Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	36.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi

Sotib olish

Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat
tushunchasi
Reja
1. Xorijiy mamlakatlar Konstitutsiyalarining mohiyati va funktsiyalari
2. Konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi va turlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyot

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Hech bir davlatda yagona huquq sohasi mavjud bo’lishi
mumkin emas. Har bir davlatning huquq sohalari, tarmoqlari o’z xususiyatlari bilan
ajralib turadi. Ammo barcha huquq tarmoqlari uchun konstitutsiyaviy huquq asos
hisoblanadi.
Konstitutsiyaviy huquq tomonidan tartibga solinadigan va mustah-
kamlanadigan ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy tuzum va uning asoslari,
jamiyatning siyosiy va iqtisodiy negizlari, jamiyat ijtimoiy tuzilishi (aholi
qatlamlari) shaxslarning huquqiy holati; jamiyat va davlat siyosiy rejimi, davlat
tuzilishi, boshqaruv shaklining belgilanishi-bular barchasi konstitutsiyaviy huquq
institutlaridir.
Konstitutsiyaviy huquq mamlakat huquqiy tizimining asosiy sohasi sanaladi.
Buning boisi shundaki, birinchidan, konstitutsiyaviy huquq konstitutsiyada
mustahkamlangan prinsip va normalar, konstitutsiyaviy qonun va joriy qonunlarda
jamlangan qoidalar asosida o’ta muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi
huquq sohasidir; ikkinchidan, konstitutsiya mamlakatda amal qiluvchi barcha huquq
tarmoqlarining o’zagini tashkil etadi; uchinchidan, ba’zi mamlakatlarda
konstitutsiyaviy odat va an’analarni hamda diniy qadriyatlarni ham o’z ichiga oladi.
Konstitutsiyaviy huquq jamiyat hayoti va davlat tuzilishining asosiy prinsiplarini
huquqiy tarzda mustahkamlaydi, barcha ijtimoiy jarayonlarni boshqarishning
umumiy asoslarini belgilaydi. U ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning
bosh yo’nalishlarini ifodalovchi zaruriy mezonlarni yaratib beradi.
Konstitutsiyaviy huquqning muhim yo’nalishlaridan biri konstitutsiyaviy nazorat
instituti hisoblanadi.
Deyarli barcha davlatlarda, qonun chiqaruvchi vakolatli organning qonunlari va
boshqa normativ huquqiy akt chiqarish huquqiga ega bo’lgan davlat organlarning
huquqiy aktlarini Konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirish uchun konstitutsiyaviy
nazorat organi tashkil etilgan.
2

Konstitutsiyaviy nazorat instituti ushbu faoliyatni amalga oshiruvchi davlat
organlarini o’z ichiga oladi. Asosan bu faoliyatni sud organlari amalga oshiradi.
Konstitutsiyaning jamiyatda mavjud bo’lgan munosabatlarni tartibga solishdagi
ahamiyati uning huquqiy aktlar tizimidagi oliyligini ta’minlash zaruriyatini keltirib
chiqaradi. SHunday ekan, xorijiy mamlkakatlar konstitutsiyaviy huquqining muhim
sohasi bo’lgan konstitutsiyaviy nazorat tushunchasini o’rgani dolzarb ahamiyatga
ega.
Kurs ishining maqsadi. Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat
tushunchasi, mohiyati, turlari bo’yicha tadqiqot olib borish.
Kurs ishining vazifalari:
 Xorijiy mamlakatlar Konstitutsiyalarining mohiyatini yoritib berish;
 Xorijiy mamlakatlar Konstitutsiyalarining funktsiyalarini o’rganish;
 Konstitutsiyaviy nazorat tushunchasini ochib berish;
 Konstitutsiyaviy nazorat turlarini tavsiflab berish;
 Xorijiy mamlakatlarda umumiy yurisdiktsiyali sudlar hamda maxsus
yurisdiktsiyali sudlar tomonidan konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirishni
o’rganish;
 Xorijiy mamlakatlarda nosudlov konstitutsiyaviy nazorat organlarining
faoliyatini o’rganish.

3

1. Xorijiy mamlakatlar Konstitutsiyalarining mohiyati va
funktsiyalari
Konstitutsiyaga umumiy tarzda ―oliy yuridik kuchga ega bo’lgan, bir
tomonidan inson va ikkinchi tomondan davlat o’rtasidagi munosabatlar asoslarini,
shuningdek, davlatning o’zining tashkillashtirish va faoliyat ko’rsatish asoslarini
tartibga soladigan huquqiy normalar tizimi, deya ta’rif berish mumkin.
Mutaxassislarning ta’riflariga ko’ra Konstitutsiya ma’lum bir mamlakatdagi
butun huquq tizimining o’q tomiri va mamlakatdagi asosiy ustunlarini (qoidalarini)
normativ xujjat, ya’ni bir tizimga solingan normalar to’plamidir. Ammo
konstitutsiya normativ xujjatlar va qonunlarning oddiygina to’plami emas, balki
uning o’zi oliy yuridik kuchga ega bo’lgan qonundir. Uning barcha normalari
qolgan boshqa barcha qonunlarga nisbatan ustuvorlik kasb etadi. Amaldagi
qonunchilikning barcha normalari konstitutsiya normalariga moslab qabul qilinadi.
Konstitutsiyada amaldagi qonunchilikning asosiy yo’nalishlari belgilab beriladi.
Konstitutsiyaning ustuvorligi ba’zan uning normalarida ham mustahkamlab
qo’yiladi: Masalan, Irlandiyaning 1937 yilda qabul qilingan Konstitutsiyasining 15-
moddasida shunday deyiladi.
1. Ushbu Konstitutsiyaga yoki uning biron-bir ko’rsatmasiga zid
keladigan bironta Qonun Parlament tomonidan qabul qilinishi mumkin emas.
2. Ushbu Konstitutsiyaga yoki uning biron-bir ko’rsatmasiga zid
keladigan Qonunning aynan o’sha zid keladigan qismi amal qilinmaydi.
Yaponiyaning 1946 yilda qabul qilingan Konstitutsiyasining 98-moddasida esa
shunday deyiladi: «Konstitutsiya mamlakatning oliy qonuni bo’lib, uning
qoidalariga to’liq yoki qisman zid keladigan qonunlar, Farmonlar, reskriptlar yoxud
davlatning boshqa xujjatlari qonuniy kuchga ega bo’lmaydi»
Barcha qonunlar va normativ xujjatlar Konstitutsiyaga mos bo’lishi uchun
nima qilinadi? Masalan, Frantsiya Konstitutsiyasining ham bir qator moddalarida
barcha qonunlar Konstitutsiyaga mos kelishi lozimligi mustahkamlab qo’yilgan.
4

