Xorazmshox Anushteginilar boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	99.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

6 Sotish

Xorazmshox Anushteginilar boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………2-7
I – BOB. Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va saroy
boshqaruv tizimining manbalarda va tarixiy tadqiqotlarda aks etishi.
1.1 Xorazmshohlar davlatining poydevorlari yaratilishi . Anushteginiylarning
hokimyat tepasiga kelishi………………………………………………………8-17
1.2 Yozma manbalarda Anushteginlar davlati ma’muriy va saroy boshqaruv tizimi
tarixining aks etish…………………………………………………………….18-22
II – BOB. Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va saroy
boshqaruv tizimi, unvonlar va mansablar.
2.1 Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va boshqaruv
tizim……………………………………………………………………………23-28
2.2 Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatida saroy boshqaruv tizimi, unvonlar va
mansablar……………………………………………………………………...29-36
Xulosa…………………………………………………………………………37-38
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….. 39-40
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Xorazm
sivilizatsiyasi, bu vohada shakllangan qadimiy Xorazm davlati nafaqat Markaziy
Osiyo, balki jahon tarixida alohida o’rin egallaydi. Asrlar davomida bu hududda
shakllanib, rivojlangan davlatlar o’zbek davlatchiligining muhim bosqichlarni
tashkil qiladi. Xorazm vohasi qaysi bir saltanat va davlat tarkibida bo’lmasin
o’ziga xos tarixi hamda madaniyati bilan ajralib, uning moddiy va ma’naviy
merosi o’zbek xalqining boy o’tmishining namunasidir.
Shuning uchun ham birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Xorazm
tarixi va uning ahamiyati borasida quyidagi xulosalarini bergan: “O’zbek
davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam aynan Xorazm
vohasida qo’yilgan... Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati
va qadimiyligining tasdig’idir... Xorazm hamda Xiva tarixi xalqimizning yozuv,
ilm-fan, sanat, madaniyat va manaviyat sohalaridagi yuksalish bosqichlarini o’zida
mujassam etadi... Bugun bolalarimiz maktablarda va oliy o’quv yurtlarida
o’rganadigan algebra, algoritm kabi kashfiyotlarga asos solgan Muhammad Muso
al-Xorazmiy bu go’zal voha nomini dunyoga mashhur etgan. Atlantika ummoni
ortida Amerika qitasi borligini Xristofor Kolumbdan 500 yil avval bashorat etib,
hattoki uning xaritasini chizib qoldirgan buyuk ajdodimiz Abu Rayxon Beruniy
mana shu muqaddas zaminda tug’ilgan” 1
.
Ayni shu so’zlarni Xorazm tarixi va madaniyatini uzoq asrlar osha bizgacha
yetib kelgan yozma manbalarning ma’lumotlari ham isbotlab beradi. Xorazm
davlati qadimda, o’rta asrlar va keyingi davrlarda Markaziy Osiyoda bo’lib o’tgan
barcha siyosiy jarayonlarda faol qatnashgan. Ammo, shu davrlar ichida
xorazmshoh - anushteginiylar davri alohida ajralib turadiki, bu davrda Xorazm
nafaqat Markaziy Osiyo balki, butun jahon miqyosida ham muhim rol o’ynovchi
davlatlardan biri bo’lgan desak hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Bu sulolaning
ba’zi hukmdorlari islom tarixida ham katta ta’sir o’tkazgan. Zero, xorazmshoh -
1
Karimov. I.A. Asarlar. 6-tom. -Toshkent: O’zbekiston, 1998. B-375.
2

anushteginiylar sulolasiga mashhur sharqshunos olim V.V. Bartold eng yorqin
sulola deb bejiz ta’rif bermagan. Qariyb ikki yuz yillik tarixga ega bo’lgan
Xorazmshoh - anushteginiylar davlatida kechgan turli siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy
jarayonlar tarixi bugungi kunda o’rganilishi dolzarb bo’lgan mavzular ob’ektiga
aylanmoqda. Ayniqsa bu davlatning siyosiy - ma’muriy
boshqaruv tizimi va davlatdagi unvon va mansablar masalasi nisbatan sust
yoritilgan va alohida mavzu sifatida chuqur ilmiy tahlil qilinmagan mavzulardan
biri hisoblanadi. Ayni shu mavzu turli yozma manbalarda o’z aksini topgan.
Ammo, mazkur yozma manbalar ma’lumotlari qiyosiy va ilmiy jihatdan keng
miqyosda tahlil qilinmagan. Shuning uchun ham mazkur mavzu o’zbek
davlatchilik tarixining uzviy ajralmas qismi sifatida ham, Xorazm tarixining kam
organilgan sahifasi sifatida ham muhim va dolzarb muammolardan biri
hisoblanadi. Shu jihatdan olganda biz tanlagan mazkur mavzumizda o’zbek
davlatchiligi tarixining muhim va boy qatlamini tashkil etgan Xorazmdagi
anushteginiylar davlatining XII asrdan XXI asrning boshlarigacha yozma manbalar
va mavzuga oid ilmiy tadqiqotlar ma’lumotlarining qiyosiy tahlili asosida tadqiq
qilinib, xulosa va natijalar berildi.
Tadqiqotning mavzusining obyekti. Mazkur ishning asosiy ob’ekti
Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va saroy boshqaruv tizimi,
unvonlar va mansablar etib bergilandi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. predmeti mazkur masala tarixiga
doir ma’lumotlarning tahlilidir.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Xorazm yozma
merosida o’zbek davlatchiligi tarixining masalalari birinchi marotaba keng
miqyosdagi manbalar asosida o’rganilib, unda Xorazm vohasida shakllangan
davlat uyushmalari o’zbek davlatchiligining ajralmas bir qismi sifatida talqin
qilindi. Xorazmshohlar - anushteginlar saltanati tarixi o’zbek davlatchiligining shu
3

vohadagi bosqichlari sifatida tarixda qolgan. Tadqiqotda birinchi marotaba o’rta
asrlarga doir Xorazmshohlar davlati tarixi har tamonlama o’rganildi, shu davrlar
yozma manbalari asosida tahlil etilib, mavzuga oid tarixiy asarlar manbashunoslik
nuqtainazaridan tadqiqot doirasiga tortildi, muhim xulosalar va natijalarga kelindi.
Ishda manbalarining shakllanishi, bosqichlari, namoyandalari va ular asarlarining
kodikologik tavsifi berildi.
Tadqiqotning maqsadi Markaziy Osiyoning Anushtegin - Xorazmshohlar
davridagi davlat boshqaruv tartibi maqsad qilib belgilangan.
Tadqiqotning vazifasi Qo`yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va saroy
boshqaruv tizimining manbalarda va tarixiy tadqiqotlarda aks etishini yoritib
berish; - Xorazmshohlar davlatining poydevorlari yaratilishi .
Anushteginiylarning hokimyat tepasiga kelishini manbalarda o’rganish;
- Yozma manbalarda Anushteginlar davlati ma’muriy va
saroy boshqaruv tizimi tarixining aks etishini tahlil qilish;
- Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy
va boshqaruv tizimini o’rganish;
- Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatida saroy
boshqaruv tizimi, unvonlar va mansablarini yoritib berishdir.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi
(tahlili). Markaziy osiyoda hukumronlik qilgan Anushteginilar sulolasi tarixini
o’rganishda biz uch davrga yuzlandik birinchi davrga sovet tarixchilari tomonidan
olib borilgan tadqiqotlar va yozilgan ilmiy, monografik kitoblar. Ikkinchi davrda
esa mustaqillikdan so’ng yurtimiz tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqot
ishlari, uchunchi davrga esa xorijiy tadqiqotchilarning asarlaridir.
Birinchi guruh Sovet hukumronligi yillarida
Anushteginilar sulolasi tarixini va boshqaruvini o’rgangan olimlardan V. V.
Bartold, S.P. Tolstov, A.Yu.Yakubovskiy, N.N.Vakturskaya, Ya.G’. G’ulomov,
O.A.Vishnevskaya, Ye.E. Nerazik, A.M. Belenitskiy kabi bir qancha olimlar
4

tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan 1
. Jumladan, rossiyalik tadqiqotchilardan
V.V.Bartold “Turkestan v epoxu mongolskogo nashestviya”, “K voprosu o
Chingizidax xristianax”, “Istoriya kulturnoy jizni Turkestana” kabi asarlarida ilk
bor Xorazmshohlar - anushteginiylar sulolasi tarixini manbalar asosida, ijtimoiy va
maishiy sharoitlarga e’tibor berilgan holda yoritadi.
Xorazm yozma manbalarida o’zbek
davlatchiligi tarixini yoritar ekanmiz, mavzuimiz doirasida, V.V. Bartoldning
quyidagi xulosalari muhimdir: Xorazmshohlarning yuksalishiga ularning qulay
tabiiy sharoitlari, ya’ni mustaqil yagona jug’rofiy va etnik muhit sabab bo’lgan.
Xorazmshohlar o’z raqiblaridan o’zlarining doimiylik va siyosiy san’atlari bilan
ustun bo’lib, astasekin musulmon olamining sharqida birinchi bo’lib oldilar.
Xorazmshoh Muhammad o’z hukmronligi davrida
hamda noshudsiyosati natijasida harbiylar tabaqasi, ruhoniylar va xalq ommasini
o’ziga qarshi qilib qo’ydi. Saltanat vaziri mansabini yo’q qilgach, u o’zining
byurokratiyasini ham zaiflashtirdi. U tashqi dushmanlariga qarshi chiqish uchun
davlat tizimining na biror bir unsuri, na aholining biror bir tabaqasiga tayana oldi
va mag’lub bo’ldi. Xorazmda davlatchilik masalasiga professor S.P.
Tolstov ham katta ahamiyat bergan. Jumladan, u “Drevniy Xorezm”, “Po sledam
drevnexorezmiyskoy tsivilizatsii” va “Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta”
asarlarida Xorazmshohlar haqida to’xtalib o’tadi.
Ikkinchi guruh Xorazmshohlar davlati tarixi keng
o‘rganila boshlandi. Ayniqsa, 1999 yilda Jaloladdin Manguberdining 800 yillik
yubileyi munosabati bilan halqaro konferentsiyaning o‘tkazilishi Xorazmshohlar
davlatiga oid tadqiqotlarning yana kengayishiga imkon yaratdi. Bu davrda
1
Бартольд В.В. К вопросу о Чингизидах-христианах. Соч.., Т. II.4. 2. 1964. - C. 417. Толстов С.П. Древний
Хорезм. -М. -Л., 1948. Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной
Европой в X-XV вв. // Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч. I. — Л.: 1932,
с. 1-60; Городище Миздахкан // «Записки коллегии востоковедов», т. V. — Л., 1930; с. 551-591; Развалины
Ургенча // ИГАИМК, вып. 2, т. VI. — Л., 1930. Fуломов Я. Хоразмнинг сугорилиш тарихи. — Т., 1959. —
324. Вактурская Н.Н. О средневековых городах Хорезма // МХЭ, вып. 7, 1963; Вактурская Н.Н, Вишневская
О.А. Памятники Хорезма эпохи Великих Хорезмшахов (XII — начало XIII вв.) // МХЭ, вып.1. — М.: Изд.
АН СССР, 1959, с. 150-167. Вишневская О.А. Археологические разведки на средневековых поселениях
левобережного Хорезма // МХЭ, вып. 7. — М., 1963. Неразик Е.Е. К проблеме развития городов Хорезма // В
кн.: Культура и искусство древнего Хорезма. — М.: «Наука», 1981, с. 219-227; Раскопки Якка-Парсана //
МХЭ, вып. 7. — М.: 1963, с. 3-40; Сельское жилище в Хорезме (I—XIV вв.). Из истории жилища и семи.
Археолого-этнографические очерки // ТХАЭЭ, т. 9. — М.: «Наука», 1976. — 256 с.
5

