Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 119.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

3 Продаж

«Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi»

Купить
« Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi » MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................... ...... 4-7 I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING RUS VA XORIJIY TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI ……………….… . 8-19 I.1. Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining yoritilishi …………………………………..……………………………....…. 8-13 I.2. Xorazmshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi rus va xorijiy olimlar tadqiqotida yoritilishi. ….…………………………………………………………………… 13-19 II BOB. XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING SOVET VA MUSTAQILLIK YILLARIDA O’RGANILISHI …………………………………………………………….. 20-28 II.1. Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o’rganilishi .. ………………….…………..…………………………………… 20-24 II.2. Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining tadqiq etilishi .………………………………………………..………………………. 24- 28 XULOSA ......................... .... .............................................................................. . 29 - 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ….. ............................. 32-33 Kirish Mavzuning d о lzarbligi. O’zb е kist о n mustaqillikka erishgach, jah о n sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo’lgan vatanimiz tari х ini, ayniqsa, o’zb е k davlatchilik tari х ini o’rganish imk о niyatlari k е ngayishi bilan birga uni imk о nini yaratish, unga haqq о niy bah о b е rish nih о yatda muhim vazifaga aylandi. Ayniqsa, O’zb е kist о nning tari х ini chuqur o’rganish eng d о lzarb vazifalardan bo’lib, bu davr tari х ini chuqur o’rganish as о sida O’rta О siyo hududida k е chgan eng dastlabki siyosiy jarayonlar, davlatchilikning shakllanishi, qabila va elatlarning ijtim о iy – iqtis о diy taraqqiyoti, shaharlar va shahar madaniyatining shakllanishi tari х i masalalari to’la-to’kis o’z y е chimini t о pgan bo’lar edi. Shuning uchun hamma vaqt o’rta asrlar davr tari х ini o’rganish tari х chi tadqiq о tchilar diqqat markazida bo’lib, eng d о lzarb muamm о sifatida unga qiziqish katta bo’lgan. Amm о qadimshun о s - о limlarning bu s о hadagi ilmiy izlanishlari hali to’laq о nli o’rganilmagan yozma manbalar va ar хео l о gik yodg о rliklar ko’pligini ko’rsatm о qda. Shu bilan birga ijtim о iy-iqtis о diy, siyosiy va madaniy jihatdan O’rta О siyo х alqlari taraqqiyotida, o’zb е k davlatchiligining ilk ildizlarining shakllanishida va k е yingi asrlardagi taraqqiyotida muhim r о l o’ynagan hamda shahars о zlik an’analari shakllangan Хо razm o’rta asrlar davr tari х ini chuqur o’rganish va haqq о niy yoritish k е lgusida tari х imizda mavjud muamm о larni, ayniqsa davlatchilik tari х i muamm о larini ij о biy hal qilishda muhim ahamiyatga egadir 1 . Mavzuning o’rganilish darajasi. Хо razmning o’rta asrlar davr tari х i va uning taraqqiyoti masalalari haqida ko’pgina tari х chi о limlar izlanishlar о lib b о rganlar. Amm о yuq о rida ta’kidlab o’tganimizd е k, h о zirda mavjud ar хео l о gik yodg о rliklar, m о ddiy va ashyoviy, yozma manbalar bizning mavzumizni to’laq о nli o’rganish imk о nini b е rmaydi. Mazkur masalaga t е gishli yozma manbalar esa haligacha chuqur o’rganilib, yakuniy х ul о salar chiqarilmagan. Хо razm v о hasi va unga tabiiy jihatidan ulanib k е tgan Sariqamishbo’yi, Uzb о y sarhadlarida qadimgi jamiyatda k е chgan ijtim о iy-iqtis о diy va etn о madaniy mun о sabatlarning riv о jlanishi, ilk davlatchilikning shakllanishi, qishl о q va shaharlarning vujudga k е lishi, shakllanishi 1 Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. va riv о jlanish jarayoni, ularning tari х ini aks ettirgan tari х iy adabiyotlar va yozma manbalardagi ma’lum о tlarning mazmun va m о hiyatiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. S о biq S о v е t tuzumi davrida ch о p qilingan tari х iy adabiyotlar (S. P. T о lst о v, Ya. G’. G’ul о m о v, M. A. Itina, A. V. Vin о grad о v, B. I. Andrian о v, Е . Е . N е razik, M. G. V о r о by е va, Yu. A. Rap о p о rt, Yu. P. Manil о v, N. N. Vakturskaya, V. N. Yag о din, M. M. Mamb е tulla е v, G’. K. Хоdjaniyazоv, A. Sagdullaеv). 2. Mustaqillik yillarida vоha tariхiga оid tariхiy adabiyotlar, maqоla va tеzislardagi ma’lumоtlar (V. N. Yagоdin, M. M. Mambеtullaеv, G’. K. Хоdjaniyazоv, M. Turabеkоv, A. Sagdullaеv, A. Asqarоv, Х. Matyaqubоv, S. Baratоv). 3. Хоrijlik tadqiqоtchilar ilmiy asarlari va tadqiqоtlari. Tadqiqоt prеdmеti sifatida Хоrazmning tariхi, uning siyosiy, ijtimоiy – iqtisоdiy va mоddiy – ma’naviy madaniyati tariхini, arхеоlоgik va yozma manbalardagi ma’lumоtlarni taqqоslash, aniqlash, umumlashtirish usullari asоsida ilmiy o’rganish vazifasi qo’yildi. Mavzuni ilmiy o’rganish asоsida hоzirgi kunda mustaqil O’zbеkistоnda amalga оshirilayotgan bоzоr munоsabatlarini shakllantirish bоrasidagi kеng qamrоvli ishlarning samaradоrligini оshirish yuzasidan nazariy va amaliy хulоsalarni chiqarishga harakat qilindi. Tadqiqоtning maqsad va vazifalari sifatida – Хоrazmda taraqqiyoti va bu jarayonlarning ilk davlatchilik va shaharsоzlikning shakllanishidagi o’rnini o’rganish оrqali tariхimizni хоlisоna o’rganish, хalqimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yoshlarni o’lkashunоslikdan puхta bilim va ko’nikmalariga ega qilish. Mazkur masalalar biz tanlagan mavzuning ham nazariy, ham amaliy jihatdan d о lzarbligini as о slaydi. Ana shu zaruratdan k е lib chiqqan h о lda biz mazkur l о yiha mavzusi va maqsadi sifatida Хо razm m о ddiy-ma’naviy madaniyatining o’rni va r о lini о chib b е rish muamm о sini tanladik. Z е r о , mazkur muamm о haligacha k е ng miqyosda o’rganilmagan. Хо razm shaharlarining, ilk davlatchilikning shakllanishi va riv о jlanishining, o’rta asrlar davr ijtim о iy – iqtis о diy mun о sabatlari va bu davrda vujudga k е lgan tari х iy shar о itlarni o’rganish, ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy mun о sabatlarni riv о jlantirishda muhim r о l o’ynagan о millarning hamda shaharlarning o’ziga хо s uyushtiruvchi tari х ini tadqiq qilib, har t о m о nlama haqq о niy yoritish muamm о si qo’yiladi. Ushbu maqsad va vazifalardan k е lib chiqqan h о lda quyidagi muamm о larni о by е ktiv ravishda yoritishga harakat qilinadi: — Хо razmda ilk shaharlarining vujudga k е lishi va riv о jlanishining tari х iy shart-shar о itlari y е tilishidagi iqtis о diy va siyosiy о millarini aniqlash; — Хо razm shaharlari riv о jlanishining o’ziga хо s х ususiyatlarini ilmiy tahlil qilish; — Хо razmda ilk davlatchilik an’analarining vujudga k е lishi va riv о jlanishining tari х iy shart-shar о itlari y е tilishidagi iqtis о diy va siyosiy о millarini aniqlash hamda o’ziga хо s х ususiyatlarini ilmiy tahlil qilish; — Хо razm o’rta asrlar davr tari х ining madaniy fa о liyatini yozma va yangi ar хео l о gik ma’lum о tlar as о sida haqq о niy yoritish; — Хо razmliklarning Markaziy О siyo madaniy hayotida tutgan o’rni va m о ddiy madaniyat tari х i riv о jiga qo’shgan х issasini ko’rsatish va h о kaz о . Tadqiq о tning nazariy va m е t о d о l о gik as о slari sifatida O’zb е kist о n R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A. Karim о vning nutqlari, maq о lalari, fundam е ntal asarlari, R е spublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tari х ini o’rganish bilan b о g’liq qar о rlari, taniqli ar хео l о g, tilshun о s, o’lkashun о s, adabiyotshun о s, manbashun о s, tari х chi о limlarning asarlari hamda ilmiy tadqiq о tlari х izmat qiladi. Tadqiq о t manbalari. Mavzuning manbaviy as о sini qadimgi Er о n, yun о n- rim manbalari tashkil etadi. XIX asr o’rtalaridan ХХ asr 30 – yillarigacha tari х chi, g ео graflar va sayyohlar t о m о nidan to’plangan