   yashab   o’tgan   davr,   ya’ni,   XII   asr   o’rtalaridan   XIII   asrning   30-yillariga
qadar bo’lgan tarixiy davrni o’z ichiga oladi.
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi:   XX   asrdagi   atoqli   tarixchi   olimlardan   biri
Ziyo   Buniyodovning   “Anushtagin   Xorazmshohlar”   asari   Markaziy   osiyo   xalqlari
tarixining   140   yillik   davrini   qamrab   oladi.   Ushbu   asar   Xorazmshohlar   davlati
tashkil   topishining   900   yilligi   munosabati   bilan   yaratilgan   va   u   orqali   Turkon
xotun   haqida   ham   ma’lumot   olishimiz   mumkin.   Anushtegin-Xorazmshoxlar
sulolasi   va   unga   oid   adabiyotlarda   Turkon   xotun   shaxsining   o’rganilishini   arab
manbalarida   ham   ko’rishimiz   mumkin.   Arab   tilidagi   manbalariga   xorazmshohlar
davrida   yaratilgan   manbalar   va   undan   keyingi   davrlarda   yaratilgan   manbalar
kiradi.   Mazkur   manbalarda   Xorazmshohlar   davlatining   iqtisodiy,   siyosiy   tuzumi,
madaniy   rivojlanishi,   hukmdorlar   tarixi,   jumladan,   Turkon   xotun   hayotiga   oid
1
 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.  – T.: Ma’naviyat, 2008. 134-bet.
3 qimmatli   ma’lumotlar   ham   keladi.   Jumladan:   Nizomulmulkning   “Siyosatnoma”
asari, Izzuddin Al-asirning “Al-Komil  fit-tarix” asari, Sadriddin Al-Husayniyning
“Axbor   ad-daulat   as-Saljuqiyya”   kabi   manbalarni   kiritishimiz   mumkin.   XIX
asrdan   boshlab   Rossiya   va   G’arbiy   Yevropalik   olimlar,   jumladan   yurtimiz
tadqiqotchilari   tomonidan   O’rta   Osiyoning   O’rta   asrlar   tarixiga   oid   qo’lyozma
asarlarni   o’rganishni   boshlaganlar.   Ular   qatoriga:   Bosvordning   “Musulmon
sulolalari   tarixi”,   “Turklar:   O’rta   Osiyo   turkiy   xalqlari   tarixidan   ma’ruzalar”   va
“Manbashunoslik   bo’yicha   tadqiqotlar”,   B.B.Bartoldning 2
  “Mo’g’ullar   istilosi
davrida   Turkiston”,   H.Vamberining   “Buxoro   va   Transaksayananing   qadimgi
davrdan   xozirgacha   bo’lgan   tarixi”,   V.V.Radlovning   “Turkiy   shevalar   lug’ati”,
V.P.Vasilevning   “X-XIII   asrlarda   O’rta   Osiyoning   sharqiy   qismi   tarixi:   kidanlar,
jurjitlar   va   mo’g’ullar   haqida   Xitoy   manbalari   ma’lumotlari”     va   boshqalarni
qo’shishimiz   mumkin.   V.V.Grigoryev 3
  ham   bu   borada   katta   ishlarni   amalga
oshirgan va tarixshunoslik sohasi rivojiga hissa qo’shgan qator tadqiqotlar muallifi
hisoblanadi. Ushbu tadqiqotchilar o’z asarlari  bilan O’rta Osiyo tarixshunosligiga
katta xissa qo’shdilar. Bu tadqiqotchilarning bari sharq tillarini yaxshi bilganlar va
ular   asosan   bir   necha   darajali   manbalar   ustida   ish   olib   borganlar   va   ulardan
ko’pchiligi bu sohada birinchilardan bo’lganlar.
Kurs   ishining   maqsadi:   Ushbu   kurs   ishining   maqsadi   Turkon   Xotun   va   u
yashagan   davr   tarixshunosligini   tarixshunoslik   fanining   eng   samarali   va   so’ngi
usullar   yordamida   ochib   berish,   bu   davr   siyosiy   hayotiga   nisbatan   turli   davrlarda
yashab ijod etgan tarixchilar tomonidan amalga oshirilgan ishlarni tahlil va tadqiq
etish   vas   hu   orqali   tarixshunoslik   fanining   rivojiga   yanada   xissa   qo’shishdan
iborat.   XII-XIII   asrlardagi   Anushteginiylar   tarixning   tarixshunosligini   yoritib
2
  V.V.   Bartold   (1869-1930)   rus   va   Sovet   sharqshunosi,   turkolog,   adabiyotshunos,   islomshunos,   tarixchi,
arxivshunos,   filolog,   rus   sharqshunoslik   maktabi   asoschilaridan   biri.   Kitoblari:   “O’rta   Osiyo   tarixi”,   “Islom
madaniyati tarixi”, “Turkiston mo’g’ul istilosiga qadar”, “Turk-mo’g’ul uluslari tarixi” va boshqalar. Aynan Bartold
Xorazmshohlar sulolasini “Eng porloq sulola” deb atagan.
3
 V.V. Grigoryev (1816-1881) sharqshunos, Rossiyada birinchi bo’lib sharq tarixi bo’yicha universitetlarda ma’ruza 
o’qigan. Rus tarixchilari orasida birinchilardan bo’lib O’rta Osiyo tarixini va madaniyatini o’rganishga kirshgan. 
200 taga yaqin asarlar muallifi, ilmiy ishlari orasida saklar, Yunon-Baqtriya podsholigi, arab sayyohi Abu Dulafning
Movoraunnahrga sayohati, Xiva, Buxoro va Qo’qon haqidagi asarlari yuksak qiymatga ega. U o’zining faoliyati 
davomida Rossiyaning siyosatini amalga oshirishga xizmat qilgan.
4 berishda   biroz   e’tibordan   chetda   qolgan   muammolarni   topish   va   uni   tarixchilar
e’tiborigahavola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. 
Kurs   ishining   vazifasi:   Anushteginiylar,   jumladan   Turkon   xotun   hayoti   va
faoliyatini  turli  tuzum va jamiyatlar  nuqtai-nazaridan yoritilganini  o’rganish, turli
g’oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish,
bu   davr   tarixshunosligiga   katta   xissa   qo’shgan   tadqiqotchilar   ishlarini   tahlil
qilishdan iborat.
Kurs   ishining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati:   Kurs   ishining   nazariy   ahamiyati
shundan   iboratki,   Turkon   Xotun   yashagan   davr   O’rta   Osiyo   tarixining   turli
davrlarda   turlicha   nazariyalarga   tayanib   yaratilgan   tadqiqot   ishlarini   tahlil   qilish
orqali   tarixshunoslik   fani   rivojiga   oz   bo’lsada   hissa   qo’shish.   Kurs   ishi   mavzusi
keying   kichik   tadqioqtlar,   jumladan   maqolalar   va   tezislar   uchun   muhim   nazariy
ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqotlarda qo’lga kiritilgan
yutuqlardan   oliy   o’quv   yurtlarining   tarixshunoslik   va   manbashunoslik   yo’nalishi
talabalari uchun qo’shimcha ma’lumot sifatida xizmat qiladi.
