Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o'sishni ta'minlashdagi o'rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	118.9KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	13 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o'sishni ta'minlashdagi o'rni

Sotib olish

1Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o’sishni
ta’minlashdagi o’rni
Reja:
1. Kirish
2. Xorijiy investitsiyalar nazariyalari, turlari va ulardan foydalanish
shakllari
3. Iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalardan foydalanish zaruriyati
4. O'zbekistonga xorijiy investitsiyalarni faol va samarali o'zlashtirishning
asosiy shartlari
5. Iqtisodiyotga jalb qilingan xorijiy investitsiyalar samaradorligini
baholash
6. Xulosa
7. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

2 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Globallashuv sharoitida xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda davlatlar o'rtasida investitsiyaviy hamkorlik qilishning roli
ortib bormoqda. Jahon mamlakatlarida barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashda xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiy o'sish sur'atlari yuqori bo'lgan rivojlanayotgan davlatlarda
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar jalb qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. 2000-
2016 yillarda jalb qilingan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmi Hindistonda 20
martagacha, Turkiyada 15 marta, Vetnamda 8,9 marta, Kambodjada 8,2 marta,
Myanmada 7,2 marta, Panamada 6 marta oshdi. O'z navbatida xorijiy
investitsiyalarning yuqori iqtisodiy samarasi natijasida aytilgan davrda ushbu
mamlakatlarda o'rtacha iqtisodiy o'sish sur'ati ham baland bo'lib, 6,5- 10,5 foizgacha
yetgan.
Jahonda to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar jalb qilish mexanizminiʼ ʼ ʼ ʼ
takomillashtirish, ularning istiqbolli tarmoqlarga kirishini rag batlantirish va ulardan
ʼ
samarali foydalanish muammolari bo yicha ilmiy izlanishlar olib borish kengaymoqda.
ʼ
Chunki oxirgi o n yilda jahon iqtisodiyotidagi nobarqarorlik, turli tahdidlarning
ʼ
saqlanib qolayotganligi, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda o sish
ʼ
sura tlarining pasayishi dunyoda xorijiy investitsiyalar oqimi hajmini tushib ketishiga
ʼ
sabab bo ldi. Mazkur holatlar tanlangan tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilab
ʼ
beradi.
O zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash asosida
ʼ
uning raqobatdoshligini oshirish maqsadida xorijiy investitsiyalar, avvalo to g ridan-
ʼ ʼ
to g ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ustuvor yo nalish sifatida tanlangan. Аmmo
ʼ ʼ ʼ
mamlakatimizda aholi jon boshiga to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
ʼ ʼ ʼ ʼ
2016 yilda yuqori iqtisodiy o sish sur atiga ega bo lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga
ʼ ʼ ʼ
nisbatan 4,5 marta, MDH mamlakatlari o rtacha ko rsatkichidan 3 marta kam bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Shuning uchun ham 2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
ʼ
beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasida2 «...etakchi xalqaro va
ʼ ʼ
xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta o ylangan tashqi
ʼ

3qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy investitsiya va
kreditlardan samarali foydalanish» ustuvor vazifa sifatida belgilab qo yildi.ʼ
Dissertatsiya ishi muayyan darajada O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil
ʼ
7 fevraldagi «O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar
ʼ ʼ
strategiyasi to g risida»gi PF-4947- sonli, 2016 yil 26 oktyabrdagi «Erkin iqtisodiy
ʼ ʼ
zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʼ
to g risida»gi PF-4853-sonli, 2016 yil 5 oktyabrdagi «Tadbirkorlik faoliyatining jadal
ʼ ʼ
rivojlanishini ta minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va
ʼ
ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʼ
to g risida»gi PF-4848-sonli, 2012 yil 10 apreldagi «To g ridan-to g ri xorijiy
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
investitsiyalarni jalb etishni rag batlantirish borasidagi qo shimcha chora tadbirlar
ʼ ʼ
to g risida»gi PF-4434-sonli Farmonlari va boshqa ushbu sohadagi normativ-huquqiy
ʼ ʼ
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi.

41.Xorijiy investitsiyalar nazariyalari, turlari va ulardan foydalanish
shakllari
Jahonda globallashuv va xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuvning kuchayishi natijasida
mamlakatlar o'rtasida xalqaro kapital harakati tezlashib bormoqda. Bu esa, o'z
navbatida, kapital ko'chishining asosiy shakli bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar bo'yicha ko'plab iqtisodchi olimlarning turli iqtisodiy nazariyalar
doirasida o'zlarining yondashuv va qarashlarini ilgari surishlariga turtki bo'lgan. XX
asrning 60-yillarida R. Vernon o'zining xalqaro tovar ishlab chiqarish sikli nazariyasida
TTXI va xalqaro savdo o'rtasidagi munosabat, tovarning hayotiy sikli kabi
muammolarga e'tiborni qaratadi. Muallif xalqaro savdo va xorijiy investitsiyalashning
o'zaro ta'siri dinamikasini tadqiq qiladi.
Kanadalik iqtisodchi S.Xaymer esa transmilliy kompaniyalar va sust raqobat
nazariyasida transmilliy kompaniyalar (TMK) raqobatdoshligi va ularning xalqaro
faoliyatini tahlil qilgan 1
. Xorijiy investorlar uchun chet elga ishlab chiqarish
investitsiyalarini kiritish ichki bozorda ishlab chiqarishni tashkil etishdan ko'ra ko'proq
xatarlar va harajatlarni keltirib chiqaradi.
J.Danning (1981 y.) to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar determinantlarini kompleks
tadqiq qilib, o'zining eklektik paradigmasini (OLI modeli) ilgari
suradi 2
.Transmilliy kompaniyalarning xorijiy aktivlari hajmi uch guruh omillar orqali
aniqlanadi: xorijiy investorlarning raqobat ustunliklari majmui va tabiati (Ownership-
specificadvantaGES, O-ustunliklar); mahalliy omillar va bozorlar majmui va tabiati
(Location-specificadvantaGES, L-ustunliklar); internalizatsiyalashuv natijasida kelib
chiqadigan ustunliklar (Internationalization-specificadvantaGES, I- ustunliklar).
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya tushunchasi xalqaro darajada. Xalqaro valyuta
jamg'armasining 2009 yildagi “To'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi
1
Hymer, S. H. (1960): “The International Operations of National Firms: A Study
of Direct Foreign Investment”. PhD Dissertation. Published posthumously. The
MIT Press, 1976. Cambridge, Mass.
2
Dunning, J. H. (1988): “The Eclectic Paradigm of International Production: A
restatement and somepossible extensions”, in Journal of International Business
Studiesissue 19 (Spring)

5bo'yicha qo'llanma”sining oltinchi nashrida24 va 2008 yildagi Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti “To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyaga namunaviy ta'rifining 4-
nashrida qabul qilingan mezonlarga asoslanadi .
Ularga ko'ra, to'g'ridanto'g'ri xorijiy investitsiya bu transchegaraviy investitsiyalarning
shunday turiki, unda bir iqtisodiyotdagi rezident boshqa iqtisodiyotdagi rezident
korxonaga investitsiya kiritishi uning boshqaruvini nazorat qilish yoki unga salmoqli
ta'sir ko'rsatish imkoniyatini beradi. Bunda boshqaruvni nazorat qilish uchun
korxonaning kamida 50 foiz ovoz berish huquqi, unga salmoqli ta'sir ko'rsatish uchun
esa 10-50 foiz ovoz berish huquqi talab qilinadi 3
. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish
tashkiloti ta'rifiga ko'ra, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya bu bir iqtisodiyotdagi
rezident korxonaning (to'g'ridan-to'g'ri investor) boshqa iqtisodiyotdagi rezident
korxonada (TTXI qabul qiluvchi) davomli manfaatini o'rnatish maqsadini ifodalaydi.
Davomli manfaat esa to'g'ridan-to'g'ri investor va TTXI qabul qiluvchi o'rtasidagi uzoq
muddatli aloqaning va to'g'ridan-to'g'ri investorning TTXI qabul qiluvchi korxona
boshqaruviga salmoqli ta'sirining mavjudligi bilan izohlanadi. Investor va korxona
o'rtasidagi bunday munosabat esa investorning korxona boshqaruv ovozining kamida 10
foiz ulushini qo'lga kiritganda yuzaga keladi 4
.
Ba'zi mahalliy iqtisodchilarimiz yondashuvlarida esa to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar deganda, chet el investorlari tomonidan milliy iqtisodiyotdagi
tadbirkorlik va boshqa faoliyat sub'ektlariga kiritiladigan moliyaviy, moddiy va
nomoddiy ne'matlar va ularga doir huquqlar tushunilib, ular foyda olish yoki uzoq
muddatli manfaat ko'rish maqsadini o'zida aks ettiruvchi xalqaro investitsiya
kategoriyasi sifatida talqin qilinadi 5
.
3
Balance of payments and international investment position manual. 6th ed. —
Washington, D.C.: International Monetary Fund, 2009. P.100-110.
4
OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition, —
Paris, France.: The Organisation for Economic Co-operation and Development,
2008, P.48-49.
5
Обломуродов Н . Н . Тўғридан - тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг назарий асослари ва устувор
йўналишлари : Иқтисод фанлари номзоди диссертацияси . – Тошкент : Давлат ва жамият қурилиши академияси ,
2008. 143 б

6Shuningdek, to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar investitsiyalarning boshqa turlaridan
o'zining uzoq muddatga mo'ljallanganligi, asosiy vositalarga sarflanishi va
mamlakatdagi ishlab chiqarish apparatini yangilanish ko'rsatkichlarini tezlashtirishga
qulay imkoniyat tug'dirishi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xo'jalik sub'ektlari
muomalaga chiqargan oddiy aktsiyalarning 10% dan ortiq qismini xarid qilgan
investorlar ham to'g'ri investitsiyalar xajmining ko'payishiga olib keluvchi iqtisodiy-
moliyaviy ko'rsatkich hisoblanadi 6
. Xorijiy investitsiyalarning mamlakatimiz
iqtisodiyotini tarkibiy o'zgartirish va modernizatsiyalashdagi rolini tahlil qilish,
investitsiyalarni faol jalb qilish bo'yicha takliflar A.Isadjanov ilmiy tadqiqotlarida ham
o'z aksini topgan 7
. Bizning fikrimizcha, yuqoridagi yondashuvlar asosida to'g'ridan-
to'g'ri xorijiy investitsiyalarga umumiy ravishda va keng qamrovli qilib, “bu muayyan
mamlakat iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan xo'jalik yurituvchi birlikning xorijiy
boshqa bir mamlakatda ro'yxatdan o'tgan mulkchilik shaklining u yoki bu turiga
mansub korxona yoki ishlab chiqaruvchi tashkilot faoliyatiga ishlab chiqarishni
yangidan tashkil etish yoki kengaytirish uchun uning nizom jamg'armasining 10%
miqdoridan kam bo'lmagan va foyda olish maqsadida yo'naltirilgan moddiy yoki
nomoddiy mablag'lardir” deb ta'rif berish maqsadga muvofiqdir.
Xalqaro hamkorlik integratsiyasi turi nuqtai nazardan TTXIni gorizontal, vertikal va
konglomerativ turlarga ajratish mumkin 8
.Gorizontal TTXI investor tomonidan o'z
mamlakatida avvaldan ishlab chiqarib kelgan muayyan turdagi mahsulotlarni xomashyo
bosqichidan to iste'molga tayyor bo'lgunicha chet el mamlakatida ishlab chiqarish
uchun yo'naltirilgan investitsiyalardir.
Vertikal TTXI esa muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqarish jarayonining turli
bosqichlaridagi faoliyat yoki tarmoqlarni investor uchun qulay bo'lgan alohida
6
Хайдаров Н . Х . Тўғридан - тўғри инвестициялар имкониятлари // “ Иқтисодиёт ва инновацион
технологиялар ” илмий электрон журнали , №1, 2011 й , 4- б .
7
Isadjanov A.A. Uzbekistan - restructuring economy and foreign investment //
Журнал «Marco Polo magazine». Italy, Venezia 2000. № 3
8
Caves, Richard E. (1971), International corporations: The industrial economics of
foreign investment, Economica 38 (149), 1-27.