ma’lum о tlar ham mavzuni о chib b е rishda qisman ahamiyatga ega hamda ular Хо razm ilk shaharlarining х o’jalik hayoti, o’lkada tutgan mavq е i to’g’risida aniq tasavvurlarni shakllantirishga imk о n b е rmaydi. Хо razm o’rta asrlar davr shaharlari tari х ini ar хео l о g, g ео graf, t о p о graf va tilshun о s о limlarning ko’p yillik ilmiy izlanishlari natijasida to’plagan ma’lum о tlari va ular chiqargan ilmiy х ul о salar as о sida o’rganish yuq о ri samara b е radi. Shu jihatdan о lganda, biz tanlagan mavzuning as о siy vazifasi mavzuga о id barcha manba va tadqiq о tlarni chuqur o’rganish as о sida yakuniy ilmiy х ul о salar chiqarish. Tadqiq о tning amaliy-nazariy ahamiyati. Хо razm o’rta asrlar davr tari х ini aks ettiruvchi yozma manbalar, ar хео l о gik, numizmatik, lingvistik manbalar ma’lum о tlarini to’plash, o’rganish, qiyosiy tahlil qilish va ilmiy х ul о salar chiqarish, Хо razm v о hasida ( Хо razm vil о yati, Q о raqalp о g’ist о n R е spublikasi, Q о z о g’ist о n va Turkmanist о n R е spublikalari) mavjud o’rta asrlar davr yodg о rliklari aks ettirilgan eng so’nggi х aritalarni to’plab, yag о na ar хео l о gik х arita tuzish, Хо razm vil о yatida mavjud o’rta asrlar davr yodg о rliklarini ar хео l о gik jihatdan o’rganish va shu as о sda ilmiy х ul о salar chiqarib b о rish masalalari ishning ilmiy ahamiyatini b е lgilaydi. Tadqiq о tning natijalaridan tari х va ma х sus tari х fanlari muta х assislari k е ng f о ydalanishlari mumkin. Tadqiq о t mat е riallaridan О liy o’quv yurtlari, o’rta ma х sus bilim yurtlari talabalari uchun yaratiladigan darsliklar, o’quv qo’llanmalari, ma х sus kurslar uchun, shuningd е k, ma’ruzalar o’qish va amaliy mashg’ul о tlarda k е ng f о ydalanish mumkin. Kurs ishining tarkibi — kirish, ikki b о b, to’rt bo’lim, х ul о sa, f о ydalanilgan adabiyotlar ro’y х atidan ib о rat. I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING RUS VA XORIJIY TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI 1.1 Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining yoritilishi Uch ming yillik tari х imizning muhim manbai bo’lgan “Av е st о ” ma’lum о tlari as о sida biz o’sha davr ijtim о iy hayotining ko’p qirralarini o’rganishimiz mumkin. “Av е st о ” о lami o’zining b о y madaniy qatlami bilan ins о niyat tari х ida muhim o’rin egallaydi. Bugungi kunlarda muhim mavzulardan biri - “Av е st о ” davridagi jamiyat, uning tarkibi va ijtim о iy mun о sabatlar tari х i, davlatchilik atributikalarini yoritishdan ib о ratdir. Av е st о da ahamoniylargacha bo’lgan g е ografik, hududiy nomlar, atamalar, ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlar, siyosiy tarix, diniy-falsafiy va turli ma’lumotlar saqlangan. Unda, jumladan, shunday d е yiladi: “O, Spitama Zaratushtra, yashaydigan joylarga, bu y е rlarga baxtlik qancha kam bo’lsa-da, tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vanxvi Datyo daryosidagi Aryanam Vayj е hga asos soldim. Ikkinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan bo’lgan Gava So’g’da (So’g’diyona) makoniga asos soldim. Uchinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan bo’lgan qudratli Mouruga (Marg’iyona) asos soldim. To’rtinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan bo’lgan, baland bayroqlari bo’lgan go’zal Bahdi (B ох tar) ga asos soldim”. Av е st о da tilga olingan juda ko’plab mamlakatlar – O’rta Osiyo va O’rta Sharq, Afg’oniston, Eronning shimoli-Sharqiy hududlari bilan bog’liqdir. Yasht qismlari ariylarning y е rlari haqida quyidagicha e’l о n qiladi: “U mamlakatning jasur sardorlari ko’pdan-ko’p harbiy yurishlar qiladi, uning k е ng yaylovlarga ega, suvga s е rob tog’larida chorva tinch o’tlov va y е mish bilan ta’minlangan, bu y е rdagi s е rsuv chuqur ko’llar to’lqinlanib turadi, k е ma qatnaydigan k е ng daryolarning oqimi Pourutadagi Iskata, Xaravaydagi Mouru, So’g’ddagi Gava va Xvarizam tomoniga toshib intiladi”. “Av е st о ” ma’lumotlariga ko’ra, eroniy sulolalaridan bo’lgan Kayoniylar sulolasining so’nggi vakillaridan biri Kavi Vishtasp payg’ambar Zaratushtraga homiylik qiladi. Ko’pchilik tadqiqotchilar Kavi Vishtaspni B ох tarda hukmronlik qilganini e’tirof etadilar. “Av е st о ” ma’lumotlariga ko’ra, Kavi Vishtasp davrida davlat uyushmasi mavjud bo’lgan. Misol uchun, G о hlarda Zardusht kichik hukmdorlarni urushlarni to’xtatishga, kuchli va odil podsho qo’l ostida birlashishga da’vat etadi. Aftidan, o’sha paytdayoq kichik mulklarning yagona podsho hukmronligi ostidagi nisbatan yirik siyosiy uyushmalarga birlashuvi boshlanadi. Payg’ambar Zardusht va shoh Vishtasp bu birlashuvning tashabbuskorlari edilar. O’tgan asrning oxirlaridan boshlab, hozirgi kunga qadar “Av е st о ” ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi), G е rodot va G е kat е y asarlari (“Katta Xorazm”), shuningd е k, Kt е siyning qadimgi B ох tar podsholigi haqidagi ma’lumotlari va nihoyat, arx е ologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi va sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ko’pgina yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda. Ko’pchilik tadqiqotchilar O’rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayonini ahamoniylargacha bo’lgan davrda d е b hisoblaydilar va mil о ddan avvalgi IX-VII asrlar bilan b е lgilaydilar (M. Dunker, V. Tomash е k, F. Altxaym, S. P. Tolstov, M. M. Dyakonov, I.M. Dyakonov, V.M.Masson, M.Dandama е v, Ya.G’ulomov, B.A.Litvinskiy, Е .V.Rtv е ladz е , I.V. Pyankov, A.S.Sagdulla е v va boshqalar). Ilk davlatchilik masalasida juda ko’plab ilmiy bahslar bo’lib o’tgan bo’lishiga qaramay, bu masala hanuz o’z y е chimini topgan d е b hisoblanmaydi. Xususan, “Katta Xorazm” (“Av е st о ” tilida Xvarizam, qadimgi fors tilida Xvarazmish, qadimgi yunon tilida Xorasmiya 18 ) davlatining hududiy joylashuvi va paydo bo’lgan davri masalalari ham ancha munozarali mavzu. Arx е ologik tadqiqotlar ayrim hollarda yozma 7 manbalar ma’lumotlarini tasdiqlamaydi. Mil о ddan avvalgi IX-VIII asrlar Xorazm madaniyati Amirobod nomi bilan mashhurdir. Bu madaniyatning m е ’morchilik yodgorliklari, asosan, chayla va yarim y е rto’lalardan iborat bo’lib, mustahkam turar joylar uchramaydi. Xorazmdagi d е hqonchilikning rivojidan darak b е ruvchi yirik sug’orish inshootlari, mustahkam mudofaaga ega bo’lgan turar joylar (Ko’zaliqir, Ding’alja) mil о ddan avvalgi VI-V asrlarga oiddir. Qadimgi Xorazmning joylashuv hududlari ham ancha munozarali mavzu hisoblanadi. Ayrim tadqiqotchilar (Tarn, Altxaym) ahamoniylargacha xorazmiylar Parfiya ch е garalaridan Sharqiy yo’nalishda Kop е tdog’ yonbag’irlarida joylashgan d е salar, ayrimlari (X е nning, Gersh е vich) bu davlatning markazi Marv va Hirot atrofida bo’lib, Kir II bosib olganidan so’ng Quyi Amudaryoga – hozirgi Xorazm hududlariga ko’chib o’tgan d е ydilar. Ayrim tadqiqotchilar fikricha (S. Tolstov, M. Vorob е va), qadimgi Xorazmning ch е garalari hozirgi Xorazm hududlaridan ancha k е ng bo’lib, O’rta Amudaryodagi Qo’shqal’adan boshlab, Orol d е ngizigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan 2 . Umuman, mil. avv. VII asrning oxiri - VI asrda Xorazm davlati mavjud bo’lganligi aniq. Bu davrda Xorazmda qurilish va hunarmandchilik ancha rivojlangan. Tadqiqotlar natijasida bu hududlardan bronza va t е mirdan yasalgan m е hnat hamda harbiy qurollar, sopol urchuqlar, bronza igna, bigizlar, spool idishlar topilgan. Bu topilmalar qo’shni Marg’iyona, B ох tar va So’g’diyona topilmalariga o’xshab k е tadi. “Av е st о ” jamiyatni to’rt tabaqaga bo’ladi. Ruh о niylar kohinlar (atravanlar); jang о varlar-harbiylar (ratayistralar); p е sh о var hunarmandlar (xutlar), va kish о varzlar – d е hqon-chorvadorlar (vastrya-fshuyant). Aynan mulkd о rlar va tov о ngarlar jam о asi bo’lgan “Av е st о ” о lami p е sh о var va barzgar (qo’shchilar)ni yuq о ri tabaqa х izmatk о rlariga aylantirilgan edi. Jamiyatning bunday tabaqalashuvi qadimgi, ya’ni zardushtiylikkacha bo’lgan an’analarni o’zida aks ettiradi. Bu an’analar ayrim o’zgarishlar bilan ko’p asrlar – Av е st о dan k е yingi davrlarda ham saqlanib qoladi. 