Tadqiqot obyekti va predmeti:   Tadqiqotning obektiga O’rta Osiyoning XII-XIII
asrlarda yani, Turkon xotun hayotini aks ettirgan barcha birinchi darajali manbalar
hamda   shu   ushbu   davrda   yashagan   tarixchilarning   voqea   va   hodisaga
yondoshuvlari, mavzuga oid turli hududlar va turlicha davrlarda yaratilgan barcha
tadqiqot ishlari.
Kurs ishining tuzilishi:   Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 a reja, xulosa, foydalanilgan
manba va  adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5 I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol
ad-din Mankburni” asarida Turkon xotun shaxsiyati va siyosiy
nufuzining yoritilishi
Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mankburni”
(Sulton   Jaloliddin   Manguberdi   hayoti   tafsiloti)   asari   arab   tilida   yozilgan   bo’lib,
asarning   to’liq   bo’lmagan   ikkita   qo’lyozmasi   bugungi   kungacha   yetib   kelgan.
Ulardan biri 1260-yilda yozilgan qo’lyozma Parij milliy kutubxonasida, ikkinchisi
esa   Britaniya   muzeyida   saqlanadi.   Bu   asar   haqida   G’arb   tarixiga   ilk   ma’lumotni
XIX asr o’rtalarida K.D’ Osson olib kirgan. Uning 1852-yilda Amsterdamda nashr
etilgan   “Mo’g’ullarning   Chingizxondan   Amir   Temurgacha   bo’lgan   tarixi”   nomli
asarida     bu   haqida   mufassil   ma’lumot   beriladi.Keyinchalik   sharqshunos   olim
Oktav  Udas   ”Siyrat”   ni   fransuz   tiliga  tarjima  qiladi   va  nashr   ettiradi.Bu   asarning
jahon tarixidagi o’rni haqida bir qancha maqolalar yozadi.O.Udas tarjimasi asosida
1914-1916-yillarda   Y.Ziyo   va   A.Tavhid   turk   tiliga   o’girib   nashr   qildiradilar.
“Siyrat”   rus   tiliga   1850-yildan   1900-yilgacha   qisqartirlgan   holda   bir   necha   marta
nashr ettirilgan 4
.
Manbada   Turkon   Xotun   haqida   ko’plab   o’rinlarda   so’z   boradi:   “Turkon   xotun
Bayot   urug’idan   edi.   Bayot   urug’ining   Yemek   qabilasiga   mansub   hisoblanadi.U
ulug’vor   va   aqilli   ayol   edi.Unga   shikoyat   xatlari,   arznomalar   keladigan   bo’lsa,
ularni   sinchkovlik   bilan,   adolat   nuqtai-nazaridan   ko’rib   chiqar   edi   va   jabr
qiluvchining zulmi ostida ezilgan odamtarafini olar edi.Ammo u qotillikni mardlik
nishonasi   deb   bilar   edi.U   mamlakat   uchun   ko’plab   yaxshi   ishlar   qildi.Agar
bularning   barini   birma-bir   sanaydigan,   uning   ulug’vor   ishlarini   ta’kidlab
ko’rsatadigan   bo’lsak   yana   ko’p   qog’ozlarni   qoralashimizga,   ko’p   gapirishimizga
to’g’ri keladi. Uning kotiblari yettida edi. Ularning hammasi mashxur, davlatning
obroli insonlari edi. Agar Turkon xotundan va Sultondan bir xil mazmundagi ikkita
noma keladigan bo’lsa, albatta uning bitilgan muddatiga qaralar edi. Ulardan qaysi
biri   keyin   yozilgan   bo’lsa   mamlakat   ishlarida   asos   qilib   olinar   edi.   Uning
farmonlarining o’ziga xos tug’rosi quyidagicha edi: “Ulug’ Turkon, mo’minlarning
4
 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 14-bet.
6 va   tinchlikning   himoyachisi,   ikki   olam   ayollarining   malikasi”   degan   so’zlardan
iborat   bo’lgan.   Uning   shiori   esa   “Faqatgina   Allohdan   himoya   istayman”   degan
so’lar edi. U bu so’zlarni qalam bilan katta qilib, chiroyli tarzda yozib qo’ygan edi,
uni boshqa odam o’zgartira olmas edi” 5
.
  Chingizxon   elchisi   -   Xojibning   Xorazmga   tashrifi   Sultonning   Jayhun
qirg’oqlaridan   qochishi   habari   bilan   baravar   keldi.   Turkon   xotun   bu   habardan
keyin   vahimaga   tushib   qoldi   va   yaqinlashayotgan   xavfni   o’ylamaslikka   harakat
qildi. U Xorazmda qolish imkoniyati yo’qligini bildi va o’zi bilan olishi  mumkin
bo’lgan   narsalarning   hammasini,   sulton   xotinlarini,   kichik   yoshdagi   bolalarni,
xazinadagi   boyliklarni   olib,   shahar   bilan   hayrlashib,   Xorazmdan   chiqdi.   Uning
xayrlashish   onlarini   ko’rganlarning   ko’zlariga   yosh   keldi.   U   ketishidan   oldin,
asrlar   bo’yi   eslanadigan,   adolatsiz   bir   ishni   qildi.   U   bu   urush   olovi   tezlik   bilan
barxam topadi, uzilgan iplar yana qaytadan ulanadi, qop-qora tun zulmatidan keyin
tong   yana   ziyo   sochadi   deb   o’ylab,   Xorazmda   asirlikda   bo’lgan   hukmdorlarni,
ularning   o’g’illarini,   yuqori   martabali   zotlarni,   oliyjanob   insonlarni   va   ulug’
zotlarni   qatl   qildirdi.   Uning   himoyasida   bo’lgan   bunday   shaxslar   yigirma   ikkita
edi.   Shunday   qilib   u   shaharni   tark   etishni   xohlaganlar   bilan   Xorazmni   tark   etdi.
Odamlar uchun unga hamrohlik qilish qiyin kechdi. Chunki odamlarga o’zi egalik
qilgan   boyliklarining   barchasini   olishga   ruxsat   etilmadi,   ularga   esa   mulklaridan
kechish qiyinchilik tug’dirdi. Shuningdek, u o’zi bilan Yozir hukmdorining o’g’li
Umarxonni   ham   qabatiga   olgan   edi.   Chunki   umamlakatiga   boradigan   barcha
yo’llarni   yaxshi   bilar   edi.   Yozir   huddudiga   yaqinlashgach   esa,   Turkon   xotun
Umarxon sadoqatiga shubha qilib, bizni tashlab ketadi  degan o’y bilan uni qatlga
hukm   etdi.   U   ham   qo’l-oyog’i   bog’lanib   so’yildi.   Oradan   vaqt   o’tgach   Turkon
xotun va hamrohlari qo’ngan qal’a totorlar tomonidan qamalda olindi va shu tariqa
Turkon   xotun   mo’g’ullar   qo’liga   asir   bo’lib   tushdi.   U   Chingizxon   huzuriga   olib
kelinadi.   Tarafdorlari   Jaloliddindan   madad   istashni   taklif   qilsa,   Turkon   xotun
quyidagidek   javob   beradi   “Bunday   gaplarni   bas   qil,   men   qanday   qilib   Oy
chichenning   o’g’li   Jaloliddindan   yordan   so’rab,   uning   oldiga   yuqunib   boraman?
5
 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 182-bet.
7 Menga   Chingizxon   qo’lida   asir   ekanligim,   xo’rlik   va   sharmandalikda   kun
kechirganim, Jaloliddin oldiga qaytishdan ko’ra a’lo” 6
. 
