Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 83.4KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 27 Yanvar 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Musiqa

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

51 Sotish

Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

Sotib olish
O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Termiz davlat universiteti Milliy libos va san’at fakulteti Musiqa ta’limi kafedra Musiqa o’qitish metodikasi fanidan “xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari” mavzusi bo’yicha tayyorlagan KURS ISHI Bajardi: Musiqa ta’limi yo’nalishi 5- kurs talabasi Jalilova M Ilmiy rahbar: Dotsent Karimova N.M. Termiz-2024 1 Mundarija Kirish ……………………………………………………………..….3 I.bob Jahon musiqa tarixi …………………………………………....6 1.1.XVII asr g`arb-yevropa musiqa tarixi ….………………………...19 1.2.Jahon konpozitorlarining o`ziga xos maktablari…………….………….……………………………23 II.bob Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiya tizimi ……………………….......…………………....31 2.1. Yaponiyada musiqa o`qitishning maqsad va shakli…………………………….…………………...34 2.2.Vengriyada musiqa ta`limining o`ziga xos hususiyatlari…………………………………………..……..37 XULOSA ………………………………………………………….......39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………...…..40 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi : O`zbekistonda demokratik, huquqiy davlatning bosqichma-bosqich qurilishi o‘sib kelayotgan yosh avlodga milliy an‘analar va xalqimiz xususiyatiga xos bo‘lgan yangi rivojlanish yo‘llarini ochib bermoqda . Bugungi davrimiz, milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanish jarayoni madaniy merosimizni, shu jumladan, ko‘p asrlar davomida shakllangan badiiy merosimizni, an‘analarimizni har tomonlama o‘rganishni taqozo etmoqda. Xalqimizning bebaho ma‘naviy mulki bo‘lgan milliy kuy-qo‘shiqlarimiz hamda raqslarimiz muhim va qimmatli manbalardan biridir .Ularni keng miqyosda tadqiq etish masalasi hozirgi vaqtda alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, raqs san‘atining buyuk ijodkori tarixini har tomonlama o‘rganish va bu borada chuqur izlanishlar qilib xalqimizga yetkazish uchun keng imkoniyatlar ochildi. Musiqa san‘ati turi barcha davr daholari e‘tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan. Arastu «Musiqa ko‘ngilga axloqan muayyan ta‘sir ko‘rsatuvchi quvvatga ega. Musiqa shunday xislatga ega ekan , u yoshlarni tarbiyalash vositalari qatoriga qo‘shilmog‘ì lozim», -deb ta‘kidlaydi. Darhaqiqat, insonni estetik tarbiyalashda, uning estetik didini o‘stirishda musiqa tengsiz ahamiyat kasb etadi. Musiqa san‘ati Sharqning buyuk allomalari Beruniy, Forobiy, Ibn Sinolarni ham qiziqtirib kelgan. Bu haqda ular maxsus asarlar ham bitganlar. Masalan, Ibn Sinoning «Al- muddohil ila san‘atal musiqiy» asari fikrimizning dalilidir. U mazkur asarda shunday yozadi: «Musiqa hayotbaxsh olijanob axloqiy xususiyatlarni rivojlantiradi, u insonga xizmat qiladi. Uning ruhiy va axloqiy qiyofasini shakllantiradi.» Olimning musiqaning tarbiyaviy ahamiyati haqidagi qarashlari Arastu fikrlari bilan hamohangdir. Bundan tashqari, Ibn sino o‘zining tibbiyotga oid «Kitob an-Najot», «Kitob ash-Shifo», «Donishnoma» kabi asrlarida ham musiqa nazariyasi va amaliyoti xususida nodir fikrlarni bayon etib qoldirgan. O‘rta Osiyo olimlari Forobiy, Ibn Sino, Najmiddin Kavkabiy, Darveshali Changiy kabi allomalarning musiqa haqidagi kitoblari dunyoning turli tillariga tarjima qilingan va musiqa ilmi rivoji uchun hozir ham xizmat qilib kelmoqda . Sharq va G`arb tillaridagi ko‘pgina manbalarda Farobiyning musiqa nazariyasiga bag‘ishlangan qomusiy xarakterdagi «Kitob al musiqiy al kabir» (« Buyuk musiqa kitobi») yaratilganligi va bu kitob so‘nggi davrlargacha O‘rta va Yaqin Sharqda musiqa nazariyasi va san‘atining rivojlanishida muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qilganligi aytilgan. 3 Birinchi prezidentimiz Islom Karimov o‘zining «Halol yashash va halol mehnat qilish –burchimiz» asarida «Inson shaxsini, uning yuksak ma‘naviy fazilatini kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni boy madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat-e‘tibor, mustaqil Vatanimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash oldimizga muhim vazifalarni qo`ymoqda» -deb uqtirib, yosh avlodni shaxs sifatida kamol toptirish sohasida amalga oshiriladigan ishlarni yanada aniq belgilab berdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish jarayonida maktab ta‘limi, ayniqsa, umumta‘lim maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga e‘tibor kuchaytirildi. Shu maqsad yurtimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining uzviy va mantiqiy davomi bo‘lmish 2004-2009-yillarda Maktab ta‘limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi qabul qilindi. Ushbu dasturga muvofiq, yurtimizda mavjud bo‘lgan o‘n mingga yaqin umumta‘lim maktabining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ta‘lim jarayonining mazmunini tubdan takomillashtirish, o‘qituvchilarning mehnatini moddiy va ma‘naviy rag‘batlantirish bo‘yicha katta ishlar qilinmoqda. Insonning ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanmiz, albatta bu maqsadga musiqa san‘atisiz erishib bo‘lmaydi. Xalqimiz hayotida musiqa azaldan beqiyos o‘rin tutib keladi. Mustaqillik yillarida, ulug‘ bobolarimizning ana shunday an‘analarini davom ettirgan holda, mamlakatimizda musiqa san‘atini keng rivojlantirishga qaratilgan dastur va rejalar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 20-oktyabrda chiqargan «O`zbekistonda teatr va musiqa san‘atini rivojlantirishni qo‘llab- quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni musiqa san‘atini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 7-yanvardagi «Bolalar musiqa va san‘at maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada yaxshilash bo‘yicha 2009-2014-yillarga mo‘ljallangan davlat dasturini tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmonida maktab ta‘limi, ayniqsa, badiiy ta‘lim mazmunini oshirish borasida yangi yo‘nalishlarni ochib berdi. Zero, bu Farmonda ta‘lim va tarbiya masalalari bilan bir qatorda «san‘at maktablarini malakali pedagog kadrlar bilan ta‘minlash, soha uchun o‘qituvchilarni tayyorlash» asosiy vazifalardan biri sifatida e‘tirof etilgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Barchamizga ayonki, kuy-qo‘shiqqa, san‘atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oilasharoitida shakllanadi. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida, umumta‘lim maktablarining «musiqa madaniyati» darslari hamda musiqa to‘garaklari 4 faoliyatida, musiqa va san‘at maktablari faoliyatlarida mashg‘ulotlarning to‘g‘ri tashkil etilishi, bu fanga ikkinchi darajali qaramaslik, o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanib qiziqarli mashg‘ulotlar jarayonini tashkil etish, zamonaviy texnika vositalaridan foydalanish, milliy, an‘anaviy, klassik, zamonaviy, estrada kuy-qo‘shiqlardan, raqslardan foydalanib mashg‘ulotlarni tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Kurs ishining ob`ekti: Davlat ta‘lim standartiga muvofiq o‘quvchilarni milliy musiqiy qadriyatlarimiz bilan tanishtirib borish, musiqa san‘atining durdonalari, O‘zbekiston bastakor va kompozitorlarining asarlari namunalari orqali milliy hamda jahon musiqalariga bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantirish ham ko‘zda tutilgan. Yosh avlodning kamolotida barcha omillar qatori qo‘shiq kuylash, raqs, folklore ansamblini tuzish, bir so‘z bilan aytganda musiqiy to‘garaklar faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Kuy-qo‘shiq inson ruhiyatiga ta‘sir etib, u insonni faqat yaxshi sifatlarga chorlaydi . Bu haqda Ibn Sino shunday deydi: «San‘at –mo‘jizadir». Yurak va miyaning shunday xilvat joylari borki, unga faqat san‘at vositasidagina kirib borish mumkin. Kurs ishining predmeti: Umumta’lim maktabi “Musiqa madaniyati” fani tanlandi. 5 I bob Jahon musiqa tarixi Jahon musiqa san’atining asosiy rivojlanish pallalarini o’zlashtirish balki musiy-nazariy bilimlar asosini shakillantirishga xizmat qiladi, musiqiy hodisalarni chuqur anglab, atroflicha tushunish va idrok etishga yordam beradi. Mazkur kurs jahon musiqa san’atining yetuk durdonalari, yirik namayondalari, cholg’u va vocal musiqasining janr va shakillari,sara namunalari bilan talabalarni tanishtirgan holda, ularning dunyo qarashini, id va madaniy darajasini o’stirishga va kengaytirishga xizmat qiladi. O’quv qo’llanma musiqa san’ati masalalari bilan bir qatorda o’zga san’at turlari [adabiyot, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, va b.]ga doir masalalar kesimida uzviy yoritilib, badiiy madaniyatning umumestetik qadriyatlari xususida to’liq tasavvurga ega bo’lishda yordam beradi. O’quv qo’llanmada musiqa san’ati rivojlanishining yirik davirlari, ilg’or yutuqlari, turli davrda pado bulib rivoj topgan musiqiy uslub va janirlar, yirik maktablar va ularning yorqin ijodkor va namayondalari, musiqa san’atining tarixiy va nazariy masalalari taxlil etiladi. Musiqa san’ati qachon va qayerda paydo bo’lgan? Uning shakillanishi va rivojlanishi va rivojlanishi qanday kechgan? Musiqa san’atining yuzaga kelishida qanday omillar muhim ahamiyatga ega bo’lgan? Shu kabi savollar azaldan insonlarni qiziqtirgani ma’lum. Turli xalqlarda bu borada xilma-xil rivoyatlar va afsonalar,og’zaki ijod turida ertak va dostonlar shakillangan. Musiqa san’ati yaratgan parvardigorning qudrati ila bu olamda paydo buldi, degan birlamchi g’oyalar ham ilgari surilgan. Etnografik va arxeologik tatqiqotlarga tayanga ko`plab olimlar musiqa san’ati insonyatni iptidoiy jamiyat davrida shakillanishi,uning bevosita mexnat va dam olish jarayoni diniy marosimlar va harbiy yurisglar bilan bog`liq holda rivoj topishini ta’kitlaydilar.Arxeologik qazilmalar asosida qadimgi devoriy suratlarda aks etib bitilga chizma rasmlar orqali o`lim