Masalan, 61.1-moddada aytilishicha, chiqariladigan barcha organik qonunlar
e’lon qilingunlariga qadar hamda Parlament palatalari reglamentlari ham
Konstitutsiyaviy Kengash e’tiboriga havola qilinishi zarur. Bu kengash ularni
o’rganib chiqib, Konstitutsiyaga mos yoki zid ekanligi to’g’risida o’z xulosasini
beradi. Xuddi shu maqsadda qonunlar Respublika Prezidenti, Bosh vazir, Milliy
Kengash raisi, Senat raisi, 60 ta deputat yoki 60 ta senator tomonidan
Konstitutsiyaviy Kengashga jo’natilishi mumkin. Frantsiya Konstitutsiyasining
62moddasida aytilishicha, g’ayrikonstitutsiyaviy (Konstitutsiyaga zid) topilgan
qonun e’lon ham qilinmaydi, amalga ham kiritilmaydi. Konstitutsiya normalariga
zid kelgan qonun g’ayrikonstitutsiyaviy deb topiladi.
Har bir Konstitutsiya o’zining oliy yuridik kuchga ega bo’lgan asosiy qonun
sifatidagi yuridik mohiyati bilan bir qatorda, ijtimoiy-siyosiy mohiyatga ham egadir.
Buning ma’nosi shundaki, har bir konstitutsiya ta’sis majlisida, parlamentda yoki
saylov korpusida qabul qilinayotgan vaqtdagi siyosiy kuchlarning o’zaro
munosabatining yozuvini anglatadi. Uni ma’lum ma’noda ijtimoiy shartnoma
(yuridik ma’nodagi shartnoma emas) deb ham atash mumkin. Unda jamiyatning
turli qismlarining siyosiy manfaatlari muvofiqlashtirib beriladi. Jamiyatning har bir
qismi bo’lagi, u ijtimoiy sinfmi, sotsial qatlami, hududiy, milliy yoki boshqa
birlashmami, bundan qat’i nazar siyosiy kurashda o’z ijtimoiy manfaatlarini himoya
qiladi. O’zaro muvofiqlashtirilgan darajalar konstitutsiyada o’z aksini topadi.
Jamiyatda bunday mutanosiblik bo’lmasa, hech qanday huquqtartibot mavjud bo’la
olmaydi.
To’g’ri, barcha ijtimoiy manfaatlarni teng ravishda nazarda tutadigan
konstitutsiyani yaratishning iloji yo’q.
Ba’zi mualliflar konstitutsiyalarning yuridik (formal) va faktik turlari bo’lishi
mumkinligi xususida fikr bildiradilar.
Mustabid (totalitar) siyosiy tuzum o’rnatilgan mamlakatlarda formal
(yuridik) ma’nodagi hamda moddiy (faktik) ma’nodagi konstitutsiyalar
o’rtasida katta farqlar ko’zga tashlanadi. CHunki bunday davlatning asosiy qonuni
amalda mavjud rejimni to’sib, pana qilib turuvchi parda vazifasini o’rnatadi xolos.
5

Konstitutsiya mohiyati xususida yuqorida aytilgan gaplar zamonaviy
konstitutsiyalar faqat alohida ijtimoiy guruhlar manfaatlarini aks ettiradi, degan
ma’noni anglatmaydi, albatta. Ammo konstitutsiyalarda ular ko’proq hisobga
olinishi va ta’minlanishi bor gap. Ammo mamlakat konstitutsiyasi aholining barcha
qatlamlarining qo’llab-quvvatlanishi uchun, konstitutsiya ijtimoiy totuvlikka
erishish maqsadlariga xizmat qiladigan hamda aholining barcha qatlamlari
tomonidan adolatli deb tan olinadigan huquq-tartibot o’rnatishi lozim.
―Yuridik konstitutsiya termini (iborasi) o’z navbatida ikki ma’noda, ya’ni‖
moddiy va formal ma’noda ishlatiladi. Moddiy ma’nodagi konstitutsiya davlat va
jamiyat qurilishi asoslarini, shaxsning huquqiy holatini tartibga soluvchi normalar
tizimidir. Rasmiy ma’nodagi konstitutsiya oliy yuridik kuchga ega bo’lgan va
boshqa qonunlarga qaraganda alohida murakkab tartibda o’zgartiriladigan huquqiy
xujjatdir. Ta’kidlab o’tish lozimki, konstitutsiyani rasmiy tushunish tegishli
xujjatlarning matnlarida o’z in’kosini topadi, ya’ni uning oliy yuridik kuchga ega
ekanligi bevosita yoki bilvosita (masalan, konstitutsiyaviy nazorat institutini
reglamentlash yo’li bilan) e’lon qilinadi hamda unga o’zgartirish kiritishning
murakkab tartibi qat’iy belgilab quyiladi. Qoida bo’yicha, ham rasmiy ma’nolarda
gavdalanadi, ya’ni har ikkila tavsifni o’zida mujassam etadi.
Bu tabiiy hol bo’lib, mantiqqa mos keladi, zero rasmiy (formal) konstitutsiya
muhimlikda moddiy konstitutsiyadan ortda qolmaydi. U moddiy konstitutsiyaning
barqororligini hamda sha’nini ta’minlashning yuridik mexanizmini ifodalaydi. Jahon
amaliyotida istisnolar ham mavjud. Masalan, Buyuk Britaniyada konstitutsiya faqat
moddiy ma’noda mavjuddir. CHunki bu mamlakatda oliy yuridik kuchga ega
bo’lgan va o’ta murakkab tartibda o’zgartirish kiritiladigan huquqiy xujjat yoki
xujjatlar tizimi mavjud emas. Jamiyat va davlat qurilishi asoslari, shuningdek ularda
shaxs o’rni masalalari albatta bu mamlakatda ham tartibga solinadi va bu ish u yerda
samarali amalga oshiriladi. Bundan endi ushbu mamlakatda konstitutsiya umuman
yo’q degan ma’no kelib chiqarmasligi lozim. Umuman olganda, huquqiy tartibga
solish bu yerda ko’plab qonunlar, huquqiy odatlar, sud pretselentlari, doktrinal,
6