O.Masharipov, T.Saidqulov, I.M.Jabborov, S.Sabirova, O.B.Bo‘riev, Sh. Saidov,
X. Muhamedov, Z. Bunyodovlar tomonidan ilmiy adabiyotlar nashr etilgan 1
.
Xorazmshox Anushteginilar sulolasi tarixini yoritishda
katta ishga qo’l urgan tarixchi olimimiz Iso Jabborovdir. Iso Jabborovning “Buyuk
Xorazmshohlar davlati” risolasida bir necha ming yillar davomida o’z qudrati va
tarixiy voqealarga boyligi tarix sahifalarini to’ldirib kelgan xorazmliklarning uzoq
o’tmishidan Buyuk Xorazmshohlar davrigacha rivojlanib kelgan qadimiy davlat va
uning madaniyati tarixi to’g’risida hikoya qilinadi. Asar ko’psonli tarixiy,
arxeologik, etnografik adabiyot va manbalar asosida yozilgan.
T. Saidqulov tomonidan “O’rta Osiyo xalqlari tarixining
tarixshunosligidan lavhalar” kitobida Xorazmshohlar davlati tarixiga oid
masalalarni o’z ichiga oladi. Unda mavzuga oid O’rta Osiyoning tarixshunosligi
masalasi, tarixiy adabiyotlarni, jumladan, arab, fors, turk tillarida yozilgan
manbalarni tahlil etish asosida bayon etilgan.
Uchunchi guruh Xorazmshohlar
davlatining tashkil topishi, yuksalishi va so’ngra yemirilib ketishi nafaqat O’rta
Osiyo, balki o’rta asr butun musulmon Sharqi tarixida muhim jarayon bo’ldi. Shu
sababdan ham bu mavzuga bag’ishlangan bir qancha tadqiqotlar yaratilgan.
Jumladan, chet ellik olimlardan Ibrohim Qofas, Rene Krausset, Desmond Martin,
Oven Lattimore, Rahula Maxapandita, Oydin Tonariy va bir qancha olimlar
o’rgandilar 2
. Turkiyalik
olim Oydin Tonariy qalamiga mansub “Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri”
asari ko’pgina asl manbalar, jumladan, arabiy, forsiy, gurjiy va armaniy
1
Машарипов. О, - Хоразмнома. Тошкент., 2007. Саидкулов Т. Урта Осиё халклари тарихининг
тарихшунослигидан лавхалар. -Тошкент.: Укитувчи, 1993. Жабборов И. Буюк Хоразмшохлар давлати
(Кадимий тарих сахифалари). -Тошкент.: Шарк. 1999. Собирова. С - Хорезм в период правления Ануштегин-
Хорезмшахов (1097-1231 гг.)., 2008. Бўриев О.Б., Н.Т.Тошев. Жалолиддин Мангуберди. Тошкент. 1999.
Саидов Ш. Ўрганилае?тган мамлакатлар тарихи (Хоразмшоҳлар ануштакинлар давлатининг юксалиши ва
ҳалокати). Тошкент, 2006. Муҳамедов Ҳ. Мовароуннаҳрда давлатчиликнинг ривожланишининг муаммолари
(VII-XIII асрлар). Тарих фан. док. Дисс. Т., 2001. Буниёдов З Ануштагин - Хоразмшохлар давлати (1097-
1231) (Ахмад Ашраф ва Маркам Махмуд таржимаси). -Тошкент.: F.Fулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти. 1998.
2
Иброхим Кофас угли. Хоразмшохлар давлати тарихи 485 - 617 (1092 - 1229). Анкара , 1956. ( турк тилида ).
Qrousset R.L. Empire des steppes. Paris. 1938. Desmond Martin. The Rise of Chingiz khan and his conguest of
North Chine. Baltimore. The Johns Hopkins Press. 1950. Mahapandita Rahula Sankrityayana. Histoty of Central
Asia. Bronze aga (2000 B.C.) To Frengiz л han (1227 A.D.). New Dehli. 1964. Ойдин Тонарий . Жалолиддин
Хоразмшох ва унинг даври . ( Турк тилидан Бобохон Мухаммад Шариф таржимаси ). - Тошкент .: Шарк , 1999.
6

qo’lyozmalari asosida yaratilgan. Ushbu kitobda bayon etilgan ko’pgina voqea-
hodisalar, tarixiy jarayonlar, o’sha zamondagi davlat, armiya va adliya
tashkilotlari, turli mansabdorlar, marosimlar to’g’risidagi ma’lumotlar beriladi.
O’rta Osiyo davlatlari boshqaruvi, unvon va mansablari, vazifalari to’g’risida
olimlar hamda sayyohlar tomonidan yozib qoldirilgan asarlar katta ahamiyatga
ega. Ular qo’lyozma manbalar, arxiv hujjatlari, ilmiy adabiyotlardan hamda
sayyohlar, elchilar asarlaridan, turli kataloglardan foydalangan holda yoritildi.
Desmond Martinning qalamiga mansub “Chingizxonning
paydo bo’lishi va uning Shimoliy Xitoyni zabt etishi” asaridir. Shuni ta’kidlash
joizki, kitobning ilova qismida berilgan “Movarounnahrning mo’g’ullar tomonidan
zabt etilishi”ni hisobga olmaganda, asarning o’zida Xorazmshohlar, xususan,
Chingizxonning hayot yo’li va uning faoliyatini yoritganda muallif deyarli butun
asar davomida Jaloliddin yoki Xorazmshohlarni tez-tez tilga oladi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.
Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
Kurs ishining birinchi bobida
Markaziy Osiyoda Anushtegin Xorazmshoxlar sulolasining tashkil etilishi va
boshqaruviga oid manbalarni yoritib o’tildi. Kurs ishining ikkinchi
bobida Ansuteginilar sulolasi boshqaruvi, mansab va unvonlariga oid manblarni
o’rganishda adabiyotardan foydalanib tahlil qilindi.
7

1.1 Xorazmshohlar davlatining poydevorlari yaratilishi . Anushteginiylarning
hokimyat tepasiga kelishi
Anushteginlar sulolasi vakillari, sobitqadamlik bilan, uzoqni o‘ylab qilingan
diplomatik ustomonlik, mavjud siyosiy shart-sharoitdan kelib chiqqan holda
amalga oshirilgan oqilona faoliyat olib borganlari natijasida ulkan imperiyani
yarata olganlar. Bunda ular, Saljuqiylar sulolasining zaif tomonlaridan ustalik bilan
foydalandilar, Qoraxitoylar, Qoraxoniylar, G‘uriylar, Abbosiy xalifalar bilan goh
nozik diplomatik usul, goh kuch ishlatish oqibatida buyuk saltanatga asos soldilar.
Sulola asoschisi Anushtegin, o‘g‘uzlarning bekduli urug‘idan bo‘lib, saljuqiy
hukmdor Sulton Malikshoh (1072-1092) saroyida tashtdorlik lavozimidan 1077-
yili Xorazm shihnasi (boshqaruvchisi) lavozimiga tayinlanadi 1
.
Anushtegin (1077-1097) o‘z faoliyati davomida Saljuqiylarning ishonchiga
sazovar bo‘ldi. Bu ishonch tufayli, uning avlodlari Xorazmda hukmronlik qilishni
qonuniy meros sifatida qabul qilib oldilar. Anushteginlar ma‘lum bir davrgacha
vaziyat taqozosi bilan saljuqiylarga xizmatda sadoqat ko‘rsatdilar. Chunki XI asr
boshlaridan XII asr o‘rtalariga qadar butun SHarqda, musulmon dunyosida
saljuqiylardan qudratli bironta sulola va davlat bo‘lgan emas. Hatto xalifalik
poytaxti Bag‘dod ham, ular tasarrufida bo‘lib, xalifa dunyoviy hokimiyatdan
chetlashtirildi, amalda esa faqat diniy hokimiyatnigina ifodalardi xolos. Saljuqiylar
G‘arbda O‘rta yer dengizi va Yevropagacha cho‘zilgan hududlarni egallab shon-
shavkatda buyuklik darajasiga ko‘tarilgan edilar 2
.
Xorazmshohlar-Anushteginlar sulolasi asoschilarining tarixiy xizmati
shunda ediki, ular rasman saljuqiylarga qaram bo‘lgan holda, amalda bo‘lajak
mustaqil Xorazm davlatining poydevorini yaratishga muvaffaq bo‘ldilar. Sulola
asoschisi Anushtegindan keyin hokimiyat tepasiga kelgan Qutbiddin Muhammad
(1097-1127) mavjud vaziyatdan ustalik bilan foydalanib, hatto saljuqiylarning eng
buyuk mavqeini xalqaro miqyosda va shuningdek, ichki tomonidan ham
mustahkamlashga xizmat kildi. Saljuqiy hukmdorlarining ishonchiga sazovor
1
Жалолиддин Мангуберди. Тарихий манбалар. Тошкент., 1999. 45-б
2
Саидов Ш. Ўрганилае?тган мамлакатлар тарихи (Хоразмшоҳлар ануштакинлар давлатининг юксалиши ва
ҳалокати). Тошкент, 2006. 59-б
8

bo‘lgan Qutbiddin Muhammad Xorazmshoh amalda mustaqil Xorazm davlatiga
asos soldi. Uning saljuqiylarga qaramligi nomigagina, ya‘ni har yili muayyan
o‘lpon to‘lab turish tarzida bo‘lgan. Mazkur hukmdor to‘g‘risida “Tarixiy
yodgorliklarda Xorazmshohning unvoni” ‘Podsho qutb ad-Dunyo va ad-Din Abu
al-Fath Mu‘an Amir al-mo‘minin” “Dunyo va din qutbi, g‘alabalar otasi,
mo‘minlar amiri – xalifaning yordamchisi” so‘zlari ham Xorazmshohning obro‘i
baland ekanidan shohidlik beradi” deb yozgan Ziyo Bunyodov 1
.
“Qutbiddin Marvda ta‘lim olib, yaxshi ma‘rifat olgan,
adab va din ilmlarini o‘rgangan edi. U har tomonlama iste‘dodli odam edi, olimlar
va din arboblari uni yaxshi ko‘rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilardi.
Fuqarolariga adolatli, ular ham uni yaxshi ko‘rib, uning nomini aziz tutar edilar”.
Qutbiddin Muhammad boshlagan xayrli ishlarni, uning o‘g‘li Al-Malik Abu
Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz davom ettirdi. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156)
hukmronlik davrini, asosan, ikki bosqichga bo‘lish mumkin: 1127—1138—yillar
1138—1156 yillar Agar Xorazmshoh Otsiz hukmronligining birinchi davrida
(1127-1138) Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan bo‘lsa, hukmronligining
ikkinchi davrida (1138- 1156 y.y) mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi.
Xorazmshoh Otsiz har bir qulay vaziyatdan foydalanib, birinchi marta
xorazmshohlar davlatining hududlarini kengaytirish siyosatini boshlab berdi.
Xorazmshoh, Sulton Sanjar farmonini buzib,
saljuqiylarga tobelikda bo‘lgan ko‘pgina yerlarni bosib oldi. Sulton Sanjar ham
Xorazmshoh Otsizning qudratini tan olishga majbur bo‘ldi. Natijada siyosat
maydonida kuchli davlat – Xorazmshohlar davlati paydo bo‘ldi va
mustahkamlandi. Strategik siyosiy maqsadlarni ko‘zlagan Xorazmshoh Otsiz
qo‘shni davlatlar bilan samarali diplomatik munosabatlarni o‘rnatishga intildi.
V.V. Bartold uning qo‘shni davlat hukmdorlariga yozgan maktublarini “SHarqona
diplomatiya namunasi” deb baholagan. Bunday harakatlarning natijasida kuchli,
amalda mustaqil davlatga asos solgan. Bu albatta, Xorazmshoh Jaloliddin
Otsizning o‘z davridagi siyosiy vaziyatni chuqur anglagan mohir diplomat siyosiy
1
Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994. 87-б
9

arbob bo‘lganligidan dalolat beradi. Xorazmshoh Otsiz ham barcha xorazmshohlar
kabi yuksak madaniyatli hukmdor edi. “Alouddin Otsiz otasiga o‘xshab, Marvda
yaxshi ma‘lumot oldi. Otsiz musulmonlar podshohiga xos islom diniga va ilohiyot
olimlariga homiylik qilishdan tashqari, turli fanlar va san‘at ahlini qadrlar, o‘zi
ham forscha qasida va ruboiylar yozar, juda ko‘p buyuk shoirlarning bayotlarini
yoddan bilardi. U Xorazm aholisiga g‘amxo‘r, adolatli podshohlik qildi. Fuqarolar
Xorazmshoh Otsizni yaxshi ko‘rar, uning zamonida xalq xavf-xatardan mutlaqo
holi, tinchlik va osoyishtalikda, adolatda yashadi. Jaloliddin Otsiz vafot
etgach, o‘g‘li El-Arslon 1156-yil 22-avgust kuni taxtga chiqdi (1156-1172). U ham
o‘z sulolasi an‘analarini sodiqlik va sobitqadamlik bilan rivojlantirib, mamlakat
sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. ElArslon 1167-yilga kelib Balx
va Sabzavor shaharlarini, shuningdek, eng yirik shaharlardan biri bo‘lgan
Nishopurni egalladi. Natijada, “Toj ud-Dunyo va ad-Din molik ut-Turk va al-
Ajam” (Ajam va turklar podshosi) nomini oldi. El-Arslon 1172-yil 17-mart kuni
vafot etdi. El-Arslon o‘limi oldidan kenja o‘g‘li Sultonshohni valiahd qilib
tayinladi. Ammo davlat va harbiy ishlarga uning onasi Turkon Xotun qo‘lida
bo‘lgan. Ammo Alouddin Takash, ya‘ni El-Arslonning katta o‘g‘li Xorazm xalqi
va qo‘shinlarining madadi bilan rasman 1172-yil 11-dekabrda Xorazm taxtiga
o‘tirdi. Oqibatda saltanatda aka-ukalar o‘rtasida toju-taxt uchun yigirma yil davom
etgan o‘zaro urushlar boshlandi. Sulton Takash ukasiga kurashish bilan birgalikda,
saltanatni mustahkamlash va sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi.
Takash davrida Dehiston qo‘shib olindi. Sultonshoh ancha vaqtgacha Xurosonda
hukmdorlik qilib, taxt uchun akasiga qarshi shiddatli kurash olib bordi. SHuni
alohida qayd qilib o‘tish kerakki, Sultonshoh ham ancha qobiliyatli va ma‘rifatli
hukmdor edi. Ammo, hokimiyatga intilish hissi uning aqlidan ustun keldi.
Uzoq kurashlardan keyin, ya‘ni 1188-yil bahoriga kelibgina vositachilar
ishtirokida aka-ukalar o‘rtasida sulh tuzilib, Sultonshoh akasi Takash
hukmdorligini tan oldi. Shundan keyingina, 1189-yil 4-iyulda Rodekon (Rodgon)
shahrida Takashning sultonlik taxtiga chiqish marosimi o‘tkazildi. Ammo
Sultonshoh buzg‘unchilik ishlarini davom ettirib, akasiga qarshi kurashda
10