7mamlakatlarga joylashtirish uchun kiritilgan xalqaro investitsiyalardir. Ularning
maqsadi chet eldagi xomashyo materiallardan foydalanish, mahsulotlarni tarqatuvchi
savdo shahobchalari orqali iste'molchilarga yaqinlashish, yuqori malakali ishchi
kuchidan foydalanish kabilardan iborat bo'lishi mumkin.
Konglomerativ TTXI esa o'z ichiga gorizontal va vertikal TTXI qamrab oladi.
Masalan amerikalik avtomobil ishlab chiqaruvchi o'z mahsulotini to'liq yaponiya
bozorida ishlab chiqarishni tashkil etsa va bu jarayon mazkur mamlakatda avtomobil
ehtiyot qismlarini ham ishlab chiqarish, yangi ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni
ta'minlovchi savdo shahobchalarini barpo etish bilan birga yuz bersa, ushbu iqtisodiy
faoliyatga yo'naltirilgan investitsiyalar konglomerativ xarakterga ega bo'ladi.
Retsipiyent mamlakat iqtisodiyoti xususiyati nuqtai nazardan esa TTXIni import
o'rnini bosuvchi, eksportni rag'batlantiruvchi va davlat tashabbusi ostidagi turlarga
ajratish mumkin 9
. Import o'rnini bosuvchi investitsiyalar muayyan mamlakatda ushbu
mamlakat avval import qilgan mahsulotlar ishlab chiqarish uchun kiritilgan resurslar
hisoblanadi. Eksportni rag'batlantiruvchi TTXI esa retsipiyent mamlakatning investor
mamlakat va TMK filiallari joylashgan mamlakatlarga xomashyo materiallar va oraliq
mahsulotlar eksportini rag'batlantiradi. Davlat tashabbusi ostidagi xalqaro
investitsiyalar turiga esa hukumat to'lov balansidagi kamomadni yo'qotish maqsadida
xorijiy investorlarga turli imtiyozlar taklif qilish jarayonida jalb qilingan investitsiyalar
kiradi.
TTXIni, shuningdek, egallovchi (expansionary) va himoyaviy (defensive) xarakterdagi
turlarga ajratish mumkin. Egallovchi xalqaro investitsiyalar retsipiyent mamlakat
iqtisodiyotiga sarmoya kiritayotgan firma ustunliklaridan foydalanish orqali mazkur
mamlakat iste'mol bozorini egallashni ko'zda tutadi. Himoyaviy xarakterdagi
investitsiyalar esa qabul qiluvchi mamlakatda mavjud arzon ishchi kuchi yoki
xomashyodan foydalanib ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishni va shu orqali
9
Moosa, I. A. (2002), Foreign Direct Investment: Theory, Evidence and Practice, Palgrave Macmillan.

8mahsulot tannarxini pasaytirib, xalqaro bozordagi kuchli raqobatdan saqlanishni
maqsad qilib qo'yadi 10
.
TTXI korxona va firmalarning chet el bozorlariga kirib borishi uchun eng qulay
usullardan biri hisoblanadi. Ular uch xil shaklga ega bo'lishi mumkin: ishlab chiqarishni
yangidan tashkil etishni nazarda tutuvchi grinfild investitsiyalar, transchegaraviy
birlashish va o'zlashtirishlar (M&As) va qo'shma korxonalar 11
. Grinfild investitsiyalar
investor firma retsipiyent mamlakat hududida yangi ishlab chiqarish faoliyatini
boshlashi bilan amalga oshiriladi. Agar xorijiy investor yangi korxona ochmasdan
mavjud korxonani sotib olib, undagi ishlab chiqarish texnika va texnologiyasini,
ishchilarini va butun jarayonni deyarli butunlay yangilasa, bunday TTXI “braunfild
investitsiyalar” deyiladi.
Bunday TTXI turi asosan o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida ko'p kuzatilgan 12
.
TTXIning korxonalarning xalqaro darajada o'zaro birlashishi va yutib yuborishi(M&As)
natijasida kelib chiqadi. TTXIning bu turi xorijiy investorlar uchun grinfild
investitsiyalarga qaraganda bir qancha ustunliklarga ega bo'lishi mumkin. Masalan,
muvaffaqiyatsizlikka uchragan investitsiya loyihalari odatda investor uchun arzonga
tushadi va investorning bozorga qisqa muddatda kirib olishini ta'minlaydi.
Firmalarning o'zaro birlashishi yoki singib ketishiga bir-birining maxsus
ustunliklaridan foydalanish va masshtab iqtisodi orqali jahon bozorida yuqori
raqobatbardoshlikka erishish maqsadi rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi.
Korxonaning grinfild investitsiyalari yoki birlashish va singib ketish yo'lidan birini
tanlashi uning o'z imkoniyatlari, retsipiyent mamlakat va tarmoq xususiyatlariga bog'liq
(UNCTAD, 2000). Masalan, ilmiy-texnik salohiyati pastroq bo'lgan korxonalar ilg'or
texnologiyali korxonalarga qaraganda birlashish va singib ketishga moyil bo'ladilar.
Chuqur diversifikatsiyalashgan firmalar va yirik transmilliy kompaniyalar ham
10
Chen, C. (1999), “The impact of FDI and trade”, in Y.Wu (ed.), Foreign direct investment and Economic Growth in Chine,
Cheltenham, UK and Northampton, MA, USA: Edward Elgar Publishing, pp. 71-99.
11
Dunning, J. (1993). Multinational Enterprises and the Global Economy. Harlow:
Addison-Wesley.
12
Meyer K. and Estrin S.(1998), “Entry Mode Choice in Emerging Markets:
Greenfield, Acquisition, and Brownfield”, Working Paper No. 18, Center for East
European Studies, Copenhagen Business School, Denmark

9birlashish va singib ketish yo'lini ma'qulroq ko'radilar. Investor va retsipiyent mamlakat
o'rtasidagi madaniy va iqtisodiy farqlanishning kattaligi birlashish va singib ketish
tendentsiyalarini kamaytiradi.
TTXIni qo'shma korxonalar tashkil etib olib kirish esa quyidagi sabablarga ko'ra
amalga oshirilishi mumkin: xorijiy investor uchun grinfild investitsiyalarni amalga
oshirish serharajat yoki yuqori tavakkalchilikka ega bo'lishi mumkin; birlashtirilgan
resurs va imkoniyatlarning mavjudligi.
Xorijiy bozordagi korxonani sotib olish orqali TTXIni olib kirish shakli esa ko'pincha
quyidagi holatlarda amalga oshiriladi: sotib olinayotgan korxona asosan sanoatlashgan
ilg'or korxona bo'ladi; o'zlashtirilayotgan mahalliy korxona yirik bozor ulushiga, yuqori
tovar belgisi obro'siga va yaxshi rivojlangan sotish tarmoqlariga ega bo'ladi.
TTXIni ularni rag'batlantiruvchi omillar bo'yicha resurs, bozor, samara va strategik
vosita izlovchi turlarga bo'linishi J. Danning nazariyalariga asoslanadi. Ko'pchilik
rivojlanayotgan va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida TTXI asosan resurs izlovchi
xarakterga ega bo'ladi. Bu turdagi investitsiyalar uchun rag'batlantiruvchi omillar
sifatida retsipiyent mamlakatlarning xomashyo va mehnat resurslariga boyligini
keltirish mumkin. Ushbu mamlakatlarda neft, gaz, mineral moddalar, metallar kabi
tabiiy boyliklarning ko'pligi va arzonligi hamda arzon ishchi kuchining mavjudligi
resurs izlovchi investitsiyalar jalb qilishni rag'batlantiradi. Bunday turdagi
investitsiyalash natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa asosan eksport qilinadi.
Bunda resurs izlovchi investorlarning 3 ta turini ajratib ko'rsatish mumkin:
a) tabiiy resurslar izlovchi (xomashyo materiallari va qishloq xo'jalik mahsulotlari);
b) arzon, intiluvchan, malakasiz va yarim malakali ishchi kuchini izlovchi;
v) texnologiya imkoniyatlari, menejment, marketing va yuqori tashkilotchilik
salohiyatini izlovchi investorlar 13
.
Bozor izlovchi TTXI esa muayyan mamlakat yoki mintaqa iste'mol bozorlarini
egallashni maqsad qilib qo'yadi. Bu turdagi investitsiyalar kirituvchi korxonalar odatda
o'z mahsulotlariga bo'lgan joriy yoki kelgusi talabga javoban uy xo'jaliklari uchun zarur
13
Dunning, J.H. (1993) Multinational Enterprises and the Global Economy. Harlow, Essex: Addison –Wesley Publication
Company. P.57.