ya’ni nazariy huquq manbalari orqali amalga oshiriladi, chunki bu qonunlar tegishli
turning sohoviy manbalari singari huquqiy kuchga egadir.
SHuni ta’kidlab o’tish lozimki, ―konstitutsiya termini ishlatilganda‖
ko’pincha formal ma’nodagi yuridik konstitutsiya nazarda tutiladi. Konstitutsiyani
moddiy-huquqiy va formal-huquqiy tushunish uning yuridik mohiyatini ifoda
etadi.
Ma’lumki, konstitutsiyaning birinchi funktsiyasi yuridik funktsiyadir.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, konstitutsiya Asosiy Qonundir. U davlat
huquqining asosiy manbasi, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish tizimi
poydevoridir. U davlatdagi huquq tartibot asosidir.
Konstitutsiyaning ikkinchi funktsiyasi siyosiy funktsiyadir. Konstitutsiya
davlat qurilishini, davlatning alohida fuqarolar, ularning guruhlari va umuman
jamiyat bilan munosabatlarini belgilab, jamiyatning siyosiy tizimining huquqiy
asosi bo’lib xizmat qilishi, uning siyosiy funktsiyani ado etishidan dalolat beradi.
Barcha siyosiy kuchlar - turli partiyalar va harakatlar konstitutsiyada belgilab
berilgan qoidalar asosida o’zaro hamkorlik va raqobat qiladilar, kurashadilar va
davlat hokimiyatidan foydalanadilar.
Albatta, bu qoidalar konstitutsiyaga real hayot voqeliklariga binoan kiritiladi,
ammo avval konstitutsiyada belgilab qo’yilib, so’ngra hayotga tatbiq etiladigan
hollar ham uchrab turadi. Konsti-tutsiya islohoti saylov tizimini o’zgartirib
yuboradigan holatlarni bunga misol qilib keltirish mumkin. Konstitutsiyaning
siyosiy funktsiyasining amalga oshirilishi davlatning siyosiy yaxlitligini
ta’minlaydi.
Konstitutsiyaning uchinchi funktsiyasi uning ideologik, ya’ni mafkuraviy
funktsiyasidir. Konstitutsiya eng obru-e’tiborli qonun sifatida jamiyatdagi umum
tan olingan qadriyatlarga, ya’ni inson huquqlari, mulk, demokratiya, oila va ba’zan
Xudoga e’tiqod-iymon kabi qadriyatlarga murojaat etadi. Bu qadriyatlar keyin
joriy qonunlarda, sud amaliyotida, konstitutsiyaviy nazorat organlari faoliyatida
inobatga olinadi va tasdiqlanadi.
7

Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyalarida mustahkamlab qo’yil-gan mafkuraviy
(ideologik) qoidalarga e’tibor beradigan bo’lsak, quyidagilarga amin bo’lamiz:
«Davlat oilani jamiyatni birlashtiruvchi asos va tabiiy ilk manba sifatida,
shuningdek, har qanday pozitiv huquqlardan ustuvor bo’lgan ajralmas va daxlsiz
huquqlarga ega bo’lgan axloqiy institut sifatida tan oladi». (Irlandiya
Konstitutsiyasi, 41-modda, 1-qism).
«Davlat insonning ongli mavjudot sifatida har qanday pozitiv huquqlar bilan
bir qatorda xususiy mulk huquqiga egaligini tan oladi». (Irlandiya Konstitutsiyasi
43-modda, 1-qism, 1-band.)
Konstitutsiyaviy tarzda tartibga solinadigan ob’ektlar konstitutsiya
mazmunining eng muhim elementlaridan biridir. Keyingi bir necha yuz yillar
ichida ular ko’plab o’zgarishlarga uchradi. Birinchi paytlarda konstitutsiyalar
ijtimoiy munosabatlarning ikki-uchta guruhini (blok) tartibga solardilar.
Inson va fuqaroning huquqlari va erkinliklari shunday munosabatlarning
birinchi guruhini tashkil etardi. Konstitutsiyani yaratishdan ko’zlangan asosiy
maqsad, ham avval boshda inson va fuqaroning huquqlarini davlat tajovuzidan
muhofaza qilishdan iborat bo’lgan. Konstitutsiyaning oliy yuridik kuchga ega
ekanligi unda e’lon qilingan huquqlar va erkinliklarni turli oddiy qonunlar va
huquqiy xujjatlar chiqarib, kamsitishga poymol qilishga yo’l qo’ymagan.
Ommaviy hokimiyatning tashkil etilishi ijtimoiy munosabatlarning ikkinchi
guruhini (blokini) tashkil etgan. Xalq suvereniteti tamoyiliga asoslangan bu
tashkilot o’zidan kelib chiqadigan vakillik boshqaruvi tamoyillari hokimiyatning
tarmoqlarga taqsimlanishi tamoyillarini hayotga tatbiq etishga mo’ljallangan.
Vakillik boshqaruvi tamoyilining ma’nosi shundaki, qonun chiqaruvchi hokimiyat
xalq tomonidan saylanadi, uning xohish-irodasini ifoda etadi va shakllantiradi.
Hokimiyatning taqsimlanishi tamoyilligiga ko’ra, qonun chiqaruvchi, ijroiya va
sud hokimiyati bir-birini mutanosiblashtiruvchi turli davlat organlari tomonidan
amalga oshiriladi. Eng birinchi konstitutsiyalardayoq, davlat hokimiyati
shakllantirishning asosiy tamoyillari, ularning vakolatlari hamda ular o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar belgilab berilgan edi. Ijtimoiy munosabatlarning ushbu guruhi
8