marosimlarida ijro etiluvchi yig`I marsiyalar, harbiy marshlar, allalar,cho`pon kuy, va qo`shiqlari shu singari aynan ko`plab musiqiy janirlar mavjud bo`lgani hususida asos yaratgan. Sharq mamlakatlarining rivojlanish davri (mil.V va III ming yil avval) musiqa madanyatining ajralmas bo`lagiga aylanganiga guvoh bo`lamiz.Qadimgi Misr,Suriya,Shumer,Bobil,va Hindiston Xitoy mamlakatlarining saroy marosimlari musiqasiz o`tkazilmagan.Musiqaga ilohiy va afsungar qudratga ega bo`lgan tirik jonzotlar,hudolar,tabiiyat va koinotga o`z tasirini o`tkazuvchi mo`jiza kor kuch 6 sifadida qaralgan. Bizning asrimiz boshida musiqa haqida tasavurlarni aks etiruvchi ko`plab diniy axloqiy va nazariy risolalar paydo bo`ldi.Ko`pincha musiqa san’atining barcha kichik bo`laklari hususida, jumladan tovush qator, parda asosi, ton va musiqiy cholg`ular haqidagi tasavurlar aniq timsoliy va ramziy mano o`rnida izoh etilgan.Saroy va diniy maskanlarning oliy tabaqador va nozik tab musiqa sanatiga nisbattan qarama qarshi oddiy avom halqning soda qo`shiq kuylari raqs va aytimlari taqoslangan. Asta sekin profisanal musiqachilar doirasi shakillanib ularning atrofida maktablar rivojlanib brogan. Ustoz shogirt tizimiga asoslangan bu maktablarda ustoz o`zining falsafiy ,estetik qarashlar nazariy va amaliy bilim va ko`nikmalarini shogirlariga o`rgatgan. V-IV asrlarda to`grikelgan qadimgi Yunon musiqa madanyati misolida ko`rish mumkun. Qadimgi Yunon musiqa madaniyati haqidagi tasavvurlar arxeologik qazilmalardan topilgan buyumlar, qadimgi yozma manbalar, adabiyot yodgorliklari va maxsus musiqiy parchalar tahlilida shakllanib keldi. Qadimgi Yunon musiqasining rivoji taxminan miloddan avvalgi ¡kki ming yillikdan tortib, avvalgi V asrga qadar boigan davrni qamrab oladi. Qadimgi Yunon musiqasining xalq qo‘shig‘i janrlari haqida maiumotlar hozirda ham mavjud. Xususan, “georgiki” - dehqon qo‘ - shiqlari, “epitalama” va “gimenei” - to‘y qo‘shiqlari, "trena’-yig'i qo‘shiqlari, “embateriya” - safar qo‘shiqlari, “skolii” - davra qo‘- shiqlari va yana bir qator qo‘shiqlar turlari yunonlaming amaliy hayotidan keng o‘rin oigan. Bu esa, o‘z o‘rnida, folklor musiqasi ma’lum darajada rivojlanganining belgisidir. Qadimgi Yunon musiqasida xudolar sharafiga ijro etiluvchi qo‘shiqlar alohida o‘rin egallaydi. Masalan, “peana” va “noma”- Apallon, “parfenii” va “yupingi”- Artemida, “difiramb”, “iobakx” va “fallik’-Dionis, “iula”- Demetra, “metroa”- Kibela va yana bir qator xudolar sharafiga ijro etilgan qo‘shiqlar mavjud bo‘lgan. Eng qadimgi qurbonlik marosimi “spondey”- sinkretik janr boiib, asosan musiqa va raqs harakatidan tarkib topadi. Ilk bor musiqani yaratgan va ijro etgan san’atkorlar- “aed” deb nomlanib, u bir vaqtning o‘zida shoir, bastakor, qo'shiqchi va jo‘mavoz (torli asbob jo ‘rligida) vazifasini bajarar edi. Mashhur musiqachilar ijodi Qadimgi Yunon afsonalarida (Olimp, Orfey, Famirid, Marsiy) va epik poemalarida (Gomeming “Odisseya”sida, Demodok va Femiy asarlarida) tilga olinadi. Qadimgi Yunon musiqasining arxaik davri (miloddan avvalgi VII-VI asrlar) quyidagi mashhur ismlar bilan bogianadi: Terpandr, Arxilox, Arion, Tirtey, Alkman, Stesixor, Sapfo, Alkey, Anakreont, Mimnerm, Ivika, Pindara, Vakxilid. Yangi shakl topayotgan davrda turli xil janrlar rivoj topadi: avlodik va kifarodik 7 nomlar (kifara va avlos jo ‘rligidagi qo‘shiqlar), avletik va kifaristik nomlar (avlos va kifara yakkasoz cholg‘u uchun pyesalar), elegiya, giporxema (raqs harakati bilan bezatilgan qo‘shiq), epinikiya va hokazolar. Qadimgi Yunon musiqasining klassik davri (miloddan avvalgi V-IV asrlar) tragediya va komediya janrlari rivoj ining yetuk pallasi hisoblanadi. Bizgacha Qadimgi Yunoniston musiqa san’ati haqida musiqiy namunalar kam yetib kelgan boisa-da, biroq ular haqida ma’lumot Gomer poemalari, qadimgi xumdon, terakkota haykallari, saroy anjom va idishlari, maqbara devorlarida bitilgan suratlarda saqlanib qolgan. Eslatib o‘tish lozimki, yunon xalqi juda mohir raqqoslar boiib, ko‘pincha o‘zlarini jozibali raqs harakatlarini puflama cholg‘usi - avlos joi'ligida ijro etishgan. Ulaming sehrli va maftunkor ovozlarida tarannum etilgan qo'shiqlar, torli cholg‘ular - lira va kifara tovush sadolari bilan bezalgan. Tantanali aytim va rivoyatlami kuylovchi professional va mohir xonandalar - aedlar xalq orasida katta hurmat va ehtiromga sazovor boigan. Agar jismoniy kuch va iroda Olimpiya yig‘inlarida namoyish etilgan boisa, xonanda va sozandalar, shoirlar uchun alohida musobaqa - Pifiya yi‘g‘inlarida tashkil qilingan. Ko‘p san’at ahli Pifiya o‘yinlarida ishtirok etib, Olimpiya sport ustalari kabi musobaqada g‘oliblikni qoiga kiritsagina, g‘oliblik nishoni boim ish - lavr gulchambarîari bilan mukofotlanar edi. Antik madaniyatning eng yuksak yutuqlaridan bin o‘z ichida drama va she’riyat, musiqa va raqsni mujassam etgan qadimgi tragediyalar (fojialar) boMdi. Ayniqsa, Esxil, Sofokl, Yevripid qalamiga mansub tragediyalar dunyoda nihoyatda mashhur boigan. Bugunda ularning nomisiz jahon hamda Yevropa drama va musiqa teatrlari rivojini tasavvur qilib boimaydi. Buyuk tragiklar - Esxil, Sofokl, Yevripid va komediyachi Aristofan o‘z durdonalarida musiqaga muhim dramaturgik vazifani yuklaganlar. Ushbu davrda musiqa tilida burilish yasagan xor lirikasi yunon adabiyot vakillari va dramaturglari - Timofey, Friniya, Kreks, Melanippida ijodiy izlanishlarida ro‘y beradi. Qadimgi Yunon musiqasi aynan ellinistik davrda (miloddan avvalgi IV asrning ikkinchi yarmidan boshlab) keng miqyosda 0 ‘rta dengiz yerlarida tarqab boradi. Qadimgi Yunon musiqasida amaliyotida turli xil cholg‘u asboblar keng qo‘llab kelinganligi ma’lum: torli guruh - lira, kifara, forminga, kinir, barbiton, lirofeniks, sambika, spadiks, psalteriy, magadis, pektida, epigoniy, nabl; damli guruh - avlos turli xillari (bombiks, borim, kalam, gingr, niglar, elim), siringlar (bir-ikki va ko‘p trubali) va truba (salpinga, keras); urma guruh - timpan, sistr, 8 kimval, krotal, psifir, roptr. Aleksandriyalik mexanik Ktesibiy (miloddan avvalgi IIIII asrlar) birinchi suvli organ - gidravlos asbobini kashf etgan. Qadimgi Yunonistonda, shuningdek, musiqiy nazariya va musiqiy estetika sohalari mukammal darajada rivoj topadi. Pifagor va pifagorchilar maktabi musiqaning bir qator akustik qonuniyatlarini ilmiy darajada izohlab berdilar. Aristoksen ilmiy izlanishlarida interval va tovushqatomi empirik-eshitish hissiyotini o‘rganib chiqqan. Musiqa nazariya ilmidagi keyingi tadqiqotlami - Nikomax, Klavdiy Ptolemey (miloddan avvalgi I-II asrlar), Aristid Kvintilian, Porfiriy, Allipiy (miloddan avvalgi III-IV asrlar) muvaffaqiyatli amalga oshirganlar. Musiqaning etik masalalari, shuningdek, ushbu yo‘nalishdagi konsepsiyani bir qator antik olimlar o‘rganib chiqqanlar. Ular orasida Platon va Aristotel izlanishlari alohida e’tiborga loyiq. Shuni ta’kidlash joizki, qadimgi Yunonistonning gullab-yashnagan davrida Yevropa badiiy madaniyati rivoj i uchun tamal toshi solingan. Bugungi kunga qadar biz o‘sha uzoq davrda iste’molda boigan va qoilanilgan ko‘plab musiqiy tushunchalar hamda atamalardan foydalanib kelmoqdamiz. Qolaversa, “musiqa” so'zining ma’- nosi ham uning so'z o‘zagi boimish “muza” dan olingan boiib, qadimgi yunonlarning asosiy bosh xudosi boimish - Zevsning qizlari nomi bilan qiyoslanishi bejiz boimagan. Qadimgi Rim badiiy madaniyatining shaklanishi bevosita mazkur an’analar vorisligi (etrus, yunon, ellinistik) va Rim davlatining (miloddan awalgi III asr oxiridan, to avvalgi V asrgacha) kengligi bilan uzviy bogTiq edi. Qadimgi Rim madaniyati nisbatan mustaqil ravishda rivojlangan boiib, mazkur davlatning musiqaga taalluqli ma’lumotlari juda kam. Bu davrlarda maishiy musiqiy-shoirona janrlar (tantana, to‘yona, davra, zikr kabi qo‘shiqlar), asosan damli asboblar, rog va trubalarda ijro etilgan harbiy musiqa hamda “salio” va “arvaiiyali aka-ukalar” aytimlari mashhur bo‘lgan. Miloddan avvalgi V asrdan e’tiboran, Rim davlati san’atida yunon san’atiga moslashuv harakati kuzatiladi (xususan, bu mifologik mavzulami qoilanishida, ritorik maktablarda yunon tilida dars o‘tilishi, yunon san’at buyumlarini xarid qilish va h.k.). Yunonîston kabi Rimda ham poetik asariarni (Goratsiy odalari, Vergiliy ekloglari, Ovidiy poemalari) tibiya va kifara asboblari jo‘rligida ijro etish san'ati keng targ‘ib qilindi. Keng qoMlanilgan cholg‘ular orasida arfa va liraning xilma- xil turlari, gidravlos (suvli organ cholg‘usi), kimval va boshqalami e’tirof etish joiz. Pantomima teatri tarkibida ishtirok etgan yakkaxon-raqqos va unga jo ‘r bo‘lgan xor hamda turli-tuman cholg‘u asboblarining katta guruhi kelgusida aynan 9 cholg‘u musiqa sohasi rivojida muhim roi o‘ynadi. Qadimgi Rim madaniyati yunonga nisbatan, o‘z demokratik rivojidan chetlashib, endilikda tomoshabop - orombaxsh shaklu shamoilida rivoj topdi. Musiqaning gedonistik tushunchasiga bo‘lgan katta qiziqish Rim zodagonlari orasida havaskorlikning rivojlanishiga olib keldi (imperator Nerón ‘'yunon musobaqalarini” tashkil qiladi va bu yerda o‘zi ham qo‘shiqchi va kifarachi sifatida qatnashadi). Miloddan avvalgi I asr yakunida imperator Domitsian yunon “Pifiya o'yinlarF kabi shoitiar, xonanda va sozandalar orasida “Kcipitoliy musoboqalaf'ni tashkil etdi. Rim imperiyasining taniqli musiqachilari - Anaksenor, Tigelliy, Menekrat, Mezomed, Terpniy, Diodor nomlari elga tanildi. O‘z qudrati va saltanatini kengaytirib borgan, Qadimgi Rim madaniy hayotida (gullash davri mil. avval III asrdan boshlab, to milodiy III asrga qadar davom etgan) musiqa ijtimoiy ahamiyatga ega hodisa boigan. Musiqa san’ati, shakl va janrlari barcha bayram va marosimlar, qadimgi va mashhur boigan gladiatorlar kurashlari, sirk va teatr tomoshalari, pantomima san’atlariga jo ‘r boiib kelgan. Ko‘plab mamlakatlar va davlatlarga g‘alaba!i yurishlarni qilgan Rim harbiylari tarkibiga bir necha yuz yilliklar davomida katta sonli