g‘uriylardan madad so‘rab bordi. Biroq, u o‘z maqsadiga erisha olmadi. Faqat
1193-yilda Sultonshohning vafoti bu ayovsiz kurashga xotima yasadi. Endi
Xorazmshoh Takash hech qanday xavotirsiz o‘z davlatini mustahkamlash va
sarhadlarni kengaytirish siyosatini yanada kuchaytirish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
1194-yili Marvni qo‘shib oldi. Hatto qoraxitoylar yurti Bolasog‘ungacha bo‘lgan
hududlarni qo‘shib olish siyosatini olib bordi.
1194-yil 4-mart kuni SHimoliy Eron hududida bo‘lgan jangda
saljuqiylarning so‘nggi hukmdori Tug‘rul III tor-mor keltirildi va Eron hududlarida
saljuqiylar hukmronligi tugadi, Xamadon va Iroq Ajami (SHarqiy Eron hududlari)
yerlarini bo‘ysundirdi. Xalifa An-Nosir (1180-1225) qo‘shinlarini bir necha marta
yengib, juda katta hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi.
Takash 1200-yil 3-iyulda SHahriston shahrida vafot etdi. Takash Xorazmshohlar
saltanatining (imperiyasining) asoschisi edi. SHunday ulkan saltanat hukmdori
bo‘lishi bilan birgalikda u adolatni yaxshi ko‘rardi. «Xorazmshoh Takash o‘z
fuqarolariga nisbatan adolatli bo‘lgan, odatdan tashqari qobiliyatga ega, buyuk
diplomat va lashkarboshi edi», – deb ma‘lumot beriladi tarixiy manbalarda. Sulton
Takash o‘z o‘g‘li Alouddin Muhammadga mustahkam va ulkan saltanatni meros
qilib qoldirdi. Sulton Alouddin Muhammad ham o‘z sulolasining ichki va tashqi
siyosat bilan bog‘liq an‘analarini muvaffaqiyat bilan davom ettirib, saltanat
sarhadlarini yanada kengaytirdi.
Sulton Muhammad davrida (1200-1220) saltanat
tarkibiga sharqda Yettisuv, Qoshg‘ar, SHimoliy Hindistongacha bo‘lgan hududlar,
g‘arbda Iroq (xalifalik), Kavkaz yerlarigacha, shimolda Dashti Qipchoq
kengliklaridan, janubda to Hind okeani va Fors ko‘rfazigacha bo‘lgan hududlar
kirardi 1
. Hatto eng cheka Ummon (Arabiston yarim oroli) yerlarida ham
Muhammad nomiga xutba o‘qilardi. Anushteginiylar davrida davlat boshqaruvi
ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo‘lgan. Dargohda hojib,
ulug‘ hojib tutgan mavqe yuqori bo‘lgan. Hojiblik xizmati xorazmshohlar davrida
ham o‘z ahamiyatini saqlab qoldi. Ulug‘ hojib hukmdorning eng yaqin kishilaridan
1
Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994. 89-б
11

biri hisoblangan. Hojiblarga g‘oyatda muhim vazifalar, masalan, maxsus
muzokaralar olib borish va, hatto, vazirlar faoliyatini taftish etish kabilar
topshirilgan. Shuningdek hojib lavozimidagi amaldorga butun bir viloyat noibligi
topshirilgani ham ma‘lum. Dargohdagi barcha xo‘jalik xizmatlari faoliyatini
boshqarish ustozdorga yuklatilgan. Sulton chaqirganda birinchi hozir bo‘ladigan
shaxs ham ustozdor hisoblangan. Oliy farmon olgan ustozdor shunga
ko‘ra tegishli xizmatlarga buyruq bergan va uning gapini ikki qilish bo‘lmagan. U
dargohning barcha masalalari bilan shug‘ullangan va bundan tashqari bosh xazina
mablag‘laridan ham istifoda etgan holda nonvoyxona, oshxona, otxona, saroy
xizmatchilarining xarajatlarini qoplar edi. Shuningdek, u ushbu mablag‘dan maosh
berish va boshqa xarajatlar uchun ham foydalangan. Nisaviyning yozishicha,
bunda ustozdor ulardan tilxat olgan. Tilxatga vazir, mustavfiy, mushrif, nozirning
muhrlari bosilgan bo‘lishi kerak edi. A‘yonlar xarajatiga ketgan mablag‘ haqidagi
tilxat ariz muhri bilan tasdiqlanishi kerak bo‘lgan. Amiri oxur mansabi ham
mas‘uliyatli hisoblanib, uncha-muncha kishi bu lavozimga tayinlanmagan. Chunki
uning bo‘yniga sultonga tegishli otlar parvarishi yuklatilgan. Otlarning soni esa 30
minggacha bo‘lgani ma‘lum 1
. Podshohona ovlarni o‘rniga qo‘yish
tadbirlarini amiri shikor uyushtirgan. Saroydagi muhim xizmatlardan yana biri bu
tashtdordir. Garchi tashtdor yuvinish anjomlarini saqpovchi ma‘nosini bersa-da,
ammo aslida bu mansabni egallagan kishi sultonning eng yaqin kishilaridan biriga
aylangan. Hukmdor unga o‘zining eng maxfiy fikrlarini ham izhor qilishi mumkin
edi. Yuqorida tilga olganimiz Anushtegin saljuqiy Sulton Malik saroyida xuddi
mana shunday tashtdor mavqeiga erishganda, unga mazkur mansabga viloyatda
mutanosib keluvchi shihnalik, ya‘ni Xorazm shihnaligi lavozimi beriladi 2
. Chunki
tashtdor xizmati bilan bog‘liq barcha xarajatlar Xorazm viloyatidan tushadigan
soliqlar bilan qoplanardi. Yana bir muhim lavozim bu
qissadordir. U hafta davomida sultonga tushgan arzlar, shikoyatlarni yig‘ib, juma
kuni kechasi hukmdorga topshirardi. Keyin esa har bir arzchi yo shikoyatchiga
1
Буниёдов З. Ануштагин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). (Аҳмад Ашраф ва Маҳкам Маҳмуд
таржимаси) Т.:. 47- б
2
Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994. 87- б
12

tegishli javobini berardi. Bu mansabga ham har kim tayinlana berilmasdi. Zero,
hukmdor bilan oddiy xalq o‘rtasida aloqa bog‘lab, raiyyat ahvoli va zoridan
xabardor qilib turish savobli ishini hamma ham halol bajara olmasligi tabiiy.
Dargohda shuningdek chashnigir — sultonga beriladigan ovqat, ichimliklarni
tekshirib ko‘ruvchi, jomador, sultonning kotibi (davatdor), sharobdor, farrosh,
bayroqdor (amiri alam), xos xizmatkorlar boshlig‘i (maliki xavas) kabi xizmat va
vazifalar ham bo‘lgani ma‘lum 1
. Ijroiya ishlarini devonlar (vazirliklar) olib borib,
bu tizim tepasida vazir (bosh vazir) turgan. Vazir ham
hukmdorning eng yaqin kishilaridan, birinchi maslahatchisi sifatida gavdalanadi.
O‘z faoliyatida u faqat sulton oldidagina javobgar bo‘lgan. Rasmiy tadbirlar, turli
maqsaddagi muzokaralarda hukmdor nomidan ish tutgan. Unga barcha amaldorlar,
noiblar, harbiylar bo‘ysungan. Ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa
tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat etish, mahalliy vazirlar hisobotini olish
kabi qator vazifalar uning vakolatida bo‘lgan. Xorazmshohlar davlatida markaziy
boshqarish apparati al-majlis al-faxri deb atalib, uni oliy darajadagi mansabdor
vazir boshqargan. Vazir devon mansabdorlari (asxabul-davovin) boshlig‘i ham edi.
Ularga nafaqa (arzak), ish haqi (mavojib) to‘lash, soliq boshqarmasini, davlat
hazinasini nazorat qilish ham uning vazifasi hisoblangan. Vazirlik mansabi
davlatda juda katta ehtirom bilan hurmat qilingan. Chunki mamlakatning
moddiy ahvoli, aholining tartib-intizomga rioya etishi, amaldorlarning haqqoniy
xizmat qilishi, qolaversa davlat boshlig‘ining siyosiy va ma‘naviy mavqei ana shu
vazirning ishbilarmonligi, mamlakatni boshqarish qoidalarini bilishi va unga amal
qilishi, hayot tajribasiga ega bo‘lishi bilan bog‘liq edi. SHariat qoidalarini yaxshi
biladigan, katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan, sadoqat bilan xizmat qilaoladigan
shaxslarning vazirlik mansabiga tayinlanganlar. Vazirlarning sadr, dastur yoki
xoja‘i buzrug unvonlari bo‘lib, ular mansabining belgisi siyoxdon (davlat) va
maxsus matodan to‘qilgan salla edi. Vazirlik mansabiga odatda ajdodlari
mansabdor bo‘lgan arab yoki fors millatiga mansub bo‘lgan shaxs tayinlangan.
Turkiy xalq vakillari bu mansabga tayinlanmagan. Vazir arab yoki fors tilini
1
Бўриев О.Б., Н.Т.Тошев. Жалолиддин Мангуберди. Тошкент. 1999., 97-б
13

bilishi, ma‘muiy ishlarga qobiliyatli bo‘lishi, saroy axloq-odob qoidalarini bilishi
zarur edi. Vazirlar qabul paytida shohning o‘ng tomoniga qo‘yilgan mahsus
kursida o‘tirgan. Xorazmshohlar davlatida vazir mansabi birinchi marta sulton
Otsiz davrida joriy etilgan. Xorazmshohlar davlati tarixida o‘z vazifasini vijdonan
bajargan, mamlakatda sadoqat bilan xizmat qilgan va tarixda yaxshi nom qoldirgan
vazirlar ko‘p bo‘lib, ulardan eng mashhuri sulton Takash hukmronligi davrida
vazirlik qilgan Nizomalmulk Shams-ad-din Mas‘ud ibn Ali ad-Xaraviy edi. Uning
davrida Marv, Urganch kabi shaharlarda machit, madrasa va qo‘lyozmalar
saqlanadigan joy qurdirganligi tarixda ma‘lum.
Mo‘g‘ullar bosqinchiligi arafasida shoh Alovuddin Muhammad vazirlik
mansabini bekor qilib, uning o‘rniga oltita vakildorlardan iborat kengash tuzgan
edi. Bu Xorazmshohlar davrining oxirlarida tuzilgan davlat kengashi bo‘lib,
muhokama etilgan har bir masala yakdillik bilan qabul qilinishi va qarorda
kengash a‘zolari hammasining imzosi bo‘lishi kerak edi. Devonlarning faoliyati
saljuqiylar zamonasidagi tizimdan deyarli farqlanmagan. Insho yoki tug‘ro devoni
rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug‘ullangan. Moliya ishlari bilan
istifo devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy masalalar,
chunonchi, qo‘shinni qurol-aslaha bilan ta‘minlash, qo‘shin qismlari shaxsiy
tarkibini nazorat qilish, harbiylarga ajratilgan yer-suv nazorati, harbiy ko‘riklar
o‘tkazish kabilar bilan devoni arz yo jaysh shug‘ullangan. Yana bir devon bo‘lib u
devoni xos deyilgan. Haqiqatan ham bu maxsus devon hisoblanib, hukmdor
sulolaga tegishli yer-suv, mol-mulk, sulton mamluklariga maosh berish vazifalari
bilan mashg‘ul bo‘lgan. Davlat musulmon olamida qabul qilingan qonun
chiqaruvchi-dargoh hamda ijroiya-devonlar tizimida boshqarilgan, davlat boshlig‘i
sulton hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan edi.
Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan
iborat kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar,
sadrlar va boshqa ko‘plab saroy mansablaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi
qurshab turar edi. Vakildorlar Davlat kengashi tuzilishiga sabab ko‘chmanchi
mo‘g‘ullar hujumi xavfining kuchayganligida edi. Lekin mo‘g‘ullar xujumi
14