O’sha   paytda   unga   xizmatkorlik   qilgan   shaxsning   ma’lumotiga   ko’ra,   Turkon
xotunning axvoli yomon edi. U Chingizxonning tushlik dasturxoniga borar edi va
yegulik   olar,   bular   unga   bir   necha   kunga   yetar   edi   deydi.   U   sharmandali   va
xorlikda kechgan kunlarida Ilol qal’asida yagona omon qolgan shaxzodani bag’riga
bosish   bilan   ovunar   edi   ammo   bir   kuni   Chingizxonning   sarxanglaridan   biri   uni
qo’lidan   tortib   olib   ketti,   shundan   keyin   u   shaxzodani   qayta   ko’rmagan.   Bola
Chingizxon   huzuriga   olib   borilgan   bo’g’ib   o’ldirishga   amr   qilingan.   Shu   tariqa
Turkon xotun bu olamda hukmdorlarning farzandlarini qirg’in qilib nimaiki qilgan
bo’lsa, shunga yarasha o’z jazosini oldi. Undan keying ma’lumotlar asar muallifiga
ma’lum emasligini aytib o’tadi 7
.
6
 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999.  58- bet .
7
 Григорьев В.В. Мавараннах p е по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874.  C. 156.
8 I.2. Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi Jahongusho” asarida
Turkon Xotun haqida ma’lumotlar
Markaziy Osiyo tarixining qonli sahifalaridan bo’lgan mo’g’ul istilosi davri haqida
sanoqli   manbalar   mavjud.   Bu   davr   hayotini   aks   ettirgan   yuksak   qiymatga   ega
asarlar   qatorida   Atomalik   Juvayniyning   “Tarixi   jahongusho”   asari   ham   tilga
olinadi va keyingi davrlarda yaratilgan asarlarga birlamchi hujjat bo’lib kelmoqda 8
.
Ushbu   asarda   biz   Turkon   xotun   haqida   ham   ba’zi   qiziqarli   ma’lumotlarni
uchratamiz   va   ular   quyidagilar:   Turkon   xotun   asli   “qang’li”   nomi   berilgan   turk
qabilasidan edi.  Bu qabila ga mansublar Turkon tomonidan doimiy himoya qilinar
va boshqaruvda kuch sohibi edilar. “Ajamiylar” ham deyilgan bu odamlar yomon
tabiatli va marhamatsiz edilar.  Ular qayerga borsalar, o’sha yerni xarob qilardilar,
xalq   ularni   ko’rganida   qochishga   yo’l   izlardi.   Ularning   xalqqa   ravo   ko’rganlari
faqat   aziyat   va   zulm,   bu   esa   Sulton   davlati   asoslarini   shiddatli   tarzda   larzaga
keltirgan sabablardan biri edi. U “Bir qavm borki, ular besh vaqt namozni ortiqcha
deb   uylaydi   va   harami   sharifda   xojilar   qonini   to’kishni   ma’qul   deb   biladilar”.
Turkon  xotunning   alohida  bir   saroyi,   o’ziga  tegishli   bir   davlat   arkoni,  o’ziga  xos
mol-mulk   va   yerlari   bor   edi.     Bulardan   tashqari   uning   so’zi   Sulton   va   uning
yaqinlari   tomonidan   tinglanar,   Sulton   xazinasini   xoxlaganich   sarflay   olardi.
Turkon   xotunning   tez-tez   yashirin   vaqtichog’lik   ziyofatlari   tashkil   qilganligini
aytadilar.   Shu   bilan   birga   u   davlat   sohibi   bo’lgan   bir   qancha   xonadonga   mansub
shaxslarni yo’q qildirgan edi.  Yangi bir mamlakat fath etilganidan so’ng u yerning
boshqaruvchilari garov sifatida Xorazmga keltirilar, Turkon xotun ulardan o’g’liga
biror aziyat yetmasin, deb hammasini o’ldirtirib, daryoga otib yuborardi. Bu qabih
amallarni   qilayotganida   Alloh   Odam   o’g’lining   qilgan   ishlari   jazosi   va   mukofoti
faqat   bu   dunyoda   emas,   balki   narigi   dunyoda   berilishidan   xabari   yo’q   edi.Sulton
onasi   va   haramini   Mozandoronga   olib   ketib,   u   yerning   qal’asiga   bekitish   uchun
Xorazmga   odamlarini   yubordi.Turkon   xotun   o’g’lining   buyrug’iga   ko’ra   harakat
qildi.Sulton  haramini   olib ketayotganida  askarlarni   Xorazmda  qoldirishdi.Harakat
paytida asir qilib olinganlar shohlarini buyrug’i bilan, Jayhun daryosiga cho’ktirib
8
 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 5-bet.
9 yuborganidan   so’ng   bolalari,   nevaralari,   yaqinlari   va   xazinasi   bilan   vazir
Nosiriddinning   kuzatuvida   Dehiston   ustidan   Mozandoronga   tomon   harakat
qildi.Mozandaronga kelgan Sulton u yerni ham ishonchli  deb hisoblamay  Turkon
va boshqa haram a’zolarini Jurjon va Ilol qal’asiga yubordi.  Sulton ketidan ta’qib
qilib   Mozandoronga   kelgan   Subutoy   eslatilgan   qal’aalarni   qamal   qilish   uchun
askar   chaqirdi.  Taqdirni   qarangki,  yomg’ir  bulutlari  o’z  yuklarini   yuklaydigan  va
o’sha   paytgacha   hech   kim   suv   tanqisligini   ko’rmagan   Ilol   qal’asi   qurshovga
olingan   vaqtda   yomg’ir   ham   ularga   dushmanlik   qilib,   yog’may   qo’ydi.   Chunki
omad, baxt o’sha kundan beri ularning tark etgan edi.  O’n besh kundan so’ng suv
tugagach,   og’ir   axvolda   qolgan   Turkon   xotun   boshqa   haram   a’zolari   bilan   vazir
Nosiriddin   bilan   mashvarat   kengashini   o’tkazdilar.     Ular   qal’aning   tubiga   borgan
vaqtda ob-havo yuzini norozi ohangda bujmaytirib, qovogini osib, yashin yuklaydi,
chaqib yig’lay boshladi 9
.
  Mo’g’ul   askarlari   Turkon   xotunni   o’g’illari,   qizlari   va   Nosiriddin   bilan   birga
Tolikonda turgan Chingizxon yoniga olib bordilar. Hijriy 618, milodiy 1221-1222
yil Chingizxon buyrug’iga ko’ra, Nosiriddinni qiynab o’ldirdilar. Sultonning o’g’il
farzandlaridan birontasini  ham  tirik qoldirmadi. Tirik Kolgan Turkon, Sultonning
qizlari,   singillari   va   ayollariga   Chingizxon   buyrug’i   bilan   Sultondan   va   uning
mamlakatidan   ayrilgani   uchun   dod-faryod   qilib,   yig’latdilar.   Avvalroq   aytib
o’tganimizdek,   Sultonning   daryodan   qochib   qutilgan,   o’z   oldingi   vaqtidagi
o’lkalariga qaytgan mog’ullar Sulton haramini ham o’zlari bilan birga olib ketgan
edilar. Qoraqurumga olib ketilgan Turkon xotun u yerda bir necha yil baxtsiz hayot
kechirdi   va   hijriy   630-yil,   milodiy   1232-1233-yillar   oralig’ida   vafot   etdi.