harbiy orkestr kirgan. Rim va yunon zodagonlarining oilalarida farzandlariga shartli ravishda musiqa va raqsdan bilim berganlar, ularni o‘rgatgan ustozlami esa, jamiyatda va xalq orasida katta obro‘- e’tiborga loyiq deb topganlar. Qadimgi Rim imperiyasining sharqiy va g‘arbiy qismlarga parchalanib ketishi (395-yil), so‘ngra g‘arbiy Rim davlatining xonavayron boiishi (476-yil) Antik davlat botishidan dalolat berdi. Xristian dini Rim imperiyasiga yangi madaniyat, yangicha tafakkur, yangi g‘oyaviy olamni olib keldi. Bu madaniyat “butparastlik” madaniyatidan tubdan farq qilgan. Milodiy II asrdan boshlab Qadimgi Rim musiqasining rivojini ilk xristian musiqasi bilan birlashtiradi. Shu bilan Yevropa qit’asidagi musiqa tarixida yangi davr boshlanib, u O ‘ría asr davri bilan e'tirof etildi. Tayanch so‘zlar: qadimgi musiqa, antik davr, Pifiya va Kapitoliy o'yinlari, Yunoniston, tragediya, qadimgi afsonalar, Rim musiqa madaniyati, pantomima teatri. O‘n ikki yuz yillik mobaynida davom etgan bu katta asr ijtimoiy jarayon- hodisalaming keskinligi va murakkabligi bilan tavsiflanadi. Xonavayron boigan Rim imperiyasi hududlarida tez orada ro‘y bergan qonli urushlar, dehqonlaming hokimiyatga qarshi norozilik chiqishlari, diniy va dunyoviy hokimiyat o'rtasidagi ziddiyatlarning tobora kuchayib avj olishi, olim va yozuvchilar tomonidan bu davrni “zulmat va qorong'u” ranglarda aks etilishiga sabab boigani bejiz emas. 10 G‘arbiy Yevropa musiqa madaniyatining mazkur davri keng qamrovli va davomiyligi, o‘rta asr davrini yaxlit ko‘rinish bilan anglab izohlashga birmuncha mushkullik tug‘diradi. Qolaversa, XII asrlarga qadar musiqa san’atining faqatgina bir sohasi, ya’ni xristian cherkovlari musiqasi bizgacha yozma yodgorliklarini qoldirdi. Yarim ming yillik davomida G‘arbiy Yevropa musiqa madaniyati cherkov va xalq musiqa sohalari doiralari bilan chegaralanib kelindi, ammo XII- XIII asrlarda saroy musiqiy-shoirona ijodiyoti yangi shakllari va cherkov musiqasining yangicha ko‘rinishi bilan boyitildi. Yangilanish jarayoni rivojlangan feodalizm shart-sharoitida amalga oshirildi. XVII asrga qadar diniy cherkov maskanlari - musiqa san'atini professional markazi bo‘lib kelgan. Cherkov madaniyati doirasida yuksak badiiy qadriyatlar, turli xil musiqiy janrlar, musiqa nazariyasi, notalashtirish va pedagogika ilmi rivoj topdi. Yevropa madaniyati uchun cherkov va saroy san’atlarining o‘zaro bog‘lanish jarayoni juda muhim ahamiyatga ega boigan. Ilk xristian cherkov musiqasi 0 ‘rta yer dengizining bir qator madaniyatlari (xususan, ludey, Misr- Suriya-Falastin, kechki antik) an’analari bilan bevosita bog‘liq edi. Sinagog va xram ibodatlariga antifon va responsoriai psalmodiya ildizlari tortiladi. Madhiyalarda antik madhiyachilikning ta’siri ham seziladi. Bibliyadan olingan parchalarni xirgoyi qilish an’anasi (liturgik rechitativ) ham shakllana boshladi, “agapa” yoki “muhabbat kechalari” xristian ibodat marosimining asosiy shakllari paydo bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etdi. Ulardan esa liturgiyaning kechki shakllari asta-sekin rivoj topdi. Tobora cherkov ibodatining yaxlit, turkumli tizimi shakllandi: kuniik ibodat (asosiy marosim - tushlik vaqti), hafta ibodati (markazida yakshanba kunidagi marosim), yillik ibodati (ko‘chiriladigan va ko‘chirilmaydigan bayram marosimlari). Ilk xristian qo‘shiqchiligi bir ovozli an’anada rivojlangan edi. Uzoq asrlar mobaynida (1 ming yillikning oxirigacha) cherkov qo‘shiqchiligida ayollaming ishtirok etishi va musiqiy cholg‘ulaming qoilanilishi man etilgan. Cherkovni G‘arbiy katolik va Sh&vqpravoslav turlariga bo‘linishi 1054-yili “sxizma” bilan rasmiy tasdiqlangan. G‘arbiy Yevropada bir qator katolik mahalliy markazlari, o‘zlarini liturgiyalari bilan namoyon boiadi: Rim, Milan, Qadimgi Ispan, Qadimgi Fransuz, Kelt liturgiyalari nihoyatda mashhur bo‘ldi. Asta-sekin rasmiy Rim xorali (Grigoryan xorali) barcha mintaqaviy an’analarni chetga surib, markaziy maydonni egalladi. Katolik qo‘shiqchiligidagi amalga oshirilgan islohot Rim Papasi Grigoriy 1 nomi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, Grigoriy I hokimiyatga VI-VII asr o‘rtalarida keldi. Grigoryan xoral kuylash san’ati bilan qiyoslanadi.Melodik va ritmik 11 sur’atlari birmuncha tekis va aniqlik bilan ajralib turuvchi qat’iy aytimlar, unison tarzida xor va yakkaxorlar bilan ijro etilib, dunyoviy hayotdan voz kechish va yiroqlashish, ilohiy hayajonni tinglovchilarga baxsh etishga chorlagan. Rim Papasi qaramog‘ida bolgan barcha davlat va mamlakatlarning katolik cherkovlari uchun diniy marosimlarni o‘tkazishning bir xil an’analari urf bolgandi. Barcha xorallar cherkovda nishonlangan kalendar bayramlari va maxsus mavsumiy oy va kun, ma’lum vaqtda aniq belgilangan tartibda ijro etilishi kiritilgan. Til (lotin) va kuylash uslubi (grigoryan) diniy marosimlarning yaxlitligini va diniy ta’limot birligidan barchani voqif qilmog‘i zarur edi. Bu borada cherkov hech qanday o‘zgarish!arga y o i qo‘ymagan. Biroq ular paydo boigan, chunki uzoq vaqt davomida nota yozuvi boimagani va diniy aytim va qo‘shiqlar maxsus ta'lim olgan xonandalar xotirasida saqlanib, faqat og'zaki tarzda o'rgatilganligini bu borada qayd etish lozim. Kanonlashgan qo'shiqchilik ikkita katta guruhga boiingan bo‘lib, messa va offitsiyaga taalluqli edi. Yangi kuylarni bastalash Trident katta cherkovi (1545- 1563) davrigacha davom etdi, so‘ngra bir qator diniy qo‘shiqchilik namunalarini, masalan, tropa va sekvensiyalarni ijro etish man qilindi. Tropalar liturgik dramaning tayanchiga aylandi. Cherkov ibodatining marosim matnlari va qo‘shiq namunalari maxsus kitoblami tashkil qildi (Antifonariy, Gradual, Liber usualis). IX asdan boshlab musiqani pergament qog‘ozida maxsus nota yozuvlari vazifasini bajargan belgilar - nevmalar yordamida yozib olina boshlandi.Davrlar o‘tib, XI asrda italyan musiqachisi Gvido de Aretsso tomonidan amaliyotga kiritilgan nota chiziqlari takomillashtirildi. Bu qadam zamonaviy nota yozuvi borasida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Gvido de Aretsso Benedikt ibodatxonasi ruhoniysi edi. U nota yozuvining islohotchisi bo‘lib, to‘rt yo‘lakli nota yozuvini amaliyotga kiritdi (zamonaviy nota yozuviga asos solgan deb hisoblash inumkin). Shu bilan birga, u geksaxord tizimini nazariy asoslab berdi. IX asrlargacha katolik cherkovining qo‘shiqlari bir ovozli edi. IX-XIII asrlarda ko‘p ovozli shakllar paydo boidi. Bular - organum, diskant, gimel va boshqalar. Biroq XV-XVI asrlar oxirigacha ko‘p ovozli qo‘shiqchilik bir ovozlikni qayta ishlangan namunasi sifatida qabul qilinar edi. Ars antiqua davrining Notr- Dam maktabi amaliyotida o‘rta asr ko‘p ovozligining asosiy shakl va janrlari rivoj topdi. Cherkovda organum, motet, rondel, kondukt, klauzula, goket kabi janrlar rivojlandi. Ars nova davri musiqasida ko‘p ovozli messa va izoritmik motet paydo bo‘ldi. Messa va motet XV asrdan - XVI asrga qadar Niderland maktabi 12 kompozitorlari ijodida bosh janr vazifasini bajardi. Cherkov ladlari (musiqa pardalari) - cherkov tonlari, amaliyotda Grigoryan ladlari, o'rta asr ladlari deb ham nomlanadi. Cherkov ladining tarixiy ildizlari qadimgi yunon ladlariga borib taqaladi. Cherkov ladi bu o‘rta asr cherkov musiqasining monodik (ya’ni bir ovozli) ladlar tizimidir: I ton - doriy ladi; II ton - gipodoriy ladi; III ton - frigiy ladi; IV ton - gipofrigiy ladi; V ton - lidiy ladi; VI ton - gipolidiy ladi; VII ton - miksolidiy ladi; VIII ton - gipomiksolidiy ladi. Cherkov ladining asosiy kategoriyalari - finalis (yakuniy ton), ambitus (aytim hajmi), reperkussa (takror etiluvchi ton, psalmodiyalash). Cherkov ladining har biri o'ziga xos kuy shakliga ega bo‘lib, psalmodiya uchun ham xarakterlidir: boshlang‘ich (initsiy), o‘rta kadans (mediatsiya yoki medianta), yakunlovchi (finalisi yoki terminatsiya). 0 ‘rta asr musiqasida cherkov ladlaridan tashqari, boshqa ladlar ham mavjud bo‘lgan, ammo ular musiqa nazariyasida o'rganilmadi, faqatgina Glareanning “Dodekaxord” risolasida cherkov ladlari tizimi boshqa ladlar bilan to'ldirildi: IX ton - eoliy, X ton - gipoeoliy, XI ton - ioniy, XII ton - gipoioniy. Katolik cherkov G‘arbiy Yevropa davlatlari hududida jamiyatning barcha jabhalarini, jumladan, madaniyat va san’atni o‘ziga taslim qilganligiga qaramay, musiqa san’atida tadrijiyot (evolyutsiya) jarayonlari davom etilaverishini qayd qilishimiz mumkin. Dunyoviy musiqa Xudoga qarshi chiquvchi va shak keltiruvchi san’at sifatida keskin e’tirozlar mo‘lja!iga aylandi. O ‘rta asr musiqa san’ati yangi voqeliklar bilan yanada boyidi. 