xavfiga qarshi vakillar kengashi birorta jiddiy qaror qabul qilganligi yoki chora-
tadbir ishlab chiqqanligi haqida ma‘lumotlar yo‘q. Mamlakatdagi oliy
mansablardan yana biri- bu viloyatlar va nohiyalar vazirlari edi. Bu mansab faqat
Xorazmshohlar davlatida bo‘lgan. Bunday vazirlar odatda siyosiy jihatdan muhim
hisoblangan viloyatlarga, shaharlarga va nohiyalarga tayinlanib, ular shohning
maxsus topshiriqlarini bajarganlar. Oxirgi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi ha
bir shaharga vazir tayinlangani tarixdan ma‘lum. Xorazmshohlar davlati markaziy
boshqarish apparatida siyosiy ahamiyati jihatidan uchinchi o‘rinda turadigan
mansab-buyuk hojib mansabi edi. Odatda bu mansabga turk urug‘-qabila
zadogonlari vakillaridan tayinlangan.
Hojiblar shohning shaxsiy xizmatida bo‘lib, saroy tantanalari tartibini
nazorat qilishgan, shaxsan shohga aloqador masalalar yuzasidan unga axborot
berib turgan, uning maxsus topshiriqlarini bajargan va unga doimiy hamrohlik
qilgan. Shoh ixtiyoridagi maxsus topshiriqlarni bajaruvchi hojiblar ustidan nazorat
ishlarini amalga oshirish kotib-al-kabir (buyuk xojib)ga yuklatilgan. Masalan,
Xorazm shohlaridan Nizom-al-Mupini o‘zboshimchaligi, xazina mulkini talon-
taroj qilayotganini tekshirish va aniqlash uchun yuborgan. Hojib Erboz vazirot
devoni daftarlarini, mol-mulk ro‘yhatini (jaroidni), arxivni (mahzan), kotiblarni va
moddiy tassarrufining faoliyatini tekshirish vakolatini olgan edi. Sulton Jaloliddin
Manguberdi Hojib-al-xoss Xonberdini qo‘zg‘olonchilar boshlig‘i Bandar, Hojib al-
xosa Badriddin Tutakchi Sulton Jaloliddin nomidan ismoiliylar bilan muzokaralar
olib borish uchun yuborgan 1
.
Xorazm davlatida Hojiblar sulton-shohlarning maxsus topshiriqlarini
bajargan va hattoki uning nomidan qo‘shni davlatlar hukmdorlari bilan
muzokaralar olib borgan hamda elchilik vazifasini o‘tagan. Hattoki xalifa
muntaqsir elchisini qabul qilgan. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan davlatning asosiy
amaldorlaridan tashqari shoh saroyida turli mayda vazifalarni bajaruvchi
mansabdorlar ham bo‘lgan: Ustozdir – shoh saroyidagi barcha xo‘jalik
yumushlariga boshchilik qilgan. Otxona, nonvoyxona, oshxona va saroy
1
Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994. 95-б
15

yugurdaklari uning ixtiyorida edi. Ustozdir saroy sarfiyot xizmatlariga haq to‘lash
uchun xazina hisobidan xarajat qila olar edi. Keyingi saroy mansabdorlari qatoriga
Amir-oxur shoxning otboqari, amir-shikorovchilik ishlarini tashkil qiluvchi,
toshdor – shoxning shaxsiy hammomini boshqaruvchi, tarobdor shoxni shaxsiy
mirzasi, amir-al-alam-tug‘dor va boshqa amaldorlar ham mavjud edi.
Xorazmshohlar qo‘shini o‘z zamonasi uchun g‘oyatda kuchli hisoblanar va o‘z
davrining eng yaxshi qurollari bilan jihozlangan edi. Bu qo‘shinlarda odatdagi
qurollardan tashqari qamal mashinalari ham bo‘lgan. Bular orasida harakatchan
minorlar, taranlar, hujum narvonlari ajralib turgan. Z.M.Buniyotov bular Takash
yorlig‘iga ko‘ra «olovdan dahshatliroq, shamoldan ko‘ra tezroq» deydi.
Xorazm yaxshi tayyorgarlik
ko‘rgan doimiy armiyaga ega edi. Doimiy armiya asosan turklardan tuzilgan
bo‘lib, qo‘shin bo‘linmalar qabilachilik asosida tuzilgan edi. 1195-yilgi harbiy
reestrga ko‘ra Xorazmshohlar 170 mingdan ziyod doimiy armiyaga ega edi. Ba‘zi
tarixiy ma‘lumotlarda Xorazmda 400 mingli armiya borligi qayd etilgan 1
.
Xorazmshoxlarning shuningdek qullardan tuzilgan shaxsiy gvardiyasi (xaras) ham
bor edi. Xaras ko‘proq savdo karvonlarini kuzatib borgan. Qo‘shinlarning bosh
boshqarmasi devon-aljoyish bo‘lib, uni shoh tayinlaydigan sohib – al-joyish
(devon)- mohib devon al-ard boshqargan. Ba‘zi manbalarda umum harbiy
boshqaruv organi divan-i arz dar jumlai- mamolik deb ataladi. (Rashid-ad-din
Vadvad to‘plamida). Devon-al-joyish hrbiylarga berilgan iqta ishlarini, hamma
unvondagi harbiylarga maosh va boshqa to‘lovlarni, qo‘shinlarni va ularning
qurollanishi ro‘yxatga olish, xamma jangchilarga maoshni (arzaq) o‘z vaqtida
to‘lanishini, ularning barcha zarur anjomlar bilan ta‘minlanishini tekshirib turgan.
Buyuk viloyatlarda mahalliy harbiy boshqarmalar ham tuzilgan.
1
Муҳамедов Ҳ. Мовароуннаҳрда давлатчиликнинг ривожланишининг муаммолари (VII-XIII асрлар). Тарих
фан. док. Дисс. Т., 2001. 17-b
16

1.2 Yozma manbalarda Anushteginlar davlati ma’muriy va saroy boshqaruv
tizimi tarixining aks etish.
O’rta Osiyoga arablarning bosqini va islom dinining yoyilishi natijasida
musulmonlarning tarixiy tafakkuri, islomiy istoriografiya va istoriosofiyasi ham
17

kirib kelishiga sabab bo’lgan. Arab xalifaligi tarkibiga kirgan vatanimizning
hududlaridagi Somoniylar, Qaroxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar, G’uriylar,
Xorazmshohlar sulolalarining hukmronliklari yagona bir tarixiy jarayon, aniqrog’i
xalifalik tarixi doirasida o’rganilib, talqin etilishi kuzatiladi. Jahon tarixiga, shu
jumladan, musulmon olami tarixiga bag’ishlangan barcha asarlarda mahalliy
sulolalar, yoki xalifa gumashtalari tarafidan tuzilgan barcha davlatlarning tarixi
xalifalik islom davlatining ajralmas bir qismi sifatida yoritilgan.
O’rta Osiyoning XIII asri tarixini to’liqroq bayon qiluvchi asarlardan yana
biri Abu-l-Fazl ibn Muhammad Jamoliddin Al-Qarshiyning “Al-Mulxaqot bi-
sSuroh (Suroh lug’atiga ilovalar)” asaridir. Ushbu asar Chig’atoy ulusidagi (1227
1370) Qayduning vorisi Chopar hukmronligi davrida bitilgan hamda mahalliy
musulmon olimiga tegishli, mo’g’ullar hukmronligi davrida ayni shu usulda
yozilgan yagona tarixiy asar hisoblanadi. Aynan shuning uchun mazkur asar
mo’g’ullar hukmronligi davrida (1218-1370) O’rta Osiyo va SHarqiy Turkiston
tarixi, hamda madaniy hayotini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi 1
.
Jamol al-Qarshiyning ushbu asari O’rta Osiyo
tarixshunosligida musulmon namoyondasi, filolog, tarixchi, adabiyotshunos hamda
tilshunos sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Asarni Chig’atoy ulusi va Qoshg’ar
madaniyati tarixiga bag’ishlangan entsiklopedik harakterga ega bo’lgan mustaqil
ravishdagi asar deb hisoblasak, mubolag’a bo’lmaydi. Unda mo’g’ullar davridagi
diniy va dunyoviy hayot, islom madaniyati markazlari, O’rta Osiyo shaharlarining
olimu-ulamolari, fozilu-fuzalolari haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lishimiz
mumkin. Asarda, Ma’lumki, Chig’atoy va uning avlodlari haqidagi ma’lumotlar
Eron hamda Xitoy manbalarida berilgan ma’lumotlarga nisbatan anchayin zaif
berilgan va ana shu dawning zaif qismini Jamol al-Qarshiyning “Al-Mulxaqot bi-s-
Suroh ” asari ma’lum darajada to’ldiradi. Shuningdek, ayni paytda mazkur asar
XIII asr tarixini bayon etuvchi hamda O’rta Osiyo mintaqasida bitilgan yagona
asar bo’lib qolayotganini yana bir marta ta’kidlash lozim.
Muallif haqida gapirishdan avval, shuni aytish kerakki,
1
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. / Сочинения. Том I. - С. 77.
18

asarning matnida muallif o’zi haqida ham ko’p ma’lumot beradi. Unga ko’ra,
Jamol al-Qarshiy hijriy 628/1230-31 yilida Olmaliq shahrida, shu dawning
mahalliy hukmdori bo’lgan Buzarxonning o’g’li Sig’noqtegin davrida tug’ilgan
bo’lib, otasi Bolasog’un shahri hofizlaridan biri va onasi esa shayx Abu Alishoh
avlodidan edi. Muallifning to’liq ismi sharifi asarda keltirilgan bo’lib, - Abu-l-Fazl
Muhammad ibn Umar ibn Xoliddir. Biroq ilmiy adabiyotlarda uni ko’proq Jamol
al-Qarshiy nomi bilan uchratamiz. U o’z davlati hukmdorlari homiyligidan
foydalanib, davlat ishlaridagina xizmat qilmay, Sig’noq-teginning o’g’li valiaxd Il-
Butar va Jo’jining qizi Bilganbekaning tarbiyachisi ham bo’ldi. Jamolning davlat
ishlaridagi bu kabi faolligi va sulolaga yaqinligi, unga “Jamol al-Qarshiy”
(mo’g’ul tilida - qarshi «saroy», jamol esa «husn, ko’rk» degani) taxallusini berdi.
Ushbu manba haqidagi ilk ma’lumotlarni biz Mir Haydarning (905/1499 75
958/1551) «Tarixi Rashidiy» asarida uchratamiz.
N.F. Petrovskiy «Tarixi Rashidiy» da eslatilgan va
musulmon olimlari tomonidan unga taqdim yetilgan “As-Suroh min as-Sihoh
lug’atiga ilovalar”i haqida o’zining asarlaridan birida shuningdek, avtobiografik
harakterdagi ko’plab ma’lumotlarga duch kelish mumkin. ma’lumot beradi76.
«Tarixiy Rashidiy» asarining muallifi ham ushbu «Mulhaqot» o’zida muhim
tarixiy-adabiy ma’lumotlarni jamlaganligi bilan qimmatli ekanligini ta’riflaydi.
Rus sharqshunos olimi Baron V.R. Rozen ham «As-Suroh”ning Oksford nusxasi
haqida Petrovskiy maqolasiga izoh sifatida ko’rsatib o’tadi. Lekin 1895 yilida
akademik V.V. Bartold Oksfordda bo’lganida Baron Rozenning V. Petrovskiy
maqolasi izohida berilgan ko’rsatmasiga binoan, “as-Suroh”ning nusxasini ko’rib
chiqib, ushbu nusxa «Tarixi Rashidiy»da qayd qilingan «Mulhaqot umuman
aloqasi yo’qligini aytadi. SHunda Baron Rozen afsuslangan holda vaqt o’tishi
bilan O’rta Osiyoda “Mulhaqot bi-s-Suroh”ning yana boshqa nusxalari topilishi
mumkinligini ta’kidlagan holda o’zi ham bunga ishonib qoladi. Hozirga qadar
“Mulhaqot bi-s-Suroh”ning uchta nusxasi ma’lum bo’lib, ulardan ikki nusxasi
Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limi fondida
saqlanmoqda. Asarning yana bir uchinchi nusxasi esa professor Sh. X. Vohidov
19