Chingizxon   uning   qizlaridan   ikkitasini   Chig’atoyga   taqdim   qildi.   Chig’atoy
ularningning birini Shahar cho’risi qilib, boshqa birini esa vaziri Kutbiddin Xabash
Amidga   berdi.   Boshqa   Shahzodalar   chekiga   tushgan   qizlaridan   birini   ham   Amid
xojibga   berdilar.   Ulardan   boshqa   Sulton   Jaloliddin   haramiga   mansub
bo’lganTurkon   ismli   ikki   yosh   bir   qizcha   ham   asirlikka   tushgan   edi.   Va   u   ham
xoqonga   yuboriladi.   Xoqonning   amriga   ko’ra,   uni   saroyda   tarbiyaladilar   jahon
9
 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 56-bet.
10 shahzodasi Xulogu G’arb o’lkalariga boshqaruvchi bo’lib ketayotganida Turkonni
o’ziga loyiq bir inson bilan turmush qurish uchun Xuloguga berdilar. Xulogu esa
unga   juda   qiymatli   kelin   sarpolarini   berib   1257-1258   yilda   mo’g’ul   davlatiga
qilgan   munosib   xizmatlari   tufayli   mas’ul   boshqaruvchis-o’g’li   Malik   Solihga
shariat hukmlariga ko’ra nikohlab bergan 10
.
10
 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 231-bet.
11 II.1. Ziyo Buniyatovning Anushtegin Xorazmshohlar davlati asarida
Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar
XX   asrdagi   atoqli   tarixchi   olimlardan   biri,   akademik   Ziyo   Buniyodovning
qalamiga mansub ushbu kitob Markaziy Osiyo xalqlari tarixining 140 yillik davrini
ya’ni,   1097-1231-yillarni   qamrab   oladi.   Movoraunnahrda   vujudga   kelib,   Buyuk
Saljuqiylar davlatini va Bag’dod xalifaligini larzaga solgan, bosqinchi qoraxitoylar
davlatini   tor-mor   keltirgan,   so’ngi   g’aznaviylarni   ham   o’ziga   bo’ysundirgan,
markazi   Xorazm   bo’lgan   qudratli   davlatimiz   tarixi,   siyosiy-iqtisodiy   tuzumi,
yuksak   madaniyati   bu   kitobda   ishonchli,   asl   manbalar   asosida   yoritib   beriladi.
MAzkur   noyob   kitob   bizning   tariximiz   haqida   bo’lib,   uni   o’zbekchada   nashr
ettirish vatanparvar ziyolilar va yoshlarning orzusi bo’lib kelgan edi. Va bu kitob
Xorazmshohlar   davlati   tashkil   topganining   900   yilligi   munosabati   bilan   nashr
ettirilgan 11
.
“Alovuddin   Muhammad   qoraxitoylar   bilan   muvaffaqiyatli   kurashib,   g’alaba
qozongandan   so’ng,   o’zini   “Ikkinchi   Iskandar”   deb   e’lon   qiladi.   Ayrim
ma’lumotlarga ko’ra, shohga tobe bo’lgan yigirma yettida mamlakatning hokimlari
yoki   bu   mamlakatlarning   garov   tarzida   yuborilgan   o’g’illari   Muhammadning
saroyi qoshida tilla nog’ora chalganlar. Shunday bo’lsada, feodal monarxiyaga xos
ichki   ziddiyatlar,   ayniqsa,   saroydagi   va   uning   atrofidagi   nizolar   bu   yerda   ham
mavjud   edi.   Mo’g’ullar   istilosi   arafasida   Xorazmda   aslida   ikki   hokimyatchilik
ya’ni diarxiya hukm surayotgan edi. Butun mamlakatda hukmdor sulton Alovuddin
Muhammad   hisoblansada,   ichki   va   tashqi   siyosatni   olib   borishda   ikkinchi   hokim
shohning   onasi   Turkon   xotun   hisoblangan.   Aslida   Xorazmshoh   onasining   to’liq
itoatida edi” 12
.
  Xorazmshoh   hattoki   ayrim   masalalarni   hal   qilishda   birinchi   bo’lgan,   sultonning
bazi   farmon   va   buyruqlarini   inkor   etgan   va   o’z   nomidan   farmonlar   chiqarib,
istagan   masalani   hal   qilish   qudratiga   ega   bo’lgan.   Shoh   hech   vaqt   e’tiroz
bildirmagan,   chunki   bir   tomondan   ona   hurmati,   ikkinchitomondan   Turkon   xotun
11
  Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 17-bet.
12
 O’sha asar. 159-bet.
12 tarafdorlari   uning   urug’idan   chiqqan   turk   amirlari   ko’pchilikni   tashkil   etgan.
Zamondoshlarining   ta’rificha,   Turkon   xotun   “Xudovandi-jahon”,   yani   “Jahon
hokimi”, deb nom qozongan, farmon chiqara olgan, o’zining tug’rusi-muxriga ega
bo’lgan.   Uni   “Ismat   ad-dunyo   va   ad-din   ulug’   Turkon   Malika   niso   al-alamiyn”,
yani   “Ulug’   Turkon   dunyo   va   dinning   homiysi,   ikki   dunyodagiayollarning
malikasi”, deb ulug’laganlar. U o’ziga “Faqat Alloh mening madadkorim”, degan
so’zlarni   shior   qilib   olgan.   Turkon   xotun   poytaxy   Urganchda   istiqomat   qilgan,
o’zining   maxsus   ko’shki   va   ikkita   mulkiga   ega   bo’lgan,   shoh   o’g’li   esa
Samarqandga ko’chib, shu yerda istiqomat qilgan. Malika faqatgina sulton ustidan
hukmronlik qilibgina qolmay, balki moliya masalalariga ham aralashib xo’jayinlik
qilgan,   oliy   amirlar   va   amaldorlarga   hukmini   o’tkazgan.   Turkon   xotun   xatto   taxt
merosxo’rini   ham   o’zi   belgilagan.   Bunday   holatlar,   shubhasiz,   Xorazm   davlatini
kuchsizlantirib, uni inqirozli vaziyatga olib kirgan 13
.
Xorazm   hukmdorining   katta   xatosi   Chingizxon   tomonidan   savdo-sotiq
masalalarida   ittifoq   uchun   cho’zilgan   qo’lni   rad   qilishi   edi.   U   mo’g’ul   podshosi
bilan dastlabki  paytlarda  yaxshi   munosabatda  bo’lib, o’zaro elchi   va savdogarlar,
qiymati   yuqori   sovg’a   salomlar   almashishgan.   Ammo   1218-yilning   oxirlaridan
boshlab   aloqalar   buzila   boshlaydi,   Xorazm   lashkarlari   va   mo’g’ul   otryadlari
orasida birinchi harbiy to’qnashuv yuz beradi. Merkitlargaqarshi  urushga chiqqan
Chingizning o’g’li Jo’ji lashkarlar.  Turkon xotun asli “Qang’li” nomi berilgan turk
qabilasidan   edi.   Bu   qabilaga   mansublar   Turkon   tomonidan   doimo   himoya   qilinar
va   boshqaruvda   so‘z   sohibi   edilar.   “Ajamiylar”   ham   deyilgan   bu   odamlar   qo’pol
tabiatli va marhamatsiz edilar. Ular qayerga borsalar, o’sha yerni xarob qilardilar,
xalq ularni ko’rgan paytda qochishga yo’l izlardi. Ularning xalqqa ravo ko’rganlari
bu   aziyat   va   zulm,   Sulton   davlati   asoslarini   shiddatli   tarzda   larzaga   keltirgan
muhim omillardan biri edi 14
. 