0 ‘rta asr shaharlari yillar o‘tib madaniyat markazlariga aylandi. Yevropa davlatlarida ilk universitetlar ochildi, Bolonya va Parij universitetlari shular jumlasidandir. Sayohat qiluvchi sayyoh musiqachilar haqida asosiy maMumotlar IX-X1V asrlar manbalarida keltiriladi. Sayohat qiluvchi san’atkorlar (jonglyorlar, menestrellar, shpilmanlar) turli xil davlatlarda har xil nomga ega boiib, saroy musiqa madaniyatining 13 namoyandalari boigan. Ko‘p hollarda, saroy lirikasining ilk shakl ko‘rinishlari aynan ularning musiqiy amaliyotida shakllanib boradi. Sayohat qiluvchilarning o‘zi ham aktyor, qo‘shiqchi, jo'mavoz, raqqos va bastakor sifatida maydonga chiqadilar. Ular truba, rog, svirel, pan-fleyta, volinka, arfa, krot, rebab, viyela, fidel kabi musiqiy cholg‘ularda mohirona chalishni bilganlar. XII-XUI asrlarda G‘arbiy Yevropaning bir necha davlatlarida trubadurlar musiqiy-poetik san’atining badiiy ta’siri alohida ahamiyat kasb etdi. Sarkarda (ritsar)lar doirasida XI asrga kelib iste’dodli shoir va musiqachilar paydo bo‘ldi. 0 ‘zlarining samimiy musiqiy-shoirona asarlarida ular go‘zallik timsoli boigan ayol nafosatini va ularning qalbini zabt etishga harakat qilgan sarkarda (ritsar)lik musobaqalari haqida bayon etuvchi mavzularni ko‘targanlar. Fransiyada ularni - trubadur va truverlar deb atashgan boisa, Germaniyada - minizingerlar deb nomlashgan. Ular qoldirgan ijodning yozma namunalari bir ovozli asarlar ko‘rinishida bizgacha saqlanib qolgan. Biroq o‘sha davrda bir ovozli yozuv bilan bir qatorda ikki va uch ovozli yozuvlar mavjud boigani ham maium. Yuqorida ta’riflangan barcha hodisalar XIV asrga kelib shakllangan “Yangi san’at” Ars nova nomi bilan tarixda qolgan hodisaga aylandi (unga qarama-qarshi Ars antique - qadimgi san'at taqqoslanib turgan). Shu davrga kelib, yetakchi san’atkor va san’at ustalarining nomi xalq orasida tilga olinib, mashhur bo‘ladi. Masalan, Italiyada xalq orasida katta obro‘-e’tibor qozongan ko‘zi ojiz san’atkor - Franchesko Landino, Fransiyada esa - Gilyom de Masho san’ati yuksak baholangan. Darhaqiqat, bu yangi davr san’ati usluban yorqin, jonli, harakatchan, rang-barang bo‘yoqlar va ifoda vositalar bilan ajraluvchi san’atga aylandi. Ars nova G'arbiy Yevropa san’atining eng yuksak davrlaridan biri sanalmish - Uyg'onish yoki Renessans (XIV-XV1 asrlar) davrini ochilishiga olib keldi. Tayanch so‘zlar: o‘rta asr, cherkov musiqasi, katolik qo‘shiqchiligi, Grigoryan xoral, Gvido de Aretsso, notayozuvi, cherkov ladi, monodiya, sayyoh artistlar, sarkarda (ritsar) san’ati, Ars nova san ’ati. Bu davmi aynan “Uyg‘onish” (Renessam) nomi bilan qayd etilishiga nima sabab boigan? Avvalo “Uyg‘onish” deganda, o‘rta asrda jamiyatni mudrab yotgan ongi uyg‘onishi, antik davr san’ati va ijtimoiy hayotning qayta jonlanib tiklanishi, kuch- quwatga toiib, o‘rta asr zulmatidan ozod bo‘lgan yangi davr kelishini namoyon etgan. Uyg‘onish davri buyuk jug‘rofiy kashfiyotiari bilan dunyo haqida inson tasavvurlarini butkul o‘zgartirdi. Qadimdan qolib ketgan diniy qoidalardan voz kechish, o‘z navbatida, ilm sohasining dadil rivojlanishi va gullashiga, jamiyatda sbakllangan yangi erkin samarali iqtisodiy munosabatlar yangicha ko‘rinishda 14 siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy qadriyatlarni rivoj topishiga turtki berdi. Asta-sekin “gumanizm” (humanus - lotinchadan insoniylik) nomi bilan ataluvchi yangi insoniyat tafakkuri shakllandi. Shunday sharoitda tasviriy san'at, adabiyot va musiqa san’ati ham gurkirab rivoj topdi. Agar o‘rta asr musiqa san’atida muallifning shaxsiy uslubi imkon qadar bostirilib, yo‘qqa chiqarilgan bo‘lsa, bu davrda aksincha, uning timsoli birinchi darajaga ko'tarilib, iqtidorini yangicha nazar bilan baholandi. Ma’lumki, avvallari jamiyatda “rassom”, “kompozitor” kabi tushunchalar katta ahamiyat kasb etmagan. Darhaqiqat, Rafael, Leonardo da Vinchi tasviriy polotnolariga, Mikelandjelo haykallariga e’tibor qaratganimizda, ularda inson va uning qadr-qimmati alohida bo‘rttirilib namoyon qilinganining guvohi bo‘lamiz. Djovanni Pyerluidji va Palestrina, Josken Depre, Ioxaness Okegem va Orlando Lasso musiqiy asarlari yuqori, aniq va yuksak insoniy hissiyotlar tizimini aks etuvchi yangi davr tarovatini namoyon etadi. Ushbu davrda o‘ziga hosligi bilan ajraluvchi yangi milliy musiqa maktablari shakllandi. Shular qatorida Niderland (Frankflamand maktabi nomi bilan ham e’tirof etiladi) polifonik maktabi - G. Dyufai, I. Okegem, Ya. Obrext, J. Depre, O. Lasso nomi bilan; italyan milliy maktabi - Dj. Palestrina, Dj. Gabriyeli; ispan maktabiK. Morales va T. de Viktorirya; ingliz maktabi - U. Byord va T. Talis; nemis maktabi - X. L Xasler, L. Zenfl; polyak maktabi - Shamotulli Vatslav, Lvovli Marsin, M. Zelenskiy; chex maktabi - Y. Turnovskiy, K. Garant kabi kompozitorlar nomi bilan mashhur. Ushbu kompozitorlar ijodida cherkov va dunyoviy musiqiy janrlar, jumladan, messa, motet, madrigal, qo‘shiq va turli xil raqslar (pavana) keng rivoj topadi. Dunyoviy va cherkov musiqasida ko‘p ovozlikning eng yuksak ko‘rinishi - polifoniya yuqori cho'qqilarga qadar ko‘tariladi. Barokko davri musiqa madaniyati. XVII asr va XVIII asr boshlari musiqa tarixida katta ziddiyatlar va o‘zgarishlar ro‘y berishi bilan belgilandi. Fransuz “Quyosh” qiroli Lyudovik XIV ning hukmronlik davri, Angliyada Oliver Kromvel boshchiligidagi burjua inqilobi kapitalizm davrida yangi bosqichni namoyon etdi (1642- 1660). Absolyutizmga qarshi chiqqan ijtimoiy harakat (1648-1653) “fronda” nomi bilan mashhur bo‘lib, urush davri (1618-1648) o‘zining safiga ko'plab Yevropa mamlakatlami jalb etib, nihoyat, Vestfal tinchligi bilan yakun topdi va Gabsburglar hokimiyatini xonavayron bo‘lishini anglatdi. XVII asrda ro‘y bergan ijtimoiy notinch voqeliklar badiiy madaniyatda, adabiyot va san’atda o‘z aksini topdi. San’atkorlar e’tibori nafaqat jamiyatda sodir 15 bo‘layotgan o‘zgarishlar, balki inson, uning ichki olami birinchi o‘ringa ko‘tarilib, san’at asarlari mavzusiga aylandi. Ayniqsa, bu “barokko” uslubi deb nom olgan yo‘nalishda yorqin ifodasini topdi (italyan tilidan “ajoyib”, “g‘aroyib” deb izoh etiladi). Barokko uslubi vaqtincha hokimlikni qoidan boy bermagan féodal doiralarda keng gullab- yashnadi. Italiya, I span iy a, Germaniya mamlakatlarida bu hoi kapitalistik munosabatlarni rivojlanishiga turtki boidi. Adabiyot va san’atda barokko saroy ahlining o‘zini yorqin dabdabadorlik bilan burkab, o'zining kuch-qudrati, noziktaabligini baralla ovoza qilishdan iborat bo‘lgan. Bu borada katolik va protestant cherkov namoyandalari qo‘shgan hissalari nihoyatda katta. Ammo tashqi ko‘r-ko‘ronalik tagida ilg‘or san’at namoyandalari jamiyatda aks etgan hayajon, noilojsizlikni haqqoniy va ifodaviy yoritib bera olganlar. Hayotiy idrokning yorqin dramatizmi adabiyot, musiqa, tasviriy san’at asarlarida fojiaviy mavzularga murojaat qilinishida ko‘rinadi. Aynan XVII asr va XVIII asming birinchi yarmida yangi davr san’atida muhim rol o‘ynagan yangi janr - operaning rivojlanishi Yevropa mamlakatlarining madaniyatida alohida voqelikka aylandi. ITALIYA, FRANSIYA, ANGLIYA VA OLMONIYADA OPERA SAN’ATI Italiya operasi Opera 1 Italiyada dunyoga keldi. XVII asrga kelib, Italiya Ispaniya va Avstriyaning siyosiy qaramligidan iztirob chekib, parchalangan davlatga aylangan. Shunga qaramay, opera san’ati o‘zida jo ‘shqin hayotbaxsh kuchni mujassam etgan Appenin orolida boshqalarga nisbatan erta gullagan Renessans davri Florensiya shahrida dunyoga keldi. Dante Aligyeri, Mikelandjelo Buonarotti va Benvenuto Chellini kabi mashhur Renessans davri san’at ustalari o‘z paytida ijodiy yoilarini Florensiyadan boshlaganlar. Birinchi operalar “drama per música” deb nomlanib, “musiqali drama” degan tushunchani anglatgan. XVI asrda Djovanni Bardi (o‘z davrining taniqli san’at homiylaridan biri) o‘z atrofida “Florentina kamerata” nomi bilan tarixda nomi muhrlangan jamoani tashkil etadi. Kamerata safiga iste’dodli san’at ustalari, shoir va yozuvchilar, aktyor va olimlar kirganlar. Ulaming asosiy maqsadi qadimgi yunon tragediya va dramalarini tiklashdan iborat boiib, Esxil, Yevripid, Sofokl asarlarini qayta tiklash yoiida xizmat qilganlar. Florentina kamerata a’zo-larining dastlabki tajribalaridan shunisi ayon boiadiki, ular o‘rta asrda qahramonlaming ichki dunyosi va hissiyotlariga chek qo‘yilgan an’analarni qayta uygotishga harakat qiladilar. Buni amalga oshirishda aynan monodiya (bir ovozli kuy, musiqiy deklamalwa) inson ichki Vinchenso 1 opera-ital. “bastalash” ma’nosini bildiradi 16 Gatiley taniqli astronom olamini ifodaviy aks etishga Galileo Galileyning otasi bo ‘Igan. muqobil y o i deb topilgan. Birinchilar qatorida bu g‘oyani o‘z ijodida taniqli kompozitor, udchi, matematik va Ellada san’at shaydosi bo igan Vinchenso Galiley oldinga surdi. Monodiya garmonik (akkord tizimli) jo‘rlik yordamida ijro etilib kelingan. Shu bois, Florentina kamerata asarlarida ko‘proq gomofon-garmonik tizim ustunlik qila boshladi. “Gomofoniya” 2 atamasi deb bir ovozni boshqa ovozlardan ustun turgan musiqiy uslub tushunilgan. Polifoniyada gomofoniyaga nisbatan (yunon. poliphonia, ya’ni ko‘p ovozli) matndagi har bir ovoz mustaqil mavqeyiga ega boiib, teng huquqli o‘rni va ahamiyati bilan farqlangan. Florentina kamerata a’zolari bir necha asrlar davomida musiqada hukm surgan polifoniyadan, she’riyatni, so‘zlar talqinini buzuvchi omil sifatida undan voz kechib, “tasviriy” (“rappresentative”) yangi musiqiy-dekiamatsion uslub rivojiga bor kuchlarni qaratishga bel bogiadiiar. Opera janri yuzaga kelishida xonanda va kompozitor Yakopo Peri va shoir Ottavio Rinuchchinining qo‘shgan xissalari ulkan. Yakopo Peri (1561-1633) Toskananing buyuk gersoglari - Medichilar saroyida “musiqa va musiqachilaming bosh direktori” lavozimida xizmat qilgan. Ottavio Rinuchchini esa Torkvato Tassoning shogirdlaridan biri edi. Ikkala ijodkoming sa’y-harakatlari ila yaratilgan birinchi opera “Dafna” partiturasi bizgacha saqlanib qolinmagan. Bizgacha “Evridika” operasi yetib kelgan. Uning premyerasi 1600-yil Fransiyada qirol Genrix IV va Mariya Medichilaming nikoh marosimi chog‘ida bo‘lib o‘tgan, Ushbu opera qadimgi yunon afsonasiga tayanib, uning asosida o‘z kuylash san’ati va g‘aroyib ovozi bilan nafaqat tabiat, insonlami, balki xudolami hayratga soJgan ovoz sohibi Orfey haqida so‘z yuritiladi. Orfeyning rafiqasi Evridika ilon zaharidan vafot etadi. O‘z sevgilisini qayta hayotga qaytarish maqsadida Orfey zulmat va o‘liklar olami xudosi Aid saltanatiga tushib, undan rafiqasini qo‘yib yuborishni iltimos qiladi. Orfey ovozidan hayratlanib, rozi bo‘lgan Aid uning rafiqasini qo‘yib yuboradi va bir shart - yorug‘likka chiqqunga qadar uning nigohiga qaramaslik shartini qo‘yadi. Biroq Orfey Evridikaning noligan iltimoslariga bardosh berolmay, butunlay o‘z rafiqasidan ayrilishga majbur boiadi. Og‘ir musibatni ko‘tara olmagan va ilohiy ovozini yo‘qotgan Orfey menadalar tomonidan tilka-pora qilinib, vafot etadi. Tabiiyki, to‘y marosimida operaga bunday fojiali yakun yasash mumkin bo‘lmagan, shu bois, operaning final qismida bosh qahramonlar - Orfey va Evridika xudolar safiga qo‘ shilib, osmonga ko‘tariladi. Rinuchchinining ushbu 2 Gomofoniya” (yunon. homophonia, ya’ni bir-biriga ohangdosh tushgan jarang ) 17 