tomonidan topib o’rganildi va to’la qonli tarjima qilinib, ayni paytda esa
kitobxonlarni qiziqtiruvchi bir kitob holida nashr ettirildi. Ammo Sh. X. Vohidov
asarni faqatgina tarjima qilgan bo’lib, undagi ma’lumotlar keng tahlil qilinmagan 1
.
Bizningcha,
tarjimon va noshirlarning vazifalariga ham uning to’liq tahlili vazifasi kirmagan
edi. Bugungi kunlarda manbaning mazkur nashridan keng ilmiy jamoa
foydalanmoqda. Ma’lumki, tarixiy kitoblar O’rta Osiyoning XIII asrdagi siyosiy,
madaniy hamda geografik ahvoli bir muncha bo’sh yoritilgan. Aytilgan gaplar ham
uzuqyuluq bo’lib, bu davr tarixidagi kemtik joylarni to’ldira olmaydi. Ammo
Muhammad ibn Umar ibn Xolidning biz o’rganayotgan “Al-Mulhaqot bi-s-Suroh”
asari tarixchilarimiz uchun ayni qulaylik yaratadi.Chunki Jamol al-Qarshiy nomi
ila shuhrat qozongan bu muallifning mazkur mehnati biz uchun, avvalambor, ayni
vaqtda O’rta Osiyo tarixidagi ana shu yuqorida aytib o’tilgan kemtik joylarni
ma’lum darajada to’ldirsa-da, ikkinchidan, muallifning bu asari yana takror bo’lsa
ham aytish darkorki mo’g’ullar davrida Chig’atoy ulusi hududida musulmon ahli
ilmi bo’lgan shaxs tomonidan bitilgan yagona tarixiy manba bo’lganligi bilan
yanada qimmatlidir 2
.
Asarda arab grammatikasi, arab-fors leksikografiyasi, islom tarixi, O’rta
Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalar hamda muallifning memuarlari, Jand,
Barchkent, Olmaliq kabi shaharlar haqida ma’lumot aks etgan. Hajmiga ko’ra, “Al-
Mulhaqot bi-s-Suroh” asari turli xildagi ma’lumotlardan iborat bo’lib, 41 bob
(zikr) dan iborat. Shubhasizki, biz uchun uning tarixiy qismi, ya’ni boblari
muhimdir. Shular jumlasidan, Saljuqiylar, Xorazmshohlar, “Mo’g’ul hukmdorlari
va ularning tarixi zikri” qismlari mavzuimiz uchun qimmatli . Asarning bu qismi
o’zida mo’g’ul hukmdorlari, Chingizxon tarixi, uning avlodlari hamda Chig’atoy
ulusining Chopar (Ja’far) ibn Qaydu (Haydu) hukmronlik qilgan vaqtiga qadar
qimmatli va muhim ma’lumotlarni mujassam etgan. Mo’g’ullar saroyidagi
1
Жувайний Хужа Алоуддин Атомалик. Тарихи Жахонкушо. // Кулёзма Узбекистон ФА ШИ. - № 610. 261
варак. Яна каранг: Тошов Н.И. «Та’рих-и джахангуша» Ала ад-дина Джувайни - ценный источник по
истории Централной Азии XII-XIII вв. Автореферат канд.ист. наук. Ташкент: ИВ АН Узбекистана, 2004. - 22
с.
2
Ёкут. Иршод. Жилд III. - Лондон. 1910. - Б. 212.
20

xizmatlari bizning muallif uchun mahalliy tub aholisi vakili hamda musulmon
olimi sifatida katta hurmat-ehtirom olib keldi. Zero, u tarix ilmida mutaxassis
bo’lmasa-da, lekin o’z davrining yetuk adabiyotshunosi va tilshunosi hisoblanadi.
Uning asarini esa Chig’atoy ulusi va Qoshg’ar madaniyati tarixiga bag’ishlangan
entsiklopedik harakterga ega bo’lgan mustaqil ravishdagi asar deb hisoblasak
mubolag’a bo’lmaydi. Unda mo’g’ullar bosqinidan oldin va
keyingi davrdagi diniy, dunyoviy hayot, islom madaniyati markazlari, O’rta Osiyo
shaharlarning olimu-ulamolari, fozilu-fuzalolari haqidagi ma’lumotlarga ega
bo’lishimiz mumkin. Asarda, shuningdek, avtobiografik xarakterdagi ko’plab
ma’lumotlarga duch kelish mumkin. Asar haqqoniy tarixiy manba hisoblanib, unda
O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalar va o’sha davrda yashab, ijod etgan
mashhur shayxlar-u, olimlar zikri bitilgan. Unda boshqa qo’lyozma asarlarda
uchramaydigan malumotlar ham o’rin olgan. Jumladan, Qoraxoniylar, Qoshg’ar va
XIII asrda Olmaliqda hukmronlik qilgan Turkiy sulolalar, shuningdek, shu
davrning mashhur shayxu ulamolari va ular yashab, ijod etgan davr haqidagi
ma’lumotlar ham ta’kidlangan. Asarning “Taniqli amirlar, vazirlar va buyuk
shaxslar” haqidagi bobi davlat arbobi, xorazmlik Mahmud Yalovoch va uning
o’g’li Ma’sud hamda uning avlodlariga bag’ishlangan. V.V. Bartoldning
aytishicha, aynan shu asarda Mahmud Yalovochning vafot etgan yili aniq berilgan
(1254). Jamol al-
Qarshiy uni eng adolatli vazir, ishonchli shaxs hamda islom namoyondalarining
vafodor himoyachisi sifatida ko’klarga ko’taradi. Ammo shuni ta’kidlab o’tish
lozim bo’ladiki, mazkur asardagi voqealar jarayoni, asosan, Movaraunnahr bo’ylab
yoritilgandir. Shuningdek, asarning xuddi shu qismida Mahmud Yalovochning
vorisi Mas’ud ibn Mahmud al-Xorazmiy haqida ham boshqa manbalarda
berilmagan ko’pgina qiziqarli ma’lumotlar e’tirof etiladi. Jamol al-Qarshiy uni o’z
zamonasining yetuk shaxsi sifatida ko’klarga ko’taradi. Muallif uning vafot etgan
yilini shavvol oyi 688/ noyabr 1289 yil Buxoroda deb ko’rsatadi. Jamol al-
Qarshiyga yana «Zubdat at-tavorix» (Tarixlarning qaymog’i) asarini nisbat
beradilar. Fors tilida bitilgan «Tazkirat at-tavorix» asari muallifi mazkur asarni
21

foydalangan manbalari ro’yxatida bergan . Biroq al-Qarshiyning bu nomdagi
tarixiy asari topilmagan.
II – BOB. Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va saroy
boshqaruv tizimi, unvonlar va mansablar.
22

2.1 Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatining ma’muriy va boshqaruv
tizim.
Xorazm vohasi arab istilosidan keyin Arab xalifaligi tarkibiga kirgach, bu
yerda islom diniga asoslangan davlat boshqaruvi, diniy qadriyatlar joriy qilindi. X
asrning oxirlarida Shimoliy Xorazmning hukmdori bo’lmish Ma’mun ibn
Muhammad mamlakatni birlashtirib, o’zini Xorazmshoh deb e’lon qildi, poytaxti
Gurganj shahri bo’lib qoldi. Ma’muniylar - Ma’mun ibn Muhammad (995-997),
Ali ibn Ma’mun (997-1009), Ma’mun ibn Ma’mun (1009-1017) hukmdorligi
davrida Xorazmning mavqei siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan kuchaydi.
Xorazmda ilm-fan ravnaqi ham shu davrda yaxshi kuzatiladi, buyuk Xorazmlik
alloma Abu Rayhon Beruniy ham ushbu Xorazmshohlar davlatida yetishib
chiqqan. Xorazm 1017 yilda sulton Mahmud davlatiga
qo’shilgach, bir asr davomida mustaqil davlat maqomini yo’qotgan edi. 1040
yilgacha Xorazm - g’aznaviylar davlati tarkibida, shundan so’ng saljuqiylar davlati
tarkibida bo’lgan. Juvayniy, Qazviniy, Nizom al-mulkning “Siyosatnoma”,
mo’g’ul hukmronligi davrida yaratilgan Jamol al-Qarshiyning “Mulhaqot bi-s-
Suroh” asarlarida xorazmshohlar - anushteginlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Anushteginiylardan avvalgi Xorazm hokimlari ham o’zlarini an’anaga ko’ra
“xorazmshoh” deb ataganlar 1
. Lekin ularning ta’siri faqat Xorazm vohasi va hatto
goho uning bir qismi bilangina chegaralangan. Yuqorida aytib o’tilganidek,
Anushteginiy xorazmshohlar davlati esa nafaqat Xorazm, balki Dashti
Qipchoqning janubi, Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq
davlatlarini birlashtirgan buyuk saltanat bo’lgan 2
. XI asr oxiri XII asr
boshlarida tarix sahnasida Buyuk Saljuqiylarga tobe davlat sifatida paydo bo’lgan
Xorazmshohlar davlati, sulola asoschisi Anushtegin Alouddin Otsiz (1127-1156),
Abulfath El-Arslon (1156-1172), Alouddin Takash (1172-1200) singari iqtidorli va
siyosatli avlodlarining sa’yi harakatlari tufayli mustaqillikni qo’lga kiritibgina
qolmay, balki o’z davrining yirik hamda qudratli saltanatlaridan biriga aylandi.
1
5 Буниёдов З. Ануштегин Хоразмшохлар давлати (1097-1231) / Ашраф Ах,мад ва Махкам Махмуд
таржимаси. Тошкент, 1998. - Б.159.
2
Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. -Тошкент.: Шар қ . 2000. - Б.144.
23

XIII asr boshlarida Muhammad Xorazmshoh davrida Xorazm ulkan
davlatmaqomiga ega bo’ldi. Uning
davrida katta hududda markazlashgan yirik siyosiy birlikning vujudga kelishi
tufayli, davlatning siyosiy mavqei ortdi, unda hunarmadchilik va savdo-sotiq
rivojlandi, shaharlar yuksaldi, xo’jalikning turli sohalaridagi o’sish umumiy
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun omil bo’ldi. Shuningdek, davlatning
boshqaruvida ancha mustahkam tartib o’rnatilgan bo’lib, takomillashgan tizim
qaror topgan edi. Xorazmshoh huzurida o’zini oqlamagan vakildorlik kengashi
tashkil topdi. Davlatning iqtisodiy va harbiy qudrati mustahkamlandi. Lekin bu
jarayon Chingizxon boshliq mo’g’ul lashkarlarining 1219 yili Xorazmshoh
Muhammad mamlakati hududiga bostirib kirishi natijasida to’xtatildi.
Xorazmshohlar davlatining bir qadar kuchayishi Alouddin Tekesh
faoliyatining natijasi bo’ldi. Bu esa uzoq davom etgan og’ir janglar natijasida,
shuningdek, yakka hokimlik uchun kurashlarda qo’lga kiritildi: Tekesh mamlakat
taxtiga da’vogar birodari Sulton Mahmudshohga qarshi yigirma yilga yaqin kurash
olib bordi. Manbalarning xabar berishicha, Xorazmshoh qaerda bo’lmasin o’sha
yer aholisi uning idora usuli va ko’rgan ma’muriy choralaridan mamnun bo’lgan.
Tekesh davridagi hokimiyat markazlashuvi o’lpon to’laydigan xalq ahvolini ancha
yengillashtirgan ko’rinadi. Tekesh davrida davlat ma’muriy idora boshqaruvi
qat’iyatligi va tartib intizomi bilan ajralib turadi.
Davlat qo’shini qang’li, qipchoq, uroniy va boshqa qabilalardan iborat
yollanma turk qo’shini bir necha marta kuchli va jangovar tajribaga ega ekanligini
ko’rsatdi. Jang paytlarida, ko’pincha, Tekeshning o’zi rahbarlik qilardi. Sulton
Tekesh jon berar chog’ida, o’g’li Qutbiddin Alouddin Muhammadga birlashgan
mustahkam davlat va tashkiliy jihatdan qudratli qo’shinni meros qoldirgan edi.
Tarixchi olim Ziyo Buniyodovning yozishicha: “Mo’g’ullar istilosi arafasida
Xorazmshohlar davlatida o’ziga xos diarxiya - ikkihokimlik tuzumi yuzaga keldi:
mutlaq hukmdor deb Xorazmshoh Sulton Alouddin Muhammad hisoblanardi,
aslida u onasi Turkon Xotunning to’la itoatida edi. Turkon Xotun esa davlatning
ichki va tashqi ishlarida ikkinchi hukmdor edi, deyish mumkin, ayrim masalalarda
24