Sulton   Muhammadning   farmoni   onasi   tomonidan   muhokama   qilinmasdan   rad
etilgan paytlar ham ko’p bo‘lgan. Uning o’z shaxsiy “Devon al-insho”si bo’lgan va
13
  Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 165-bet.
14
  O ’ sha   asar .  166-bet.
13 mamlakat   ishlarini   mustaqil   hal   qilgan.   Juvayniyning   aytishicha,   Turkon   Xotun
Gurganch   (Urganch)ni   o’ziga   poytaxt   qilib   tanlagan   edi.   Uning   o’z   saroyi,   o’z
mulki   bor   edi.   Turkon   xotunning   alohida   bir   saroyi,   o’g’liga   bog’liq   bir   davlat
arkoni,   o’ziga   xos   mol-mulk   va   yerlari   bor   edi.   Bulardan   tashqari,   uning   so’zi
Sulton   va   uning   yaqinlari   tomonidan   tinglanar,   Sulton   xazinasini   u   xohlaganicha
sarflay   olardi.   Turkon   xotunning   tez-tez   yashirin   vaqtichog’lik   ziyofatlar   tashkil
qilganligini   aytadilar.   Shu   bilan   birga,   u   davlat   sohibi   bo’lgan   bir   qancha
xonadonga   mansub   shaxslarni   yo’q   qildirgan   edi.   Yangi   bir   mamlakat   fath
etilganidan   so’ng   u   yerning   boshqaruvchilari   garov   sifatida   Xorazmga   keltirilgan
paytda   Turkon   xotun   ulardan   o’g’liga   biror   aziyat   yetmasin,   deb   ularning
hammasini   o’ldirtirib,   daryoga   otib   yuboradi.   Sulton   onasi   va   haramini
Mozandaronga   olib   ketib   (mo’g’ullar   hujumi   davri   haqida   gap   ketmoqda),   u
yerning qal’asiga bekitish uchun Xorazmga odamlarini yubordi 15
.
  Turkon xotun o’g’lining buyrug’iga ko’ra harakat qildi. Sulton oilasi va haramini
olib   ketayotganida   askarlarni   Xorazmda   qoldirishdi.   Harakat   paytida   asir   qilib
olingan   turli   mamlakatlarning   podshohlarini   buyruq   bilan,   Jayhun   daryosiga
cho’ktirib yuborganidan so’ng bolalari, nevaralari, yaqinlari va xazinasi bilan vazir
Nosiriddinning   kuzatuvida   Dehiston   ustidan   Mozandaronga   tomon   harakat   qildi.
Mozandaronga   kelgan   Sulton   u   yerni   ham   ishonchli   deb   hisoblamay   Turkon   va
boshqa haram a’zolarini Lorijon (Tehrondan 50 mil shimoli  sharqdagi nohiya) va
Ilol   (Tejen   irmog‘idagi   hudud)   qal’asiga   yubordi.   Sulton   ketidan   ta’qib   qilib
Mozandaronga   kelgan   Subutoy   eslatilgan   qal’alarni   qamal   qilish   uchun   askar
chaqirdi. Taqdirni qarangki, yomg‘ir bulutlari o‘z yuklarini ustiga to’kkan va o’sha
paytgacha   hech   kim   suv   tanqisligini   ko’rmagan   Ilol   qal’asi   qurshovga   olingan
vaqtda   yomg’ir   ham   ularga   dushmanlik   qilib,   yog’may   qo’ydi.   O’n   besh   kundan
so’ng   suv   tugagach,   og’ir   ahvolda   qolgan   Turkon   xotun   boshqa   haram   a’zolari
bilan va vazir Nosiriddin bilan pastga tushdi. Ular qal’aning tubiga borgan vaqtda
ob-havo   yuzini   norozi   ohangda   bujmaytirib,   qovog’ini   osib,   yashin   ustiga   yashin
chaqib   yig’lay   boshladi.   Mo’g’ul   askarlari   Turkon   xotunni   o’g’illari,   qizlari   va
15
 Григорьев В.В. Мавараннах p е по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874.  C . 256.
14 Nosiriddin   bilan   birga   Toliqonda   turgan   Chingizxon   yoniga   olib   bordilar.1221–
1222-yili   Chingizxon   buyrug’iga   ko’ra,   Nosiriddinni   qiynab   o’ldirdilar 16
.
Sultonning   o’g’il   farzandlaridan   birontasini   ham   tirik   qoldirmadi.   Tirik   qolgan
Turkon,   Sultonning   qizlari,   singillari   va   ayollariga   Chingizxon   buyrug’i   bilan
Sultondan   va   uning   mamlakatidan   ayrilgani   uchun   dod-faryod   qilib,   yig’latdilar.
Chingizxonning “Yasoq” qonunida ayollarni o’ldirish taqiqlangan, chunki ular kim
bo’lishidan   qat’iy   nazar,   insoniyatni   davom   ettiruvchilar,   deb   hisoblangan.
Qoraqurum   (Chingizxon   davlati   poytaxti)   ga   olib   ketilgan   Turkon   xotun   u   yerda
bir   necha   yil   baxtsiz   hayot   kechirdi   va   1233-yilda   vafot   etdi.   Chingizxon   uning
qizlaridan   ikkitasini   Chig’atoyga   taqdim   qildi.   Chig’atoy   ularning   birini   o’zining
cho’risi   qilib,   boshqa   birini   esa   vaziri   Qutbiddin   Habash   Amidga   berdi.   Boshqa
shahzodalar chekiga tushgan qizlaridan birini Amid hojibga berdilar 17
.
Turkon   xotun   1220-yili   Ilol   qal asida   mo’g’ullarga   asir   tushadi   va   xizmatkorlariʼ
bilan birgalikda Toliqonda turgan Chingizxon huzuriga yetkaziladi. Asirlar safida
bo’lgan   vazir   Malik   Nosiruddin   Hazoraspiy   qattiq   qiynoklarga   solinadi   va
sultonning farzandlari qatori qatl etiladi. Mo’g’uliston tomon otlangan Chingizxon
bir   necha   kun   Samarqandda   to’xtashga   qaror   qiladi   hamda   Turkon   xotun   va
sultonning   omon   qolgan   xotinlariga   xorazmshoxlar   saltanati   uchun   aza   ochish,
ya’ni   mo’g’ul   askarlari   oldiga   chiqib   baland   ovoz   bilan   yig’lashni   buyuradi.
Chingizxon   ko’rsatmasiga   binoan,   Qoraqurumga   keltirilgan   Turkon   xotun
qashshoqlikda umr kechiradi va shu yerda vafot etadi 18
.