librettosiga Djulio Kachchini (1551- 1618) qalamiga mansub yana bir opera yozilgan. Djulio Kachchini kuychang, jozibali ijro tarovati bilan ajraluvchi bel canto (go‘zal kuylash) vokal uslubining asoschilaridan biri sanaladi. Ammo Peri va Kachchini operalari, 1607-yili Mantuan gersogi saroyida sahnalashtirilgan, Alessandro Stridjo matniga yozilgan Monteverdining “Orfey” operasi mavqeyigacha ko‘tarilmadi. Klaudio Monteverdi (1567-1643) - Torkvato Tasso va Ulyam Shekspir, Piter Palu Rubens va Mikelandjelo Karavadjolarning zamondoshi boigan. Bir vaqtlar kompozitor Piter Palu Rubens va Mikelandjelo Karavadjo Mantuedagi gersog Gonzaga saroyida birga xizmatda boiishgan. Kompozitor madrigallari (dunyoviy, shoironamusiqiy janr, ona tilida ijro etiluvchi qo‘shiq deb tarjima qilinadi) T. Tasso shoirona lirikasiga, operalari esa V. Shekspir fojialariga yaqinligi bilan ajralib turadi. Ma’lumki, Monteverdi musiqaviy drama janriga ancha keksayib qolgan yoshda murojaat qilib, messalar, vokal ansambllar, madrigallar yaratish borasida katta tajribaga ega boigan. Uning madrigallarida stile concitato - hayajonli uslub shakllangan boiib, o‘zining emotsional, dramatik hissiyotga boy tavsifi bilan ajralib turgan. Operaning mazmunini boyitgan holda kompozitor vokal va orkestr partiyalarining shakl va ifbdaviy imkoniyatlarini kengaytirib, uvertyura va duetni ular tarkibiga kiritadi. Monteverdi “Lamento” 3 nomi bilan mashhur bolgan ariya turini yaratuvchisidir. Bugunda kompozitor qalamiga mansub “Ariadna” operasidan saqlanib qolgan yagona lavha “Ariadna yig‘isi” ariyasi bizgacha yetib kelgan. Opera janri, shuningdek, katolik olamining markazi boimish Rimda ham katta shuhrat qozondi. Cherkov ruhoniylari opera janri orqali cherkov ibodatiga kelganlarga samarali ta’sir qilish quroli sifatida qaraganlar. 1620-1640-yillarda Rim hokimiyati ustida o‘tirgan Rim Papasining jiyanlari - kardinallar aka-uka Barberinilar o‘zlarini homiy sifatida ko‘rsatib, o‘z saroylarida katta opera teatri qurdirganlar. Ammo undan yana ertaroq, Florensiya operalari bilan bir vaqtda Rimda boshqa janr - oratoriya vujudga keldi. Oratoriya xor, yakkaxonlar va orkestr uchun mo‘ljallangan kompozitsiyani tashkil qilib, Muqaddas xristian voqeliklariga asoslangan. Ular cherkov qoshida ajratilgan maxsus xonalar - “oratoriyalarda” ijro etilgan. O‘z navbatida, uning ijro etilishi, o‘ziga xos sharoiti janmi nomlanishiga turtki bo‘ldi. Birinchi oratoriya Emilio del Kavalyeri qalamiga mansub bo‘]gan “Tana va qalb haqida tasavvur” nomli asar hisoblanadi. Mazkur janmi rivojiga Djakomo Karissimi va Alessandro Stradellaning qo‘shgan hissasi nihoyatda katta 3 Monteverdi “Lamento” (Nolish qo‘shig‘i) nomi bilan mashhur boigan ariya turini yaratuvchisidir. 18 bo‘lgan. Ushbu kompozitorlar qalamiga ko‘plab kantatalar (lotin va italyan tilidan kuylash demakdir) mansub bo‘lgan. 1.1. XVIIasr g`arb-yevropa musiqasi tarixi Ijodning mustaqil sohasi bo‘lgan cholg‘u musiqasi o‘z o'rnini birdaniga topa olmadi. Uzoq vaqt qo‘shiqqajo‘rlik qildi. XVII asrda inusiqa bilan shug‘ullanishdagi turli shakllar - turmush va konsert ijrochiligining jadal rivojlanishi tufayli sezilarli darajada burilish yuz berdi. Bu jarayonni polifonik va gamofonik musiqaning parallel rivojlanishi sifatida tasavvur qilish mumkin. Polifoniya (ko‘p ovozli ma’nosini anglatadi) - bir nechta bir xil ahamiyatga ega bo‘lgan tovush yo‘nalishining uyg‘unlashuvi. Shu bilan polifoniya monodiyadan - bir ovozlikdan farq qiladi, monodiyada kuy bir yoki bir necha ovoz unison bo‘lib ijro etiladi. Ko‘p ovozli uslubning asosiy ko‘rinishlari - gomofonik va polifonik uslublaridir. Gomofonik uslubda barcha ovozlar ustidan bittasi, asosiysi ustunlik qiladi, u kuy ni boshqaradi, boshqalari bo‘ysunuvchi ahamiyatga ega. Polifonik musiqada bosh va bo‘ysunuvchi, melodik va jo ‘r bo`luvchi ovozlar yo‘q, ularning har biri mustaqil ahamiyatga va o‘zining rivojlanish yoiialishiga ega. XIV-XV asrlarda polifoniya yuksak san’at darajasiga ko‘tariidi. O‘sha davrning o‘zida ko‘p ovozli musiqa “kontrapunkt” (“nota-notaga qarshi”) nomini oldi Kontrapunkt — bu kuyni boshqarib borishning muayyan tizimi, bii nechta kuyni birga, o‘zaro kelishuvdagi uyg‘un sadolantirish san’ati.Polifoniyaning eng muhim belgisi imitatsiyadir. Imitatsiya so‘zt taqlid ma’nosini bildiradi. Polifoniyada bu ovozlaming navbat bilan o‘z ijrosini boshlashi, unda har bir ovoz ma’lum vaqt o'tgandan so‘ng o‘sha kuyni takrorlaydi. Cholg‘u polifoniya birinchi navbatda organ|musiqasining rivojlanishi bilan bog‘îiq. XVII asrda cholg‘u musiqasi, xususan, organ polifonik muso‘zining yetuk darajasiga erishdi. Asosiy janrlaming rivojlanish yo'naiishi aniqlandi: turli uslub va xarakterdagí epizodlaming erkin uyg‘unligini o'zida namoyor- eiuvchi improvizatsion yo‘nalish; imitatsiya tamoyillariga hamda izchillikka qat’iy rioya qiluvchi yo'nalish. Improvizatsiya turidagi pyesalarga - prelyudiyalar, fantaziyalar, tokkatalar kiradi; imitatsion uslubdan fuganing shakllanishi boshlanadi. Barchajanrlarningtugal shakllanishi I.S. Baxning ijodida ko‘rindi. XVI - XVIII asrga kelib Yevropa shaharlari raqslari nihoyrang-barangligi bilan farq qiladi. Ulaming qatorida vazmin, sokin harakatli (pavana, allemanda, sarabanda, chakona), o‘rta-tez, sirpanuvchi (kuranta, menuet), turli sakramlar, tez- irg‘ishli (galyarda, burre, gavot, jiga) raqslari o‘rin oigan. Raqslaming deyarli har 19 biri xalq ichidan chiqqan bo‘lib, shahar shart-sharoitida birmuncha o‘zgarib, o‘zini xalqchil negizlaridan uzoqlashib borgan. Aristokratlaming ulug‘vor kuchini ko'rsatish maqsadini ko‘zlagan va saroy marosimlarining asosiy qismiga aylangan bu raqslar jonli va xalqchil soddalik belgilaridan yiroqlashib, dabdabali ko‘rinishga ega boidi. Xususan, yirik aristokratlar saroyida xizmat qilgan kompozitorlar ijodida yangi raqslami yaratish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, knyazlaming tantanavor chiqishlari, kelinlami cherkovga kuzatish, ruhoniylami diniy chiqishlari kabi hodisalar g‘ururli “pavana” yoki “paduana” raqslari jo ‘rligida o‘tgan. Bu raqslar bilan, shuningdek, saroy ballari va maskaradlari ochilar edi. Tahmin qilishlaricha, pavana so‘zi lotinchadan “pavo”, ya’ni tovus degan ma’noni bildirgan, chunki raqqoslar o‘zining “boykiyim-ust boshlari va dabdabali vazmin harakatlari bilan tovus qushini eslatganlar” (tarjima bizniki-T. R.) 4 3.Shahar ballari va majlislarni o‘sishi bilan pavana oldingi xurakterini yo'qotib, birmuncha sodda va harakatchan bo‘lib qoldi. Dunday o‘zgargan holatda u allemanda (nemis) jamoalikka mos sekin ruqsning tugMlishiga turtki berdi. XVII asrlarda vazmin turdagi raqslardan bo‘lgan sarabanda niashhurlikni qozondi. Sarabanda uch xissali, ispan-mavritan ildizlari mavjud bo‘lgan va akkordli jo ‘mavozlik bilan ijro etiladigan raqsdir. Bu raqsni g‘ amgin, motam va bosiq-shiddatli xarakteri kechki yuz yilliklarning motam marshlariga yaqin bo‘ldi. Kompozitorlar sarabandaning ritmiga o‘z ijodlarida ko‘p murojaat qilganlar. Masalan, K.V.Glyuk o‘zining “Orfey” operasida, o‘liklar saltanatidagi Evridika soyasining g‘amgin raqsida sarabandaning ifodaviy xususiyatlurini qo‘lladi. Betxoven esa “Egmont” uvertyurasini XVI asr ispan hukmronligida boigan Niderland davlatini aks ettiruvchi g‘amginqayg‘uli sarabanda mavzusi bilan boshlagan. Sarabandaning turlari qatoriga chakona va passakalya raqslari kiradi. Bu raqslarning rnusiqasi - bas ovozida takrorlanuvchi bitta mavzu va bir nechta variatsiyalardan tashkil topadi. Chakonada (“doimo o'sha”, ya’ni “o‘sha bas ovozi” ma’nosi) bosh mavzu ko‘p hollarda pastga harakatlanuvchi ko‘rinishda beriladi. Bu raqs belgilari yorqin holda Betxovenning “32 variatsiya” mavzusida namoyon boigan. Birmuncha tantanavor va vazmin passakalya (ispan so‘zidan ko‘chani o‘tish, yurish ma’nosini anglatadi) ko‘chada o‘tkazilayotgan yurish va marosimlaming sharafli marshi bo‘idi. Ko‘p holatlarda passakalya raqsi bilan shahar majlislari yoki ballari yakunlangan. Bu holatda bas ovozidagi 4 ■ ’ Вюилье . Г . Танцы , их история и развитие с древних времен и до наших дней . ~ Слб ., 1902, 38 с . 20 takrorlanuvchi, past harakatli kuy uy bekalarini mehmonlar bilan xayrlashuvini aks ettiradi. Qadimgi vazmin sur’atdagi raqslar o'rtacha, tez yoki harakatchan raqslar bilan ketma-ket almashinib turganlar. Shunda pavanadan so‘ng galyarda (yoki saltarella) italyancha sho‘x va jonli raqs ijro etilar edi. Pavana va galyarda bir- birini kontrastli bo‘yoqlar bilan to‘ldirib borgan. Keyinchalik pavana o'z o‘rnini allemandaga, galyarda esa kuranta (fransuzcha raqs, uch xissali oichovda, anchi silliq harakatli)ga bo‘shatib berdi. XVÍI asrda saroy ahlining va byurgerlarning maishiy hayotidi ular muhabbatini qozongan raqs menuet boidi. 0 ‘tmishda fransuz xalq davra raqsi boigan menuet, saroy sharoitida o‘z ko‘rinishini o‘zgartirib - dabdabali, boittirilgan (egilishlar, reveranslar va o'tirib-turishlar) bal raqsiga aylandi desak, mubolag‘a boimaydi. XVIII asrda esa bu raqs yuqori tabaqali jamoa qatlamini xarakterlovchi musiqiy mavqeyiga ega boidi. Jumladan, Motsartni “Figaroni uylanishi” nomli operasida bosh qahramon Figaro kekkaygan amaldor Almavivani “bumini ishqab qo‘yish” maqsadida menuet ritmdagi kavatinasini kuylaydi. XVIII asming boshida menuet Rossiya davlatida Pyouyushtirgan assambleyalarda ijro etilgan. Bu raqs turiga XVII-XVIII asming ko‘plab kompozitorlari murojaat qildi. Masalan: Jan- Batista Lyulli menuetni o‘z opera-balet spektakllariga; Bax va Gendel - cholg'u syuitalariga kiritadi. XVIII asrning ikkinchi yarmida bu janr sonata, simfoniya va kvartetlarga sonata-simfonik turkumining bir qismi sifatida kiritiladi. Tezkor, sho‘x, sakrashlar bilan ijro etilgan raqslar XVII-XVIII asrlarda ochiq havoda o‘tkazilgan turli tantanavor bayramlaming (dehqon, ustalar va boy boimagan shahar aholisi qatnashgan) asosiy qismini tashkil qilgan. 