siyosiy hududiy qurilishni ham qamrab oladi. Hududiy tuzilmalar turlari, ularning
o’zaro va markaziy hokimiyat bilan munosabatlari shu jumlaga kiradi. Bunday
normalar federativ davlatlar konstitutsiyalariga ba’zan esa unitar davlatlar
konstitutsiyalariga ham kiritilgan.
Bora-bora konstitutsiyaviy tarzda tartibga solinadigan ob’ektlar doirasi
kengayib borgan. Buning umumiy sababi albatta jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy va
siyosiy hayotidagi o’zgarishlardadir.
Paydo bo’lgan yangi munosabatlar, eski munosabatlarning iste’moldan chiqib
qolishi konstitutsiyaviy qonunchilikda o’z in’ikosini topa borgan. Ilmiy texnikaviy
taraqqiyot ham jahon konstitutsiyaviy rivojlanishiga barakali ta’sir ko’rsatgan, zero,
moddiy xarakterdagi bu sabab boshqa aniqroq sabablar bilan to’ldiriladi. Yuzaga
keladigan muammolar siyosiy kuchlararo munosabatlardagi o’zgarishlarni hisobga
olgan holda tartibga solinadi va bunday muammolar odatda, konstitutsiyaviy tarzda
tartibga solinishi lozim bo’ladi.
Masalan, kishilarning o’z jinsini o’zgartirish huquqi meditsina fanidagi
yutuqlar hisobidan yuzaga keldi. Konstitutsiyaviy qonunchilikka insonni biologik
mavjudot sifatida butunlay qirilib ketishidan saqlab qolishi uchun ba’zi bir man
etuvchi, taqiqlovchi normalar ham kiritilishi zarurati paydo bo’ldi. SHveytsariya
Konfederatsiyasining yangi Konstitutsiyasidagi (1999 yil) 119-moddaning 2qismida
insonga nisbatan gen injenerligini qo’llash va meditsinaviy yo’l bilan homilador
qilishni tartibga soluvchi normalar mavjud. Unda shunday deyiladi: «Konfederatsiya
insonning, shaxsning va oilani qadr-qimmati himoyasi ta’minlanishini nazorat qilib
boradi va jumladan quyidagi tamoyillar amalga oshishini ta’minlaydi»
Huquq va erkinliklar sohasi yangi huquqlar va erkinliklar hisobiga kengayib
bormoqda. Masalan, hozirgi vaqtda, ko’plab mamlakatlar konstitutsiyalariga atrof
muhitni muhofaza qilish, axborot olish, kam sonli millat va elatlar tilini ham
iste’molga kiritish, fan va madaniyatni taraqqiy ettirishda ishtirok etish, onalik va
bolalikni muhofaza qilish huquqlari kiritilgan.
9

Oliy davlat organlari munosabatlaridagi evolyutsion taraqqiyot ijro
hokimiyatining kuchayib borishi an’analari bilan tavsiflanadi. Ammo
konstitutsiyalarda bu hol hozircha to’g’ridan-to’g’ri ko’zga tashlanmaydi.
Hukumat vakolatlari kengayib borayotganligi sababli konstitutsiyalarda
qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyati o’rtasidagi munosabatlar yanada aniqroq
tartibga solinmoqda. Hukumatning barqarorligini ta’minlashga yo’naltirilgan
normalar ham paydo bo’lmoqda.
Masalan, ikkinchi jahon urushigacha qabul qilingan konstitutsiyalarda
hukumatning ist’efoga ketishi uchun destruktiv ishonmaslik votumining bildirilishi
kifoya deb belgilab qo’yilgandi. Bunda hukumat iste’foga ketishi uchun
parlamentda, odatda quyi palatada, yangi hukumat boshlig’i lavozimiga nomzod
ko’rsatmasdan ham ko’pchilik salbiy ovoz berishi yetarli edi.
GFRning 1949 yilda qabul qilingan Asosiy Qonunida esa konstruktiv votum
nazarda tutilgan. Kantsler yangi kantsler saylanganidan keyingina o’z lavozimidan
ketadi (bu ishonchsizlik bildirishning konstruktiv votumi bo’lib, destruktiv
votumdan farqli o’laroq, hukumat boshlig’i lavozimiga yangi nomzod talab
qilinmaydi).
XX asr konstitutsiyalarida, ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin qabul
qilingan konstitutsiyalarda davlatning iqtisodiy va ijtimoiy organlari maqomini,
davlatning ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi normalar ko’zga
tashlanadi. Bu davlatning ijtimoiy hayotdagi tartibga soluvchi roli kuchayib
borayotganligidan dalolat beradi.
Italiya Respublikasining 1947 yildagi konstitutsiyasida, iqtisod va mehnat milliy
kengashi xususida normalar (99-modda).
Germaniyaning Asosiy Qonunida esa Federatsiyaning umumiy manfaatlarni
amalga oshirishda ishtirok etishi (91-a moddasi) hamda iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarda ishtirok etishi xususida norma-lar bor. 1978 yilda qabul qilingan Ispaniya
Konstitutsiyasiga esa ijtimoiy va iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillariga
bag’ishlangan butun bir bob kiritilgan.
10

Tarixiy evolyutsiya jarayonida Yevropa tsivilizatsiyasi hozirgi kunda amalda
bo’lgan konstitutsiyalarning ikki guruhini vujudga keltirdi:
Birinchi guruh - bular hozirgi zamon shartlaridan keskin farq qiluvchi
sharoitlarda qabul qilingan eski konstitutsiyalardir. Bu xildagi konstitutsiyalarga
1787 yildagi AQSH konstitutsiyasi, shuningdek, 1831 yildagi Bel ь giya
konstitutsiyasi, 1874 yildagi SHveytsariya konstitutsiyasi eng yaqqol misol bo’ladi.
Ikkinchi guruhga – XX asrning 2-yarmida qabul qilingan ―yangi avlod‖
konstitutsiyalari kiradi. Masalan, 1946 yildagi Yaponiya konstitutsiyasi, 1947
yildagi Italiya konstitutsiyasi, 1949 yildagi GFR konstitutsiyasi, 1958 yildagi
Frantsiya konstitutsiyasi, 1978 yildagi Ispaniya konstitutsiyasi va boshqa
konstitutsiyalarni misol qilib ko’rsatishimiz mumkin. Yangi avlod konstitutsiyalari
‖ ‖
dastlabki konstitutsiyalardan huquq va erkinliklar institutining, konstitutsiyaning
himoya qilish mexanizmlari va ijtimoiy muammolariga murojaat qilish
mexanizmlarining kengayishi natijasida, konsti-tutsiyaviy boshqaruv hajmining
ko’payishi bilan farq qiladi.
20- yillarning boshlarida, SHarq mamlakatlari jumladan, Turkiya, Eron,
Misr, Afg’onistonda davlat mustaqilligining shaklla-nish jarayoni konstitutsion
qurilishning shunday tipini vujudga keltirdiki, u Yevropadagi konstitutsion
shakllarni umum e’tirof etilgan huquqiy qadriyatlarni (shaxs huquqlarining
daxlsizligi, fuqarolik, davlat va shu kabilarni) rivojlangan fuqarolik-huqu-qiy
normalar majmuiga ega bo’lgan an’anaviy musulmonlar huquqini birga qo’shib olib
borishga urindi.
1968 yildagi ―Svazilend konstitutsiyasi xalqning demokratik an’analariga
‖
va turmush tarziga muvofiq kelmaganligi sababli bekor qilindi: mustamlaka
bo’lmasdan oldingi paytda bo’lgan hokimiyat tizimi qayta tiklangan. XVIII asr
oxirida boshlangan jahon konsti-tutsiyaviy tarixiga nazar tashlansa, ijtimoiy
munosabatlarni kons-titutsiyaviy huquqiy tartibga solish taraqqiyotini tavsiflaydigan
bir qancha an’analarni (tendentsiyalarni) payqab olish mumkin.
11