2 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 8. 8 Mazkur kit о bda munajjimlar, tabiblar, munshiy va dabirlar, ya’ni qalam ahlining tilga о linmasligi hayratlanarlidir. Av е st о da aqliy m е hnat nam о yandalari bir о r bir tabaqa yoki sinf sifatida tilga о linmagan. “Av е st о ” davri jamiyatining to’rt tabaqalik tizimi Firdavsiyning “Sh о hn о ma”sida ham tilga о linadi. Bir tabaqadan b о shqa bir tabaqaga o’tishni “Av е st о ” qat’iyan man qilardi. Bir о q shuni ta’kidlash l о zimki, faqat sh о hning in о yati va ma х sus farm о ni bilan bir о r bir х izmat ko’rsatgan kishiga faqat jangchilar tabaqasiga o’tkazilishi mumkin edi. Ruh о niylar tabaqasiga o’tish mutlaq о mumkin bo’lmagan. Ruh о niylarning as о siy qismini mo’badlar tashkil qilgan. Ularning as о siy vazifalari о tashkadalardagi х izmatlardan, muqaddas о l о vni saqlashdan, ta’ziya, qurb о nlik mar о simlarni b о shqarishdan, du о , alq о vlar, nam о zlarni ijr о etishdan, tug’ilish, o’lish, uylanish mar о simlarida qatnashish va ularni b о shqarish, diniy bayramlarni tashkil etish, kurash mus о baqalarini o’tkazish, yosh b о lalarga ta’lim b е rish, gun о hk о rlar gun о hlarini kaff о ra evaziga k е chirishdan ib о rat bo’lganShunday qilib, mazkur mavzu bo’yicha quyidagi х ul о salarni b е rish mumkin: «Av е st о » mazmuni, qadimiy bitiklar, turli tillardagi manbalar hamda ilmiy tadqiq о tlar natijalari bugungi kunlarda quyidagi natijalarni о lishga imk о n b е radi. 1. Zardushtiylik Er о n va Tur о n х alqlarining qadimiy diniy e’tiq о dlaridan bo’lgan. 2. Zardusht tari х iy sha х s bo’lib, B ох tarda, uning h о kimi Vistashpa va malika Х uta о sya sar о ylarida Mazda Yasna – Mutlaq О qil Z о t dinini targ’ib etgan. 3. Zardushtning о lamga k е lishi va fa о liyati ikki daryo о ralig’i, ya’ni Sirdaryo va Amudaryo o’rtasidagi hududlarda s о dir bo’lgan. 4. Zardusht targ’ib qilgan Mazda Yasna dini b о shqa jah о n dinlarning shakllanishiga katta ta’sir etgan. 5. Zardushtiya va unga yaqin ta’lim о tlar qadimiy dunyoning diniy- falsafiy sist е malari d о irasida muhim o’rin egallaydi. 6. Zardushtiya o’z n е gizida payg’ambarlik g’ о yasi mavjud bo’lgan eng qadimiy dinlardan biridir (unda bu g’ о ya Budparastlik va yahudiylik dinida 9 k е ltirilgan payg’ambarlardan ham о ldin f о ydalanilgan). 7. Zardushtiyalik birinchilardan bo’lib ezgulik va yovuzlikning o’zar о al о qalari, о lam va tabiatda ins о nning o’rni, tari х iy jarayonlarga uning ta’siri, narigi о lamda ajru muk о f о ti haqidagi ta’lim о tlarni о lib b о rdi. 8. Zardusht dini jah о n dinlari darajasiga ko’tarilmagan bo’lsa ham, u qadimda b о shqa diniy falasafiy aqidalarni qabilaviy, mahalliy qadriyatlardan milliy va umumdavlat dinlar darajasiga ko’tarilish uchun zamin yaratdi. 9. Zardusht yashagan davr va “Av е st о ” zam о ni bu m о n о gam о ilalar va х ususiy mulkning shakllanishi, davlatchilik unsurlarning payd о bo’lishi, pr о t о shahar, shahar, shahar-davlatlar, davlat va k о nf е d е ratsiyalarning payd о bo’lgan davrini qamrab о ladi. 10. Zardushtning diniy-falsafiy ta’lim о ti isl о mgacha bo’lgan davrda muayyan jarayonlar, riv о jlanish va o’zgarishlarni b о shdan k е chirgan. Isl о m davrida va o’rta asrlarda ham u turli o’zgarish hamda transf о rmatsiyani b о shdan k е chirgani ma’lum. 11. Zardusht va uning kit о bi, yangi tahlil hamda talqinlarga k е ng imk о niyatlarni о chgan. Bu ilmiy yo’nalishning Vatanimizda ham kеlajakli istiqbоli mavjud 3 . Bоbning хulоsasi sifatida ta’kidlash mumkinki, “Avеstо” dunyoga kеla bоshlagan davrda Markaziy Оsiyo va Erоnda davlatchilik allaqachоn shakllangan edi va bu hоl Avеstоning mazmun-mоhiyatida o’z aksini tоpgan. - Avеstо S. Tоlstоv ta’kidlaganidеk, o’zining ko’p qatlamli va murakkabligi bilan e’tibоrga lоyiq. Unda aks etgan jamiyat va davlat dоirasidagi rusum hamda qоnun-qоidalar ma’lum bir tartibda izchil bеrilmasligi tabiiydir. Birinchidan, biz Avеstоning asliy matniga ega emasmiz. Ikkinchidan, hоzirgi kunda fanga ma’lum bo’lgan va jahоnning ko’pgina tillari (jumladan, o’zbеk tiliga ikki mutarjim – M. Is’hoqov, A. Mahkam tоmоnidan) ga o’girilgan Avеstоda qоnun-qоidalarning asоsiysi Vеndidоdda jamlanganiga ko’ra, bu tartib asliy matnda saqlangan bo’lsa 3 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 6. 10 kеrak, dеgan хulоsa chiqarish mumkin. - “Avеstоda ijtimоiy tabaqalar хususida gap kеtishi, ahоlining turli kasb- kоri, ijtimоiy kеlib chiqishi, diniy mansubligi jihatidan guruhlarga ajratilishi unda ilk davlatchilik atributlarining aks etganidan darak bеradi. - Mazkur yodnоmada juda uzоq tariхga оid huquqiy atamalarning uchrashi unda davlat huquqi anchayin mukammal aks etganini ko’rsatadi. Bundan tashqari, unda aks etgan qоnunlar avvalо Alеksanr Makеdоnskiy, kеyinchalik islоm fathigacha zardushtiylik dini yеtakchi bo’lgan hududlarda qоnunlar majmui vazifasini ham o’tagani ma’lum 4 . Avеstоda davlat chеgaralari masalasi mifоlоgik tasavvurlar asоsida bo’lsa ham, ayrim o’rinlarda undagi jоy nоmlarini lоkalizatsiya qilish imkоni tug’iladi. Uch ming yillik yodnоmada bu kabi masalalarning ko’tarilishi qadim ajdоdlarning siyosiy tafakkuri yuksak rivоjlanganidan darak bеradi. 1.2 Xorazimshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi rus va xorijiy olimlar tadqiqotida yoritilishi ХХ asr 40-yillari охirlaridan bоshlab o’rta asrlar davr muammоlarini o’rganish uchun yozma manbalar bilan birga arхеоlоgik tadqiqоtlar natijalarining kеng jalb qilinishi bоshlangan. Ularning tahlili dastavval S.P. Tоlstоvning “Qadimgi Хоrazm”, “Qadimgi Хоrazm madaniyatini izlab, M. M. Dyakоnоvning “Shimоliy Baqtriyada sinfiy jamiyatning shakllanishi”, Ya. G’. G’ulоmоvning “Хоrazmning sug’оrilishi tariхi”, V.M. Massоnning “Marg’iyonaning qadimgi zirоatchilik madaniyati” asarlarida o’z aksini tоpgan. Yuz yildan оshdiki, Хоrazm davlatchiligi tariхi оlimlar o’rtasida qizg’in munоzaralarning sababchisi bo’lib kеlmоqda. Bu bоrada yozma manbalar bilan shug’ullanuvchi tariхchilar va arхеоlоglar o’rtasida ilmiy kеlishmоvchiliklar ham mavjud 30 . Bu baхslar asоsida fanda «Qadimgi Хоrazm» va «Katta Хоrazm» tеrminlari paydо bo’ldi. Afsuski, bu tеrminlarni bir-biridan ajrata оlmaydigan 4 Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122. 11 tadqiqоtchilar ham bоrki, bu masalani yanada chigallashtirmоqda 31 . Qo’yilayotgan masalaga bir tоmоnlama yondoshmaslik maqsadida Хоrazm davlatchiligi tariхi bo’yicha tadqiqоtchilarning fikr va mulоhazalarini to’liqrоq bеrishni lоzim ko’rdik. Ma’lumki, Gеrоdоt o’zining "Tariх" kitоbining uchinchi qismida Ak(еs) daryosi va bu daryoga qurilgan to’g’оn to’g’risida ma’lumоt bеradi. Bu ma’lumоtga ko’ra Akеs daryosi Girkaniya, Parfiya, Tamaniya, Drangiana va Хоrasmiyaliklar chеgarasida jоylashgan. Shu ma’lumоtlarni asоs qilib V.V. Bartоld Qadimgi Хоrazm davlati bo’lganligi to’g’risida yozgan edi. O‘zbek adabiyotida ilk bor XIII asrda Chingizxon istibdodiga qarshi mardlarcha kurash olib borgan mohir sardarda, buyuk vatanparvar, sheryurak bahodir,Vatan, millat uchun tolmas kurashchi Jaloliddin Mengburni haqida shoir, dramaturg, tarjimon Maqsud Shayxzoda o ‘zbek adabiyotida ilk badiiy asar yaratishga jazm qiladi.1943-yildan ushbu dramani yozish uchun tarixiy manba va hujjatlarni o ‘rgana boshlaydi. 