0 ‘sha davrda talpinuvchi jiga, burre, gavot juda mashhur boigan. Burre - Fransiya qishlogi Ovem o‘rmonchilarining qadimgi raqsi bolib, “yog‘ochlaming bir vog‘i” degan ma’noni anglatadi. Raqs tushganlar har bir uchinchi taktdan so‘ng, oyoqlari bilan qattiq to‘pillatib, keskin sakrab harakat qilishgan. XVII asrda katta o‘zgarishlar bilan bu raqs saroy va Lyullini opera-balet raqslari qatoridan o‘rin oldi. Lyulli davrida yana bir tez, sho‘x fransuzcha raqs - to‘rt xissali (takt oldi ikki xissali) boigan gavot ham keng tarqaldi. I.S. Baxning “gavoti” bunga misol boiishi mumkin. Gavotni o‘rta qismini myuzet tashkil etadi. Pastoral xarakteridagi myuzet raqsiga jo ‘rnavoz boigan ohang xalq cholg‘usi volinka (myuzet)ni eslatgani uchun, shu nomni ham oldi. Shu qatorda qadimgi provansal raqsi boimish rigodonni ham eslab o‘tish joiz. Hayotga intiluvchan, quvnoq xarakterda boigan rimdon fransuz kompozitorlari - 21 klavesinistlari, xususan, Ramo (jodida alohida e’tiborga ega boldi. Va nixoyat, jiga - qadimgi, tez ijro etiladigan, jo‘shqin harakatli, Iriolli punktir ritmga asoslangan raqsdir. Jiga quyidagi olchovlarda yoziladi 3\8, 6\8, 9\8, uni bunday nomlanishiga raqsga jo‘rlik qilgan «dimgi violo cholg‘u (torli, kamonli) sining o‘ziga xos ko‘rinishi Mihabchi boidi, xalq orasida viola hazilomuz jiga, ya’ni “tovuq oyog‘i” deb nom oigan edi. Jiga raqsi Angliyada juda sevimli boigan, shunisi maiumki, Shekspir davrida jiga bilan xalq teatr lomoshalari - farsga yakun solingan. XVII- XVIII asrlarda jiga saroy bnllaridagi raqslar toifasiga chiqadi, Iekin shunga qaramay, u Yevropa xalqlari va dengizchilar orasida hamon keng ijroda boigan. Raqslarning bunday rang-barangligi XVII-XVIII asr kompozitorlari yaratgan musiqalarida o‘z aksini topdi. Bosmadan chiqarilgan bir qator to‘plamlar kuylash yoki uy sharoitida musiqiy cholH'ularda (lyutnya, arfa, klavesin, skripka) ijro etiladigan raqs pyesalaridan tashkil topgan. Turli xarakterdagi kontrast raqslami taqqoslanishi qadimgi raqs syuitasi asosida yotadi. Qadimgi raqs syuitasi XVII asr italiyan Iyutnyachilari va fransuz klavesinistlari ijodida shakllandi. Syuita asosini to‘rtta raqs tashkil etgan: allemanda - o'rtacha-vazmin; kuranta - harakatchan; sarabanda - juda vazmin; jiga-juda tez. Gohida sarabanda va jiga oralarida boshqa raqslar ijro cliladi: burre, gavot va menuet, qadimgi polonez, oz-moz kechroq esa anglez (kontrodans) ham. Syuitalarni nafaqat yakkasoz, balki cholg‘uchilar orkestri uchun ham moijallab yozilgan. Syuita musiqasi endilikda raqs harakâtîari uchun jo'mavozlik vazifasini bajarmaydi. Paydo boigan raqs shakllari syuitada o‘zining amaliy mavqeyini yo‘qotib, yuqori badiiy ma’no bilan boyitildi. Keyinchalik syuita tarkibiga raqs shaklida boimagan musiqa ham kirib bordi. Buyuk nemis kompozitorlari Bax va Gendel ijodida qadimgi raqs - syuitaning eng yuksak namunalari yaratildi. Ularning syuitasidan oldin uvertyura, prelyudiya yoki variatsiyali ariya ijro etilgan. Italiyada skripkachilar maktabiga asos solgan ArkandjeMKarelli syuitani qadimgi sonata bilan yaqinlashtirdi. U sonataning b flqismini raqs xarakterida yozgan edi: sarabanda, menuet, jiga. Karelflasarlari - bu katta konsert pyesalaridir, ularda raqs o'zining xalqchilmaishiy raqs musiqasi bilan bo‘lgan aloqalarini butunlay uzadflKompozitor asarlarida qo'llagan raqsning nomini ham kiritmay, faqafltemp bilan belgilab o‘tadi: adajio (vazmin), andante (shoshmayjlvivace (juda tez harakatli). 22 1. Лобанова M. Западно-европейское музыкальное барокко.-M ., 1994. 2. История зарубежной музыки. Выпуск 1-6. - М., - СПб., 1986,2001. 3. Музыкальная энциклопедия. Выпуск 1-6, -М.: Музыка, 1974,2003. 4. Mirhaydarova Z. Jahon xalqlari musiqa san’atining rivojlanish jarayoni. - Т., 2008. 5. Trigulova A. Xorijiy musiqa adabiyoti (o‘quv qoMlanma). -T „ 2009. 5 23 1.2. Jahon konpozitorlarining o ` ziga xos maktablari . Iogann Sebastyan Bax . Iogann Sebastyan Bax - buyuk kompozitor va organchi , kantor va pedagog , tarix sahifalaridan go ‘ yo bronzadan quyilgan bahaybat va ulug ' vor timsol sifatida ko ‘ z oldimizda gavdalanadi . Kompozitor musiqasi va ijodi asrlar davomida insoniyat tomonidan turlicha qabul qilingan. Uning ijodiga bo‘lgan qiziqish bizning asrimizning ikkinchi yarmida ancha kuchaydi. Agar daholik - bu turli inson alomatlarining baxtli majmuasi deb hisoblansa, buning yorqin misoli o‘mida I.S. Baxning hayotinikeltirish joiz. Uning avlodi ikki yuz yillik davomida qadrdon Tyuriiv giyani saroy, cherkov va shahar musiqachilari, skripkachi va organ-» chilar, kompozitorlar bilan ta’minlab kelgan. Baxlarning zurriyodijmusiqa tarixida noyob bir fenomen. Nemis olimlari uni yaxshi o‘rga-1nib, tadqiq qilishgan. Baxning o‘zi ushbu “geniologik daraxtni” tuzibjchiqqan edi: Gans Bax (1580-1626) - skripkachi; Iogann Bax (1604-1673) - organchi, dirijyor; Genix Bax (1615-1692) - organchi, kompozitor; Iogann Mixael Bax (1648-1694) - organchi, kompozitor, cholg‘u ustasi; XristofBax (1613-1661)- saroy musiqachisi; Iogann Kristof Bax (1645-1693) - skripkachi, organchi; Iogann Amvrosiy Bax (1645-1695) - skripkachi, altchi; Iogann Sebastyan Bax ( 1685-1750); Vilgelm Frideman Bax (1710-1782) - kompozitor, organchi; Filipp Emmanuel Bax (1714-1788) - kompozitor, klavisinchi, musiqa pedagogi, musiqiy direktor; Iogann Kristof Fridrix Bax (1732-1795) - kompozitor, klavisinchi, kapelmeyster; Iogann Kristian Bax (1735-1782) - kompozitor, pianist, organchi, musiqa pedagogi. O‘z vaqtida L.V. Betxoven: “Uning ismi buloq (Bax - nemis tilida buloq degani) emas, aslan dengiz!” - deb ta’riflagan edi. Yozuvchi, shoir, alloma, Baxning zamondoshi va Jahon olamining buyuk shaxslaridan biri sanalmish Iogann Volfgan Gyote, Baxning asarlarini tinglab, o‘z do‘stiga 24 yozishmalarida quyidagi satrlarni yozib qoldiradi: “Dunyo yaralishidan avval Xudo yuragida qanday hislar paydo bolgani kabi menda ham tinglaganimda go‘yo abadiy garmoniya o‘z-o‘zi bilan muloqot qilgandek tuyuldi. Mening hayajonlangan qalbim titroqlanib unda sezish organlari yo‘qdek, ya‘ni ko‘z, quloqqa muhtojlik yo'qligini sezdim”. Yana bir nemis kompozitori Rixard Vagner “Nemis degani nima?” nomli maqolasida quyidagilami yozgan: “Nemislami o‘ziga xos betakrorligi, kuchi va ahamiyatini ko‘r!sh uchun ularga xos yagona tavsifni berishda Ï.S. Baxkabi sirli hodisani va uning g‘aroyib musiqasini keltirish joiz. U zulmat davrida, nemis avlodi deyarli qirilib ketgan bir vaqtda nemislar hayoti va qalbining tarixini o‘zida mujassam etdi. Fransuz bema’ni parikdagi bu boshga bir e’tibor bering, kambag‘al kantor sifatida u Tyuringiyaning hozirda unutilib ketgan mayda shaharlarida tirikchilik qilish maqsadida sarson boiib, nochor lavozimlarda barchaga notanish boiib qolgan. Asarlarini unutilib ketishdan tiklash uchun ham bir asr kerak boidi; musiqada ham u o‘z davrining aksiga aylangan - quruq, o‘ta jiddiy va me’yorli badiiy shakl bilan to‘qnashdi, go‘yo notaga parik va soch turmagi o‘ralgan kabi. Biroq endi ko‘ring, ushbu elementlardan qanday go‘zal va ajib dunyo yaratdi buyuk Bax! Men hozirda faqat uning asarlariga murojaat qilaman, negaki, ulaming boyligi, bahaybatligi va katta ahamiyatini hech qanday ta’riflar bilan ifodalab boimaydi”. (Yuqorida qayd etilgan shoirona kechinmalar venger musiqachisi Yanosh Hammershlag tomonidan to‘plangan). Taqdir I.S.Baxni siylamagan, shu bois, kompozitor og‘ir hayoti davomida qiyinchiliklarga bardosh berib, o‘zining xarakteri, axloqiy tamoyiliarini mustahkamlab, qat’iy hayotiy va ijodiy qarashlarga ega boidi. Ba’zan tadqiqotchilar uni buyuk shaxs sifatida gavdalab, dunyo tashvishlaridan yuqori turgan ulug‘ bir timsol sifatida qayd etadilar. Biroq uning hayoti oddiy dunyoviy muammolar bilan to‘la bo'lgan. O‘zining yozishma xatlarida u ishbilarmon, tejamkor, o‘z katta oilasi uchun qayg'urgan asl nemis byurgeri sifatida namoyon boMadi. Musiqachi shunday muhitda o‘sib-ulg‘aydiki, unda m usiqa- ]mehnat, kasb-hunaming ajralmas bo‘lagi deb qabul qilingan. O‘z kasbiga bunday qarashlar byurgerlik an‘anasidagi sulolaviylik tizimining asosini tashkil etgan. Baxning sinchkov aql-farosati faoliyatining turli jabhalarida ko'zga tashlanadi: zamonaviy cholg‘ular tuzilishini juda yaxshi bilishida, ulami nafaqat sozlash va tuzatish, balki tubdan yangilarini yaratishda; aniq joy va sharoit, cholg'ular va ulami tarkibi, aniq belgilangan ijrochi va tinglovchilarga mo'ljallangan asarlarni yaratishda ko‘rinadi. 0 ‘zining ijodida kompozitor, eng avvalo, cherkov va saroy xizmatkori oldiga qo‘yilgan talablardan kelib chiqqan vazifalarga va berilgan imkoniyatiarga tayanjb faoliyat olib borgan. Ba’zan 25 kompozitor aniq buyurtma asosida, u xizmat qilgan byurger xohish-istagiga qarab ijod qilishga majbur bo‘lgan. XVIII asrga qadar bunday hol tabiiy va keng tarqalgan hodisa sifatida qabul qilingan. Olmoniyada, ayniqsa, konsert va teatr tomoshalarda mustaqil chiqishlar kompozitorlar uchun qiyin kechgan mazkur davrda san’atkorning taqdiri ularni ish bilan ta’minlagan cherkov va saroyga bogiiq bo‘lib qolgan. Qat’iy va og'ir ijtimoiy shart-sharoitda I.S. Bax san’atda o‘zining shunday yorqin tarzda namoyon qilishi kishini hayratda qoldiradi. Balki tashqi omillar, xususan, kompozitor ijod qilgan janrlar ma’lum ma’noda uning ichki ruhiy kechinmalari, turfa badiiy intilish va ijodiy imkoniyatiarga hamohang bo‘lganligida ham ko‘rinadi. Musiqani yaratish uchun kompozitor paydo bo‘lgan har bir bo‘sh vaqtidan unumli foydalanib, qalb izmiga bo‘ysungan holda, o‘z farzandlari va shogirdlari uchun asarlar yaratgan. Bu narsa hech qachon jamoaviy, ya’ni uning asosiy xizmat ishlariga qarama-qarshi chiqmagan, negaki, kompozitor xizmat burchini yuqori qo‘yib, féodal va cherkov tartib-intizomiga qat’iy itoat qilgan. Shunga qaramay, u amalda mavjud qoida va holatlarga tayanib, musiqachi va byurger huquqlarini himoya qilgan. U nafaqat sha’ni va g‘ururini, balki butun umrini baxshida etib kelgan kasbini himoya qilgan. Xushmuomala