Anushteginiy   Xorazmshohlar   davlati   (1097-1231)   nafaqat   Xorazm,   balki   Dashti
Qipchoqning   janubi,   Sharqiy   Turkiston,   O’rta   Osiyo,   Yaqin   va   O’rta   Sharq
davlatlarini   birlashtirgan   buyuk   saltanat   bo’lgan.   Xorazmshoh   Takesh   qipchoqlar
bilan ittifoqqa kirib, ularni o’ziga og dirish niyatida qipchoq xoni Jonkishining qizi	
ʻ
Turkon Xotunga uylanadi. Bayot urug’idan bo lgan Turkon Xotun Xorazmga turk	
ʻ
16
  Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54-bet.
17
  Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 167-bet.
18
 Murtazayev R. O`zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 221-bet.
15 qabilalari (uraniylar, qarluqlar, ug’roqlar, xalaj qabilalari)ni olib keladi va ularning
qudratli homiysiga aylanadi 19
.
19
  Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 122-bet.
16 II.2. Turkon xotun shaxsiyati haqidagi ma’lumotlar Iso Jabborovning “Buyuk
Xorazmshohlar davlati” asarida
Har bir xalq o’zining o’tmishini bilishga intiladi, boy tarixiy merosi va unutilmas
sanalari,   buyuk   siymolari   va   jasur   sarkardalari   bilan   g’ururlanadi.   Iso   Jabborov
yaratgan ushbu  asar  ham   aynan  shu  tarixiy  davr   hamda  uning mashxur   siymolari
va   voqealarini   o’zining   Buyuk   Xorazmshohlar   davlati-qadimiy   tarix   sahifalari
asarida yoritib beradi. Asar Sharq nashriyotida 1999-yilda nashr etilgan va undan
quyidagi   ma’lumotlarni   kurs   ishida   keltirib   o’tamiz:   Xijriy   596-yil   20-shavvol
(1200   yil   3   avgust)da   Gurganj   aholisi,   davlat   ayonlari   va   amirlari   ishtirokida
Xorazmshohlar   davlati   taxtiga   Takish   va   Turkon   Xotun   o’g’li   Qutbiddin
Muhammad   o’tirdi   va   u   otasining   Alouddin   laqabini   qabul   qildi.   Keyinroq   esa
Sanjar   ikkinchi   nomini   oldi.   Davlat   o’z   davrining   eng   buyuk   saltanatlaridan   biri
bo’lishiga qaramay, feudal monarxiyaga xos ichkiziddiyatlar, ayniqsa saroydagi va
uning   atrofidagi   nizolar   bu   yerda   ham   bore   di.   Mo’g’ullar   istilosi   arafasida
Xorazmda asli ikki hokimyatchilik mavjud edi. Butun mamlakatda shoh va sulton
nomlari   bilan   ataluvchi   Alovuddin   Muhammad   hisoblansada,   ichki   a   tashqi
siyosatni   olib   borishda   ikkinchi   hukmdor   shohning   onasi   Turkon   xotun
hisoblangan.   U   xattoki   ayrim   masalalarni   hal   qilshda   birinchi   o‘rinda   bo’lgan,
sultonning   ba’zi   farmon   va   buyruqlarini   inkor   etgan   va   o’z   nomidan   farmonlar
chiqarib   istagan   masalalarni   hal   qilish   qudratiga   ega   bo’lgan.   Shoh   hech   vaqt
e’tiroz   bildirmagan,   chuki   bir   tomondan   ona   hurmati,   ikkinchi   tomondan   Turkon
xotunning   tarafdorlari   uning   urug’idan   chiqqan   turk   amirlari   ko’pchilikni   tashkil
etgan.   Zamondoshlarining   tarificha,   Turkon   xotun   “Xudovandi   Jahon”,   ya’ni,
“Jahon   hokimi”,   deb   nom   qozongan,   farmonlar   chiqara   olgan,   o’zining   tugrusi
ya’ni,muxriga   ega   bo’lgan.   Uni   “Ismat   ad-Dunyo   va-d-Din   ulug’   Turkon   Malika
niso al-olamiyn”, yani  “Ulug’  Turkon dunyo va dinning homiysi, ikki  dunyodagi
ayollarning   malikasi”,   deb   ulug’laganlar.   U   o’ziga   “Faqat   Alloh   mening
madadkorim”,   degan   so’zlarni   bosh   shior   qilib   olgan.   Turkon   xotun   poytaxt
Urganchda   istiqomat   qilgan,   ozining   maxsus   ko’shki   va   ikkita   mulkiga   ega
bo’lgan,   shoh   o’g’li   esa   Samarqandga   ko’chib,   shu   yerdan   hukmronlik   qilgan.
17 Malika   nafaqat   sulton   ustidan   hukmronlik   qilibgina   qolmay,   moliya   masalalariga
ham   aralashib   xo’jayinlik   qilgan,   oliy   amirva   amaldorlarga   hukmini   o’tkazgan.
Turkon   xotun   hatto   taxt   merosxo’rini   ‘zi   belgilagan.   Bunday   holat   shubhasiz,
Xorazm   davlatini   bo’shashtirishga   va   uning   inqirozini   kuchayishiga   olib   kelgan.
Xorazm   shohining   katta   xatosi   chingiz   tomonidan   savdo-sotiq   masalalarida
cho’zilgan   qo’lga   rad   javobini   bergani   edi.   U   mo’g’ul   podshosi   bilan   dastlabki
davrlarda   yaxshi   munosabatda   bo’lib,   o’zaro   elchi   va   savdogarlar,   boy   sovg’a-
salomlar   alishishgan.Ammo,   1218-yilda   n   boshlab   aloqalar   buzila   boshladi,
xorazm  lashkarlari bilan mo’g’ul lashkarlari orasida birinchi harbiy to’qnashuvlar
ro’y berdi 20
.
Manbalarda asosan Turkon Xotun haqida quyidagicha tavsif qoldirgan: “Yuqorida
aytib   o tilgan   Turkon   Xotun   Bayavut   toifasidan   bo’lib,   yemak   urug’iningʻ
shoxobchasidandir.   Qachonki,   uning   mavqei   mustahkamlangandan   so’ng
«Xudovandi   Jahon”,   ya ni   butun   dunyo   hukmdori   laqabini   olgan   edi.   U   turkiy	
ʼ
hukmdorlardan   Jonkishining   qizi   bo’lib,   El-Arslonning   o’g’li   Takish   unga
uylanadi.   Takish   o’lgandan   so’ng   davlat   tepasiga   kelgan   o’g’li   Alouddin
Muhammad Xorazmshoh davrida onasi Turkon Xotunning obrusi ko’tarilib, davlat
ishlarini   ham   boshqargan”.   Hatto   Xorazmshoh   Muhammad   mastligida   onasi
Turkon   Xotunning   xiyonati   tufayli   shayx   Najmiddin   Kubroning   shogirdi   shayx
Majididdin Bag’dodiyni qatl qilish haqida farmon ham beradi. Bag’dodiyning qatl
qildirilishi   din   ulamolarini   Muhammaddan   ixlosini   qaytargan   edi.   Turkon
Xotunning bunday nodonligi Xorazmshohlar davlatiga sonsiz kulfatlar keltirdi 21
.