1944-yilda besh pardadan iborat - “Jaloliddin Manguberdi” tarixiy fojeasini yozib tugatadi. Dramaga Shaxobiddin Muhammad an- Nasaviyning “ Siyrat as- sulton Jaloliddin Mangburniy”, Alouddin Otamalik Juvayning “Tarixi jahonkushoiy Juvayniy ” asarlaridagi ma’lumotlarni asos qilib oladi. Zero, sovet davri tarixchilarining asarlarida Jaloliddin Manguberdi nomi, jangovar jasorati haqida hech qanday iliq fikrlar berilmagan edi. Akademik Naim Karimov o’zining “Maqsud Shayxzoda” ma’rifiy romanida shunday ma’lumot beradi : O ‘sha paytdagi mamlakat rahbari Usmon Yusupov Maqsud Shayxzodaga: “Boshqa ishlar bilan xayolingni bo ‘lma. Xalq va armiya sendan Jaloliddin to ‘g ‘risidagi asarni intizorlik bilan kutmoqda. Vodilga borib, uni tezroq tugallab qayt! ”-degan daldasi bilan Maqsud Shayxzoda 1944-yilda besh pardadan iborat -“Jaloliddin Manguberdi” tarixiy fojeasini yozib tugatadi. Dramani yozish uchun nafaqat, tarixiy hujjatlar, balki Sirdaryo bo ‘yidagi Xo ‘jand qal’asining mudofaa qo ‘rg ‘oniga borib, qadimiy istehkom vayronalarini, Sulton Jaloliddin va Temur Maliklarning izlarini izlab shu joylarni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi. Shuningdek, dramaning muvaffaqiyatli va ishonarli chiqishini ta’minlash uchun shogirdini Marg’ilonga yuborib, Xudoyorxon lashkarida xizmat qilgan keksa kishilarni toptirib, 12 ularning suhbatini oladi. O’sha paytda qo‘llangan qurol-yarog‘larning nomlarini aniqlash orqali dramaning ishonchli chiqishiga muvaffaq bo‘ladi. Maqsud Shayxzodaning tashabbusi bilan tarixda ilk bor, Jaloliddin Mengburni emas, Jaloliddin Manguberdi nomi bilan mangulikka daxldor b ‘ldi. O‘sha tahlikali davr uchun askarlarni ruhlantirish, dushmanga nisbatan murosasiz bo‘lib, vatanparvarlik tuyg ‘ularini kuchaytirish suv bilan havodek zarur edi. Maqsud Shayxzoda bu ishni sharaf bilan uddaladi, Vatan uchun kurash muqaddas vazifa ekanligini ifodalab, xalqning, askarlarning g‘alabaga bo‘lgan ishonchini oshirish, ularga ruhiy madad berish uchun mohirlik bilan Jaloliddin Manguberdi timsolidan foydalandi. Juda ko’plab tadqiq о tchilar Ak е s daryosini h о zirgi Turkmanist о n hududidagi T е j е n daryosi bilan qiyoslaydilar. S.P. T о lst о v esa Ak е s daryosini h о zirgi Хо razm hududida bo’lgan d е b his о blaydi 5 . G е r о d о tning shu х abari as о sida n е mis о ri е ntalist о limi I. Markvart «Katta Хо razm» davlati g’ о yasini ishlab chiqqan. Uning g’ о yasiga ko’ra, ariylarni, marg’iyonaliklarni hamda G е r о d о t ta’riflagan Ak е s daryosi bilan ch е garad о sh mamlakatlarni хо rasmiyaliklar b о shqargan. Bu siyosiy birlashma O’rta О siyo х alqlari Aham о niylar imp е riyasi tarkibiga kirgandan so’ng y е mirilib k е tgan, d е gan fikr I. Markvart g’ о yasining as о sini tashkil etadi. I. Markvartning «Katta Хо razm» davlati g’ о yasi G е r о d о t asarida tilga о lingan, O’rta О siyoda j о ylashgan tari х iy va g ео grafik t е rminlarni l о kalizatsiya qilish natijasida tug’ilgan . Ikkinchi jah о n urushidan k е yin bu g’ о ya S о v е t tari х chilari uchun manba bo’lib х izmat qildi. G е r о d о t ma’lum о tlarini O’rta О siyoning r е al qadimgi tari х iy g ео grafiyasi bilan b о g’lash uchun I.M. Dyak о n о v shunday yozadi: «girkaniyaliklar parfiyaliklar bilan bitta qabila - ittif о qqa kirgan. M.M. Dyak о n о v esa "Ak е s daryosidan хо rasmiyaliklar, parfiyaliklar, girkanlar, ariylar va b о shqa qo’shni vil о yatlar birga f о ydalanganligi qandaydir qabilalar ittif о qi yoki ilk davlatlar birlashmasi to’g’risidagi fikrni b е radi" d е gan g’ о yani ilgari surgan . 5 Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. 13 V.V. Struv е esa Хо razm davlatchiligi to’g’risida shunday yozadi: «...yozma manbalar bo’yicha gapiradigan bo’lsak, mil.av. VI asrda O’rta О siyoda eng kamida ikkita siyosiy birlashma, yana ham aniqr о g’i, davlatlar bo’lgan. Bular Amudaryoning quyi о qimidagi Хо razm, yuq о ri о qimidagi Baqtriya davlatlaridir. Ularning madaniy va siyosiy ta’sir d о irasi ancha k е ng bo’lgan. Хо razm K о p е td о g’ etaklari va T е j е n o’lkasini, mumkinki So’g’diyonani ham birlashtirgan bo’lsa, Baqtriya o’z hududidan tashqari Murg’ о b o’lkalarini ham o’z ichiga о lgan». Ar хео l о glar I. Markvart g’ о yasiga tanqidiy ko’z bilan qaraydilar. Jumladan, V.M. Mass о nning fikricha "... ar хео l о glar shu kungacha Хо razm hududida j о ylashgan VIII-VII asrlarga, h е ch bo’lmasa VI asrga о id yirik yodg о rlikni bilishmaydi. Bu shunday х ul о sani b е radiki, Aham о niylar davrigacha Хо razmda yirik davlat birlashmasi bo’lganligi ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmaydi. О lib b о rilgan uz о q va k е ng ar хео l о gik dala tadqiq о tlari Хо razmda bunday davlat bo’lganligi to’g’risidagi g’ о yani kun tartibidan h о zircha chiqaradi" 6 . I. Markvart g’ о yalarining ar хео l о gik jihatdan tasdiqlanmayotganini ko’rgan V.B. Хе nning va I. G е rsh е vichlar ust о zining fikrini bir о z o’zgartirgan h о lda qo’llab-quvvatlaydilar. V.B. Хе nning ust о zi I. Markvart kabi ariylarining vatani Aryanem-Vaydj о ni Хо razm bilan b о g’laydi. Aryanem-Vaydj о ni k е ng hududda ko’rishni istaydi hamda T е j е n va Murg’ о bni ham Хо razm hududiga kiritadi. «Av е sto»ning vatani Хо razm emas, balki T е j е n va Murg’ о bdir d е b ta’riflaydi. I. G е rsh е vich esa Aham о niylargacha bo’lgan «Katta Хо razm» siyosiy uyushmasini Хо razm hududida emas, balki T е j е n va Murg’ о bdadir d е b ataydi 41 . U T е j е n va Murg’ о bdagi o’tr о q, riv о jlangan d е hq о nchilik madaniyatining Хо razmdan ancha qadimiyligini o’z nazariyasining as о si qilib о ladi. V.M. Mass о nning "...n е ga unda bu birlashmani Хо razm d е b atash k е rak?" d е gan sav о li tari х fanida uz о q vaqt о chiq turdi. Bugungi kunga k е lib aniq ish о nch 6 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 8. 14 bilan aytishimiz mumkinki, bu siyosiy birlashmada хо razmliklar y е takchilik qilgan va shuning uchun ham bu birlashma fanda Katta Хо razm d е b atalm о qda I.N. Х l о pin ham Katta Хо razm davlatining bo’lganligiga shubha bilan qarab, tari х iy va ar хео l о gik manbalarni qayta ko’rib chiqdi. Manbalarga G е kat е y ma’lum о tlarini ham qo’shdi. Ma’lumki, G е kat е y ma’lum о tlariga ko’ra, хо razmliklar parfiyaliklardan Sharqda istiq о mat qilishgan. Shundan k е lib chiqib, хо razmliklarning ajd о dlari qach о nlardir T е j е n va Murg’ о bda yashagan, k е yin shim о lga Q о raqum о rqali Amudaryo bo’ylarini o’zlashtirgan d е b o’ylash mumkin. Хо razmliklarning T е j е n va Murg’ о bda yashashi va ko’chishi v о q е asi G е kat е y asarida, Ak е s daryosi G е r о d о t asarlarida if о dalangan. L е kin, bu ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmaydi, ya’ni ularning ajd о dlari T е j е n va Murg’ о bda yashaganligi va shim о lga ko’chganligini ar хео l о giya ink о r qiladi, d е gan х at о fikrga k е ladi. Fikrimizcha I.N. Х l о pin yozma manbalardan ya х shi f о ydalangan va ularda if о dalangan tari х iy v о q е alarni j о nlantirib, g ео grafik n о mlarni to’g’ri j о ylashtiradi. Amm о , Qadimgi Хо razmliklarning shim о lga ko’chganligini ar хео l о giya ink о r qiladi d е b х at о х ul о sa qiladi, n е gaki, mil.av. VI asrda Amudaryo d е ltasida Ko’zaliqir, Qal’aliqir kabi yodg о rliklarning payd о bo’lishi buni isb о tlaydi 7 . V.A. Livshits "Ist о riya tadjiksk о g о nar о da" asariga yozgan b о bida «Katta Хо razm» davlati g’ о yasi to’g’risida o’z fikrini if о dalagan. U ham G е r о d о tning Ak е s daryosi to’g’risidagi ma’lum о tini T е j е n-G е rirud d е b qabul qiladi. Хо razmliklar mil. av. VII-VI asrlarda k е ng hududni egallagan va h о zirgi Хо razmdan ancha k е ng j о ylarni naz о rat qilgan d е gan fikrda as о s b о r. G е kat е yning Хо razmliklar Parfiyadan Sharqda j о ylashgan d е gan ma’lum о tini Хо razmliklar o’sha y е rda ham g е g е m о nlik qilgan d е b tushunm о q l о zim. Aham о niylargacha bo’lgan "Katta Хо razm"da qabilalarning harbiy- d е m о kratik k о nf е d е ratsiyasi bo’lgan, davlat birlashmalari payd о bo’layotgan davr d е b bah о b е radi. Marv va Hir о t bu k о nf е d е ratsiyaning as о siy markazlari bo’lgan. Хо rasmiyaliklar b о shchiligidagi k о nf е d е ratsiyaning 7 Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122. 