Konstitutsiyalar ilk paydo bo’lgan chog’larda inson, jamiyat va davlat
o’rtasidagi konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar asosan siyosiy soha bilan
cheklangan edi.
Konstitutsiyalarda asosan fuqarolik, ya’ni shaxsiy hamda siyosiy (ommaviy)
huquqlar, shuningdek, inson va fuqarolarning erkinliklari, ijtimoiy-iqtisodiy
fuqarolardan esa odatda mulkchilik huquqi mustahkamlangan. Tabiiyki, davlat
hokimiyati qurilishi, uning qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud tarmoqlariga bo’linishi
konstitutsiyaviy tartibda belgilanar hamda ushbu hokimiyat tarmoqlari o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar aniqlab berilardi. Federativ davlatlar konstitutsiyalarida esa
davlat bilan federatsiya sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlar ham belgilab berilardi.
XX asrda ijtimoiy-sinfiy ixtiloflarnining kuchayishi shunga olib keladiki,
konstitutsiyalar u yoki bu shaklda butun ijtimoiy qurilishi asoslarini, shu jumladan,
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa sohalarni ham tartibga soladigan bo’ladilar.
Ikkinchi jahon urushidan keyin qabul qilingan konstitutsiyalarda keng va tom
ma’noda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish an’analarga ko’proq o’rin
belgilangan.
XX asr o’rtalarida tsenzli saylov huquqidan bosqichma-bosqich teng va
to’g’ridan-to’g’ri saylovlarga o’tilishi demokratlashtirilish tendentsiyasining yuqori
nuqtasi bo’ldi. Keyingi paytlarda, konstitutsiyaviy huquqda internatsionalizatsiya
tendentsiyasi ko’zga tashlanmoqda. Bu hol har bir demokratik davlatdagi milliy
konstitutsiyaviy huquqning xalqaro ommaviy huquqqa tobora yaqinlashib, o’rtadagi
chegaraning yo’qolib borishida namoyon bo’lmoqda.
Hozirgi kunda, ko’plab mamlakatlar konstitutsiyalarida "xalqaro huquqning
umum tan olingan tamoyillari va normalari milliy huquqning uzviy qismini tashkil
etishi hamda ular orasida nomos-liklar vujudga kelgan hollarda xalqaro huquq
normalari qo’llanishi" deb yozib qo’yilgan.
Konstitutsiyaning amal qilishi bir qancha jihatlar (aspektlar) bo’yicha ko’rib
chiqiladi. Birinchi aspekt Konstitutsiyaning vaqt bo’yicha amal qilishidir.
Konstitutsiya asosan uning xulosaviy qoidala-rida, ba’zan esa uning uchun maxsus
chiqarilgan Qonunda ko’rsatilgan vaqtdan boshlab amal qila boshlaydi. Agar u
12

vaqtinchalik amal qiladigan Konstitutsiya bo’lsa, doimiy Konstitutsiya qonuniy
kuchga kirgunga qadar amal qiladi. Qoida bo’yicha Konstitutsiya mamlakatning
butun hududida bir vaqtda amal qila boshlaydi. Agar mamlakat hududiga boshqa
hududlar qo’shilsa, ular qo’shilgan yoki maxsus hududiy xujjatlarda ko’rsatilgan
vaqtdan boshlab Konstitutsiya ularning hududida ham amal qila boshlaydi. Masalan,
GFRning 1949 yilda qabul qilingan Asosiy Qonunining 23-moddasidagi qoidaga
muvo-fiq, bu Konstitutsiya avvalgi G’arbiy Germaniya hududida amal qilar-di. 1990
yilda SHarqiy Germaniya GFRga qo’shilganidan keyin, Asosiy Qonun uning
hududida ham amal qila boshladi.
Konstitutsiyaning amal qilishining ikkinchi aspekti (jihati) uning shaxslar
doirasi bo’yicha amal qilishidir. Ma’lumki, Konstitutsiya davlatning barcha
organlari uchun bir xilda majburiydir. U ushbu davlat hududidagi barcha shaxslar,
muassasalar va tashkilotlar uchun, shuningdek, ushbu davlatning xorijdagi barcha
fuqarolari, yuridik shaxslari, muassasalari va tashkilotlari uchun ham majburiydir.
CHet mamlakatlar va xalqaro hukumat tashkilotlari uning tamo-yillarga va
xalqaro huquq normalariga zid keladigan qismlaridan boshqa barcha qoidalarni tan
oladilar va hurmat qiladilar 1
.
Konstitutsiya normalarining bevosita amal qilinishi masalasi ham juda muhim
ahamiyatga egadir. Bir qator Konstitutsiyalarda bunday amal qilinish nazarda
tutilgan. Masalan, Bolgariya Respublikasining 1991 yilda qabul qilingan
Konstitutsiyasining 5-moddasi, 2-qismida shunday deyiladi:
«Konstitutsiya qoidalari bevosita amal qiladi».
O’z-o’zidan ijro etiladigan normalar ham mavjud, ularning bevosita amal qilish
xususida har xil shubhalar bo’lishi mumkin ham emas. Masalan, Yaponiya
Konstitutsiyasida «Ilmiy faoliyat erkin-ligi kafolatlanadi», deb mustahkamlab
qo’yilgan. Agarda bironta ilmiy xodimga u tanlagan ilmiy tadqiqot yo’nalishi bois
yoki o’z ilmiy ishining natijalarini e’lon qilganligi sababli, qandaydir tazyiqlar
1 Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyaviy huquqi / Mas‘ul muharrir: professor A.A.Azizxo‘jaev. – Toshkent: TDYUI,
2009, 269-bet.