vamuloqotli, o‘z yaqinlari va kasbdoshlari, o'quvchi shogirdlariga g‘amxo‘r boigan I.S. Bax mehnat jarayoniga, o‘z kasbiga layoqatsiz va hurmatsiz insonlami keskin tanqid qilgan. I.S. Bax o‘z davrining yirik namoyandasi sifatida yoshligidandinga chuqur itoat qiluvchilar doirasida, protestant cherkov an’analari asosida o‘sib-ulg‘aydi. lining shaxsiy kutubxonasida nemis va lotin tilida yozilgan Martin Lyuteming to‘liq asarlar to‘plami mavjud bo‘lgan va kompozitor aynan Bibliya o‘gitlariga tayanib ijodiy izlanishlar olib borgan. Shu bois, asarlarining sarlavhalarini kompozitor “Jesu Juwa” (“Iso, madad ber!”) bilan boshlab, yakunida “Soli Dei Gloria” (“Parvardigorga hamdu sanolar!») iborasi bilan yakunlagan. Shu singari abbreviatura ko‘plab cherkov va dunyoviy asarlarida ham uchraydi. Ko‘p insonlar I.S. Baxning musiqasini o‘ta jiddiy deb qabul qiladi, aslida esa unday emas. Faylasuf kompozitor, shu bilan birga, quvnoq hazil-mutoiba tarafdori edi. Qayg‘u-dard va fojiaga to‘la sahifalar uning asarlarida hazil-quvonch, o‘ta jo'shqin hayrat lavhalariga alishadi. Bax asarlari hissiyot va kayfiyatlarning diapazoni kengligi, yorqin va rang-barang bo‘yoqlari bilan ajralib turadi. I.S. Bax ijodini qabul qilishga to'sqinlik qilgan ya’na bir qarash,uning o‘ta hisob-kitobli shaxs sifatida ta’riflanishida ko‘rinadi. Darhaqiqat, ushbu ijodkor musiqasining chuqur o‘yga toldiruvchi, shu bilan birga, ratsional fikrlash tizimi, XVII-XVIII asr 26 nemis faylasuflari: Leybnits, Tomaziy va Volfning ta’sirini o‘zida o‘tkazgani shubhasiz. Lekin shu bilan birga, kompozitor asarlarida aql - kuchli emotsional shiddat, umumiylik - aniqlik bilan, dono mantiq - erkin, erk fantaziya bilan mujassam payvand etilganini ko‘ramiz. Polifoniya san’atining ko‘p asrlik rivojlanish yoiini xulosalab ko‘rilsa, I.S. Bax bu sohada erishib boim as texnik mahorat darajasigacha ko‘tarilgan. “Asl ijodkor paydo bo‘lganda, u, erishib bo‘lgan barcha narsalardan o‘ziga kerakligini olib, kerak boimaganidan voz kechgan holda, tubdan yangi asar yaratadi”, - deb yozgan edi Amerika yozuvchisi Ernest Ximenguey. Nega uning bu so‘zlarini esladik? Chunki aynan bu fikr I.S. Baxning Yevropa musiqa madaniyati tarixida tutgan o‘mi va ahamiyatini toiaqonli ko'rsatib berishi aniq. 200 yil muqaddam I.S. Bax haqida birinchi jildni yaratgan muallif Iogann Nikolaus Forkel shunday ta’rif bergan edi: “Uning iste’dodi mash’ali ta’sirida boshqa, yanada kuchli intilish chirog‘i yonib, uni har bir jabhada, ya’ni o‘z kuchi yetmagan musiqiy san’at namunalarida ijodiy panoh izlashga chorlardi. Dastlab bu qudratni u Vivaldining skripka uchun konsertlarida, so‘ng o‘z vaqtining eng buyuk organ va klavir musiqa ustalaridan izladi. U davrning mohir darg‘alari fuga san’atining bilimdonlari boigan. Kontrapunkt san’ati boiajak ijodkoming ijodiy tafakkurini charxlovchi katta kuch sanalgan. Shu bois, kontrapunkt imkoniyatlarini rivojlantirish, sir- asrorlarini o‘rganish borasida, bora-bora I.S. Bax yaratgan asarlarida kamchiliklami tezkor yengishga va uning natijasida kompozitorlik mahoratini takomillashtirishga zamin yaratildi”. I.S. Bax asarlarida musiqiy matnning yoritilishi polifoniyaga xos boigan fakturaning turli ovozlari orqali bayon etiladi. Gorizontal chizgilaming birligi va omixtaligida maium vertikal ohangdoshliklarakkordlar va ulaming ketma-ketligi, ya’ni garmoniya sodir boiib, o‘sha davr tinglovchilarini yangi jarangdorliklar bilan hayratga solgan. Baxning asarlari yangi topilma va izlanishlarga boy boiib, musiqa san’ati rivojlanishining yangi yoilarini ochib, kelajak sari qaratilgan. I.S. Baxning ijodi o‘zining musiqiy tili va timsoliy doirasi zaminida chuqur, milliy boiib, Olmoniyaning xalq qo‘shiqlari va nemis Protestant xorali kabi asl nemis janrlari bilan bogiiq boigan. Shu bilan birga, G'arb mualliflari ijodini yaqindan tanishi va o‘rganishi, Bax uchun katta tajriba maktabiga aylanib, uning asarlarida o‘z aksini topgan. Baxning hayoti davomida uning yonida hamisha kompozitorning sevimli musiqiy asbobi - organ hamroh boigan. Yoshlik chogiaridan bu cholg‘uga boigan mehr-muhabbat, uni shu cholg'uda mahorat bilan ijro etgan san’atkorlarni diqqat 27 bilan kuzatishida, o‘z vaqtida yarim Olmoniyani piyoda kezib, mashhur organchi, kompozitor Ditrix Bekstexudega shogirdlikka tushish niyatida, misol tariqasida, umrida bir bora unga berilgan ta’til vaqtida ishga kech qolgani maium. Shaharma- shahar kezib, o‘z xizmat 62 joylarini almashtirgan (cherkov, saroy musiqachisi) I.S. Bax hech qachon organdan ayrilmagan, bu cholg‘u uchun asarlar yaratib, o‘zining va o‘zgalarning asarlarini mohirona ijrosi bilan insonlami hayratda qoldirgan. Ma’lumki, organ cholg‘usi va organ san’ati Olmoniyada nihoyatda mashhur bo‘lgan protestantlik cherkov marosimini soddalashtirib, uni jiddiy va kamtarona qilib qo‘ydi. Ushbu marosimlarda musiqaning ahamiyati o‘sib bordi. So‘ngra, konsert va teatr hayotini dadil rivojlanishi oqibatida, cherkov - musiqa san’ati markaziga, cherkov organchisi esa - muhim, kichik shaharlarda - uning yagona vakiliga aylandi, desak mu bo lag‘a boimaydi. I.S. Baxning organ bisoti rang-barangligiga qaramay, unda bir necha janrlar alohida ajralib turadi. Biz ularning ikkitasi - xoral prelyudiyalar va ikki qismli fugali polifonik qismlarida to‘xtab o‘tishni lozim topdik. Organ xoral prelyudiyalar protestant 5 xorallar asosida yaratilgan. Olmoniyadagi islohot protestant xoral janrini sahnaga ko‘tardi. Xoral (xorli kuylash) - cherkov xizmatlariga kiritilgan rasmiy an’anaviy va qoidalashtirilgan kuylash yoilarining umumiy nomidir. Katolik cherkovida bir ovozda, lotin tilida ijro etiluvchi xoralga qarama-qarshi protestant xorali taqqoslangan. Nemis yerlarida Genrix Geyni ta’rifida “Islohot marselyezasi” deb atalgan bu xoralning birinchi namunasi sifatida Dehqonlar urushi (I524-1526)da ilk bor yangragan “Xudo - bizning tayanchimiz!” asari hisoblanadi. Taxmin qilimshicha, bu asar Olmoniyada islohotni rivoji va targ‘ibotiga katta ulushini qo‘shgan, islohot otaxoni Martin Lyuter qalamiga mansubdir. Bu yo‘nalish tarixda Lyuteranlik nomi bilan mashhur boigan. Lyuter musiqaga katta e’tibor berib, ko‘plab diniy aytimlarning matn muallifi sifatida ham tanilgan. Lyuter va uning safdoshlari (eng avvalo - Tomas Myunser) oddiy nemis xalqi cherkov xizmatini tushunishi uchun uni nemis tilida olib borilishini talab qilib, bu maqsadga erishdilar. Tabiiyki, cherkov xizmatiga kelgan oddiy xalq, shahar aholisi ham xorallarni ona tilida, xalq ichida mashhur boigan kuy va qo'shiqlarga solib ijro etishadi. Mashhur kuy-ohanglar yangi matn va ijro etish sharoitida o‘zgarib, yangicha tusda, to‘rt ovozli tizimda yangraydi. O‘z navbatida, to‘rt ovozli tizim, akkorlarga intilgan, o‘rta ovozlari harakatchan, ovozlarning bir 5 Protestantizm — xristianlikda, xususan, katolik cherkovidan ajralib chiqqan yo‘nalish. Eng aw alo bu yo‘na!ish Olmoniya bilan bog'liq bo‘lib, XVI asrda katolik cherkoviga qarshi Islohot markaziga aylandi. Protestantlik, shuningdek, nafaqat diniy oppozitsiya, balki antifeodal kurash bo‘lib, o‘zini safiga dehqonlar, shahar kambag'allarini kiritgan. 28 tekisli harakati bilan gavdalanadi. Xoralni ilk palladagi ijro etish an’analariga ko‘ra, kuy tenor ovoziga, kechroq esa soprano ovoziga yuklanadi. O ‘z navbatida, bu holat xoralni oson qabul va idrok etish, organ jo ‘rligida yengil ijro etishga zamin yaratib berdi. Nemis kompozitorlari va ijrochilari protestant xoraliga murojaat qilib, ularni qayta ishlash borasida turfa ko‘rinishlarni yaratdilar. Tabiiyki, I.S. Bax bunday bebaho nemis yodgorligiga befarq qolmadi va avvalgi kompozitorlar erishgan yutuqlari zamirida, o‘zining yorqin talqinida ularni namoyon qildi. U o‘zining organ xoral prelyudiyalarida xoralning asosiy kuy yo‘ii va uning kuychanligini saqlab qolishga intilgan. Natijada aynan ushbu janr kompozitor bisotining vokal va organ musiqasi o‘rtasida boglovchi rishtaga aylandi. Baxning organ prelyudiyalarining emotsíonal rangbo‘yoqlari aw al uning asosida olingan shoirona matnlar mavzusidan kelib chiqadi: bu tantanalik va g‘amgin lirika, quvonchli parvoz va diniy sajdagohlik. Ammo asarlarning timsoliy doirasi qanday boiishidan qa’ti nazar, ular o‘zining soddaligi va tabiiyligi, shu bilan birga, chuqur ahamiyatli va oliyjanobligi bilan ajralib turadi; ixcham shakl va kamer jarangdorlik - tembr turfaligi, koloritning rangbarangligi va nafisligi, kuy ovozining hukm surishi, uning yaxlitligi, go‘zalligi, kuychanligi, ifodaviy hamnafas ovozlar, turli registrlarning tasodifíy va ifodaviy birikmalari, bularning barí janrning eng namunaviy misoli - Í.S. Baxning Fa-minorprelyudiyasi uchun xosdir. Fa-minor xoral prelyudiya. Xoralning yumshoq va g‘amgin kuy negizi “Senga murojaat qilaman - Xudo” yuqori ovozda tarannum etiladi. U boshqa ovozlardan ustun turib, yuqori olijanoblik va go‘zallik timsoli boMmish asarning asosiy timsoliy doirasini ochib beradi. Kuyning diapazoni o‘rta registrda berilgani va uning kengligi ovoz diapazoniga mos kelishi maium ma'noda inson kuylashini eslatadi. Bas ovozining asta, bir tekisdagi qadam bosish harakati jiddiy va qat’iy kayfíyat yaratishda xizmat qiladi. Biroq, orada o‘rta ovozlarning o‘n oltitalik cho‘zimlikdagi kuy harakati nihoyatda ifodaviy va kuychan boiib, prelyudiya musiqasiga yumshoq iliqlik baxsh etadi. Asarning avj pallasi o‘z ichida keskin taranglikni mujassam etib, asarning yakuniy qismiga keladi. Bu taranglik Baxning ko‘plab asarlarida o‘rin oigan ovozlar o ‘rtasidagi bir vaqtli kontrast orqali yuzaga keladi. Biroq aynan kulminatsiya, ya’ni avj pallasida lyabémol major tonallik yangrashi yorqin bo‘yoq sifatida ko‘zga tashlanadi. Ammo yakuniy taktlarda fa-minor tonalligiga qaytib, asosiy g‘amgin kayfiyat tasdiqlanib qoladi. Baxning organ musiqasidagi yana bir polifonik janr, bevosita turkum ikki qismlik bilan bog'liq. Ko‘pincha bu erkin, badihago'ylikka asoslangan prelyudiya 29 yoki