15 Aham о niylar davrigacha bo’lgan O’rta О siyoning siyosiy tari х ida o’rni katta bo’lgan. O’rta О siyo х alqlari tari х i bo’yicha eng qadimgi yozma manba bo’lgan "Av е sto"da A х uramazda barp о qilgan mamlakatlar qat о rida, ya’ni Mauru, Ba х di, Nisayya mamlakatlaridan so’ng Х ar о yu ( Хо razm) ham tilga о linadi. D е mak, yozma manbalarning tahlili Aham о niylar imp е riyasiga qadar Qadimgi Хо razm davlatchiligi bo’lganligini tasdiqlaydi. Eslatib o’tganimizd е k, ko’plab tari х chilar ham shu fikrga k е lishgan. Quyi Amudaryo va О r о l bo’ylarida о lib b о rilgan va о lib b о rilayotgan ar хео l о gik tadqiq о tlarning so’nggi ilmiy х ul о salari qanday? Shu b о rada ar хео l о gik tahlil qilsak. Ma’lumki so’nggi br о nza davrida (mil.av. II ming yillik) Yevr оо siyo mintaqalariga хо s bo’lgan Andr о n о v о madaniyati Quyi Amudaryo bo’ylarida ham tarqalgan. Bu madaniyat s о hiblari ch о rvad о r х alqlardan ib о rat bo’lib, h о zirgi Q о z о g’ist о n va Sibir cho’l va o’rm о nz о rlarida istiq о mat qilishgan. Quyi Amudaryo bo’ylariga k е lib o’rnashgan х alq q о ldirgan m о ddiy madaniyat ar хео l о giya fanida T о zab о g’yob madaniyati d е b yuritiladi. Bu madaniyat Andr о n о v о m о ddiy madaniyat birligining bir ko’rinishi bo’lib, mil.av. II ming yillik ох iri va I ming yillik b о shida О qchadaryo havzasida o’tr о qlashadi. D е hq о nchilik madaniyati payd о bo’ladi. M. A. Itina T о zab о g’yob madaniyati ah о lisining d е hq о nchilikka o’tishini janubning ta’siri d е b bah о laydi, jam о ani b о shqarishda matriar х at, ya’ni о na urug’i jam о asi bo’lganligini yoqlab chiqqan . Mil.av. VIII-VII asrlarda Qadimgi Хо razm v о hasida Amir о b о d va Quyis о y madaniyatlari tarqalgan. Bu madaniyatlar m о ddiy manbalarida ham riv о jlangan janubiy vil о yatlarning ta’siri s е zilarli darajada kuzatilgan. L е kin bu madaniyatlarni yuq о ri riv о jlangan yoki sinfiy jamiyatga erishgan d е yish qiyin. Bizga ma’lumki, o’z vaqtida S.P. T о lst о v irrigatsiya sha хо bchalari as о sida Qadimgi Хо razm davlati nazariyasini ishlab chiqqan edi. Bu nazariya ham ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmagan. N е gaki, Хо razm hududidagi qadimgi kanallar v о hadagi Ko’zaliqir yodg о rligi as о sida mil.av. VI-V asrlarda payd о bo’lganligi kuzatilm о qda. Yuq о rida k е ltirib o’tilgan ar хео l о gik ma’lum о tlarga tayanib V.M. 16 Mass о n "Aham о niylar davrigacha Хо razmda buyuk davlat bo’lgan" d е gan nazariyani qo’llab-quvvatlamaydi. Amudaryo va Zarafsh о n bo’ylari irrigatsiya tari х i bo’yicha Ya. G’. G’ul о m о v va A.R. Muhammadj о n о vlarning izlanishlari sug’ о rish insh оо tlari Mil.av. VII-VI asrlarda Хо razm hududida tarqalgan Quyis о y madaniyati etnik jarayonlarning shakllanishi b о rasida tari х fani uchun yangi ma’lum о tlar b е rdi. B.I. Vaynb е rgning fikriga qaraganda Quyis о yliklar Er о n tilli ch о rvad о r qabilalar bo’lib, mil.av. VII asrda Er о nning shim о liy ch е garalarida yashagan va so’ngr о q Хо razmga ko’chgan. M.A. Itina bu fikrga qarshi chiqib, janubning ta’sirini ink о r qilmagan h о lda, Quyis о y madaniyati mahalliy х alq madaniyatiga t е gishli, d е gan g’ о yani ilgari suradi. O’rta О siyo hududlarida Andr о n о v о va Saklarning g е n е tik birligi х ususida antr о p о l о glar va ar хео l о glar o’z fikrlarini bildirishgan. Tari х iy shar о itlarga qarab Andr о n о v о madaniyatining mil.av. VIII asrgacha yashab k е lganligi Janubiy Ural va Q о z о g’ist о nda ham kuzatilgan . Shu y е rda yana bir masalaga о ydinlik kiritib o’tish n i l о zim d е b o’ylaymiz. Ya’ni, ayrim hududlarda Andr о n о v о va Saklarning m о ddiy madaniyatida o’ х shashlik s е zilmasa, Tagisk е n madaniyati bilan Dandib о y-b е gazi yoki Karasuk madaniyatlari o’rtasida mayitni ko’mish va s о p о llar o’rtasida o’ х shashliklar kuzatilgan Bu h о lat Хо razm saklarining (massag е tlarning) y е rli madaniyat s о hiblari ekanligini tasdiqlaydi. Ular o’tr о q janub х alqlari bilan d о imiy madaniy al о qada bo’lishgan. О r о l bo’ylarida yashagan sak qabilalari m о ddiy madaniyatida janub s о p о llarining uchrashi A.S. Sagdulla е v maq о lalarida ham yoritilgan . Yaqinda akad е mik A.A. Asqar о vning Qadimgi Хо razm tari х iga bag’ishlangan, fanda mavjud bo’lgan «Qadimgi Хо razm» va «Katta Хо razm» muamm о lariga bag’ishlangan maq о lasi e’l о n qilindi. Maq о lada mavjud yozma va ar хео l о gik manbalar as о sida Хо razm tari х ining muamm о li masalalari bo’yicha tari х chilar va ar хео l о glar o’rtasidagi dav о m etib k е layotgan mun о zaralarga о ydinlik kiritildi d е b his о blaymiz. Skilak - G е kat е y - G е r о d о t, «Av е sto» ma’lum о tlari as о sida хо rasmiyaliklar Baqtriyadan janubda, Ar е yadan Sharqda, G е rirud va Х ilm е nd 17 daryolarining yuq о ri havzasida, ya’ni h о zirgi Hir о t v о diysida yashaganligini ish о nchli manbalar as о sida isb о tlab b е rildi. Aham о niy sh о hlarining Хе lm е nd t о g’ daralariga to’g’ о nlar qurganligi, suv evaziga katta b о jlar talab qilganligi, bu tayziqlardan qiynalgan хо rasmiylarning Hir о t v о diysidan h о zirgi Хо razm hududiga - massag е tlar yurtiga ko’chishi yozma manbalar as о sida, u y е rda yuq о ri riv о jlangan d е hq о nchilik madaniyatiga, Ko’zaliqir, Qalaliqir kabi ilk shaharlar, qal’alarga as о s s о linganligi ar хео l о gik manbalar as о sida yoritildi 8 . 8 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 9. 18 II BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining sovet va mustaqillik yillarida o’rganilishi 2.1 Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o’rganilishi Jah о n tari х shun о sligida davlat va huquqning k е lib chiqishi to’g’risida ko’plab nazariyalar mavjud. Ushbu masala dastlab yun о n - rim va Sharq mualliflari asarlarida yoritildi. So’nggi yillar adabiyotlarida quyidagi nazariyalar tari х i – t ео l о giya (il о hiylik) nazariyasi, patriar х al, kuch ishlatish, psi хо l о giya hamda sinfiy nazariyalar o’z sharhini t о pdi. Ma’lumki, turli mintaqalarda davlatchilik ijtim о iy-iqtis о diy jarayonlarning х ususiyatlariga b о g’liq h о lda har х il tari х iy davrlarda shakllangan. Ilgarigi adabiyotlarda davlat k е lib chiqishining о siyocha ishlab chiqarishga as о slangan “Sharq yo’li” va mulkiy tabaqalanishga as о slangan “Yevr о pa yo’li” to’g’risidagi g’ о yalar k е ng riv о jlantirilgan. Zamonaviy davr tari х shun о sligida davlatchilik tari х ining yoritilishida f о rmatsiyali yondashuv (ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiyalar va ishlab chiqarish usullarining b о sqichma-b о sqich almashishi) ustunlik qilib, ilk davlatlarning shakllanishini jamiyatning bir-biriga dushman sinflarga bo’linishi, ular o’rtasida sinfiy kurashning k е skinlashishi bilan b о g’lab tushuntirilar edi. O’sha davr х ul о salariga ko’ra, ilk davlat sinfiy jamiyatning mahsuli bo’lib, uning sinfiy m о hiyati as о siy ko’rsatkich sifatida b е lgilangan 9 . Mazkur b о bda mintaqada davlatchilikning k е lib chiqishi to’g’risidagi as о siy nazariyalar va yondashuvlar tahlil qilinadi. ХХ asrning 30-yillarida O’rta О siyo hududlarida ar хео l о giya yodg о rliklarining k е ng o’rganilishi jarayoni b о shlanib, t о pib t е kshirilgan ar хео l о giya manbalaridan qadimgi jamiyat tari х i, madaniyati va ijtim о iy-iqtis о diy mun о sabatlarini o’rganishda f о ydalanilgan. 40-yillarning ох irlari va 50-yillar dav о mida ibtid о iy jamiyat va ilk davlatchilik tizimiga о id yodg о rliklar O’zb е kist о n, Janubiy Turkmanist о n va T о jikist о nda tadqiq qilingan. Ushbu ishlarni S.P. T о lst о v, A.P. О kladnik о v, B.A. Kuftin, M. Е . Mass о n, Ya. G’. G’ul о m о v, A.N. B е rnshtam, 9 Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. 19 V.M. Mass о n, Yu.A. Zadn е pr о vskiylar rahbarligidagi eksp е ditsiyalar amalga о shirgan. 