hatto o’g’liga muxolif edi ham” 1
. Bahouddin Muhammad al-Bag’dodiy tomonidan
tuzilgan rasmiy hujjatlar to’plamida xorazmshohning “buyuk Otabek SHams ud-
davla va-d-din Iroq Pahlavoni”ga yozilgan to’rt maktubi saqlanib qolgan. To’rt
maktub ham do’stparvarlik ruhi bilan sug’orilgan, ularda Tekeshning Otabek bilan
tinch-totuv munosabatda bo’lishdan manfaatdorligi seziladi. Xorazmshoh otabekka
“oliy nasab qardosh” (birodari humoyun) deb murojaat qiladi.
Anushteginiylar davrida ham davlat boshqaruvida ilgari ko’rib o’tilgan
sulolalar boshqaruvidan farqli tizim bo’lmagan. Zero, bir tomondan, sulolalar
o’zgarishi bilan voqelik, ya’ni an’analar shundayligicha qolavergan, ikkinchi
tomondan, anushteginiylar ma’lum muddat saljuqiylar dargohi bilan nihoyatda
yaqin munosabatda bo’lganliklari uchun ulardagi boshqaruv tizimi tajribasini
o’zlashtirishlari qiyin bo’lgan. Demak, davlat boshqaruvi ikki tizimdan: oliy
dargoh va devonlar majmuidan iborat bo’lgan . Davlat tashkiloti, ya’ni ma’muriy
boshqaruv tizimi Saroy, Devon(lar), O’rdu (qo’shin) va qazovat (qozilik) dan
iborat bo’lgan. Ijroiya ishlarini devonlar, (vazirliklar) olib borib, bu tizim tepasida
vazir (bosh vazir) turgan.
Saroy boshqaruvi. Xorazmshohlar (Tekesh, Alouddin
Muhammad va Jaloliddin) mohiyat e’tibori bilan eroniy va turkiy - islom
sultonlariga xos salohiyat, qobiliyatlarni o’zida mujassamlashtirgan bir hukmdor -
sulton edilar. Ko’pgina fors va turkiy - islom davlatlarida bo’lgani singari,
Xorazmshohlarda ham saltanat vorisligi masalasi ma’lum bir tamoyillarga bog’liq
bo’lmagan. SHunga qaramay, sulton ko’pincha katta o’g’lini valiahd qilib tayinlab,
boshqa shahzoda va yuksak martabali a’yonlarni valiahdga itoat qilish to’g’risida
qasamyod ettirardi. Ma’lumki, sulton Alouddin Muhammad onasi Turkon
Xotunning tazyiqi ostida katta o’g’li Jaloliddinni emas, balki kichik o’g’li
O’zloqshohni valiahd etib tayinlagan edi. Mo’g’ul istilosi vaqtida sulton Xazar
dengizidagi Abiskin oroliga qochdi. Turkon Xotun esa mo’g’ullarga asir tushadi.
Sulton o’limidan bir necha kun oldin o’g’illari Jaloliddin, O’zloqshoh va Oqshohni
1
Султон ва халифа уртасидаги тафовутлар хакида каранг: Бартольд В.В. Халиф и султан. // Сочинения. Т.
VI. - Москва: Наука, 1966. - С. 15
25

huzuriga chorlab, Jaloliddin Manguberdini voris qilib, o’z qo’li bilan qilichini
o’g’lining beliga bog’lab qo’yadi. Shu tariqa Jaloliddin valiahd qilib tayin etiladi.
Biroq Jaloliddin Abiskindan chiqib,
ukalari bilan Gurganchjga borgan vaqtida birodarlarining fitnasiga duch keldi va
poytaxtni tark qilishga majbur bo’ldi. Oqibatda Jaloliddin uchun bay’at va julus,
ya’ni qasamyod va taxtga chiqish marosimi o’tkazilmay qoldi. Jaloliddin bu
marosimni faqat uch yildan keyin Hindistondan qaytib, ukasi G’iyosiddin
Pirshohni va Xorazmshohlar imperiyasining Erondagi eski vassallarini
bo’ysundirganidan so’nggina G’iyosiddinning chodirida o’tkaza oldi, xolos.
Xonlar, maliklar, amirlar kafanlari va qilichlarini bo’yniga ilib, peshonalarini yerga
tekkizguday ta’zim etib qasamyod qildilar. Shu tariqa Jaloliddinning bay’at va
taxtga chiqish marosimi u valiahdlikka tayin etilganidan so’ng ancha uzoq
muddatdan keyin amalga oshirildi va Jaloliddin huquqan sulton sifatiga ega bo’ldi.
Hukmdorning hokimiyat ramzi bo’lgan unsurlar turli-tumandir. Bu ramzlar ikki:
ma’naviy va moddiy unsurlardan iborat. “Unvonlar” va
“Xutba” ma’naviy unsurlar sirasiga kiradi. Moddiy unsurlar esa: “Sikka” (tanga
zarb etish), “Taxt”, “Toj”, “Shamsiya”, “Libos”, “Bayroq”, “Harbiy musiqa
marshi”, “Tug’”, “Kamar”, “Saroy/Borgoh” va “Chodir/Saroparda/Yurta”dan
iborat bo’lgan. Hukmdorning qabul marosimlari (tseremonial, ro’zi bor, ro’zi
bordihi) saroyda yoki chodirda o’tkazilgan134. Hukmdorning rasmiy va shaxsiy
hayot kechiradigan va bu hayot uchun kerakli rasm-rusumlarni o’tkazishga mas’ul
shaxslar ishlaydigan binoga saroy/borgoh deyilgan. Saroy ikki - salomxona va
devondan iborat bo’lgan. Haramda sultonning nikohida bo’lgan umr yo’ldoshlari
va joriyalari yashagan. Manbalarda haram haqida ma’lumotlar ham juda ko’p.
Ulardan sultonning ayollari va joriyalarining nomlari, farzandalarining nomlari,
xotinlarining qaysi urug’ va qabiladan ekanlari haqida ma’lumot olishimiz
mumkin. Salomxonada
hukmdorning rasmiy yoki g’ayrirasmiy qabul marosimlari o’tkazilgan.
Xorazmshohlarning saroylari Xorazm, Samarqand, Tabrizda. Shuningdek, boshqa
yirik shaharlarda ham hokimlar saroylarida ular qo’nishlari mumkin edi. Aftidan
26

bu saroylarning ba’zilari sulton tomonidan barpo etilmagan. Xorazmshohlar
oldingi hukmdorlardan qolgan saroylardan yoki zabt etgan shaharlardagi
saroylardan foydalangan.
Hukmdor sayohat yoki safarga chiqqan vaqtlarda uning uchun katta bir
chodir/yurta tiklanar edi. Chodirda ham saroydagiga o’xshash hayot kechirilgan.
Saroy tashkilotiga mansub amaldorlar bu yerda ham o’z vazifalarini
o’tayverganlar. Sulton safarga chiqqanida harami va xazinasini birga olib yurgan.
Vaziyat, sharoit taqozosiga ko’ra, Xorazmshohlar butun umr to’xtovsiz yurishda
bo’lgan. Shunga ko’ra, ularning hayoti saroydan ko’ra, ko’proq chodirda kechdi,
desa bo’laveradi. Hukmdorning saroy yoxud chodirda o’tkazgan qabul marosimlari
shartli ravishda ikki xil: rasmiy va g’ayrirasmiy marosim bo’lgan. Ayni chog’da
sultonning barcha qabul marosimlarini rasmiy yoki g’ayrirasmiy deb keskin
farqlash mushkul. Saroy xizmatchilari rasmiy marosimlarda ham,
g’ayrirasmiy marosimlarda ham o’z vazifasini o’tashda davom etavergan.
Hukmdorning hokimiyat ramzlari rasmiy va g’ayrirasmiy qabullarda birdek
qo’llanilgan. Rasmiy qabul marosimlari “ro’zi bor”(qabul kuni) da bo’lib o’tgan.
Vazir, davlat arkoni, chet el hukmdorlari va vassal hukmdorlar, elchilar, maslahat
kengashi, raiyatning qabuli, ziyofatlar (xos va om qabuli) ana shunday
marosimlardan edi. Aysh-ishrat majlislari va xilvat esa g’ayrirasmiy qabul
marosimlari sirasiga kirgan. Rasmiy va norasmiy qabullarda saroyda (yoki chodir,
yurtada) sulton, soqchilari, uning vazirlari barcha xodimlari, a’yon va ashrof,
harbiylar, viloyat hukmdorlari, elchi va mehmonlar, ulamoning qat’iy belgilangan
joylari bo’lgani manbalarda aks ettirilgan. Ularning joylari qat’iy ravishda
sultonning orqasi, ikki tomoni ro’para, o’rindiq yoki tik turish bilan belgilangan
edi. Buyuk Devon- Devoni Oliy hukumat idorasining eng oliy organi bo’lgan.
Vazir, sohibi devoni davlat, sohibi devoni insho, sohibi devoni istifo, sohibi devoni
ishraf, sohibi devoni arz Buyuk devon a’zolari bo’lgan. Buyuk devon
davlat ishlari muhokama etilgan va qarorlar chiqarilgan bir kengashdir. Biroq
shunisi shubhasizki, uzil-kesil qarorni sultonning o’zi chiqargan. Viloyatlarning
noib va vazirlari Buyuk devonga bog’liq bo’lgan. Sultonning amri bilan yuqorida
27

nomlari tilga olingan maqom egalari ustidan Buyuk devonda taftish o’tkazilishi
mumkin edi. Bunday misollar manbalarda ko’p keltirilgan. Sohibi devon.
An’anaga ko’ra, vazirdan keyingi oliy mansab egasi bo’lgan. Sohibi devon
viloyatlar noiblari va vazirlarining murojaatlarini devonga oshirgan va devon
a’zosi sifatida devonga taqdim etilgan masalalarning ahamiyatini orttirgan.
Lavozimining ahamiyati, mavqeiga ko’ra, quyidagi devonlar mavjud bo’lgan:
Devoni insho, devoni istifo, devoni ishraf, devoni arz va devoni nazr.
28

2.2 Xorazmshohlar - Anushteginlar davlatida saroy boshqaruv tizimi,
unvonlar va mansablar.
Manbalarda Xorazmshohlar saroy boshqaruvi,turli mansablar haqida
qiziqarli ma’lumotlar saqlanib qolgan. Hukmdorlarning a’yonlari va mulozimlari
saroyda yashab turgan sulola a’zolari hamda saroy hayotiga oid tashriflarni tashkil
etishga safarbar qilingan xizmatchilardan tashkil topgan 1
.
a) Xonadon a’zolari. Turkiy hokimiyat an’anasiga ko’ra, davlat
hukmron sulola a’zolarining barchasiga tegishli hisoblangan. Xonadonning bunday
yuksak darajasiga muvofiq, sulola a’zolari zamona rasm-rusumlariga ko’ra saroyda
eng yuqori mavqeini egallagani tabiiy bir xoldir. Hukmdorning onasi, umr
yo’ldoshi, farzandlari (shahzodalar) xonadon a’zolari hisoblangan. Bundan tashqari
sultonning aka-ukalari, amaki-jiyanlari ham xonadon mansublari edilar.
b) Hojiblar. Biz yuqorida aytib o’tganimizdek, hojib saroy
marosimlarini tashkil etgan va boshqarib turgan. Xususan, u hukmdorning qabul
marosimlari vaqtida mavjud qoidalarga rioya etilishini ta’minlagan. Hukmdor
bilan davlatning muhim mansabdorlari o’rtasidagi aloqani ta’minlash ham
hojibning zimmasida bo’lgan.
v) Mahramlar. Jaloliddinning saroyida mahramlari ham bo’lgan.
Ularga “xodimoni xos” ham deyilgan. Mahramlar “malikul xos” unvoniga ega
bo’lganlar. Jaloliddin o’z mahramlariga turli-tuman muvaqqat vazifalarni topshirib
turgan. Masalan, u Hindistondan qaytgach, ukasi G’iyosiddinni itoat ostiga olish
uchun mahramlaridan Adaqni yo’llagan va ukasini ishontirishga harakat qilgan.
Bundan tashqari, sulton mahramlaridan Badriddin va Tojiddinlarni elchilik va
“bashorati fatq” vazifasiga tayinlagani haqida ma’lumotlar bor.
g) Saroy amirlari. Saroy tashkilotiga mansub bu amirlar
to’g’ridan-to’g’ri hukmdorga bo’ysungan. Saroy amirlari o’z xizmat lavozimi va
unvoniga ko’ra quyidagicha bo’lgan: Ustozdor (yoki ustoz ud-dor) Xorazmshohlar
saroyida xizmatkorlar va g’ulomlarga bosh bo’lib, xazinaga tushgan foydadan va
1
Дукмдор харами бошкаруви хакида каранг: Низомул-мулк. Сияр ал-мулук. / Форс-тожик тилидан
таржимонлар, сузбоши ва изохлар муаллифлари Ш. Вохидов, Афтондил Эркинов. Иккинчи тулдирилган ва
кайта ишланган нашри. Т.: Янги аср авлоди, 2008. - Б. 165
29