10iste'mol va sanoat mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Ba'zi holatlarda butlovchi yoki oraliq
mahsulot korxonalari o'z mijozlari ketidan chet elga ergashadilar va bozor izlovchi
TTXIni vujudga keltiradilar. Masalan, avtomobil ehtiyot qismlari ishlab chiqaruvchi
korxona avtomobil ishlab chiqaruvchi ketidan ergashadi. Bozor izlovchi TTXI
ko'pincha himoyalovchi harakterga ega bo'lib, korxonalar tomonidan qabul qiluvchi
mamlakatdagi import to'siqlarini aylanib o'tish maqsadida amalga oshiriladi. Bu turdagi
investitsiyalar olib kiruvchi investor uchun retsipiyent mamlakatdagi liberal savdo
siyosati muhim ahamiyat kasb etadi.
Kompaniyalarning bozor izlovchi TTXIni amalga oshirishlariga xorijiy mamlakatdagi
bozor hajmi va uning o'sishinining kutilishidan tashqari to'rtta asosiy omil ta'sir
ko'rsatadi: a) firmaning ta'minotchilari yoki mijozlari xorijiy mamlakatlarga ko'chishi
yoki kengayishi mumkin va bu holatda firma bozorni qo'ldan bermaslik uchun ular
orqasidan ergashadi; b) kompaniya ishlab chiqarayotgan mahsulotini xorijiy bozordagi
mahalliy xususiyatlarga moslashtirishi kerak bo'ladi va bunga erishish uchun esa
mazkur bozorda ishlab chiqarishni tashkil qilish, ya'ni TTXI kiritish talab qilinadi; v)
muayyan iqtisodiyot bozorini uzoq masofadan ta'minlashdan ko'ra unga qo'shni
mamlakatlar yoki uning hududidagi imkoniyatlardan foydalanish ishlab chiqarish va
transaktsiya xarajatlarini tejaydi; g) korxona o'z strategiyasining bir qismi sifatida
raqobatchilari faoliyat ko'rsatadigan ilg'or xorijiy bozorlarda bevosita o'zlari mavjud
bo'lishni kerakli deb hisoblaydi.
Samara izlovchi TTXI xarajatlar past bo'lgan retsipiyent mamlakatdagi arzonchilikdan
foydalanish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi esa
investor korxonalar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, kredit karta
kompaniyasining AQShlik mijozlar uchun Hindistonda chaqiruv (qo'ng'iroq qilish)
markazini ochishi ishchilar uchun xarajatlarni kamaytiradi va samara izlovchi TTXI
sifatida e'tirof etiladi. Samara izlovchi TTXIni rag'batlantiruvchi kuch bu
korxonalarning geografik tarqoq joylashgan operatsiyalarni o'z ishlab chiqarishi,
mahsulotlarini tarqatishi va marketing faoliyatini oqilona tashkil qilish orqali amalga
oshirishga bo'lgan intilishidir. Iqtisodiy faoliyatni bunday optimallashtirish mamlakatlar

11o'rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari o'rtasidagi farqlar hamda ularning miqdor
va sifat jihatdan o'zaro farqlanishiga asoslanadi.
Strategik vosita izlovchi TTXI qachon korxonalar o'zlarining uzoq muddatli strategik
maqsadlarini amalga oshirish uchun xorijiy mamlakatga investitsiya kiritganda yuzaga
keladi. Masalan, o'zaro manfaatli ilmiy tadqiqot va konstruktorlik ishlarini hamkorlikda
amalga oshirish uchun transmilliy korxona chet el mamlakatidagi boshqa korxona bilan
birlashma shakllantirishi mumkin.
TTXIni kiritishning turli shakllariga ta'sir ko'rsatuvchi omillarni ekonometrik baholash
bo'yicha amalga oshirilgan tadqiqot natijasiga ko'ra ishlab chiqaruvchi sub'ektlarda
samaradorlik oshgani sari ular to'liq o'zlari egalik qila oladigan grinfild investitsiyalar
kiritishga moyil bo'lib boradilar.
Aytib o'tilgan TTXI turlari bo'yicha endilikda iqtisodiyotimizga davlat tashabbusi
ostida jalb qilinayotgan asosan resurs va bozor izlovchi xususiyatiga ega bo'lgan chet el
investitsiyalarini import o'rnini bosuvchi va eksportni rag'batlantiruvchi, uzoq muddatli
strategik maqsadlarni amalga oshirishni ko'zlovchi, mahsulotlarni xomashyo
bosqichidan to iste'molga tayyor bo'lgunicha ishlab chiqaruvchi investitsiya turlari bilan
boyitish maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, iqtisodiyotning xomashyoga
bog'liqlik darajasini kamaytirishni, ularni qayta ishlash darajasini esa oshirishni, ishlab
chiqarishni tarkibiy jihatdan o'zgartirish va diversifikatsiyalashni va tashqi savdoning
faollashuvini ta'minlaydi.
Jahonda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar jalb qilish mexanizmini
takomillashtirish, ularning istiqbolli tarmoqlarga kirishini rag'batlantirish va ulardan
samarali foydalanish muammolari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borish kengaymoqda.
Chunki oxirgi o'n yilda jahon iqtisodiyotidagi nobarqarorlik, turli tahdidlarning saqlanib
qolayotganligi, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda o'sish sura'tlarining
pasayishi dunyoda xorijiy investitsiyalar oqimi hajmini tushib ketishiga sabab bo'ldi.
Mazkur holatlar tanlangan tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilab beradi.

122.Iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalardan foydalanish zaruriyati
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning samaradorligi ularning
iqtisodiyotga bevosita va bilvosita ta’sirlarining xarakteri bilan izohlanadi.
Boshqacha aytganda, TTXIning iqtisodiyotga va uning rivojlanishiga ijobiy
ta’sirining darajasi ularning samaradorligini ifodalaydi. TTXIning iqtisodiyotga
ta’sirini o’rganish bo’yicha ko’p iqtisodchi olimlar empirik tadqiqotlar olib
borganlar. Masalan, J. X. Danning xorijiy investitsiyalarning resipient mamlakat
iqtisodiyoti raqobat ustunliklariga resurslar, tadbirkorlik, samaradorlik, soliqlar,
to’lov balansi, iqtisodiy integratsiyalashuv, siyosiy, ijtimoiy va madaniy
yo’nalishlarda o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatish mexanizmini keng ko’lamda yoritib
bergan.
Shuningdek, xorijiy investitsiyalar texnologiya va bilimning uzatilishi va
tarqalishiga, bozor tuzilmasi va raqobatga, hamda resipient mamlakatning tashqi
savdosiga ham o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatadi 14
. Shuni ham alohida ta’kidlash
kerakki, xorijiy investitsiyalarni ko’r-ko’rona jalb qilish har doim ham iqtisodiy
rivojlanishga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Qachonki iqtisodiyotda texnologiya
transfertlari ishchilar malakasini oshirish va yangi bilimlarni egallash, zamonaviy
boshqaruv va tashkiliy usullarni o’rgatish orqali qabul qiluvchi mamlakat bilim
zaxirasini oshirsagina TTXIning iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’siri kuzatiladi42.
Ushbu holatda texnologiya tranfertini harakatga keltiruvchi TTXI mamlakat
iqtisodiy o’sishiga ichki investitsiyalardan ko’ra ko’proq ta’sir ko’rsatadi 15
.
Bizning fikrimizga ko’ra, TTXI nafaqat investitsiya qabul qilayotgan firmalar
samaradorligini, balki texnologiyaning tarqalishi natijasida resipient
mamlakatdagi boshqa barcha firmalar samaradorligini ham oshirishga turtki
bo’ladi. Buning sababi esa mahalliy mamlakat investorlari ega bo’lmagan
texnologiyalar va bilimlarni TTXI orqali mamlakatga olib kelish mumkin va bu
14
Blomstrom M., Kokko A. How Foreign Investment Affects Host Counties. Policy
Research Working Paper № 1745, March 1997. P. 44
15
De Mello, L., Jr. (1999). “Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from
Time Series and Panel Data,” Oxford Economic Papers 51 (1), January.

13albatta iqtisodiyot samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, xorijiy
investorlar jahon bozorida faoliyat ko’rsatganlari bois chet el investitsiyalari resipient
mamlakatda yo’q bo’lgan zamonaviy tajriba va yuqori malakani ham ushbu
mamlakatga taqdim etadi.
O’zbek olimlari ham mahalliy investitsiyalarning barchasini rivojlantirish bilan birga
iqtisodiyot tarmoqlariga xorijiy investitsiya resurslaridan to’g’ridan-to’g’ri investitsiya
turini jalb qilishga asosiy e’tiborni qaratish lozimligini asoslaydilar. Chunki xorijiy
investitsiyalardan to’g’ridan-to’g’ri investitsiya turlarini jalb qilishni rag’batlantirish
iqtisodiyotda yangi ish o’rinlarini tashkil etish, zamonaviy texnika va texnologiyaga ega
bo’lish, eksport salohiyatini oshirish, soliq tushumini oshirish imkonini beradi 16
.
TTXIdan ko’riladigan manfaatlar qatoriga kapital kirib kelishi oqibatida uni qabul
qilayotgan mamlakatlar to’lov balansining yaxshilanishini ham kiritish mumkin.
Chunki investitsiyalarning bunday turi qarz paydo qilmaydigan va ishlab chiqarish
manfaatlariga qaratilganligi tufayli mamlakatga joriy to’lov balansi taqchilligini
moliyalashtirish yoki xalqaro qarzlar bo’yicha foizlarni bemalol to’lash imkonini
beradi 17
.
A.Isadjanov ham o’z tadqiqotlarida xorijiy investitsiyalarni mamlakatimizga faol jalb
qilishda xalqaro iqtisodiy integratsiyani ta’minlash va jahon mamlkatlari bilan iqtisodiy
hamkorlikni kengaytirish bo’yicha ilmiy takliflar bergan 18
.
Xorijiy investitsiyalarning mamlakatga faol va keng ko’lamda jalb qilinishi har doim
ham iqtisodiyotga kutilgan ijobiy ta’sir va samaralarni bermasligi mumkin. Xususan,
ba’zi ko’p sonli mamlakatlar guruhi kesimi bo’yicha o’tkazilgan makroiqtisodiy
tadqiqotlarga ko’ra, TTXI iqtisodiy o’sishga muayyan shart-sharoitlar va talablar
bajarilganda o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Masalan, mamlakat TTXIning
16
Ҳайдаров Н . Х . Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар
инвестицион фаолиятидаги молиясолиқ муносабатларини
такомиллаштириш масалалари ( хорижий инвестицияли корхоналар
мисолида ), иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган
диссертация , 2003 й ., 255- бет .
17
Холтаев Ж . Т . Иқтисодий ўсишда инвестициянинг аҳамияти // Ўзбекистон
иқтисодий ахборотномаси . - Тошкент , 2000. - №7. – Б . 41.
18
Исаджанов А.А. Узбекистан: потенциал инвестиционного сотрудничества //
Журнал «Иностранные инвестиции в Республике Узбекистан». 2008. № 1