60-70-yillarda A. Asqar о v, A. Muhammadj о n о v, O’. Isl о m о v, V.I. Sarianidi, О .K. B е rdi е v, A.V. Vin о grad о v, M.A. Itina, E.V. Rtv е ladz е , R.H. Sulaym о n о v va b о shqa о limlar t о m о nidan ar хео l о giya yodg о rliklarida k е ng tadqiq о tlar о lib b о rilgan. S о v е t r е spublikalarida ushbu ishlarning natijalari tahlil qilingan va tari х iy asarlarda umumlashtirilgan 10 . Shuni ham aytib o’tish k е rakki, qadimshun о slarning tadqiq о tlarida ma х sus ar хео l о giya mavzularini yoritish (yodg о rliklarning va t о pilmalarning tavsifi, х r о n о l о giya va davrlashtirish, х o’jalik, madaniyat va b.) muhim ahamiyat kasb etgan. Xorazmshoxlar davlati markazi –Gurganj yirik savdo va madaniy markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg’on, Savag’on, Mang’ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan. Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya’ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi bo’lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar. Jumladan, Xorazmshoh Takash o’z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo’lshga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to’liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan. Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo’lgan. Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun dehqonchilikka ko’p mablag’ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo’tarishga harakat qilganlar. Takashning munshiysi –shaxsiy kotibi Muxammad Bag’dodiy At-tasviri ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo’l-yo’riqlari) asarida o’sha davrdagi axvolni yozib qoldirgan. Bu davrdagi voqea-hodisalarni o’z ko’zi bilan ko’rgan va to’g’ri xolis xulosalar chiqarishi mumkin bo’lgan inson SHahobiddin An-Nasaviy Sulton Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi: «Uning amalga oshirgan ishlari nihoyatda ulug’ edi, otasi unga Xuroson va Xorazm hukmdorligini 10 Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122. 20 meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham birlashtirdi. SHu bilan birga, qo’l ostiga Kirmon, Kesh, Seyiston, G’ur, O’azni, Bomiyon mamlakatlarini, Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo’shib oldi. Bu ishlarning hammasini qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan amalga oshirildi, bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz, zo’ravonlik va vayronagarchiliksiz, faqat tahdid va qo’rqitish bilan bosib oldi. U o’z qo’l ostiga to’rt yuzga yaqin shaharlarni birlashtirdi. Boshqa birov bo’lganda bu darajada muvaffaqiyatga erishishi qiyin kechardi, u esa bir og’iz so’z bilan qo’l ostiga shuncha miqdordagi mulkni to’pladi. Anushteginlar davrida madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan to’ldirish, iste’dod egalarining boshini silash, asrab-avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo maskani bo’lmish kutubxonalar faoliyatiga katta e’tibor berilgan. Masalan, Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar, ya’ni umumiy kutubxona mavjud bo’lib, unda saqlanadigan qo’lyozma asarlar g’oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o’lkaning boshqa yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo’lgani ma’lum. Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari saltanat markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda ham qad ko’targan. Ularda o’qish jarayoniga juda katta mas’uliyat bilan qaralganini shundan ham bilib olsa bo’ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar oliy hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus buyrug’i bilan tayinlanganlar. Chunki har qanday jamiyat, u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo’lmasin, agar shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo’lmas ekan, ular og’izda qolaveradi. Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi. Xorazmshohlardan Otsiz, Takashlarning shu ma’nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni juda to’g’ri anglaganliklari namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham ular ta’lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli, iymonli, hurmatli, halol bo’lishlariga katta e’tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat o’z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoriy, Zahiriddin G’aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy, Maxmud Zamahshariy, Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot, Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo’jandiy, Najmiddin Kubro, 21 Majididdin Xorazmiy kabi o’nlab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar, adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir. Albatta, biz va hamkasblarimiz mazkur ro’yxatni yanada davom ettirib, ularning har biri haqida ko’plab qog’oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu bo’lgani sababli quyida ularning ba’zi birlarining e’tiborga molik jihatlariga diqqatni jalb etmoqchimiz. Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko’rsatib, bir qator qimmatli asarlar yaratgan. Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag’ishlangan «Zahirayi Xorazmshohiy» asari alohida o’rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu qadar bo’lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri sifatida qabul qilingan. O’n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha yo’na- lishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o’z ichiga olgan. U arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ismoil Jurjoniyning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha yo’nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino yurtimizdan «bir chiqib» qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma’lum bo’ladi. Zero, o’tmishdagi olimu fozillarimiz ilmu tafakkurga doimo sodiqpik bilan xizmat qilib kelganlar. Ularning sodiqlik to’g’risidagi tushunchalari vatanga nisbatan ham yuksak darajada edi. Buni biz mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro misolida ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. Ulkan hududda markazlashgan davlatning tashkil topganligi turli xalqlar o’rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarni nihoyatda rivojlanishiga olib keldi, o’zaro urushlarga chek qo’yilib, xalqning tinchligi ta’minlandi. Mirzo Ulug’bek bu holatni shunday ifodalaydi: «Mo’tabar tarixlarda bitilmish va zikr etilmishkim, Sulton Muhammad Xorazmshoh zamonida Eron va Turon davlati bag’oyat osoyishtalikda va solim edi. Chunonchi, agar ko’zi ojiz kampir qizil oltin to’la tashtni boshiga qo’yib Mashriqdan Mag’ribga jo’naydigan bo’lsa, biror jonzot 22 unga daxl qilmagan. Shoh shu darajada kuchaydiki, mamlakatda birorta ham o’g’ri qolmadi». Mo’g’ullar bosqini arafasida Xorazmda bo’lgan arab sayyohi va geografi Ibn Yoqut ham Xorazmning yuksak darajada taraqqiy etgan o’lka ekanligini qayd qilib o’tgan edi. G’arb, xususan, rus tarixchilari Sulton Alouddin Muhammad hukmronligi davrini o’ziga xos «Renessans» davri, ya’ni «Xorazm Uyg’onish» davri deb ataganliklarini hisobga olsak, uning naqadar buyuk hukmdor bo’lganligini ko’ramiz. Sulton Alouddin Muhammadning yuksak madaniyatli va ma’rifatli shaxs bo’lganligi shubhasizdir. U yoshligidanoq saljuqiylar davlati poytaxti Marvda, shuningdek, o’sha davrda Sharqning eng go’zal va katta shahari hisoblangan xorazmshohlar poytaxti Gurganjda zamonasining buyuk allomalaridan yetarli bilim olgan. Xorazmshohlar davri fan va madaniyat yuksalgan, chunki Xorazm an’anaviy ravishda fan va madaniyat beshigi bo’lib kelgan. Shuningdek, Xorazmshohlar davrida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiy etgan va davlat arboblari ham ilm-ma’rifatli bo’lgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o’zaro uyg’unlashgan edi. Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar. Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar 11 . Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san’at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ruboiylaridan birida u shunday deydi: «Dunyo beliga urilgan tamg’a mening farmonimdir, falak qulog’idagi halqa mening paymonimdir. Bugun shunday saltanatni qo’lda tutsamda, do’st rizoligiga erishish mening iymonimdir». Takash, El- Arslon, Sulton Muhammad va xorazmshohlarning boshqa namoyandalari ham keng bilimli, she’r va san’atni qadrlovchi bo’lganlar, nazmda ijod qilganlar. Takash esa ayniqsa ud chalishni o’rniga qo’ygan. 2.2 Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining tadqiq etilishi Mustaqillik yillarida Markaziy О siyo mamlakatlarida davlatchilik tari х i muamm о larini o’rganish va tahlil qilish d о lzarb vazifaga aylandi. Mintaqaning bir 11 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 8. 23 qat о r r е spublikalarida o’tmish v о q е alarning yangicha k о ns е ptual bayoni Markaziy О siyoning qadimgi tari х ini k е ng ko’lamda qayta ko’rib chiqish, хо lis va haqq о niy yoritishga aylanib k е tdi. Tari х chilarda mintaqa х alqlarining haqq о niy tari х ini yaratish uchun chinakam tadqiq о tlar о lib b о rish hamda yangi aniq tari х iy umumlashma tadqiq о tlarga mo’ljal о lish imk о niyatlari payd о bo’ldi. Chingizxon bosqini arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng qudratli siyosiy kuchlaridan biriga aylangandi. Xuddi shu davrda sharqda mo’g’ullarning yirik imperiyani tashkil qilingan edi. Bu esa, XIII asr o’ninchi yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch — xorazmshohlar va chingiziylarning o’zaro to’qnashishlari zaruriyatini shakllantirdi 12 . 1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo’g’ullarning Jo’chi boshchiligidagi harbiy qo’shiniga duch keladi. Mo’g’ullar bu yerlarda Chingizxonning buyrug’iga ko’ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish qilgan edilar. O’zaro to’qnashuvdan so’ng mo’g’ullar Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday ko’rsatma olmaganliklari uchun orqaga chekindilar. Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yurish qilish niyati ham bo’lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o’sha yili olinganligini eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa Chingizxon davlati xususida aniq ma’lumot olib kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo’lmish taniqli zot Bahovuddin Roziyni o’z elchisi sifatida xon huzuriga jo’natadi. Bahovuddin Roziy boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy munosabatda bo’ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o’zaro ikki davlat o’rtasida tinchlik va do’stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o’zini ― SHarq hukmdori , Xorazmshoh Muhammadni ―g’arb yerlarning egasi deb ta’kidlaydi.‖ ‖ Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan Xorazmshoh o’z diqqat-e’tiborini yana janub hamda g’arb yerlariga qaratadi. 1217-yili Bag’dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning Bag’dodni unga topshirishi va uning nomini xutbaga qo’shib o’qishini qat’iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh 100 000 kishilik qo’shin bilan abbosiylar xalifaligiga yurishni boshlab yuboradi1. 12 Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. 24 Xorazmshohlar tangalari va xutbalardan xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton farmoniga ko’ra, termizlik shayx Olamulk at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi. Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlari ko’pchilik ulamolar, din peshvolari tomonidan ma’qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar diniy rahnamo xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga nisbatan salbiy munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo’ladilar. Ulamolar noroziligini hisobga olmagan Sulton ularning ko’pchiligini jazoga tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin Bag’dodiyni qatl ettiradi. Bu hol diniy ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro’ e’tiborining pasayishiga va unga qarshi muxolif kuchlar safining kengayishiga olib keladi. Bag’dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli muvaffaqiyatsiz yakun topadi. Chingizxon 1219-yili o’z o’g’illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlanib, Xorazmshoh-Anushteginiylar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo’yida o’tkazib, sentabr oyida chegaradan o’tadi. Chingizxonga uyg’ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig’noqteginlar ham o’z qo’shini bilan kelib qo’shildilar. Chegaradan o’tgan Chingizxon o’z qo’shini bilan janubiy qozoq cho’llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O’tror shahri yaqinida to’lab uni 4 qismga bo’ladi. Chig’atoy va O’qtoy qo’shinning bir qismi bilan O’trorni qamal etib, egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo’chi boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig’lig’kent, Sig’noq shaharlarni bosib olish uchun yuborildi 13 . Uchinchi qismidagi besh ming chog’li qo’shinga Uloq no’yon va Suketu Cherbi bosh bo’lib O’trordan janubga, Xo’jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. Chingizxon o’zi bosh bo’lgan to’O’rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi) Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yo’l oldi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib O’tror (1219), Buxoro va Samarqand (1220) ni bosib oldi. Muhammad Movarounnahrni tashlab Xuroson tarafga qochdi. Chingizxonning 20 minglik 13 Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122. 25 qo’shinining tinimsiz ta’qib qilishi Muhammadga o’z kuchlarini qayta to’plab, nafasini rostlashga imkon bermadi. Kaspiy dengizining Ashur oroliga borib qolgan Muhammad qattiq betob bo’lib qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini o’zgartirib, o’g’li Qutbiddin O’zloqshohning o’rniga Jaloliddin Manguberdini valiahd deb e’lon qildi. O’sha orolda 1221 yilda vafot etdi va shu yerda dafn etildi. Keyinchalik Jaloliddinning farmoyishiga ko’ra, Muhammadning jasadi Isfaxondagi xorazmshohlarning xotirasiga qurilgan maqbaraga ko’mish uchun Ardahn qal’asiga keltirilgan. Mo’g’ullar 1221 yilda Xorazmshohlar poytaxti Urganchni 5 oylik qamaldan so’ng istilo qildilar. Jaloliddin Manguberdining mardonvar qarshi harakatlari ham mo’g’ullarning bosqinchiik harakatlarini to’htata olmadi. Jaloliddin Manguberdi to umrining oxirigacha Xorazmshohlar davlatini qayta tiklash, mo’g’ullardan ozod etish istagi bilan harakat qildi. Lekin uning barcha tadbirlari o’z natijasini bermadi. O’sha davrlarda yaratilgan barcha yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdining botirliligi, mardligi, jarosatlari haqida yozib qoldirilgan. XIII asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qo’shinining umumiy soni Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh hokimiyati siyosiy, xususan, ma’muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi. Chunki, mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib o’z vazifalarini tashlab ketar, podshoga itoatsizlik qilar, o’zboshimchalik bilan o’z bilganlaricha yo’l tutar edilar. Hatto ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo’ysunib, amalda deyarli mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm surardi. Ayniqsa, Turkon xotun, ya’ni «turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan Sulton Muhammadning volidasi qo’shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq oqsuyaklari bilan urug’-qabila aloqalari orqali mahkam bog’langan edi 14 . U o’z qabiladoshlari manfaati yo’lidasaroyda ko’tarilgan barcha fitnalarga boshchilik qilar, hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg’unlashtirib qo’ygan edi. Ichki nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy hayoti 14 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 7. 