soliq tushumlaridan muayyan bir qismini olib, bu mablag’ni saroy oshxonasi,
nonvoyxonalar, sharobxonalar, otxonalar, saroydagi barcha xizmatchilarning sarf-
harajatiga ajratgan. Shuningdek, u ushbu mablag’dan maosh berish va boshqa
harajatlar uchun ham foydalangan.
Amiri oxur (miroxur) - sayischi, sulton otxonalari boshlig’i. Otlarning soni
30 minggacha bo’lgani ma’lum. Sulton Alouddin Muhammadning miroxo’ri
Ixtiyoriddin Qushlu ixtiyorida 30 ming ot bor edi. Bu sultonning yana bir
miroxo’ri Qo’vchidoq edi. Sulton Jaloliddinning miroxo’ri “Eng ayyor
mulozimlardan biri” Odoq-xon edi, u sultonning barcha janglarida yonida turib
qatnashgan edi. Amiri ishkor/shikor - sulton ovlarini tashkil etuvchi. Hukmdorning
ov qurollarini saqlagan va sulton ovga chiqqan paytlari unga hamrohlik qilgan.
Ayni zamonda ov qo’shin uchun harbiy mashq ham hisoblangan. Bu ishni tashkil
etish, ov o’tkaziladigan joylarni oldindan ko’zdan kechirish ham shu amirning
vazifasi bo’lgan. Tashtdor - Bu lavozim egasi hukmdor qo’l
yuvganda unga qumg’on va chilopchin tutgan. Oltindan qilingan bu idishlarning
saqlanishi uchun mas’ul bo’lgan. Bundan tashqari, bir tashtdor - sulton
hammomlari va hovuzlarining boshlig’i bo’lgan. Uning qo’l ostida bir necha
g’ulom bo’lgan. Tashtdorlik mansabiga sulton juda ishonchli odamlarini tayinlar
edi. Yuqorida tilga olganimiz Anushtagin saljuqiy sulton Malik saroyida xuddi
mana shunday tashtdor mavqeiga erishganda, unga mazkur mansabga viloyatda
mutanosib keluvchi shixnalik, ya’ni (raisi, qal’a boshlig’i). Xorazm shixnaligi
lavozimi beriladi. Chunki tashtdor xizmati bilan bog’liq barcha harajatlar Xorazm
viloyatidan tushadigan soliqlar bilan qoplanardi.
SHarobdor - sulton sharobxonasining
boshlig’i va kuzatuvchisi. SHarobxonada shirin ichimliklarni tayyorlash uchun
shakar ham saqlanar edi. Odatda amirlardan biri sharobdor bo’lib, uning qo’l ostida
bu ishga mohir g’ulomlari bor edi. Sulton Jaloliddinning sharobdori amir Sa’diddin
Ali edi. Davotdor (arabcha davot - siyohdon so’zidan) - sultonlikda yozuv
qurollarini tashuvchi odam. Hukmdorning yozuv-chizuv asboblari shay bo’lishi va
saqlanishi uchun javobgar shaxsdir. Qissador - bir hafta davomida sulton nomiga
30

yozilgan ariza, shikoyatlar va iltimosnomalarni yig’ib olib, Sultonga yetkazib
beruvchiga hamda undan tegishli javoblarni oluvchiga aytilardi. Sulton odatda
shikoyat va arizalarni juma oqshomida ko’rib chiqardi. Xorazmshohlar saroyida
qissador eng obro’li mansablardan biri edi. Zero, hukmdor bilan oddiy xalq
o’rtasida aloqa bog’lab raiyaat ahvoli va zoridan xabardor qilib turish savobli
ishini hamma ham halol bajara olmasligi tabiiy. Sulton Alouddin
Muhammadning qissadori Najibiddin Shahrizo’riy hukmdori hali sulton Sanjar
davrida Xurosonda qo’shin boshlig’i (sohib ul-jaysh) bo’lgan vaqtidan buyon
yonida shu vazifada edi 1
. Bu mansab ancha obro’li bo’lib, urushlar bo’lmagan,
tinchlik paytlarida egasiga ko’p daromad keltirgan. Shuningdek, manbalarda
jomador (liboschi) va ibriqdor (hukmdor tahorat olgan vaqtda qo’liga suv qo’ygan)
mansablar ham Xorazmshohlar davlat tashkilotida bo’lgan. Nozir - moliyaviy
ishlar bo’yicha amaldor (Devon an-nozir yoki devoni nozir). Al-hojiblar -
saroylarda odatda sulton yoki shohlarning, umuman hukmdorlarning ishlarini al-
hojiblar, erkak odamlar qilishgan. Bu lavozimni Naxichevon malikasi al-Jaloliya
Oytug’mish Otabek Pahlavonning qizida ayol kishi ham bajargan. Tarixda bundan
boshqa hojibalik qilgan ayol bo’lmasa kerak. Choshnigir - sulton
sharoblarini tatib ko’ruvchi. U dasturxon yozilganida sulton taomlardan
zaharlanmasligi uchun o’zi birinchi bo’lib tatib ko’rar edi. Omil (ko’pligi amilon,
ummol) - devonda moliyaviy rahbarlar ichida eng kichik vazifa. Har bir tuman,
shahar, aholi yashaydigan maskan (buk’a), qishloqning soliq yig’ish bo’yicha
rahbari bo’lgan. Mushrif - devonda moliyaviy nazorat ishlarida xizmat qiladigan
odamga aytilgan. Farrosh - sulton o’rin-to’shaklari saqlanadigan farroshxona
boshlig’i. Uning ixtiyorida gilamlar, chodirlar; ko’rpa-to’shaklar bo’lardi. Farrosh
va maxsus o’rgatilgan g’ulomlar sulton atrofida doimo hozir turar edilar 2
.
Faqih - davr
an’anasiga muvofiq, sulton saroyida islom huquqi (fiqh) ilmi ustozlari - faqihlar
1
Ойдин Тонарий. Жалолиддин Хоразмшох ва унинг даври. (Турк тилидан Бобохон Мухаммад Шариф
таржимаси). Т.: Шарк, 1999. - Б.74.
2
Низомул-мулк. Сияр ал-мулук. / Форс-тожик тилидан таржимонлар, сузбоши ва изохлар муаллифлари Ш.
Вохидов, Афтондил Эркинов. Иккинчи тулдирилган ва кайта ишланган нашри. Т.: Янги аср авлоди, 2008. -
Б.115.
31

ham ishlaganiga oid ba’zi ma’lumotlar mavjud. Munajjim(lar) - Zamona zayliga
muvofiq Jaloliddin saroyida munajjimlar ham bo’lgan. Zotan sulton
munajjimlarning so’zidan chiqmas, ularning romlariga astoydil ishonar edi.
Masalan, Isfahon yaqinida mo’g’ullar bilan to’qnashganlarida munajjimlar
sultonga uch kun kutib, to’rtinchi kuni jang boshlashni tavsiya etdilar. Sulton ham
ularning so’ziga kirib, zafar soatini kutdi, ammo g’alabani boy berdi.
Mustaxdam(lar) - saroyning umumiy ishlari bilan shug’ullangan
xizmatchilarga muqaddimi chovushon boshchilik qilardi. Uning qo’l ostida
chovushlar va mustahdamlar xizmat qilgan. Binobarin, armiyada chovush unvonli
kichik boshliqlar bo’lganidek, saroyda ham chovushlar xizmat qilgan. Ular safarda
sultonga hamrohlik qilganlar, choparlik xizmatini o’taganlar. Mehtari mehtaron -
sultonning xos xizmatchilari bo’lgan muhtarlarning boshlig’i edi. Sultonning
bulardan boshqa xodimlari ham bo’lgan. Xorazmshohlar, davrida saroy amirlari
hukmdorlar ishongan g’ulomlar orasidan, ya’ni ota-bobosi turkiy bo’lgan qullar
orasidan tayinlangan. Bu amirlarning qo’l ostida yetarli miqdorda askariy
quvvatlar mavjud bo’lib, bu qo’shinlar bevosita hukmdorning gvardiyasini tashkil
etgan. Sulton Alouddin, shuningdek, Jaloliddin davrida saroy amirlariga amir va
malik rutbalaridan ham yuksakroq bo’lgan “xon” unvoni ham berilgan.
Harbiy boshqaruv. Saljuqiylarga qaram yashashdan qutilish uchun
olib borilgan kurashning dastlabki paytlaridan to o’z davlatining inqiroziga qadar
Xorazm shohlari qurol-aslaha bilan ta’minlash va ularning sonini to’ldirib turish,
shohlarning eng katta tashvishi bo’lib kelgan. Xorazm shohlari armiyasi yaxshi
o’qigan, har xil qurollar bilan qurollangan, uning qo’mondonlari janglarda bir
necha bor jasorat va tadbirkorlik ko’rsatgan edi. Manbadan olingan ma’lumotlarga
ko’ra, Xorazm shohlari o’z davlatida majburiy umumxalq harbiy ta’lim tizimini
joriy qilgan. Zakariya al-Qazviniy davlat poytaxti Gurganj shahri haqida bunday
deb yozadi: “Juda ko’p aholiga ega bo’lgan bu ulkan shaharning barcha aholisi
askarlardir, hatto baqqol, qassob, nonvoy va bo’zchilari ham askarlardir.
Aytishlaricha, qoraxitoylar bilan bo’lgan janglarning birida sulton Muhammad ibn
Tekesh yengilib, shaharda bekinib olgan. Sulton uncha ko’p bo’lmagan odamlari
32

bilan qochgan. Buni hech kimga bildirmaslik uchun u shaharga kechasi kirgan.
Tong otganda u shahardan 30 ming otliq askar bilan chiqib, dushmanga qarshi yo’l
olgan”. Xorazmshohlarning harbiy tashkiloti ham, asos e’tibori bilan xuddi saroy
va hukumat tashkiloti singari saljuqiylarnikiga o’xshashdir. Ayni zamonda armiya
qo’mondonlarining rutbalarida Alouddin Muhammad davridan boshlab, bir qancha
o’zgartirishlar qilingan. Jaloliddin Xorazmshoh davrida ham sulton Alouddin
Muhammad vaqtiga nisbatan armiyani tashkil etgan unsurlarga qator
o’zgartirishlar kiritilgan. Xorazmshohlar davrida qo’shinga oid boshqaruv ishlari
bilan buyuk devonning bo’limi - devoni arz shug’ullangan. Davlat xazinasidan
olingan mablag’lar va ularning sarfi to’g’risidagi barcha yozuvlar shu devonda
saqlangan. Xorazmshohlar davrida ham iqto’ tizimi bor edi. Qo’shinda
xizmat qilgan harbiylarning hammasi ma’lum qiymatdagi iqtolarga ega bo’lishgan.
Xususan, katta, kichik sarkardalar, qo’mondonlar va harbiy voliylarning boy
iqtolari bor edi. Katta iqtolar hukmdorning marhamatiga muvofiq, kamayishi yoki
yanada yiriklashishi mumkin edi. Kichik iqtolar esa o’zgarmagan. Ular ota meros
edi. Iqto egalari chaqirilgan zahoti o’z amirlari qanoti ostiga to’planishar va yurish
tugagach, yana o’z yerlariga qaytib ketishardi. Xorazmshohlar yangi bir o’lkani
zabt etgach, u yerdagi yerlar darhol iqtolarga bo’linib, mansabdorlar o’rtasida
taqsimlanar va devoni arz daftarida qayd qilinar edi.
Iqto sohiblaridan tashkil topgan ulkan bir suvoriy
quvvatlar Xorazmshohlar mamlakatining turli tomonlariga yerlashgandi. Ular
viloyat askarlarini tashkil etardi. Bundan tashqari, hukmdorning gvardiya si ham
mavjud edi. Gvardiya ichidan tanlab olingan “xosa g’ulomon” deb atalgan qismga
esa sulton xavfsizligi va hayotini saqlash vazifasi yuklatilgan edi. Urush, jang
vaqtlarida bu qism sulton atrofida bo’lardi. Xorazmshohlar davrida viloyat
markazlarida yetarli miqdorda harbiy qismlar turgan. Bundan tashqari,
mamlakatning chegara qismlari, yo’llar va mudofaa ahamiyatiga molik, yaroqli
qal’alarda mudofaa qismlari bor edi. Voliylar va qal’a qo’mondonlari
asosan asli turkiy bo’lgan saroy xizmatchilaridan tayinlangan. Keyingi davrda esa
ular yirik urug’ beklari orasidan tanlanadigan bo’lgan. Bu badavlat va nufuzli
33

shaxslarning qo’li ostida bevosita ularga bo’ysunadigan va aksariyat hollarda
qullardan tarkib topgan xususiy harbiy qismlar ham bor edi. Urug’ beklari
xizmatga tayinlangan joyga o’z urug’iga mansub muhim bir qismni olib ketardi.
Iqto sohiblaridan tashkil topgan mahalliy qismlar ham ularning qo’li ostida
bo’lgan. Ehtiyoj tug’ilgan pallada armiyaga xalqdan yollanma harbiylar ham jalb
etilgan. “Hashar” deb nomlangan bu ko’ngilli qismdan ko’proq shahar va qal’a
mudofaasida foydalanilardi. “Hasham” hamda “mutanajjida” deb nomlangan
harbiy qismlar qo’shinning asosini tashkil etgan. Mahalliy xonadonlarning
idorasidagi muxtor viloyatlar yoki vassal davlatlar ahdnoma shartlariga muvofiq,
armiyaga muayyan miqdorda harbiy qismlar jo ’natish majburiyatida edilar. Bu
qismlarning barcha sarf-harajati ham ularning bo’ynida bo’lgan. Xorazmshohlar
qo’shini u dawning eng mukammal qurolaslahasi, mustahkam qal’alarni zabt qilish
uchun kerakli turli texnik vositalarga ega edi. Humdor va yuksak martabali
amaldorlarning ot yetishtiradigan keng yaylovlari, suruvlari, oziq-ovqat omborlari
va katta harbiy yo’llar ustida barpo etgan manzillaridan iborat bir tizim ishlab
turardi. Xorazmshohlari o’z
armiyasini tuzgan vaqtda uning armiyasi yollanma (zarxarid) turk askarlaridan
tuzilgan edi. Qo’shin bo’linmalari va qismlar qabilaviy asosda tashkil qilinar edi.
Hatto davlatning eng gullab-yashnagan, askarlikka boshqa xalq va qabila yigitlari
olingan vaqtlarda ham yollanma turklar qo’shinning asosiy va jangovar qismini
tashkil qilar edi. Sulton Alouddin davrida armiya eng avvalo qipchoqlar, so’ng
qalach, qarluq, uran, ug’raq kabi urug’lardan tashkil topgandi. Alouddin davrida
urug’ beklari qo’l ostida bo’lgan yollanma qipchoq - qanglilar gvardiyaning asosini
tashkil qilgan. Ayrim qipchoq beklari Jaloliddin valiahdlikka tayin qilingandan
so’ng unga qarshi bosh ko’tarishgan va hatto Jaloliddinning poytaxtni tark
qilishiga sababchi bo’lgan edilar. Shuning uchun ham Jaloliddin saltanatining
oxiriga qadar qipchoqlarga ishonmadi va ularni armiyaga olmadi. Xorazmshohlar
lashkarlarining qo’mondoniga «qo’id» yoki «muqaddam» degan unvon berilar,
bunga mashhur va eng qobiliyatli amirlar ko’rsatilar edi. Masalan,
Xorazmshoh El-Arslon “harbiy qo’mondon (al-muqaddim al-asokir) qilib, qorluq
34