13

o’tkazilsa, u o’zining konstitutsiyaviy erkinligiga ishora qilgan holda, sudga
murojaat qilishi mumkin.
Yaponiya Konstitutsiyaning 6-moddasida aytilishicha, «Imperator kabinet
taqdimiga binoan, Oliy sudning Bosh sud ь yasini tayinlaydi». Bu norma, o’zo’zidan
ko’rinib turibdiki, amalga oshirilishida hech qanday aniqlashtirilishga muhtoj emas.
GFR Asosiy Qonunidagi 1-moddaning, 3-qismidagi qoida alohida e’tiborga
loyiqdir.
Unga ko’ra, «quyidagi asosiy huquqlar qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud
hokimiyatini bevosita amal qiluvchi huquqlar sifatida bajarishga burchli qiladi, ya’ni
shundan keyin keladigan 19 ta moddada mustahkamlab qo’yilgan asosiy huquqlar
hech qanday boshqa qonun, buyruq yoki farmoyish chiqarilmasdan ham bajarilishi,
amalga oshirilishi majburiydir».

14

2. Konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi va turlari
Barcha davlatlarda albatta, agar u demokratik davlat bo’ladigan bo’lsa, qonun
chiqaruvchi vakolatli organning qonunlari va boshqa normativ huquqiy akt chiqarish
huquqiga ega bo’lgan davlat organining chiqargan huquqiy aktlarini tekshirish
uchun konstitutsiyaviy nazorat organi tashkil etilgan.
Konstitutsiyaviy nazorat instituti bu uchun faoliyatni amalga oshiruvchi davlat
organlarini ham o’z ichiga oladi. Asosan bu faoliyatni sud organlari amalga
oshiradi. Konstitutsiyaning jamiyatda mavjud bo’lgan munosabatlarni tartibga
solishdagi ahamiyati uning huquqiy aktlar tizimidagi oliyligini ta’minlash
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Konstitutsiyaning huquqiy himoyasi deganda,
shunday vosita va yo’llarni tushunish kerakki, ularning yordamida konstitutsiyaning
qonuniyligiga qattiq rioya etish rejimiga erishish kerak, boshqa barcha davlat
organlari tomonidan qabul qilingan huquqiy aktlar unga mos bo’lishi kerak,
konstitutsiyaga mos bo’lmagan huquqiy aktlarni, shuningdek, alohida normalarni
konstitutsiyaga mos emasligi tufayli bekor bo’lish printsipi tushuniladi.
Konstitutsiyaviy nazorat – davlatda huquqni himoya qilish fao-liyatining
alohida turi bo’lib, mazkur davlat qonunlari va boshqa normativ xujjatlarining
konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirishida o’z ifodasini topadi. 2

Konstitutsiyaviy nazorat XXI asr boshida AQSHda, keyinchalik 1848 yilda
Yevropada (SHveytsariyada) paydo bo’lgan. Endilikda jahonning deyarli barcha
konstitutsiyalarida e’tirof etilgan.
Konstitutsionalizmning tarixiy rivojlanishi va amaliyoti shuni ko’rsatadiki,
konstitutsiyaning ustunligi tamoyilini amalga oshirish uchun konstitutsiyaning
o’zida bu tamoyilni mustahkamlash yetarli emas.
Konstitutsiyaning ustunligi nafaqat konstitutsiya ustunligining e’lon
qilinganligi bilan bog’liq, balki konstitutsiyaviy sud nazorati bilan ham
ta’minlanadi.
Konstitutsiyaviy nazorat institutining mavjud bo’lmasligi har qanday kuchli
davlat bo’lmasin, uning uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi tayin.
2 Yuridik entsiklopediya –T.: SHarq nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 2001 y. 244-b.
15

Huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biri bu konstitutsiya va qonunlarning
ustunligini ta’minlashdan iboratdir. Bu vazifa konstitutsiyaviy nazorat organlari,
ya’ni konstitutsiyaviy sudlov organlariga tegishlidir.
Konstitutsiyaviy nazoratning ob’ekti sifatida har bir davlat qonunchiligiga
ko’ra qonun chiqaruvchi organ, ya’ni parlament tomonidan chiqarilgan qonunlar,
ayrim davlatlarda parlament reglament-lari, hukumat tomonidan chiqarilgan turli
normativ va normativ xarakterda bo’lmagan aktlar, davlat boshliqlari tomonidan
chiqarilgan normativ huquqiy aktlar, davlat organlari, mansabdor shaxslar
tomonidan chiqarilgan normativ huquqiy aktlar, xalqaro va davlatlararo shartnoma
hamda bitimlar amalga oshiriladigan konstitutsiyaviy nazoratning ob’ekti bo’lishi
mumkin.
Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat instituti har xil ko’rinishda
amalga oshiriladi. Bu asosan davlatlarning siyosiy rejimi yoki davlat shakliga
bog’liq bo’ladi.
Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish asosan quyidagi ko’rinishlarga ega:
Birinchisi – Yevropacha model (markazlashgan) tizim. Ushbu ti-zimda
Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi maxsus sud Konstitutsiyaviy nazorat
sudi tashkil etiladi, Konstitutsiyaviy sud uchun nazorat funktsiyasi asosiy va yagona
hisoblanadi. Bu tizimga GFR, Avstriya, Italiya, Ispaniya kabi davlatlar kiradi.
Ikkinchisi – konstitutsiyaviy nazoratni maxsus organ tomoni-dan amalga
oshirilishi nazarda tutiladi bunda konstitutsiyaviy nazo-ratni amalga oshirish uchun
maxsus organlar tashkil etilib, ushbu organlar sud deb nomlanmaydi. Ushbu
tizimning klassik timsoli Frantsiya hisoblanadi. Frantsiyada konstitutsiyaviy
nazoratni amalga oshiruvchi Konstitutsiyaviy Kengash faoliyat yuritadi. Sobiq
Ittifoq davrida konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi maxsus komitetlar
mavjud bo’lgan. Ushbu maxsus organlar konstitutsiyaviy nazoratni amalga
oshiruvchi sudlardan faoliyati bo’yicha farq qiladi.
Maxsus konstitutsiyaviy nazorat sudlari sud ish yuritish tartibiga rioya etadilar.
Ya’ni ish yuzasidan ko’rsatmalar eshitiladi, sud ish tartibi yuritiladi, guvohlar
16