Nasaviyning   guvohlik   berishicha,   makkor   Turkon   Xotun   o’g’liga   shu   daraja   o’z
ta’sirini   o’tkazganki,   natijada   Xorazmshoh   Muhammad   mamlakat   ichkarisidagina
emas, balki xalqaro maydonda ham Xorazmning yagona hukmdori sifatidagi rolini
boy berdi. Bundan tashqari, katta qudratga ega bo’lgan sarkardalarining ko’pchiligi
qipchoqlardan   bo’lgani   bois,   hukmdor   onasiga   yon   berishga   majbur   edi.   “Agar
malikadan   va   sultondan   bir   ish   haqida   ikkita   ko’rsatma   kelsa,   u   holda   ularning
sanasiga   qarar   edilar   va   barcha   mamlakatlarda   keyingi   sanaga   amal   qilardilar...”.
20
 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet.
21
 O’sha asar. 121-bet.
18 Turkon Xotun “Jahon hokimi” laqabiga ham ega edi, uning farmonlaridagi shaxsiy
muhri - tug’risida: “Ismat ud-dunyo vad-din Ulug’ Turkon malika niso al-olamiyn”
(Dunyo   va   uning   pokdomoni,   Ulug’   Turkon,   olam   ayollarining   malikasi)   deb
bitilgan   edi.   U   “I tasamtu   billahi”   -   “Faqat   Allohdan   himoya   kutaman”   deyilganʼ
so zlarni bosh shior qilib olgan. U o’z shiorini o’g’li shiorining yoniga qo’yar edi	
ʻ 22
.
Xorazmshohlar   davlatida   mo’g’ullar   bosqini   arafasida   bir   mamlakatda   ikkita
paytaxt - Gurganj va Samarqand, ikkita hukmdor - Turkon Xotun va Xorazmshoh
Alouddin   Muhammad   bor   edi.   Gurganj   shahrida   Turkon   Xotunning
qarindoshlaridan sultonning turkiy qo’shiniga tegishli  nufuzli  ayonlargina boshliq
o rnida   edilar,   jumladan,   Xumor   Ag’u   -   hojib   sipohsolor   (lashkarboshi),   Buka
ʻ
Pahlavon, Ali Marg ini va boshqalar. Xorazmshoh 1216 -yilda onasining shayxini	
ʻ
qatl   qildirgandi.   Ona-o g il   raqobati   davlatni   ich-ichidan   nuratmoqda   edi.	
ʻ ʻ
Sultonning xalifa nomini xutbada zikr etmaslik to g risidagi farmoniga faqat Marv,	
ʻ ʻ
Balx,   Buxoro   va   Saraxsda   amal   qilinar,   Samarqand,   Hirot   va   Xorazmda   esa
aksincha edi 23
. 
Mahalliy an analarning kuchli ekanligi, Turkon Xotunning va uning ta siri ostidagi	
ʼ ʼ
xonlar   va   ulamolarning   Sulton   Muhammad   hukmronligi   davrida   davlatchiliqda
o ziga   xos   ikki   hokimiyatchilikning   yuzaga   kelishida   saljuqiylarning   bosh   vaziri	
ʻ
mashhur Nizomul-mulk (1018-1092) ishora etganidek, “Qachonki podshohlik ishi
ayollar   va   go daklar   qo liga   o tsa,   bilginki,   podshohlik   o sha   xonadonni   tark	
ʻ ʻ ʻ ʻ
etgay” 24
.
Amirlar,   harbiylar   iloji   boricha   o z   mavqelarini   qanday   bo lmasin   mustahkamlab	
ʻ ʻ
borishga harakat qilganlar. Xorazm poytaxtini qamal etgan Chingizxon lash-karlari
turli   nayranglar   bilan   shohning   onasi   Turkon   Xotunni   taslim   bo lishini   talab	
ʻ
qilishgan.   Urganjdagi   qo shin   va   aholisi   mudofaa   kuchiga   ega   bo lsa-da,   Turkon	
ʻ ʻ
Xotun Vatanni dushmanga. tashlab qochgan o’g’li Muhammaddan keyin vahimaga
tushadi. Samarqand taslim bo’lgandan so’ng, Chingizxon Xorazmshohning qo’shin
22
 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 124-bet.
23
  Gurbuz   M.   Xorazmshohlarda   davlat   tashkilotlari,   iqtisodiy   va  madaniy   hayot   /   tarjimon  N.   Rahim.  –   Urganch:
Ogahiy, 2022. 304-bet.
24
 Nizomulmulk Siyosatnoma. – T.: Yangi asr avlodi, 2008. 210-bet.
19 to’plab, qarshilik ko’rsatishiga yo’l bermaslik va o’zini qo lga tushirish maqsadida,ʻ
sarkardalari Jebe no yon va Subedey no yonni taxminan 20 minglik qo shin bilan	
ʻ ʻ ʻ
Sulton   ketidan   jo natdi.   Mo g ullarning   ta qibiga   uchragan   Xorazmshoh   Xuroson	
ʻ ʻ ʻ ʼ
va   Eron   orqali   o tib   Kaspiy   dengazidagi   orollardan   biriga   kelib   qoladi.   Bor-
ʻ
budidan   mosuvo   bo lib,   g am-alam   ostida   og ir   kasallikka   chalingan   Sulton	
ʻ ʻ ʻ
Alouddin   onasi   Turkon   Xotunning   mo g ullarga   asir   tushganini   eshitib   valiahd	
ʻ ʻ
tayinlash borasida burungi farmonini bekor qilib, Jaloliddinni taxt vorisi deb e lon	
ʼ
qilgan edi 25
.
1220   yili   Xorazm   mo g ullar   tomonidan   istilo   qilingach,   Sulton   Alouddin   Xazar	
ʻ ʻ
dengizidagi Abiskin orollaridan biriga qochishga majbur bo ldi. Shoh xotinlari va	
ʻ
farzandlari xazinadagi boyliklar va boshqa qimmatbaho buyumlarini olib shaharni
tark   etadi.   Berahm   malika   esa   shaharda   qolgan   barcha   sultonlar,   hokimlar   va
ularning o g illarini, jami 26 kishini qatl qildirgan, ya ni Amudaryoga cho ktirgan.	
ʻ ʻ ʼ ʻ
Bunday   sharmandalik   Turkon   Xotundan   ko p   tarafdorlarini   yuz   o girtirgan.   U	
ʻ ʻ
faqat o z xizmatkorlari, vazir Muhammad Solih hamda yo l ko rsatuvchi Umarxon	
ʻ ʻ ʻ
hamrohligida   qochib   ketgan.   Noshukr   malika   Ilol   shahri   Mozandaronga   yetgach,
yo lboshlovchini   ham   qatl   qildiradi.   Chingiz   lashkarlari   Turkon   Xotun   izidan	
ʻ
borib,   Ilol   shahrini   qamal   qilib,   ko p   o tmay   uni   ham   bosib   oladi.   Malika	
ʻ ʻ
Xorazmshohning   butun   harami,   bolalari   bilan   asirga   tushadi.   Mo g ullar   shoh	
ʻ ʻ
bolalarini   o ldirib,   haram   ayollarini   xotin   qilib   oladilar,   Turkon   Xotun   esa	
ʻ
Chingizxon   qarorgohiga   jo natiladi.   Turkon   Xotunning   asirlikdagi   ahvoli   juda	
ʻ
ayanchli edi, u Chingizxonning dasturxonida qolgan sarqiti bilan ovqatlanardi. Bir
paytlar har qanday farmoyishi darhol bajarilgan malikai jahon Turkon Xotun 1233
yili   xoru   zorlikda   vafot   etadi.   Xorazmshoh   Takashning   eng   katta   xatolaridan   biri
bu   o’z   xotini   mansub   bo’lgan   qipchoqlar   urug’iga   katta   erkinliklar   bergani   edi.