14ijobiy ta’siridan foydalana olish uchun yetarli darajada boy bo’lishi kerak, ya’ni
muayyan iqtisodiyot uchun o’ziga xos eng kam daromad chegarasi mavjud bo’lib,
agar mamlakatdagi aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi daromad ushbu chegaradan
oshsa, u TTXIning ijobiy ta’sirlaridan foydalana oladi 19
. Chunki muayyan
daromad darajasiga ega bo’lgan mamlakat aholisigina yangi texnologiyalarni
o’zlashtirish va shu orqali TTXI keltirishi mumkin bo’lgan samaralardan
foydalana olish imkoniyatini qo’lga kiritadi. Shuningdek, TTXI moliya bozorlari
yetarli darajada rivojlangan48 hamda iqtisodiyotda savdo erkin yoki ochiq
bo’lgan mamlakatlarda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishda ijobiy ta’siri kuchli
bo’lgan 20
.
Aytish mumkinki, TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’sirini ma’qullash bo’yicha
barcha iqtisodchilarning fikri bir xil emas. Makroiqtisodiy yo’nalishda olib
borilgan tadqiqotlar asosan TTXI va iqtisodiy o’sish o’rtasida ijobiy ta’sir
borligini tasdiqlagan bo’lsa-da, mikroiqtisodiy yo’nalishdagi ayrim tadqiqotlar
TTXIning iqtisodiy o’sishga ta’sirini ijobiy baholamaydilar. 1950-60 yillarda
TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’sirlarini rad etuvchi fikrlar tarqala boshladi va
hozir ham bir qancha korxona va tarmoq darajasidagi tadqiqotlar TTXIning
ijobiy ta’sirlarini rad etadi. Ularga ko’ra, salbiy ta’sirlar absorbsion salohiyatning
pastligi, ichki investitsiyalarning siqib chiqarilishi, tashqi bozorda zaiflik va unga
bog’liqlik, foydaning olib chiqib ketilishi natijasida to’lov balansining
yomonlashuvi, mahalliy firmalarning xorijiy korxonalar bilan raqobatga kirisha
olmasligi, xorijiy firmalar tomonidan bozorning egallanishi kabilarda namoyon
bo’ladi.
Xorijiy investitsiyalarning mamlakat ichki investitsiyalarini siqib chiqarishi
mumkinligiga bog’liq salbiy ta’sirlari haqidagi qarashlar ham bir qancha
adabiyotlarda o’z aksini topgan. S. Xaymer (1960) va R.Keyvslarning (1971)
sanoatni tashkillashtirish nazariyasiga (industrial organization theory) ko’ra,
19
Blomstrom, M., Lipsey, R.E. and Zejan, M. (1994). “What Explains Growth in Developing countries?”. NBER
Discussion Paper 1924.
20
Alfaro, Laura, Chanda Areendam, Sebnem Kalemli-Ozcan, and Sayek Selin.
(2003). FDI and Economic Growth: The Role of Local Financial Markets. Journal
of International Economics 61, no.1 (October): 512-33

15TTXI transmilliy korporatsiyalarning qabul qiluvchi mamlakatlar mahalliy
korxonalari ustidan monopol kuchga erishishiga yo’naltirilgan qat’iy strategiyasi
natijasida kelib chiqadi. TMKning ilg’or texnologiya, zamonaviy boshqaruv va
nou-xauga egaligi, savdo harajatlarining minimallashgani kabi afzalliklari TTXI
qabul qiluvchi mamlakatga kirib keladi va keyinchalik bozorning
internalizatsiyalashuvi va mahalliy bozor muhiti ta’sirida yanada kuchayadi 21
.
Ushbu yirik kompaniyalar qabul qiluvchi mamlakatdagi muayyan tarmoqda
ishlab chiqarish omillarini nazorat qilishi va ushbu mamlakat hukumati taklif
qilgan soliq imtiyozlari natijasida mahalliy korxonalarga qaraganda ko’proq
raqobat ustunligiga ega bo’ladi. Oxir-oqibatda esa ular o’z raqobat ustunligi
tufayli mahalliy korxonalarni bozordan siqib chiqarishlari mumkin. Ushbu
fikrlarni asoslovchi empirik tadqiqotlarni E. Braunshteyn va G.Epshteyn53 (2002)
hamda Y.Xuang54 (2003) ilmiy ishlarida ham topish mumkin. Jumladan,
Braunshteyn va Epshteyn Xitoyda 1986-1999 yillarni qamrab oluvchi provinsiya
darajasidagi panel ma’lumotlari asosida regressiya modelini qo’llab, bu
mamlakatda TTXI ichki investitsiyalarni siqib chiqarganligi haqida xulosaga
keldi.
Ularning ta’kidlashicha, Xitoy provitsiyalari o’rtasida TTXIni jalb qilishga
bo’lgan kuchli raqobat ularni soliqlarni pasaytirish, tabiat muhofazasi, ish haqi va
ish sharoitlari bo’yicha talablarni yumshatishga majbur qildi. Bu esa TTXIning
ijobiy ta’sirlarini kamaytirdi. Xitoyda ichki korxonalarga nisbatan xorijiy
investitsiya ishtirokidagi korxonlarga ko’proq imtiyozlar berish siyosati
yuritilgani uchun xitoylik ishlab chiqaruvchilar xorijiy kapital ishtirokidagi
korxonalar ochishga rag’batlantirildilar 22
. Keng imtiyozlar va hatto mahalliy
kamyob resurslardan foydalanishda raqobat ustunligiga ega bo’lgan ushbu
qo’shma korxonalar oxir-oqibatda ichki investitsiyalarni siqib chiqara boshlagan.
21
Huang, Y. (2003). ‘One Country, Two Systems: Foreign-invested Enterprises and Domestic Firms in China’. China
Economic Review, 14: 404-16
22
Huang, Y. (1998). FDI in China: An Asian Perspective. Singapore: Institute of
Southeast Asian Studies.

16Keyinchalik TTXIning iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirini ta’minlashda
alohida va maxsus shart-sharoitlar yaratish zaruriyati tadqiq qilina boshlandi.
Yuqorida ta’kidlaganidek, M. Blomstrom (1994) TTXIning iqtisodiy o’sishga
ijobiy ta’siri qachonki mamlakat yetarlicha boy bo’lgandagina kuzatilishini aytib
o’tadi. Ammo M. Sarkovik va R.Levin (2002) jon boshiga to’g’ri keluvchi
daromad va TTXI o’rtasidagi bog’liqlik muayyan davrdagina mavjud bo’ladi,
deya ushbu fikrni rad etadi. Shuningdek, ular Alfaroning (2007) TTXI moliya
bozorlari yetarlicha rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir
ko’rsatishi haqida xulosasini TTXI iqtisodiy o’sishga ekzogen ta’sir
ko’rsatmaganligi sababli moliya tizimi rivojlangan mamlakatlarda noo’rin
ekanligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, M.Sarkovik va R.Levin (2002)
V.Balasubramanyamning (1996) TTXIning ijobiy ta’siriga erishishda savdoning
erkinligini asosiy shart sifatida qo’yganligi haqidagi fikriga ham raddiya
bildiradi 23
.
Aytilganlardan ko’rish mumkinki, chet el investitsiyalarining iqtisodiy
rivojlanishga ijobiy ta’siri bilan birga ularning ko’rsatishi mumkin bo’lgan salbiy
ta’sirlari bo’yicha ham mavjud adabiyotlarda turli yondashuvlar berilgan.
Umuman olganda, TTXIning iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirini yoqlovchi
iqtisodchilar fikricha, TTXI xorijiy texnologiya, nou-xau va zamonaviy boshqauv
usullari orqali iqtisodiyotni modernizatsiyalash va texnologik o’zgarishga olib
kelsa, bu fikrga qarshi bo’lgan iqtisodchilar esa TTXI mamlakatda ichki
investitsiyalarni siqib chiqaradi, tashqi bozorga bog’liqlik va tobelikni keltirib
chiqaradi, ichki firmalarni raqobatda sindiradi va absorbsion salohiyatning
pastligi tufayli ichki bozor xorijiy investorlar qo’liga o’ta boshlaydi, deya o’z
fikrlarini ma’qullaydilar. Ammo ushbu fikrlar barcha mamlakatlar uchun birdek
to’liq haqiqatni ifodalamaydi. Chunki o’tkazilgan tadqiqotlar xatolik darajasini,
barcha mamlakat va tarmoqlarning alohida o’ziga xos xususiyatlarini to’liq
qamray olmaydi. Natijada 2000-yillardan boshlab mamlakatga xorijiy
investitsiyalarni nafaqat faol jalb qilish, balki ularning iqtisodiy samarasini
23
Balasubramanyam, V. N., Mohammed Salisu and Dabid Sapsford. (1996). Foreign Direct Investment and Growth in EP
and IS countries. Economic Journal 106, no.434 (January): 92-105.

17oshirishda va ijobiy ta’sirini ta’minlashda muhim bo’lgan omillarni aniqlashga
bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar ham paydo bo’la boshladi.
Markusen va Ruzerford (2004) empirik tadqiqotlar, kuzatuvlar va
so’rovnomalar orqali iqtisodiyotga TTXI jalb qilish har doim ham
samaradorlikka ijobiy ta’sir ko’rsatmasligini asoslab, TTXI ijobiy ta’sirlariga
erishish uchun iqtisodiyot muayyan o’zlashtirish darajasiga ega bo’lishi, ya’ni
inson kapitali, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma, qonunchilik kabi
masalalar bo’yicha o’ziga mos muhitni shakllantira olishi kerakligini ko’rsatib
beradi 24
. Shuningdek, TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’siri iqtisodiyotning
rivojlanganlik darajasi, uning tarmoq va sanoat bo’yicha tarkibiy tuzilishi,
TTXIning tarmoqlarga taqsimlanish nisbatlariga ham bog’liq bo’lishi
adabiyotlarda o’z aksini topgan 25
.
TTXI ta’siri qabul qiluvchi mintaqaning absorbsion salohiyati va
innovatsiyalarni ta’minlovchi omillarning mavjudligiga bog’liq. Masalan,
Xitoyning yuqori bilimli va malakali ishchi kuchi ko’p, ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlari olib borilayotgan, nufuzli universitetlar va ilmiy-tadqiqot
institutlari joylashgan qirg’oq hududlarida TTXI innovatsiya salohiyati va
unumdorligiga salmoqli ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Xitoyning markaziy hududlarida
esa TTXIning innovatsiyalarni rag’batlantiruvchi ta’siri ko’rinmagan. Bunga
TTXI turi va sifati hamda absorbsion salohiyatning pastligi sabab bo’lishi
mumkin 26
.
S. Xiratuka (2008) boshchiligidagi ishchi guruh 1990-2005 yillarda Braziliyaga
kiruvchi TTXIlarning keskin o’sishini kuzatdi va ularning unumdorlikka ta’sirini
empirik tahlil qildi. Bunda, xorijiy investitsiyalarning Braziliya iqtisodiyotiga
ijobiy ta’sirining past bo’lishi strategik yoki alohida tanlangan tarmoq bo’yicha
24
Markusen and Rutherford (2004) ‘Learning on the Quick and Cheap: Gains
from Trade Through imported Expertise’ . CEPR Discussion Paper No.4504
25
Caste Jon and Worz (2006) ‘Good or Bad? The influence of FDI on Output Growth: An industry-level analysis’. wiiw
Working Paper No.38, Vienna.
26
Xiaolan Fu, ‘Foreign Direct Investment, Absorptive Capacity and Regional
Innovation Capabilities: Evidence from China’, Abstract, Department of
International Development University of Oxford October 2007