amirlaridan biri bo’lgan Shams ul mulk ibn Husayn Ayyorbekni tayinladi. Shoh
unga singlisini uzatdi va o’z qo’shiniga qo’mondon (qa’id jayshihiy) qilib oldi”.
Alouddin Muhammad I ning hokimiyati vaqtida Ray o’lkasining begi va harbiy
qo’mondoni etib shahzoda Abulfath Yusuf tayinlangan bo’lib, uning unvoni «amiri
isfahsolor» edi. O’lkalarda harbiy qo’mondonlarga «sohib al-jaysh» unvoni berilar
edi.
Xorazm shohlari yangi zabt etilgan o’lka yoki viloyat yerlarini amirlarga
iqto’ tariqasida taqsimlab berar va mahalliy amirlar orasidan eng ko’zga
ko’ringanini ularga boshliq qilib tayinlar hamda unga «amir al-umaro» (amirlar
amiri) nomini berar edi. O’n ming kishilik suvoriylar guruhiga qo’mondonlik
qilgan kishilar «malik» unvoniga ega bo’lar edi. Kamdan-kam hollardagina bunday
unvonlar past tabaqadan chiqqanlarga berilar edi. Masalan, shoh Alouddin
Muhammad davrida sulton tashtdori Ayoz «malik» darajasigacha ko’tarildi. Oddiy
xalq orasidan chiqqan Muayyid al-mulk Qavomiddin ham «malik» unvonini olgan,
buni anNasaviy “juda qiyin erishilgan yutuq” deb baholagan. Janglarda alohida
o’zini ko’rsatgan maliklarga «xon» unvoni berilar edi. Xorazm shohlari
qo’shinidagi choparlarga «chovush» unvoni, ularning boshlig’iga esa «muqaddami
chovushiya» degan nom berilar edi. Jaloliddin Xorazmshoh qo’shin
qo’mondonlariga yuksak unvonlar berdi. U otasi sulton Alouddin kabi amirlik
rutbasidan yuqori bo’lgan xon va malik unvonlarini yuqori mansabdorlariga berdi.
U davrda «xon» armiyaning eng yuksak unvoni edi. Undan keyin malik va amir
unvoni turardi. Ulardan keyin qo’shinda “sipohbud” deyilgan va suvoriylarga
qo’mondonlik qilgan yuksak unvonli zobitlar toifasi bor edi. Muqaddam qism
qo’mondoniga “pahlavon” deyilardi 1
. Unvoni yuqori bo’lgan
xon, malik, amir, sipohbud va pahlavonlarning qo’l ostida kichik unvonli zobitlar,
sarhanglar va chovushlar xizmat qilgan. Sulton jangda o’zini ko’rsatganga unvon
berar edi. O’sha vaqtlari alp, xon, xos xon, sungur xon degan unvonlar ham
bo’lgan. Harbiy tashkilotga mansub qo’mondonlar ham, askarlar ham turkiy
1
Низомул-мулк. Сияр ал-мулук. / Форс-тожик тилидан таржимонлар, сузбоши ва изохлар муаллифлари Ш.
Вохидов, Афтондил Эркинов. Иккинчи тулдирилган ва кайта ишланган нашри. Т.: Янги аср авлоди, 2008. -
Б.115.
35

qavmlardan bo’lgan. Ayni chog’da, Nasaviyning yozishicha, sulton xizmatida
ikkita mo’g’ul amiri bo’lgan. Birining ismi noma’lum. U Isfahon yonida
mo’g’ullarga qarshi jangda qatnashgan va sulton yonida bo’lgan. Ikkinchisining
ismi Kuka Yaqom bo’lib, jonini saqlash uchun Jaloliddinning huzuriga qochib
kelgan edi. Xorazmshohlar mo’g’ullarning ayrim odatlarini qabul qilganlar.
Masalan, mo’g’ullar o’z vazifasini uddalay olmagan kishiga bundan ham og’irroq
va tahlikaliroq vazifa topshirishgan, agar uddalasa uni kechirishgan. Jaloliddin
ham o’z amirlariga nisbatan mo’g’ullardan o’tgan bu odatni tadbiq etdi.
36

Xulosa
Xorazm yozma merosida o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari
keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik
an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma
manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy
yo’nalishlarini tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o’rta
asrlar, yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular fors, arab va turkiy tillarda yetib kelgan.
Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’qolib ketgani ham ma’lum. SHu davrlarda
yozilgan manbalar 1097 yildan, ya’ni Xorazmshoh - anushteginlar davlatining
tashkil topishidan to 1231 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi
faqat Xorazmshoh - anushteginlar davlati va ma’muriy boshqaruviga ahamiyat
berildi. Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag’ishlangan
adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham qo’pdir. Manbalardagi ma’lumotlar ham
minglab varaqlarni tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan yozma manbalarda
davlatchiligimiz haqidagi ma’lumotlarning o’rganilishi hamda tahlili quyidagi
xulosalar va natijalarni olishga sabab bo’ldi. Xorazm tarixi va madaniyatining
mo’g’ullar davrigacha bo’lgan davri arab va fors tilidagi manbalarda yoritilgan.
Ulardan Ibn al-Asirning «Tarixi komil» asari, SHihobaddin Nasaviyning «Siyrat»
va «Nafsat al-masdur» asarlari, Rashidaddin va Juvayniy, boshqa mualliflarning
asarlarida Xorazm va Xorazmshohlarning davri, ular faoliyati bilan bog’liq ko’p
masalalar bayon qilgan.
Xorazmshohlar imperiyasi haqidagi manbalarda davlatchiligimiz haqidagi
masalalarning aks etishi bo’yicha quyidagi xulosalarga kelindi. Xorazmshohlar
davlatida davlat tashkiloti, davlatchiligi negizini Saroy, Hukumat, O’rdu (Qo’shin)
va Dor al-qazo (sud mahkamasi) tashkil etgan. Xorazmshohlar davlatida davlat
mansablari ma’muriy, diniy va harbiy lavozimlarga bo’lingan. Markaziy moliya
soliq mahkamasining tuzilishi juda muntazam bo’lib, unga vazir, sohibi devon,
munshiy, sohibi devoni istifo yoki mustavfiy (ya’ni daftardor), sohibi devoni ishraf
37

yoki mushrif, hojibi xos, sohibi devoni arz yoki ariz va nozirlar, boshliq
bo’lishgan. Bu mahkama turli-tuman soliq to’lovchi tabaqalarning hisobini olishda,
davlatning tashqi va ichki ishlari yuzasidan vasiqalar hozirlash, davlatning
moliyaviy ishlarini yuritish va boshqarib turish, davlat darajalari, idoralarini taftish
qilib turish, qo’shin boshqaruvi, harbiy qo’shinni to’plash, harbiy boshliqlarni
tayinlash, xorijiy elchilarni qabul qilish kabi masalalar bilan shug’ullangan.
Davlatda ta’sis etilgan vazir, sohibi devon, hojib yoki ulug’
hojib, mastavfiy, nozir va ariz lavozimlari saroydagi eng yuqori lavozimlardan
hisoblanib, bosh vazirlik vazifasiga to’g’ri kelardi. Mamlakatning butun hududi
ma’muriy jihatdan viloyat tashk(voliy, noib - o’rinbosar), ya’ni viloyat va viloyat
vazirliklariga bo’lingan. Vazir viloyatning eng vakolatli boshlig’i bo’lib,
poytaxtdagi singari, viloyatlarda ham vazirga qarashli devonlar bo’lgan. Devoni
istifo, devoni ishraf, devoni nazar va devoni arz kabi idoralar mavjud edi.
Viloyatda vazirdan keyin eng nufuzli mansab egasi omil bo’lib, omil “voliy”
ma’nosida ishlatilgan. SHuningdek shihna, rais, muhtasiblar ham viloyatning
jamoat tartibi, soliq yig’ish masalalari, shaharni boshqarish va nazorat qilish
vazifalarini bajarganlar. Harbiy va qo’shinga oid boshqaruv
ishlarini Buyuk devonning bo’limi - devoni arz shug’ullangan. Hukmdorning
gvardiyasi ham mavjud bo’lgan. U armiyaning bosh qo’mondoni edi.
Xorazmshohlar davlatida viloyat markazlarida yetarli miqdorda harbiy qismlar
turgan. SHuningdek, mamlakatning chegara qismlari, yo’llar va mudofaa
ahamiyatiga molik qal’alarda mudofaa qismlari bo’lgan. Voliylar va qal’a
qo’mondonlari keyingi davrlarda yirik urug’ beklari orasidan tayinlangan. Ularning
qo’l ostida ba’zan (aksariyat hollarda) qullardan tarkib topgan xos harbiy qismlar
ham bo’lgan. Urug’ beklari xizmatga o’z urug’i qismini olib kelgan. Iqto
egalaridan (sohiblaridan) tashkil topgan mahalliy qismlar ham ularning qo’l ostida
bo’lgan.
38

Foydalanilgan adabiyotlar
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Karimov. I.A. Asarlar. 6-tom. -Toshkent: O’zbekiston, 1998.
II. Manbalar.
1. Bartol’d V.V. Turkestan v epoxu mongol’skogo zavoevaniya //
Sochineniya, t. 2. — M.: «Nauka», 1964.
2. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bol’shakov O.G. Crednevekoviy gorod
Sredney Azii. — L.: «Nauka», 1973.
3. Bijanov Ye.B. Yugo-vostochniy Ustyurt. Nekotorie itogi i perspektivi
arxeologicheskogo izucheniya // «Vestnik» KKF AN UzSSR. — Nukus,
1970
4. Vakturskaya N.N. Iranskiy sosud iz Urgencha // MXE, vip.4. — M.:
1960.
5. Gulyamov Ya.G. Istoriya orosheniya Xorezma s drevneyshix vremen do
nashix dney. — T.: Izd. AN SSSR, 1957.
6. Низомулмулк. Сие?сатнома. -Т.,1997.
7. Nerazik Ye.E. Sel’skoe jilirn,e v Xorezme (I—XIV vv.). Iz istorii jilirn,a
i sem’i. Arxeologo-etnograficheskie ocherki TXAEE, T.9.—
M.«Nauka»,1976.
III. Ilmiy adabiyotlar.
1. Нуржонов К. Хоразм тарихидан лавҳалар. Урганч.: Мураббий, 1992.
2. Иброҳимов Н. Ибн Баттута ва унинг Ўрта Осиёга саёҳати. Тошкент.,
«Шарқ баёзи». 1993.
39

3. Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994.
4. Буниёдов З. Ануштагин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). (Аҳмад
Ашраф ва Маҳкам Маҳмуд таржимаси) Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт
ва санъат нашриёти, 1998.
5. Сагдуллаев А., Б.Эшов. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. Т.: Университет,
1999.
6. Жалолиддин Мангуберди. Тарихий манбалар. Тошкент.,
7. Бўриев О.Б., Н.Т.Тошев. Жалолиддин Мангуберди. Тошкент. 1999
8. Ойдин Тонари Жалолиддин Хоразмшоҳ ва унинг даври. Тошкент., 1999
9. Зие?ев Х.З. Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи.
Тошкент., 2000
10. Муҳамедов Ҳ. Мовароуннаҳрда давлатчиликнинг ривожланишининг
муаммолари (VII-XIII асрлар). Тарих фан. док. Дисс. Т., 2001.
11. Ртвеладзе Эшов.В. ва бошқалар. Ўзбекистон цивилизацияси:
давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. Тошкент, “Адолат”, 2001.
12. Саидов Ш. Ўрганила
е?тган мамлакатлар тарихи (Хоразмшоҳлар
ануштакинлар давлатининг юксалиши ва ҳалокати). Тошкент, 2006
13. Машарипов. О, - Хоразмнома. Тошкент., 2007
14. Собирова. С - Хорезм в период правления Ануштегин-Хорезмшахов
(1097-1231 гг.)., 2008.
40

Sotib olish