eshitiladi, majlisga rais rahbarlik qiladi. Ushbu organlar konstitutsiyaviy nazoratdan
tashqari yana boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
Ba’zida konstitutsiyaviy nazoratni uch ko’rinishga ajratib ko’rsatishadi.
Umumiy va maxsus vakolatli sudlar tomonidan amalga oshirish hamda nosudlov
faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tomonidan amalga oshirish.
Yuqorida konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organ-larning turlari
to’g’risida to’xtalib o’tdik. Bundan tashqari, konsti-tutsiyaviy nazoratni bir necha
mezonlarga ko’ra, turlarga bo’lish mumkin.
Amalga oshiriladigan konstitutsiyaviy nazoratning mazmuniga ko’ra,
konstitutsiyaviy nazorat klassifikatsiyasi:
1.Formal konstitutsiyaviy nazorat – qonunlarni va boshqa normativ huquqiy
xujjatlarni qabul qilish uchun o’rnatilgan tar-tib qoidalarga rioya qilinganligini
tekshirish uchun amalga oshiriladigan konstitutsiyaviy nazorat.
2.Moddiy konstitutsiyaviy nazorat – davlat qonunlari-ning va boshqa normativ
huquqiy xujjatlarining konstitutsiya maz-muniga muvofiqligini o’rganish uchun
o’tkaziladigan konstitutsiyaviy nazorat.
3.Mavhum konstitutsiyaviy nazorat – ma’lum bir vakolatga ega bo’lgan
sub’ektlarning tashabbusi bilan aniq bir sabablarga ega bulmay turib o’tkaziladigan
konstitutsiyaviy nazorat.
4.Aniq konstitutsiyaviy nazorat – aniq bir sud ishi bilan bog’liq ravishda
amalga oshiriladigan konstitutsiyaviy nazorat.
Keltirib chiqargan huquqiy oqibatlariga qarab konstitutsiyaviy nazoratning
quyidagi ikki turi mavjud:
Nazorat qiluvchi - huquqiy xujjat o’z kuchini yo’qotadi.
Tavsiya qiluvchi - huquqiy xujjatni qabul qilgan organga uni bekor qilish
tavsiya qilinadi.
Konstitutsiyaviy nazoratning yana ikki turi bor:
Hal qiluvchi - konstitutsiyaviy nazorat qo’llangan qonun (qonun loyihasi)
bekor qilinadi.
Maslahat beruvchi - tavsiyaviy xarakterga ega.
17

Majburiylik darajasiga qarab konstitutsiyaviy nazoratning quyidagi ikki turi
mavjud:
Majburiy - qonun talablariga muvofiq o’tkaziladi.
Fakul ь tativ - sub’ektlarning tashabbusiga ko’ra o’tkaziladi.
Konstitutsiyaviy nazorat organining qabul qilgan qarori ham farqlanadi: -
Orqaga qaytish kuchiga ega (bunday qarorlar ex-tuns qarorlar deb nomlanadi)
bo’lgan qarorlar;
-Faqat qabul qilingani vaqtdan so’ng kuchga kiruvchi qarorlar (bunday
qarorlar ex-nunc deb nomlanadi).
Birinchi variant ko’p noqulayliklar tug’dirganligi sababli, odatda, ko’pchilik
mamlakatlarda faqat ikkinchi shakli qo’llanadi. 3

Konstitutsiyaviy nazorat amalga oshirilish joyiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1.
Ichki konstitutsiyaviy nazoratni akt chiqargan organning o’zi amalga oshiradi.
2.Tashqi konstitutsiyaviy nazorat boshqa organlar tomonidan amalga
oshiriladi.
Konstitutsiyaviy nazorat amalga oshirilish hajmiga ko’ra ikki turga bo’linadi:
1.To’liq - jamiyat munosabatlarini yaxlit tizimini qamrab oladi;
2.Qisman belgilangan doiradagi munosabatlarni qamrab oladi (inson va
fuqarolarning huquqlariga oid munosabatlar, federativ munosabatlar).
Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirishga bo’lgan ehtiyoj quyidagi hollarda
vujudga kelishi mumkin. Biror bir ish yuzasidan nazorat olib borish zarurati orqali
— AQSH, Italiya, GFR, Meksika, Hindiston. Hech qanday ob’ektiv sababsiz, ya’ni
nazoratni amalga oshirish vakolati orqali, bu haqda konstitutsiyada to’g’ridan-to’g’ri
nazarda tutilgan holatlar talabining mavjudligining o’zi yetarli hisoblanadi.
Frantsiyada shunday tartib qabul qilingan. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga
oshirishning bu ikki turi ham bir vaqtning o’zida bir mamlakat doirasida amal qilishi
mumkin. Agar ish qo’zg’atish uchun biror bir imkoniyat paydo bo’lsa, unda amalga
3 Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyaviy huquqi / Mas‘ul muharrir: professor A.A.Azizxo‘jaev. – Toshkent: TDYuI,
2009, 287-bet.

18

oshiriladigan konstitutsiyaviy nazorat intsidentli konstitutsiyaviy nazorat, ya’ni aniq
nazorat deb yuritiladi.
Agar amalga oshiriladigan nazorat konstitutsiyaviy nazorat organning
odatdagi vakolatini amalga oshirish tartibi bo’lsa, ya’ni nazoratni amalga oshirish
uchun hech bir sud ishi yoki vaziyatni vujudga kelishi talab etilmasa, bu abstrakt
konstitutsiyaviy nazorat deb yuritiladi. Abstrakt konstitutsiyaviy nazoratni
to’g’ridan-to’g’ri amalga oshiriladigan nazorat deb ham yuritiladi.
To’g’ridan-to’g’ri amalga oshiriladigan konstitutsiyaviy nazorat odatda,
konstitutsiyaviy nazoratni maxsus sudlar amalga oshiradigan mamlakatlarda amal
qiladi. Bunda mamlakatdagi har qanday nor-mativ huquqiy aktlarning
konstitutsiyaga muvofiqligi baholanadi.
Qonun vakolatli organlar tomonidan chiqarilgandan keyin har qanday
vakolatli yoki manfaatdor shaxs ushbu qonunning konstitutsiyaviyligini baholab
berish talabi bilan konstitutsiyaviy nazorat organiga murojaat qilishi mumkin.
Murojaat qilish huquqiga ega sub’ektlar doirasi maxsus qonunlar bilan
belgilangan, ayrim davlatlarda konstitutsiyaviy nazoratning har ikkala ko’rinishi
ham mavjud. Masalan, Italiya va Germaniyada shunday nazorat shakllari amal
qiladi.
Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish talabi bilan murojaat qilish
huquqiga ega sub’ektlar doirasini har bir mamlakat qonunchiligiga ko’ra, turlicha
belgilanganligini ko’rishimiz mumkin. Deyarli barcha xorijiy mamlakatlar milliy
qonunchiligida tashabbus sub’ekti sifatida dastlab ushbu vakolatga ega organlar
ko’rsatilgan.
Undan so’ng esa, yuridik va jismoniy shaxslar e’tirof etiladi, aniqroq qilib
aytadigan bo’lsak, dastlabki o’rinlarda quyidagilar bo’lishi mumkin: davlat
boshlig’i, hukumat a’zolari, deputatlar yoki parlament komissiyalari kabilar.
Agar davlat qonunchiligida nazarda tutilgan bo’lsa, fuqarolar ham sub’ekt
sifatida e’tirof etiladi. Ko’pchilik hollarda konstitutsiyaviy nazorat organining
chiqargan qarori deyarli hamma mamlakatlarda hal etuvchi qaror sifatida e’tirof
etiladi. Hamda ushbu qaror ustidan shikoyat qilinishi mumkin emas. Ushbu qaror
19