18maxsus siyosatlarning olib borilmagani, yuqori texnologik faoliyatlarning
rag’batlantirilmaganligi va faqatgina TTXIlarga yoki chet el korxonalariga
cheklovlarni olib tashlash maqsadinigina ko’zlovchi siyosatning olib borilganligi
bilan izohlangan 27
.
Investitsiyalar, shu jumladan, xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o’sishga
ta’sirini o’rganish bo’yicha fikrlar bir qancha mahalliy iqtisodchi olimlarimiz
asarlarida ham o’z ifodasini topgan. Masalan, iqtisodchi N. N. Oblomuradov
TTXIning iqtisodiyotga ta’sirini mahalliy jamg’armalarning investitsiya
faoliyatiga yo’naltirilishi, mehnat va kapital samaradorligini oshiradigan
boshqaruv, marketing va ilg’or texnologiyalar orqali tushuntiradi.
A. M. Sodiqov o’z ilmiy asarida mamlakatimiz mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda tabiiy-iqtisodiy, ishlab chiqarish, ijtimoiy-demografik salohiyatiga
bog’liq bo’lgan ularning investitsion faolligining rolini alohida asoslab bergan. Sh.
X. Nazarov ham iqtisodiy o’sishni ta’minlashda investitsiyalarning rolini izohlab,
mintaqalarning raqobat ustunliklarini aniqlab beruvchi ichki manbalardan biri
sifatida investitsion faollik darajasini keltiradi. Yuqorida keltirilgan xorijiy va
mahalliy olimlar tadqiqotlari natijalarini umumlashtirib shunday xulosa qilish
mumkinki, chet el investitsiyalarini jalb qilishga ko’r-ko’rona keng imtiyoz va
afzalliklar berilishining o’zi ulardan kutilayotgan iqtisodiy samaraga erishishni
ta’minlab bera olmaydi. Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasiga erishish
uchun esa mamlakat iqtisodiyotida muayyan shartsharoitlarni ta’minlash va
maxsus investitsiya islohotlarini amalga oshirish talab qilinadi. Shuning uchun,
mamlakatimiz iqtisodiyotiga o’zlashtirilayotgan xorijiy investitsiyalarni nafaqat
miqdoriy, balki sifat jihatdan ham tahlil qilish, ularning iqtisodiy o’sishga ta’sirini
baholash va shu asosda chet el investitsiyalaridan foydalanish samaradorligini
oshirishning o’ziga xos talablarini aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi.
27
Celio Hiratuka ‘Foreign Direct Investment and Transnational Corporations in
Brazil: Recent Trends and Impacts on Economic Development’ Working Group
on Development and Environment in the Americas, April 2008

193.O'zbekistonga xorijiy investitsiyalarni faol va samarali
o'zlashtirishning asosiy shartlari
Hisob-kitoblar hozirgi sharoitda mamlakatimiz iqtisodiyotida xorijiy
investitsiyalardan samarali foydalanishda bir qancha ustuvor yo’nalishlarda
kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq ekanligini
ko’rsatdi. Bunda, ayniqsa, xorijiy investitsiyalar bilan bog’liq normativ-huquqiy
bazani takomillashtirish, davlat institutlari sifatini oshirish, erkin iqtisodiy zonalar
faoliyati samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish,
ishchi kuchidan oqilona foydalanishni tashkil etish lozim. Shuningdek, bank tizimi
infratuzilmasini rivojlantirish, korporativ boshqaruvni tubdan isloh qilish, tashqi
savdoni erkinlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Investitsiya faoliyatini tartibga soluvchi normativ-huquqiy baza va qonunchilikni
takomillashtirish . Iqtisodiyotimizda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalardan
foydalanish borasida huquqiy normalarni yanada takomillashtirish o’z yechimini
kutayotgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi 28
. Investitsiya faoliyatini tartibga
soluvchi qonunlarda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar tushunchasiga ta’rif
berilmagan, uning portfel investitsiyalar dan farqini ko’rsatuvchi chegaraviy
mezonlar ham hech bir qonun yoki qonun osti hujjatida aks etmagan. Faqatgina
Soliq kodeksi va ba’zi nizomlarda 29
to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalar
deyilganda chet el davlatining fuqarolari, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar va
O’zbekiston Respublikasining doimiy ravishda chet elda yashovchi fuqarolari
bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek, chet ellik nodavlat yuridik shaxslar
tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar tushunilishi aytib o’tilgan. Lekin, bu
qisqa ta’rif TTXIning to’liq mohiyatini va boshqa investitsiya turlaridan aniq farqini
ochib bera olmaydi. Bu esa ushbu investitsiyalarni hisobga olishda mavhumlik va
28
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги « Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида » ги ПФ -4947 сонли Фармони билан тасдиқланган Давлат
дастурининг 184- бандида « Хорижий инвестициялар тўғрисида » ги , « Хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя
қилиш чоралари ва кафолатлари тўғрисида » ги , « Инвестиция фаолияти тўғрисида » ги қонунларни танқидий таҳлил
қилиш асосида янги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилган .
29
“ Тўғридан - тўғри хусусий хорижий инвестициялар учун солиқ
имтиёзларини қўллаш тартиби тўғрисида ” Низомнинг 3- моддаси

20chalkashliklarni keltirib chiqarishi hamda jahonda qabul qilingan umumiy mezonlardan
chetga chiqishga olib kelishi mumkin.
Yurtimizda filial tashkil qilish va uning faoliyatini aniq tartibga soluvchi nizomlar
yoki normalarning to’liq shakllantirilmaganligi ko’p xorij kompaniyalarining
iqtisodiyotimizda o’z bo’linmalarini MChJ yoki vakolatxona shaklida ochish bilan
cheklanib qolishiga sabab bo’lmoqda. Shunday ekan, mamlakatimizda xorijiy
korxonalarning investitsiya kiritish imkoniyatlarini kengaytirish uchun vakolatxonaga
qaraganda kengroq faoliyat erkinligini beradigan filial ochish va uning faoliyatini aniq
tartibga soluvchi huquqiy normalarni ishlab chiqish qonunchilikni takomillashtirishdagi
muhim vazifalardan hisoblanadi 30
.
Mamlakatimizda chuqur institutsional o’zgarishlar orqali investitsiyalarni
boshqarishda davlat institutlari sifatini oshirish . Mamlakatda tabiiy-mineral
resurslarning mavjudligi o’z-o’zidan xorijiy investitsiyalarning barqaror oqimini,
ayniqsa, iqtisodiyotning noxomashyo sektoriga kafolatlay olmaydi. Bunda davlat
institutlarining samaradorligi, bank sektorining rivojlanganligi, iqtisodiyotning
erkinligi, makroiqtisodiy barqarorlikning yuqori darajasi kabi omillar muhim rol
o’ynaydi. Hozirda jahon iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan zamonaviy davlat
boshqaruvi usullari avvalgi an’anaviy boshqaruv usullaridan o’zining tuzilma va
jarayonlarning soddaligi, tarkibiy elementlarning moslashuvchanligi va mustaqilligi,
jarayonlarni xarajatlar asosida emas, balki natijalar asosida baholash
buyruqbozlikdan voz kechish, moddiy resurslardan ko’ra inson omili resurslariga
ko’proq urg’u berish, tashqi omillarni ham hisobga olish, iste’molchilarga asosiy
e’tiborni qaratish kabi o’ziga xos tamoyillari bilan ajralib turadi.
Mamlakatimizda ham investitsiyalarni davlat tomonidan boshqarishda
boshqaruv xizmatchilarini rag’batlantirishni kuchaytirish, ularni qayta tayyorlash
va malakasini oshirish, davlat xodimlari faoliyati samaradorligini baholashning
30
Ўзбекистонда чет эл юридик шахсларининг ваколатхоналарини рўйхатдан
ўтказиш Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестиция ва садо вазирлигида
Вазирлар Маҳкамасининг 410 – сонли Қарори (23.10. 2000 й.) билан
тасдиқланган “Хорижий тижорат ташкилотларнинг Ўзбекистон
Республикаси ҳудудидаги ваколатхоналарини аккредитация қилиш тартиби
ва уларнинг фаолияти тўғрисида низом” асосида олиб борилади.

21aniq mezonlari va ko’rsatkichlarini ishlab chiqish, chet el kapitalini jalb qilishda
tuman va viloyat hokimliklari salohiyati, institutlari va vakolatlarini kengaytirish,
davlat, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati manfaatlari o’rtasida oqilona
muvozanatni ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish darkor.
Endilikda hokimliklar hududiy investitsiya dasturlarini ishlab chiqish va amalga
oshirish, respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning o’rta va uzoq muddatli
tasdiqlangan dasturlariga kiritilgan yirik investitsiya loyihalarini bajarishda
ko’maklashish, mintaqaviy investitsiya dasturlarini amalga oshirishga xorijiy
investorlarni jalb etish bo’yicha faol ish olib bormoqdalar. Mamlakatimizda
mahalliy boshqaruv organlariga berilgan hududiy investitsiya dasturlari doirasida
ham chet el investitsiyalarini faol va keng ko’lamda jalb qilish bo’yicha
vakolatlarning kengaytirib borilishi ushbu soha bo’yicha hududlar o’rtasida
raqobatni uyg’otish va ularning faol harakatini ta’minlab beradi.
Iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar samaradorligini oshirishda davlat
organlarining o’zaro faoliyati tizimini takomillashtirish bo’yicha ilg’or bozor
mexanizmlarini (investitsiya agentliklarini tuzish, injiniring komnaniyalari va
loyiha institutlarini rivojlantirish) joriy qilish, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini
takomillashtirish, mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarini kengaytirish,
hududlarda investitsiya salohiyatini oshirish alohida ahamiyatga egadir.