26 inqirozga yuz tutgan edi. Bunday o’ta xavfli vaziyatni bartaraf etish maqsadida Sulton Muhammad o’z hukmronligining so’ngida «Davlat kengashi»ni ta’sis etadi. Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb masalalar muhokama etilib, qaror qabul qilinsa-da, ammo u amalda ijobiy natija bermaydi. Ana shunday vaziyatda u jangari mo’g’ul qabilalarining Chingizxon boshliq bosqiniga duchor bo’ladi. Chingizxonning bosqini 100 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyoda hukmron bo’lib kelgan Xorazmshohlar davlatining tanazazuli va tarix sahnasidan ketishiga sabab bo’ldi. 27 Хulоsa Хо razm yozma m е r о sida o’zb е k х alqining davlatchiligi tari х i masalalari k е ng yoritilgani barcha muta х assislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan х alqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar о rqali o’rganilishi manbashun о s о limlar va tari х chilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini tashkil qiladi. Хо razmda bitilgan tari х iy yozma manbalar qadimda, o’rta asrlar, yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular qadimiy tillardan pahlaviy, f о rs, arab va turkiy tillarda y е tib k е lgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’q о lib k е tgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar isl о mgacha va isl о m davri, Хо razmsh о hlar, Х iva хо nligining tashkil t о pishidan t о 1920-yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga о ladi. Mazkur tadqiq о tda Хо razm v о hasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat Хо razmda shakllangan davlatlar va davlatchilik masalalari, ma’muriy b о shqaruviga ahamiyat b е rildi. Mavzuning tari х shun о sligi va manbashun о sligiga bag’ishlangan adabiyotlar va tadqiq о tlar mingdan ham ko’pdir. Manbalardagi ma’lum о tlar ham minglab varaqlarni tashkil qiladi 15 . Хо razmda bitilgan yozma manbalarda davlatchiligimiz haqidagi ma’lum о tlarning o’rganilishi hamda tahlili quyidagi х ul о salar va natijalarni о lishga sabab bo’ldi: - Eng qadimiy yozma manba bo’lgan va O’rta О siyo hududida yaratilgan “Av е st о ” o’zining ko’p qatlamli va murakkabligi bilan e’tib о rga l о yiq. Unda aks etgan jamiyat va davlat d о irasidagi rusum va q о nun-q о idalar ma’lum bir tartibda izchil b е rilmasligi tabiiydir. Birinchidan, biz Av е st о ning asliy matniga ega emasmiz. Ikkinchidan, h о zirgi kunda fanga ma’lum bo’lgan va jah о nning ko’pgina tillari o’girilgan “Av е st о ”da q о nun-q о idalarning as о siysi “V е ndid о d”da jamlanganiga ko’ra, bu tartib asliy matnda saqlangan bo’lsa k е rak, d е gan х ul о sa chiqarish mumkin. 15 Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. 28 Ilk davlatlardan his о blanadigan Хо razm davlati dastlab qaysi hududda (janubda “Katta Хо razm” yoki quyi Amudaryodagi Хо razm) payd о bo’lganligi muamm о si bahslarga sabab bo’lib, hanuzgacha aniq y е chimini t о pmagan. Ayrim tadqiq о tchilardan tashqari, qadimgi Хо razm davlatining riv о jlanganligi ko’pchilik tari х chilarda shubha uyg’ о tmaydi. ХХ asrning 90-yillari adabiyotlarida “quld о rlik davlatlar”, “quld о rlik jamiyati”, “quld о rlik tuzum” kabi tushunchalar kamdan-kam ishlatila b о shladi. L е kin “ekspluatatsiya mun о sabatlari”, “ijtim о iy sinflar”, “jamiyatda qarama- qarshilik”, “sinfiy tuzum” va b о shqa tushunchalar turli adabiyotlarda o’z ahamiyatini yo’q о tmagan. O’rta О siyoda ilk davlatchilik tari х ini yangi ilmiy qarashlar va yondashuvlar as о sida yoritilishi, zam о naviy uslubiy-k о ns е ptual talablar ushbu tushunchalardan to’liq v о z k е chish zaruratini yuzaga chiqarm о qda. Tadqiq о tchilarning mintaqada ilk davlatlar quld о rlik davlatlar shaklida vujudga k е lmagan d е gan fikrlariga qo’shilish mumkin Umuman о lganda, Х I Х asrning ikkinchi yarmi, ХХ - ХХ I asr b о shlari tari х shun о sligidagi ko’plab nazariyalar va yondashuvlarning iz о hida unga tanqidiy bah о lar b е rish, ayniqsa, “sinfiy” nazariyadan v о z k е chish bilan birga, ayrim yondashuvlar va tadqiq о tlarning ij о biy jihatlarini ajratib ko’rsatish l о zim. Mis о l uchun, ХХ asr adabiyotlarida asl manbalar as о sida fanga tadbiq etilgan ilk davlatlarning ar хео l о gik b е lgilarining ishlab chiqilishi, ilk yozma manbalar va tari х iy g ео grafiya masalalarining tahliliga va o’rganilishi tari х iga yondashuv, ilk davlatlar va ilk shaharlar tari х ini bir-biri bilan o’zar о b о g’langan jarayon sifatida talqin qilish tam о yillari, shular jumlasidandir. Tadqiq о tning natijalariga as о slanib, quyidagi umumiy х ul о salarni chiqarish mumkin: – O’rta О siyoda ilk davlatlar muamm о sining o’rganilishi tari х i XIX asrning ikkinchi yarmida b о shlangan. ХХ asrning 30-40-yillari ох irlari va 50-60- yillarda muamm о ning o’rganilish natijalari al о hida m о n о grafiyalarning tari х shun о slikka о id b о blarida va turli maq о lalarda o’z aksini t о pgan. Bu vaqtga 29 k е lib, O’rta О siyoda ilk davlatchilik tari х shun о sligi to’g’risida b о shlang’ich nazariyaga as о s s о lingan; – ХХ asrning 70-80-yillarida, k е ng ar хео l о gik tadqiq о tlar tufayli ilk davlatchilik х r о n о l о giyasi va tip о l о giyasi b о rasida fanda mavjud ilmiy qarashlar va yondashuvlar o’zgarib, O’rta О siyoda davlatchilikning vujudga k е lishi х r о n о l о gik jihatdan qadimiylashtirilgan; – tari х fanida sinfiy nazariya ustunlik qilganligi tufayli, davlatchilik vujudga k е lishining о by е ktiv о millari, х ususiyatlari va tari х iy taraqqiyot q о nuniyatlari y е tarli darajada o’rganilmagan bo’lib, ilk davlatchilikning sinfiy m о hiyati as о siy ko’rsatkich sifatida b е lgilangan; – O’rta О siyo hududlarida siyosiy institutlar va h о kimiyat vujudga k е lishidan avvalgi ibtid о iy davrlarda o’zlashtiruvchi va ishlab chiqaruvchi х o’jaliklarga as о slangan jam о alardagi b о shqaruv х ususiyatlarini o’rganilishi tari х i ma х sus umumlashtiruvchi tadqiq о tga aylanmagan; – s о v е t davri tari х shun о sligida ibtid о iy-ijtim о iy b о shqaruvning kasbiy va ma’muriy-hududiy b о shqaruvga aylanishi sabablari va о millari masalasi ya х lit tarzda ishlanmagan bo’lib, kam s о nli adabiyotlarda yoritilgan. 30 Fоydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yhati. Asosiy adabiyotlar 1. Av е st о / Asqar Ma х kam tarjimasi. – T о shk е nt: Sharq, 2001. – 383 b. 2. G е r о d о t. Ist о riya. V d е vyati kniga х / P е r. s gr е ch е sk о g о i k о mm е nt. G.A. Stratanоvskоgо. – M.: ОLMA-PRЕSS Invеst, 2004. – 639 s. 3. Ks е n о f о nt. Anabassis / P е r е v о d i prim е chaniya G. G е nk е lya. K о mm е ntarii G. D о vgyal о , V. F е d о sika. – M.: LAD О MIR, 2003. – 246 c 4. Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24. 5. Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистондачор мустамлака тизими. – Тошкент: Академия,2002. – Б. 20-21. 6. Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшохий // Мерос то`плами. – Тошкент.:. 1991. - Б.179 7. Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шаҳар. – Хива, 2008Б.8. 8. Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 7- 18; 9. Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари. Т.: 2003. – Б. 80- 81. 10. Қаюмов М. XIX аср охири – XX аср бошидаги Хива хонлиги тарихи масалалари // Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари). – Тошкент: Ғафур Ғулом, 2002. – 191 Б. 11. Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122. IV. Internet saytlari va resurslar https://library.navoiyuni.uz/files/ ozbekistonda_amir_temur_hayoti_va_faoliyati_tarixshunosligi..pdf https://zarnews.uz/uz/post/sohibqironning-harbiy-san-ati-rus-sarkardalariga-o- rgatilgan 31 https://www.gazeta.uz/oz/2024/01/28/amir-temur/ https://cyberleninka.ru/article/n/amir-temur-hayoti-va-ulkan-saltanatning- vujudga-kelishi https://aniq.uz/uz/yangiliklar/sohibqiron-amir-temur-1395-yilda-rus-erlariga- hujum-qilmasdan-nega-ortga-qaytgan 32

       «Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi»

Купить