yuzasidan apellyatsiya faqatgina o’sha sudning qarori asosida amalga oshiriladi.
SHveytsariyada konstitutsiyaviy nazorat organlari qonun kuchga kirgandan so’ng,
ular yuzasidan nazoratni amalga oshiradi.
Ayrim davlatlarda konstitutsiyaviy nazoratning har ikki turi amal qiladi,
ya’ni bu mamlakatlarda nazoratning ham majburiy, ham oqibat keltiruvchi turlari
amalda joriy etilgan. Bu qabul qilingan qonunning muhimligiga bog’liq. Ushbu
davlatlarda muhim organik qonunlar nazorati oldindan ya’ni majburiy nazorat
qilish orqali amalga oshirilsa, kamroq ahamiyatli qonunlar esa oqibat keltiruvchi
nazorat orqali amalga oshiriladi. Federativ tuzilishdagi davlatlarda konstitutsiyaviy
nazorat organlari federatsiya sub’ektlari va ular o’rtasidagi nizolarni ham ko’rib
hal etadi.
Ayrim davlatlarda masalan, SHveytsariyada federatsiya sub’ektlarida qabul
qilingan qonunlar konstitutsiyaviy nazorat qilinmasligi mumkin. U yerda
konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirishning yagona amal qiluvchi qoidasi
mavjud bo’lmasa-da, hamma federatsiya sub’ektlarida bir xilda e’tirof etilgan
yagona konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish printsipi mavjud.
Ushbu printsip amaldagi qonunlarni konstitutsiyaga muvofiq-ligini nazorat
qilishdir.

20

Xulosa
Mazkur kurs ishini yozish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo’lib, uning normalari qolgan boshqa
barcha qonunlarga nisbatan ustuvorlik kasb etadi. Amaldagi qonunchilikning barcha
normalari konstitutsiya normalariga moslab qabul qilinadi. Konstitutsiyada
amaldagi qonunchilikning asosiy yo’nalishlari belgilab beriladi.
Har bir Konstitutsiya o’zining oliy yuridik kuchga ega bo’lgan asosiy qonun
sifatidagi yuridik mohiyati bilan bir qatorda, ijtimoiy-siyosiy mohiyatga ham egadir.
Barcha davlatlarda albatta, agar u demokratik davlat bo’ladigan bo’lsa, qonun
chiqaruvchi vakolatli organning qonunlari va boshqa normativ huquqiy akt chiqarish
huquqiga ega bo’lgan davlat organining chiqargan huquqiy aktlarini tekshirish
uchun konstitutsiyaviy nazorat organi tashkil etilgan.
Konstitutsiyaning jamiyatda mavjud bo’lgan munosabatlarni tartibga solishdagi
ahamiyati uning huquqiy aktlar tizimidagi oliyligini ta’minlash zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Konstitutsiyaning huquqiy himoyasi deganda, shunday vosita va yo’llarni
tushunish kerakki, ularning yordamida konstitutsiyaning qonuniyligiga qattiq rioya
etish rejimiga erishish kerak, boshqa barcha davlat organlari tomonidan qabul
qilingan huquqiy aktlar unga mos bo’lishi kerak, konstitutsiyaga mos bo’lmagan
huquqiy aktlarni, shuningdek, alohida normalarni konstitutsiyaga mos emasligi
tufayli bekor bo’lish printsipi tushuniladi.
Konstitutsiyaviy nazorat – davlatda huquqni himoya qilish fao-liyatining alohida
turi bo’lib, mazkur davlat qonunlari va boshqa normativ xujjatlarining
konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirishida o’z ifodasini topadi.
Huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biri bu konstitutsiya va qonunlarning
ustunligini ta’minlashdan iboratdir. Bu vazifa konstitutsiyaviy nazorat organlari,
ya’ni konstitutsiyaviy sudlov organlariga tegishlidir.
Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish xorijiy davlatlarda turli davlat
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu holatlar davlatlarning boshqaruv shakli
hamda tuzilish shakliga bog’liq.
21

Ko’pchilik qonun xujjatlarida konstitutsiyaviy sudning birlamchi vakolati sifatida
konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish, davlat organlari va mansabdor shaxslarni
konstitutsiya va qonunlarga rioya etishlarini tekshirish kiritilgan.

22

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Конституции мира: Сб. Конституции государств мира / Сост.
2. У.Таджиханов, А.Х.Саидов. Т.1–8. – Ташкент: Академия МВД РУз, 1997. –
3. С.134.
4. Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyaviy huquqi / Mas’ul muharrir: professor
5. Tadjixanov U. Odilqoriev X. Saidov A. O’zbekiston Respublikasi
konstitutsiyaviy huquqi: Yuridik oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent:
SHarq, 2001. – B.492.
6. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi. - T.: Moliya, 2002
7. Saidov A.X. Jahon konstitutsiyaviy amaliyoti va O’zbekiston
8. Respublikasining Asosiy Qonuni. – T.: Bilim, 1992
9. Odilqoriev H.T. Davlat va huquq nazariyasi. - T., 2009

Elektron ta’lim resurslari:
1. www. pedagog. uz
2. www. Ziyonet. uz
3. http://www.Norma.uz
4. http://www.Lex.uz
5. http://www.Law library.ru

23

Xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi

Sotib olish