22I
1 -rasm. O’zbekistonda xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb qilish va
o’zlashtirish jarayonida davlat organlarining o’zaro faoliyati tizimi 31
E rkin iqtisodiy zonalar faoliyatini kengaytirish va samaradorligini oshirish.
Mamlakatimizda investitsiya muhitining jozibadorligini yanada oshirish va chet el
investitsiyalarini faol jalb qilishda erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi alohida
e’tiborga sazovordir. Hozirda respublikamizda “Navoiy” EIZ, “Angren” EIZ, “Jizzax”
EIZ, Urgut EIZ, G’ijduvon” EIZ, “Xazorasp” EIZ 1995 yildan boshlab
yurtimizda erkin iqtisodiy zonalar bo’yicha qonunchilik asoslarini yaratishga
kirishildi143. O’zbekiston hukumati tomonidan erkin iqtisodiy zonalar tashkil
etish imkoniyatlari hamda ushbu mexanizmdan muvaffaqiyatli va samarali
31
Муаллиф томонидан тузилган. IK
ИIK
IIKК IK 1
2
3 Xususiylashtirilgan korxonalarga koʼmaklashish
va raqobatni rivojlantirish davlat qoʼmitasi
3а
3а
Вазирлар Маҳкамаси
(умумий мувофиқлаштириш)
4
4 Jarayonlarni
kameral tashkil
etishIqtisodiyot vazirligiMoliya
vazirligi (imtiyozli
kreditlar)Loyiha tashabbuskori
1- loyihaning investitsiya taklifi va pasportini toʼldirish va yoʼnaltirish; 2- loyihaning
investitsiya taklifi va pasportini kelishish;
3- kelishilgan investitsiya taklifi va pasportini yoʼnaltirish;
3a - xususiylashtirilayotgan obʼektlar va davlat aktivlari boʼyicha takliflarni toʼldirish va
yoʼnaltirish;
4. investitsiya taklifi va pasportini kelishish va salohiyatli investorlarga investitsiya takliflarini
taqdim etish;
Таклиф: ИА- инвестиция агентликлари, ИК – инжиниринг компанияларини
ривожлантириш, алоқаларни камерал шаклда ташкил этиш зарур.Xalqaro moliya
tashkilotlari Aniq xorijiy
investorlarXorijiy davlat moliya
tashkilotlariInvestitsiyalar bo’yicha davlat qo’mitasi

23foydalanishga milliy iqtisodiy tizimning qanchalik tayyor ekanligi chuqur tahlil
qilingach, 1996 yil 25 aprelda O’zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy
zonalar to’g’risida”gi Qonuni qabul qilindi. 2016 yil 26 oktyabrda imzolangan
“Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir
qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida” PF-4853-son Prezident farmoni asosida esa
«Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi, «Angren» va «Jizzax» maxsus
industrial zonalari nomlari birxillashtirilib, ularni «Navoiy», «Angren» va
«Jizzax» erkin iqtisodiy zonalari deb atash qabul qilindi.
Erkin iqtisodiy zonalar soliqlar, majburiy ajratmalar va ba’zi bojxona
to’lovlaridan ozod etilgan. Mazkur imtiyozlar kiritilgan investitsiyalar hajmi 300
mingdan 3 mln. AQSh dollarigacha bo’lganda 3 yilga, 3 – 5 mln. AQSh dollari
bo’lsa 5 yilga, 5 – 10 mln. AQSh dollari hajmda 7 yilga, 10 mln va undan ko’p
AQSh dollari hajmida bo’lsa so’nggi 5 yilda amaldagi stavkalardan 50 foiz kam
hajmdagi daromad solig’i va yagona soliq to’lovi stavkalari qo’llangan holda 10 yil
muddatga beriladi.
Mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini
yanada takomillashtirish uchun jahondagi ilg’or tajribadan (5- ilovaga qarang)
kelib chiqib, quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:
- EIZlar Ma’muriy kengashi faoliyatini tashkil etishda uning tarkibiga hukumat
a’zolaridan tashqari iqtisod va moliya sohasidagi mutaxassislar, xorijiy
kompaniyalar rahbarlari, savdo-sanoat palatasi a’zolari, parlament vakillarini
ham jalb qilish;
-EIZda soliq imtiyozlari va yengilliklarni soddalashtirish va unifikatsiyalash,
ularni xizmatlar sohasini rivojlantirishga ham keng taqdim etish, maslahat
markazlari, patent himoyasi bo’yicha yordam, jamoatchilik bilan ishlash maxsus
idoralarni tashkil etish;
-kredit olish mexanizmini soddalashtirish va unga yengilliklar yaratish, maxsus
ixtisoslashtirilgan banklarni tashkil etish va kredit liniyalarini yo’lga qo’yish,
kredit bo’yicha cheklovlarni bartaraf etish hamda banklar tomonidan
o’rnatiladigan foiz stavkalarini kamaytirish va h.z.

24Ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish jarayonlarini barcha hududlarda
tezlashtirish va kengaytirish. Ishlab chiqarishni tashkil etishda elektr energiyasi,
tabiiy gaz, transport va aloqa, suv bilan ta’minlash tarmoqlari va kanalizatsiya
ob’ektlari dan foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi katta ahamiyat kasb etadi.
Chunki mavjud tabiiy resurslar, ishchi kuchi va kapital harakatini ta’minlashda
va ularni ishlab chiqarishga jalb qilish imkoniyatini yaratishda infratuzilma
tarmoqlari milliy iqtisodiyotda inson organizmidagi “qon tomiri” kabi muhim
vazifani bajaradi.
Mamlakatimizda yo’l-transport tizimini rivojlantirish, axborotkommunikatsiya
texnologiyalarini joriy qilishni kengaytirish, elektr tarmoqlarini
modernizatsiyalash bo’yicha keng ko’lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Chet el kapitalini iqtisodiyotimizga faol jalb qilishda, ayniqsa, yangi yuqori
tezlikdagi temir yo’l liniyalarini jihozlash hamda ishga tushirish, temir yo’l
uchastkalarini elektrlashtirish, barcha mintaqalarni puxta birlashtiradigan
yagona milliy avtomobil transport tizimini yaratish, zamonaviy sement-beton va
asfalt-beton qoplamalar bilan ta’minlangan yo’l uchastkalarini qurish va
rekonstruksiya qilishni kengaytirish, xalqaro talab va standartlarga javob
beradigan, ko’p maqsadli zamonaviy samarador transport-tranzit infratuzilmasini
yaratish, Angren shahridagi va Navoiy shahri aeroporti negizidagi logistika
intermodal markazlarining samaradorligini oshirish kabilar alohida ahamiyatga
ega.
O’zbekistonda 2015—2019 yillarda muhandislik-kommunikatsiya va yo’ltransport
infratuzilmasini rivojlantirish va modernizatsiya qilish Dasturi doirasida 9,8 mlrd.
dollarlik 150 ta investitsiya loyihasini amalga oshirish rejalashtirilgan. Dasturning
amalga oshirilishi natijasida 5,5 mingdan ziyod transformator punktlari hamda 25
ming kilometrdan ortiq elektr tarmog’i liniyalari quriladi va qayta ta’mirlanadi,
milliy mobil aloqa operatori tarmog’i yaratiladi, 12 ming kilometr optik tolali
aloqa tarmog’i quriladi, kommutatsiya markazlari modernizatsiya qilinadi,

25raqamli televidenie tarmog’ini kengaytirish orqali respublikaning eng chekka
hududlarida joylashgan aholi punktlari qamrab olinadi 32
.
Investitsiyalarni faol o’zlashtirishda kadrlar tayyorlash sifatini oshirish yordamida
ishchi kuchidan oqilona foydalanishni tashkil etish va mehnat unumdorligini oshirish .
O’zbekistonga chet el investitsiyalarini kirib kelishini rag’batlantiruvchi asosiy
omillardan yana biri ishchi kuchining arzonligi va uning sifat darajasidir.
Shunday ekan, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish va ishchi kuchi sifatini
oshirishda ishsizlik muammosining kelib chiqishini oldini olish va mehnat
resurslarining iqtisodiy faollik darajasini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bunda
iqtisodiyotda ishlab chiqarishni tashkil etishda yengil va oziqovqat sanoati, xizmat
ko’rsatish sohalarida mehnat sig’imli tarmoqlarni rivojlantirish va ularda yangi
ish o’rinlarini yaratish orqali ishchi kuchi zaxiralaridan unumli foydalanish
darkor.
Aholining mehnatda to’la haqiqiy bandligini ta’minlash va yashirin ishsizlik
miqdorini kamaytirish, ishchi kuchiga bo’lgan talab bilan taklifni
muvofiqlashtirish va ishchi kuchi sifatini oshirish orqali uning unumli mehnat
qilishga erishish bugungi ishchi kuchi bozorining o’ta dolzarb muammosidir.
Mehnat bozoriga ishchi kuchini yetkazib berishni ta’minlovchi kadrlar tayyorlash
tizimini isloh qilish va rivojlantirishda oliy va o’rta-maxsus ta’lim sifatini keskin
oshirish alohida ahamiyatga egadir. Iqtisodiyotda band bo’lgan ishchi kuchini
qayta tayyorlash va malakasini oshirishda xususiy sektorda o’quv markazlari,
biznes maktablari, malaka oshirish kurslari kabi tashkilotlar rolini kuchaytirish
va ularga keng imkoniyatlar yaratish ham maqsadga muvofiq bo’ladi.
Aholi bandlik dasturlarini qabul qilishda hududlar va korxonalarning real
imkoniyatlarini hisobga olish, qurilish va infrastrukturani rivojlantirish, tuman va
shaharlarda kichik sanoat zonalari tashkil etish hisobiga ish o’rinlari yaratishning
yo’nalishlarini kengaytirish, yuqori malakali kadrlarni rag’batlantirish, chet elda
32
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2015 - 2019 йиллар учун
муҳандислик-коммуникацион ва йўл-транспорт инфратузилмасини
ривожлантириш ва замонавийлаштириш дастури тўғрисида”ги 06.03.2015
й.даги ПП-2313 сонли Қарори.