Ularni   doim   hukmdor   sifatida   qo’llab-quvvatladi.   Natijada,   Turkon   xotunning
mamlakat   ichki   ishlariga   aralashuvi   Xorazmshohlar   davlatida   ichki   nizo   va
inqirozli   holatni   yanada   kuchaytirgan   omilllardan   biri   bo’ldi.   Takashning
o’limidan   keyin   taxtga   uning   o’g’li   Alovuddin   Muhammad   o’tiradi   (1200-
25
 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet.
20 1220).1203-yilda   Alovuddin   Muhammad   qoraxitoylar   ko’magi   bilan   Xurosonni
to’liq egallab oldi.Qator katta-katta hududlarda o’z hokimyatini o’rnatishda davom
etdi.Natijada,   Alovuddin   Muhammad   davrida   Xorazmshohlar   saltanati   hududi
benihoya kattalashdi 26
.
Sulton onasi bo’lmish, o’ziga “Xudovandayi-jahon, dunyo va din sahovatpeshvosi
Ulug’   Turkon-ikki   dunyo   ayollari   malikasi   (Ismat   ad-dunyo   va   ad-din   Ulug’
Turkon) kabi unvonlarni qabul qilib olgan Turkon Xotun qipchoq xoni Jonkishning
qizi   edi   va   davlatdagi   siyosiy   nufuzidan   kelib   chiqib,   o’g’li   Alovuddin
Muhammadning   harbiy   yurishlari   zafarli   bo’lishini   ta’minlab   turdi.Xorazmshoh
Turkon   xotun   qo’llab-quvvatlashi   va   harbiy   ko’magi   natijasida   o’z   hokimyatini
mustahkamlab   olishga,   zafarli   yurishlar   qilishga   muvaffaq   bo’lgan.   Misol
tariqasida:1203-yilda   G’ur   davlati,   1204-yilda   Hirot,   1207-yilda   Buxoro
hududlarini qo’lga kiritgan 27
.
26
 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 109-bet.
27
 A.S. Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 44-bet.
21 Xulosa
Xorazmshohlar   davlati   tarixiga   oid   yozma   meroslarda   o’zbek   xalqining
davlatchiligi   tarixi   masalalari   keng   yoritilgani   bizga   ma’lum.   Uch   ming   yillik
davlatchilik   an’analariga   ega   bo’lgan   xalqimiz   o’tmishini   turli   til   va   davrlarda
bitilgan   yozma   manbalar   orqali   o’rganilishi   manbashunos   olimlar   va
tarixchilarning   muhim   ilmiy   yo’nalishlarini   tashkil   qiladi.   Xorazmda   bitilgan
tarixiy   yozma   manbalar   o’rta   asrlar   va   yangi   davrda   yaratilgan   bo’lib,   ular   fors,
arab va turkiy tillarda bizgacha yetib kelgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar
yo’qolib ketgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar 1097-yildan, ya’ni
Xorazmshoh   -   Anushteginlar   davlatining   tashkil   topishidan   to   1231-yilgacha
bo’lgan   davrni,   yani   Xorazmshoh   Jaloliddin   Manguberdi   vafotigacha   bo’lgan
davrni o’z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma
manbalardagi   faqat   Xorazmshoh-Anushteginlar   davlatida   yuksak   siyosiy   nufuzga
ega   bo’lgan   ayollardan   biri   malika   Turkon   Xotun   masalasiga   ahamiyat   berildi.
Mavzuning   tarixshunosligi   va   manbashunosligiga   bag’ishlangan   adabiyotlar   va
tadqiqotlar   mingdan   ham   ko’pdir.   Ushbu   kurs   ishida   esa   Xorazm   tarixi
Anushteginiylar   malikasi   Turkon   Xotun   mavzusi   doirasida   atroflicha   o’rganildi
hamda   shaxsiy   fikr-mulohazalar   ham   berib   borildi.Kurs   ishi   mavzusini   tarixiy
manba   va   tarixshunoslik   asarlaridan   foydalangan   holda   yoritar   ekanmiz,   xulosa
sifatida   aytishimiz   kerak   bo’lgan   jihatlardan   eng   avvalgisi   bu,   Turkon   Xotun
xorazmshohlar davlat boshqaruvi va davlat tarixiga oid manba va asarlarning katta
qismida   asosan,   davlatning   inqirozi   bosh   sababchilaridan   biri   sifatida   qarab
kelingan. Turkon Xotun aralashuvi natijasida Xorazmshoh Alovuddin Muhammad
va   undan   keyin   anushteginiylar   sulolasi   shahzodalari   orasiga   o’zaro   nizo   tushadi
deya   yoritiladi   manbalarda.   Ammo   masalaning   yana   boshqa   tomoni   ham   borki,
malika   Turkon   xotun   o’z   navbatida   davlat   rivoji   va   sarhadlari   kengayishiga   ham
xissa   qo’shganini   inkor   qilib   bo’lmaydi.   O’z   siyosiy   nufuzi   orqali   hamda   onalik
mehri   bilan   o’g’lining   ko’nglidan   ijobiy   o’rin   egallab   turgani,   Xorazmshoh   o’z
onasini   nihoyatda   hurmat   qilgani   haqida   ma’lumotlarni   ham   e’tibordan   chetda
qoldirmaslik maqsadga muvofiq bo’ladi.
22 Prezident asarlari
1. Karimov   I.A.  Yuksak   ma’naviyat  yengilmas  kuch.   –  T.:  Ma’naviyat,   2008.  134
bet.
Manbalar
1. Шихобиддин   Мухаммад   ан-Насавий   Султон   Жалолиддин   Мангуберди
хаёти тафсилоти.  –  Т.: Узбекистон ,  1999.   432 bet.
2. Алоуддин Атомалик Жувайний тарихи  жахонгушо .   – Т.: Мумтоз суз, 2015.
504 bet.
Asosiy adabiyotlar
1. Buniyodov   Z.   Anushtagin   Xorazmshohlar   davlati   (1097-1231).   –   T.:   G’afur
G’ulom, 1998. 256 bet.
2. Xayrullayev M. M. Xorazmshoh  Jaloliddin Manguberdi  (davri, madaniy hayot,
manbalar). – T.: Fan, 1999. 108 bet.
3. Jabborov   I.   Buyuk   Xorazmshohlar   davlati   (Qadimiy   tarix   sahifalari)   –   T.:
Sharq, 1999. 144 bet.
4. Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54 bet.
5. Gurbuz M. Xorazmshohlarda  davlat tashkilotlari, iqtisodiy va madaniy hayot /
tarjimon N. Rahim. – Urganch: Ogahiy, 2022. 304 bet.
6. R. Shamsutddinov, O.Mo’minov O’zbekiston tarixi. – T.: |O’qituvchi, 2019. 449-
bet.
7. A.S. Sagdullayev. O’zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 444 bet.
8. A.Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2001. 423 bet.
9. R.Murtazayev. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 151 bet.
10.   Григорьев   В.В.   Мавараннах p е   по   Тарихи   Мунажимбаши   в   османском
тексте. – СПб.: 1874.  C. 256.
Internet saytlari
1. http://www.ziyo.net     
2. http:// www.xorazmiy.uz
23