26band bo’lganlar daromadining ichki bozorda ishlab chiqarishga oqilona
investitsiyalash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish kabi vazifalarni amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir.
Bank tizimi infratuzilmasini yanada rivojlantirish orqali kapital aylanishi tezlashuvini
ta’minlash. Iqtisodiy faoliyatning hech bir bosqichini, ayniqsa, xorijiy
investitsiyalarni faol jalb qilishni moliya-bank tizimisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Chunki moliya bozorlari, banklar, investitsiya va sug’urta kompaniyalari,
lombardlar kabi moliyaviy institutlarning rivojlanganligi iqtisodiyotda kapital
harakatini ta’minlab beradi.
Banklarning chet el investitsiyalarini jalb qilishdagi ishtirokini kuchaytirishda
milliy iqtisodiyotning real va moliyaviy sektorida mulkchilikning turli shakllarini
rivojlantirish, banklar nizom jamg’armalarida chet el kapitali rolini oshirish,
qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish orqali xorijiy hamkorlikni kengaytirish,
investitsiya fondlarini tashkil qilish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq.
Tijorat banklarining samaradorligini oshirish uchun valyutani tartibga solish va
valyutalar kursi siyosatining ilg’or bozor mexanizmlarini, bank faoliyatini
samarali amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi to’siqlarni bartaraf etish, davlat
organlari tomonidan tijorat banklari faoliyatiga, ayniqsa, kredit faoliyatiga
ma’muriy aralashuvlarga yo’l qo’ymaslik, mijozlarning o’z pul mablag’larini
erkin tasarruf etish huquqi to’liq ro’yobga chiqarilishini ta’minlash kabi ustuvor
vazifalarni amalga oshirish darkor.
Mamlakatimizda moliya bozorining iqtisodiyotda juda kam ulushni tashkil etishi
va iqtisodiyotimizning monetizatsiya darajasining pastligi qimmatli qog’ozlar,
valyuta va kapital bozorlarini rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlarni keskin
kuchaytirish zaruriyatini tug’diradi. Mazkur keng ko’lamli islohotlarning
boshlanishiga esa mamlakatimizda aksiyalar paketida davlat egalik qilayotgan
aksiyadorlik birlashmalarining boshqaruv tizimidagi yondashuvlarni o’zgartirish
asosida iqtisodiyotda korporativ boshqaruvni rivojlantirish orqali turtki berish
zarur.

27Xalqaro tajribani chuqur o’rganish asosida korporativ boshqaruvning
zamonaviy uslublarini tatbiq etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish maqsadida qulay sharoitlarni yaratish, ular
faoliyatining ochiqligi va shaffofligini oshirish, hisob va hisobotlarning xalqaro
standartlarini qo’llash, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida davlat organlari,
aksiyadorlar va menejerlar o’rtasidagi vakolat va vazifalarni bir-biridan aniq
ajratish ushbu sohani rivojlantirishning zarur shartlaridan hisoblanadi.
Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati strategik boshqaruvini ta’minlashda
aksiyadorlar, shu jumladan, minoritar aksiyadorlarning rolini ko’tarish,
korporativ boshqaruv sohasida zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish,
qimmatli qog’ozlar bozori, ayniqsa, ikkilamchi bozorni yanada rivojlantirish va
uning axborot-texnik bazasini mustahkamlash alohida ahamiyatga egadir.
Korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirishning boshqa bir muhim
yo’nalishi sifatida ushbu sohani professional kadrlar bilan ta’minlash, bu
jarayonda, eng avvalo, ustav fondida davlat ulushi mavjud bo’lgan aksiyadorlik
jamiyatlari va xo’jalik birlashmalarida bozor iqtisodiyoti va korporativ
boshqaruv, marketing va menejment tamoyillari, zamonaviy ishlab chiqarish va
axborot texnologiyalari bo’yicha yuksak bilimlarga ega menejerlarni tayyorlash
zaruriyatini keltirish mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va eksportni rag’batlantirish. Milliy
iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va tashqi savdoning
rivojlanishi ham xorijiy kapitalni harakatga keltiruvchi asosiy omillardan
hisoblanadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda tashqi savdoni erkinlashtirish,
eksport faoliyatini rag’batlantirish, jahon bozorida haridorgir bo’lgan
raqobatdosh tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish bo’yicha keng ko’lamli
choratadbirlar amalga oshirilmoqda.

284.Iqtisodiyotga jalb qilingan xorijiy investitsiyalar samaradorligini
baholash
Muayyan yildagi iqtisodiy o’sish sur’atining undan avvalgi yilda jalb qilingan
xorijiy investitsiyalarning o’sish sur’atiga nisbati ma’lum darajada ushbu
investitsiyalarning iqtisodiy o’sishni ta’minlashdagi samaradorligini ko’rsatadi.
Mazkur nisbatning yillar davomidagi o’zgarish dinamikasi esa investitsiyalar
samaradorligining o’zgarishini ham ifodalaydi. Ushbu ko’rsatkich investitsiya
multiplikatori deb ataladi. Avvalgi boblarda investitsiya multiplikatorini
mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun xorijiy investitsiyalar bo’yicha hisoblash usullari
berilgan edi. Hisob-kitob natijalariga ko’ra iqtisodiyot va xorijiy investitsiyalar
o’sishlari o’rtasida o’zaro kuchli bog’liqlik kuzatilmadi.
Daromadlarning o’sishiga investitsiyalarning mutanosib o’sishini ifodalovchi
akselerator koeffitsienti esa 2000-2016 yillarda keskin o’zgarishlarsiz deyarli bir xil
darajada saqlanib qoldi.
Mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning qo’shimcha xorijiy kapital xarajati - ICOR
koeffitsienti esa 2000-2002 yillarda yuqori (koef. 1,3- 1,9) bo’lgan bo’lsa,
keyinchalik kamayib 2012-2020 yillarda deyarli o’zgarishsiz (koef. 0,6) saqlanib
qoldi. Lekin so’ngi yillardagi ICOR koeffitsienti 2007 yildagi darajaga (koef. 0,4)
nisbatan yuqoriligicha qolmoqda. Bu esa milliy iqtisodiyotimizda ishlab
chiqarishning kapital talab qilish darajasining uzoq muddatda (2000-2020 yillar)
kamayganligini, so’ngi besh yilda esa xorijiy investitsiyalar samaradorligi
o’zgarmaganligini ko’rsatadi. Bu esa chet el kapitali ishtirokidagi ishlab chiqarish
jarayonlarida yuqori kapital sig’imli tarmoqlar (yoqilg’i-energetika kompleksi)
ulushining ortib borishi bilan tavsiflanadi. Shunday ekan, chet el kapitalini
iqtisodiyotimizning mashinasozik, yengil, oziq-ovqat sanoati, farmasevtika,
elektronika, qurilish materiallari ishlab chiqarish kabi yuqori qo’shilgan qiymatli
tarmoqlarga ham jalb qilishni faollashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi.

29 1-jadval
O’zbekiston mintaqalarida 2000-2020 yillarda xorijiy investitsiyalar bo’yicha
iqtisodiy o’sishning qo’shimcha kapital xarajati (ICOR koeffitsienti)
2000
-y . 200 -
y . 200
6 - y. 2008
- y. 2010
- y. 201
8 - y. 2019
- y. 2020
- y. 2000-2020 y.
o’rtacha
O’zbekiston Respublikasi
1,51 0,98 0,58 0,57 0,97 0,60 0,60 0,61 0,84
Kapital xarajati yuqori mintaqalar
Buxoro vil. 0,50 1,32 0,49 3,73 5,80 2,80 2,66 1,95 2,14
Toshkent
shah. 3,22 1,87 1,75 0,61 0,77 1,06 0,32 0,37 1,91
Qashqadaryo
vil. 3,30 1,70 0,58 0,81 4,01 1,69 1,63 1,11 1,74Qoraqalpog’ist
on
Respublikasi
- 0,49 0,87 0,36 0,74 1,38 4,86 3,40 1,63
Navoiy vil. 1,64 0,37 0,88 0,51 0,25 1,78 0,61 0,09 1,23
Kapital xarajati o’rtacha mintaqalar
Farg’ona vil. 0,76 5,15 0,18 0,18 0,62 0,27 0,26 0,20 0,78
Toshkent vil. 0,20 1,15 0,36 0,37 0,32 0,45 0,46 0,52 0,62
Xorazm vil. 0,57 2,59 0,22 0,44 0,07 0,28 0,25 0,32 0,60
Sirdaryo vil. 1,33 0,30 0,33 0,17 0,31 0,16 0,60 0,41
0,50
Andijon vil. 0,42 1,11 0,23 0,07 0,04 0,16 0,31 0,53 0,41
Kapital xarajati past mintaqalar

30Namangan vil. 0,18 0,75 0,24 0,10 0,08 0,07 0,56 0,85 0,34
Jizzax vil. 0,63 0,09 0,13 0,17 0,15 0,11 0,24 0,04 0,32
Surxondaryo
vil. 0,30 0,06 0,15 0,36 0,29 0,31 0,33 0,31 0,29
Samarqand
vil. 0,94 0,16 0,34 0,18 0,13 0,09 0,09 0,07 0,26
2000-2016 yillarda Buxoro viloyati, Toshkent shahri, Qashqadaryo viloyati,
Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy viloyatida ICOR koeffitsienti yuqori
darajada saqlanib qoldi. Chunki, ushbu hududlarga xorijiy investitsiyalarning
asosiy qismi uzoq yillarga mo’ljallangan strategik yoqilg’i-energetika va boshqa
sanoat ob’ektlari investitsiya loyihalari doirasida jalb qilinmoqda. Boshqa
viloyatlar va Toshkent shahrida esa aytilgan davrda xorijiy investitsiyalar jalb
qilinayotgan tarmoqlar yirik kapital talab qilmasligini va qisqa davrda o’z
iqtisodiy samarasini berganligini ko’rishimiz mumkin.
Buni mazkur hududlarda ICOR koeffitsientining respublika darajasidan past
bo’lganligi bilan izohlash mumkin. Jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o’z iqtisodiy
o’lchamlariga mutanosib ravishda muayyan hajmdagi TTXIni jalb qiladilar. O’z
navbatida, mamlakat iqtisodiyoti qanchalik yirik bo’lsa, uning TTXI jalb qilish
salohiyati shunchalik katta bo’ladi.
Alohida mamlakat jalb qilayotgan xorijiy investitsiyalarning jahondagi umumiy
xorijiy investitsiya oqimlaridagi ulushining mazkur mamlakat iqtisodiyotining
jahon iqtisodiyotidagi ulushiga nisbati uning xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda
o’z iqtisodiy salohiyati va imkoniyatlaridan foydalana olish darajasini ifodalaydi.
Agar ushbu nisbat “bir” qiymatiga yaqinlashsa, mamlakat o’z iqtisodiyoti
o’lchamiga mos hajmda TTXI jalb qilayotganligini, “bir” qiymatdan katta bo’lsa,

31TTXI juda faol jalb qilinayotganini, aksincha bo’lsa esa, mamlakat TTXIni jalb
qilishda o’z iqtisodiy salohiyatidan to’laqonli va samarali foydalana
ololmayotganini bildiradi.
Mintaqalar xususiyatlarini ham e’tiborga olgan holda investitsiyalarning
iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’lamini baholashning zamonaviy ekonometrik
usullaridan biri bu panel ma’lumotlar asosida ko’p omilli regression tahlil
qilishdir.
Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi asosida O’zbekiston hududlarida
iqtisodiy o’sishga ichki va xorijiy investitsiyalarning ta’sirini baholovchi quyidagi
ekonometrik modelni taklif etamiz:
grp_gr=a*di_gr+b*fi_gr+c*empl_gr+d*ex_gr+s
bunda grp_gr — yalpi hududiy mahsulotning o’sishi;
di_gr — hududda ichki investitsiyalarning o’sishi;
fi_gr — hududga jalb qilingan xorijiy investitsiyalarning o’sishi;
empl_gr — hududda bandlikning o’sishi;
ex_gr — hudud eksportining o’sishi.
Mamlakatimiz hududlarida ichki va tashqi investitsiyalar, bandlik, eksport
omillarining iqtisodiy o’sishga ta’sirini baholash natijalarining ko’rsatishicha,
aytilgan omillarning barchasi ishlab chiqarishning o’sishiga ijobiy (elastiklik
koeffitsientlari musbat) ta’sir ko’rsatgan. Bunda ichki investitsiyalarning
mamlakat hududlari doirasidagi ishlab chiqarish hajmining o’sishiga ijobiy ta’siri
(elastiklik koeffitsienti=0.1034552) xorijiy investitsiyalar ta’siriga (elastiklik
koeffitsienti=0.0000727) qaraganda yuqori bo’lgan .
2-jadval
O’zbekiston mintaqalarida iqtisodiy o’sishga omillar ta’sirini ekonometrik
baholash natijalari
Tobe o’zgaruvchi (grp_growth) – hududlarda ishlab chiqarishning o’sishi
Mustaqil o’zgaruvchilar Koeffi-
sientlar Standart
xatolik t-sta-
tistika p-
ehtimollik

32(independent variable) (Std.
Error) (t-
Statistic
) qiymati
(Prob.Valu
e)
S konstanta
40.5145
4 29.30787 1.38 0.168
di_gr Ichki investitsiyalar o’sishi 0.10345
52 0.0143391
7.21 0.000
fi_gr Xorijiy investitsiyalar
o’sishi 0.00007
27 0.0000421
1.73 0.086
empl_gr Bandlikning o’sishi 0.52070
06 0.2886681
1.80 0.073
ex_gr Eksportning o’sishi 0.01241
08 0.0053076
2.34 0.020
R-squared: within=0.2515
between=0.0167 overall=0.1993 F(4,206)=17.30
Prob>F= 0.0000
Time: 2000-2015 Fixed effects
within regression.
Number of
obs=225 Number of
groups=15
Mazkur holatni chet el investitsiyalarini hududiy rivojlantirish dasturlari doirasidan
ko’ra asosan davlat investitsiya dasturiga muvofiq respublikada strategik ahamiyatga
molik yirik ishlab chiqarish ob’ektlariga jalb qilinayotgani bilan izohlash mumkin.

33 Xulosa
Milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha o’tkazilgan
tadqiqotdan quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish mumkin:
1. Milliy iqtisodiyotimizning barqaror o’sishini ta’minlashda chet el kapitalining
to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar shaklidan foydalanish katta ijobiy natijalar
beradi. Chunki to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi
moliyalash manbasi bo’lish bilan birga, bilvosita ta’sirlar shaklida mamlakatga
zamonaviy texnika va texnologiya, innovatsiyalar, nou-xau va boshqaruv usullarini jalb
qilish imkoniyatlarini yaratadi.
2. Har doim ham to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga
keng ko’lamda va yirik hajmda jalb qilish iqtisodiy samaradorlikka olib kelavermaydi.
Shuning uchun, chet el kapitalini milliy iqtisodiyotga faol jalb qilish bilan birga,
iqtisodiyotning absorbsion salohiyatini oshirish, investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini kuchaytirish, ular bilan birga kirib kelayotgan zamonaviy texnika va
texnologiyani ishlata oladigan yuqori malakali kadrlarni tayyorlash muhim rol
o’ynaydi.
3. So’nggi yillarda jahonda moliyaviy inqiroz va tangliklar tufayli to’g’ridan-to’g’ri
xorijiy investitsiyalar qisqarib borgan bo’lsa-da, ularning tarkibida rivojlanayotgan
mamlakatlar ulushi ortib bormoqda. Jahon mamlakatlari iqtisodiyoti tahlili iqtisodiy
o’sish va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar o’rtasida ijobiy bog’liqlikni miqdoriy
asoslash imkoniyatini berdi. Mamlakatimizda esa chet el kapitali hajmi jahonning
boshqa davlatlariga nisbatan miqdoran katta bo’lmasa-da, uning sifati tarkibiy jihatdan
tuzilishida xususiy investitsiya resurslaridan foydalanish imkoniyatining oshib borishi
hisobiga yaxshilanib bormoqda.
4. Mamlakatimizda ishlab chiqarish infratuzilmasini kengaytirish, transport va
aloqa tarmoqlarini rivojlantirish, kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash, samarali
bandlikni ta’minlash, davlat institutlari sifatini butunlay yangi bosqichga olib
chiqish, davlat boshqaruvida ochiqlik va shaffoflikni so’zsiz ta’minlash, tashqi
savdoni erkinlashtirish, inflyatsiyani jilovlash, soliq tizimini takomillashtirish

34kabilar chet el investitsiyalarini jalb qilishni rag’batlantiruvchi asosiy omillar
hisoblanadi.
5. So’nggi yillarda yurtimizning strategik ahamiyatga molik bo’lgan yoqilg’i-
energetika, metallurgiya va boshqa yirik sanoat va infratuzilma ob’ektlarini
rivojlantirish uchun davlat investitsiya dasturlari doirasida katta hajmdagi chet el
investitsiyalari jalb qilinmoqda. Bu esa xomashyo resurslariga boy bo’lgan va
ishlab chiqarish infratuzilmasi faol kengayib borayotgan hududlarda chet el
investitsiyalarining yirik hajmi to’planishiga zamin yaratgan. Xomashyo
tarmog’iga bog’liqlik xavfini kamaytirish uchun xorijiy investitsiyalarni boy
xomashyo resurslari yoki yirik iste’mol bozorlariga ega bo’lmagan uzoq qishloq
hududlariga ham ularda qayta ishlash, yangi va yuqori texnologiyali hamda
ilmtalab tarmoqlarni rivojlantirish orqali faol jalb qilish navbatdagi ustuvor
vazifalarimiz hisoblanadi.
6. Chet el investitsiyalarining asosan davlat investitsiya dasturlari doirasida
respublika miqyosidagi yirik ishlab chiqarish birlashmalariga jalb qilinganligi
sababli hududiy investitsiya dasturlari doirasida xorijiy investitsiyalar ulushi
kamligicha qolmoqda. Mintaqalardagi mahalliy davlat hokimiyatlarining hududiy
investitsiya dasturlari doirasidagi chet el kapitalini jalb qilishdagi vakolatlarini
kengaytirish lozim bo’ladi. Natijada esa xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
mexanizmini soddalashtirish, undagi markazlashgan tizimni yengillashtirish va
hududlarning chet el sarmoyasini jalb qilishdagi rag’batini oshirish imkoniyati
yaratiladi.
7. Yurtimizga chet el kapitalini o’zlashtirish va uning samaradorligini
oshirishning asosiy sharti sifatida ma’muriy-boshqaruv jarayonlari sifatini
oshirish, normativ-huquqiy baza va qonunchilikni takomillashtirish, transport va
aloqa, elektr, gaz va suv quvurlari tarmoqlarini o’z ichiga olgan ishlab chiqarish
infratuzilmasini rivojlantirish, ishchi kuchi va mehnat resurslaridan oqilona
foydalanishni tashkil etish, bank-moliya tizimini isloh qilish, tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirish, qulay ishbilarmonlik va investitsiya muhitini
shakllantirish, tadbirkorlik erkinligini ta’minlash kabi tadbirlarni amalga oshirish

35orqali milliy iqtisodiyotning absorbsion salohiyatini oshirish alohida ahamiyatga
egadir.
8. Xorijiy investitsiyalarni mamlakatimizga faol jalb qilish va ulardan
foydalanish samaradorligini oshirish uchun har bir hududning o’z nisbiy
ustunliklari, foydalanilmayotgan imkoniyatlari, o’sish zaxiralari va salohiyatidan
oqilona foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki ishlab chiqarish
quvvatlarini hududlarning nisbiy afzalliklarini, ulardagi mavjud resurslar,
infratuzilma, ishchi kuchi kabi omillar imkoniyatlarini hisobga olgan holda
joylashtirish kapitaldan foydalanish samaradorligini oshiradi va oxir-oqibatda
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardosh bo’lishini ta’minlaydi.
9. Mamlakatimizda xorijiy investitsiyalar qonunchiligida to’g’ridanto’g’ri xorijiy
investitsiyalar, xorijiy sarmoya ishtirokidagi va xorijiy investitsiyali korxona
tushunchalari bo’yicha keng aniqliklar kiritish, xorijiy korxona filialini tashkil
qilish, investitsiya shartnomalarini tuzish, ko’chmas mulkka egalik qilish, xorijiy
mutaxassislarni jalb qilish bo’yicha normativ hujjatlarni takomillashtirish
zaruriyati tug’ilmoqda. Xorijiy investitsiyalarning respublika uzoq muddatdagi
iqtisodiy o’sishiga ijobiy ta’sirini inkor etmagan holda ularning mintaqalar
iqtisodiyotining joriy holatiga bo’lgan ijobiy ta’sirini ham kuchaytirish darkor. Bunda,
ayniqsa, mintaqalardagi mahalliy davlat hokimiyatlarining hududiy investitsiya
dasturlari doirasidagi chet el kapitalini jalb qilishdagi vakolatlarini kengaytirish lozim
bo’ladi. Natijada esa xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmini soddalashtirish,
undagi markazlashgan tizimni ye ngillashtirish va hududlarning chet el sarmoyasini jalb
qilishdagi rag’batini oshirish imkoniyati yaratiladi.

36Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabrdagi №163-I sonli va 1996 yil
№256-I sonli Qonunlari bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksi.
2. O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi №609-I sonli “Chet el
investitsiyalari to’g’risida” gi Qonuni.
3. O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi №611-I sonli «Chet el
investorlarining kafolatlari va ularning huquqlarini himoya qilish choralari
to’g’risida»gi Qonuni.
4. O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi №719-I sonli «Investitsiya
faoliyati to’g’risida»gi Qonuni. Yangi tahriri O’zR 09.12.2014 y. O’RQ-380-son
Qonuni bilan tasdiqlangan.
5. O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 25 dekabrdagi O’RQ-136 sonli Qonuni
bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi.
6. O’zbekiston Respublikasining 2008 yil 22 iyuldagi O’RQ-163 sonli “Qimmatli
qog’ozlar bozori to’g’risida”gi Qonuni. Yangi tahriri O’zR 03.06.2015 y. O’RQ-387-
son Qonuni bilan tasdiqlangan.

Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o'sishni ta'minlashdagi o'rni

Sotib olish