fantaziya, ba’zan tokatta va unga qarama-qarshi aniq va jiddiy, o‘z qat’iy yozilish qonun-qoidalariga amal qilingan fuga qismni tashkil qiladi. Bu qismlar temp tezligi, shakli, faktura, xarakteri, rivojlanish tamoillari bilan farq qilib, alohida kelsa-da, biroq bir-biri bilan uzviy bog'liq. Birinchi bo‘limlaming ahamiyati nafaqat kirish vazifasini o‘tash, balki butun asarning asosiy g‘oyasini rivojlanishi urug‘ini soluvchi poydevorga aylanish demakdir. Keyinchalik, kirish qismlarda fuga bilan chuqur bog‘liqlik rishtalari mavjudligi aniqlanadi. Yoshlik chog‘larida I.S. Bax ijodining yorqin ilhomi bo‘lmish re-minor tokatta va fugani yaratgan edi. Uni tinglaganlar yuqoridan pastga kezib tushayotgan ohanglar va ulaming tantanali akkordlarga qo'shilib tushishini unutmaydi. Taxmin qilinishicha, bu musiqa Baxning badiha san’atidan bir misol bo‘lib, keyinchalik kompozitor uni takomillashtirib, yuqori darajaga ko‘tara olgan. Ma’lumki, “tokatta” so‘zi ko‘p ma’noga ega. Biroq dastlabki ko‘rinishda tokatta italyan “toccare” (organ yoki klavesin klavishalarga barmoqlami tekkizish degan ma’noni anglatadi) so‘zidan kelib chiqib, klavishali cholg‘ular uchun mo‘ljallangan fantaziyalar bilan qiyoslangan. Bu borada, nemis organ tokattasining asoschisi Ditrix Bekstexuderimg mohir ijrosidan ta’sirlanib hayratlangan I.S. Bax uning “Organda chalish - bu matnsiz va teatr sahnasiz dramatik harakatdir” degan so'zlarini yodda tutgan. D. Bekstexudeni tinglab, Bax yanada erkinroq bastalashni boshladi, natijada zamondoshlaridan nafaqat asarlarining chuqurligi va ifodaviy kuchida, balki shakl tizimining sokinligi bilan oldinga ildamladi. Xususan, o‘zining ilk asarlari boimish mazkur tokatta va fugada, u, fuganing shakl-shamoyilini aniq belgilab, uni tokattadan aniq chegaralar bilan ajratdi. Shu bilan birga, ulami dramaturgik nuqtayi nazardan, ko‘rinmas, biroq chuqur tahlil orqali yuzaga chiqarish mumkin boigan, ichida pinhon sirlangan rishtalar bilan bogiadi. Badihalikning kuchli yoyilishi - tokattada boiib, fuga qismiga dabdabali kirish ato qilingan. Kompozitor organ uchun, shuningdek, kansona va richekarlar, tokkata va fantaziya, prelyudiya, kaprichchio, chakona, passakalya, xoral prelyudiyalar va boshqa asarlarni yozgan. Ko‘plab Yevropa mamlakatlarida organ musiqasining iste’dodli kompozitor va cholg‘uchilari dunyoga keldi. Boshqalardan ko‘ra italyan musiqachi - Djirolamo Freskobaldi, niderlandlik - Yan Piterszon Svelink va nemis sozandalari - Samuel Sheydt, Iogann Yakob Froberger, Iogann Paxelbel va ayniqsa, butun Olmoniyani o'zining mahoratli ijrosi bilan hayratga solgan Ditrix Bekstexude ajralib turardi. Ba’zan niderland, italyan, fransuz, nemis cherkovlari haqiqiy konsert zal va sahnalariga aylanib, san’atkorlaming mohirona ijrolari tomoshabinlarni lol qoldirgan. O‘sha paytlarda organchilar klavikkord va klavisin cholg‘usini mohir sozandalari ham boigan. Bora-bora klavir musiqa organ va lyutnya (ud) 30 musiqasidan yiroqlashib, ajralib boradi. Klavir uchun asarlar repertuarining salmoqli qismini raqslar va “syuita ” (fransuz tilidan-qator, ketma-ketlik) nomi bilan e’tirof etilgan raqs turkumlari egallagan. Syuita tarkibiga vazmin nemis allemanda, harakatchan fransuz kuranta, sekin ispan sarabandasi va tezkor ingliz jiga raqslari kirgan. Ba’zan mazkur asosiy raqslarga qo‘shimcha raqslar o‘rnida ariya va rondo kiritilishi mumkin boigan. Prelyudiya yoki uvertyura butun raqs turkumini an’anaga ko‘ra ochib bergan. Syuita bilan bir qatorda boshqa turkumlar ham paydo boidi. Shulardan biri - sonata va konsert janrlari. Sonata shaklining asosiy turi mazkur davrda cherkov sonatasi hisoblangan. Mazkur janr asosan cherkovlarda, diniy bayramlarda ijro etilish uchun mo`ljallangan. Cherkov sonatasi bilan bir qatorda dunyoviy sonata turlari ham mavjud boigan. Shu asosda Italiya va Olmoniyada klavisinsonatalari dunyoga keldi. Ushbu davrda nemis kompozitori logann Kunau qalamiga mansub “Bir necha Bibliya hikoyalaming musiqiy tavsifi” (1770) yaratildi.O‘sha davrda “kamer musiqa” deb cherkovdan tashqari, ya’ni xonaki sharoitda ijro etiluvchi musiqa nazarda tutilgan. Asta-sekin mazkur atama bilan har bir alohida cholg‘u uchun yozilgan mustaqil partiyalar, ya’ni ansamblli asarlar tushuniladi. Eslatib o'tish joizki, I.S. Baxdan avval Djirolamo Freskobaldi, Fransua Küpperen va Domeniko Skarlattilar klavir uchun bir qator ajoyib asarlar yaratganlar. Bax esa klavir musiqasining ifodaviy palitrasini, uning uslubiy chegaralarini kengaytirgan holda, turli mamlakatlarning organ, orkestr va vokal adabiyotida jamlangan vosita va usullarni o‘zida mujassam etdi. Baxning g‘oyalari uning davridan ancha olg‘a qadam tashlab, o‘sha davr cholg‘ulari imkoniyatidan o‘z ifodasini topa olmagan. Klavesin ovozining jarangi kalta, qo‘ng‘iroq kabi yorqin, lekin tez so‘nuvchi boigan. Klavikord cholg‘usi esa kuchsiz, past tembr bilan ajralib turgan. 1709-yili italyan ustasi B. Kristofori tomonidan yaratilgan fortepiano uning bizgacha yetib kelgan mukammal ko‘rinishiga yetishish uchun hali katta vaqt kerak bo‘lgan. Kompozitor o‘z oldiga klavesinning “urma” xususiyatidan qochib, unda kuychan, sokin chalish imkoniyatlarini chiqarishga intilgan. Bunday yondashish kompozitomi klavir asarlarida lirik obrazlami ifodasi bilan bogiiq boigan deb taxmin qilish mumkin. Bu esa yangi ijrochilik usullari, texnik mahorat yoilarini izlash, applikatura tamoyillarini takomillashtirishga kompozitomi undadi. Bax “legato” shtrixini sifatli chiqarishga harakat qilgan, buning asosida pedagogik repertuar ham kengayib borgan. Maiumki, “kichik prelyudiya va fugalar”, “invensiyalar”, hatto taniqli “Fransuz syuitalar” va “Yaxshi temperatsiya qilingan klavir” ham instruktiv asarlar sifatida yaratilgan. Shu bilan birga, Bax 31 klavimi nafaqat xonaki cholg‘u, balki keng jamoatchilik e’tibori uchun havola etiladigan cholg‘u ekanini isbotlab, klavir uchun fantaziya va fuga, tokatta va konsert kabi janrlami yaratdi. Ular orasida “Italyan konserti” mashhurdir II.Xorijiy mamalakatlarda musiqiy tarbiya tizimi. Xorijiy mamlakatlarda yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi. Davlat maktablari bilan birga shaxsiy kollejlar va oliy ta'lim dargoxlari mavjud bo’lib turlicha darajada estetik tarbiyani amalga oshirishda o’quvchiga keng ijodiy erkinlik berilgan. O’qituvchi o’zining sharoiti imkoniyatlari vao’quvchilarning bilim darajasiga qarab dasturga o’zlashtirishlar kiritishi mumkin va tarbiya jarayonida o’quvchiarda san'at orqali xayotni va unga shaxsiy munosabat bildirish ijodiy munosabatda bo’lish malakalarini rivojlantiradi. Musiqalarda yuksak rivojlangan texnik vositalaridan keng foydalaniladi. O’quvchiar elektron organlarda chalib kuylaydilar, turli faoliyatlardan (aytishuv xarakatlar, bir-biriga jo’rnavozlik qilishlarni) bajaradilar. Bunda asosan o’quvchilarda ijodiy qobiliyatini ro’yobga chiqarishdan iborat. Jumladan AQSh da yagona davlat dasturi yo’q. Musiqa ta'limi "estetika" sifatida qo’yiladi. Unda musiqa tasviriy san’at va mexnat mazmunan bir –biri bilan bog’langan. Davlat maktablari bilan birga diniy hamda shaxsiy dunyoviy maktablar ham mavjud. Shuning uchun xar bir maktabda, davlat maktablarida shaxsiy va diniy maktablarda o’quv xarakatlari ham bir xil emas, urta xisobga I-VII sinflarda xaftasiga 4-2 soatdan dars o’tiladi. Darsdan tashqari xar bir o’quvchi musiqa to’garaklar (xor, orkestr, raqs) a'zolari bilan bir maktabda simfonik orkestr mavjud. Yaponiyada ham yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi. Yaponiyada musiqa tarbiyasining o’ziga xos sistemasi vujudga kelgan. Ularda bolalar bog’chasidan oliy ta'limgacha estetik tarbiya amalga oshiriladi. Estetik tarbiya intengrasiya qilingan fan bo’lib unga musiqa, tasviriy san'at va mexnat uzviy birlashgan. U bir necha bosqichda amalga oshiriladi. a) 1-5 yoshgacha bolalar bog’chasida b) 6-14 yoshgacha to’liqsiz o’rta maktab v) 15-18 yosh o’rta maktabi g) 18-23 yosh oliy ta'lim maktabi Bolalar bog’chasida «Sudzuki» tizimi mashxurdir. Uning tizimida ona tilini o’qitilishi, musiqa tinglab idrok etishi bilan amalga oshiriladi. Bolalar cholg’u asboblarda kuy chalishlar ham rol o’ynaydi. Mashg’ulotlar jarayonida bolalarning onasi ham ishtirok etadi. Mashg’ulot mazmuni va maqsadidan ogox bo’ladi va 32 oilada o’z ovozi bilan shug’ullanadi. Sudzukining tadbirlarida onalar musiqa ma'lumotiga ega bo’lishi shart emas.Oilada gramzapisi, televideniya, konsertlarda tinglangan asarlarni muxokama etadilar. Bunda bog’cha va oilaning hamkorligi ham rol o’ynaydi. Natijada 5-6 yoshli bolalar Betxoven sonatalarini chalishga erishadilar. Yuqori sinflarga ko’chgan sari "estetik tarbiya ham bir predmet singari murakkablashib boradi. Sinflarda rassomchilik, xaykaltaroshlik, xalq amaliy san'ati va musiqa san'ati tanqidchilari yetishadi. O’qituvchi kadrlar tayyorlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Respublika oliy pedagogika va san'at oliygoxlarida tayyorlanadi. O’qituvchilar shuningdek ona Vatanida olgan bilimlarga qaramay, rivojlangan Yevropa mamlakatlariga o’qishga borib o’z bilim va malakallarini oshiradilar. Mustaqil Respublikamizda amalga oshirilayotgani jamiyatimizni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va madaniy jixatdan jahonning eng rivojlangan mamlakatlari qatoridan o’rin olishida o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. O’zbekistonning "Ta'lim to’g’risida"gi qonunga ko’ra 9 yillik umumiy o’rta ta'lim joriy etildi. Ta'limni mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda musiqa- bo’yicha konsepsiyasi ishlab chiqildi. 1992 yil 25 noyabrda ''Ma'rifat" ro’znomasida musiqa ta'lim-tarbiyasining konsepsiyasi loyixasida musiqa ta'limning milliy va ilmiy asoslari, mazmuni, tuzulishi. Tabaqalanishi, musiqa o’qituvchisiga bo’lgan zamonaviy talablar va uning ilmiy uslubiy ta'minoti bayon etildi. Bugungi o’zligimizni anglash o’z taqdirimiz va farzandlarimiz istiqbolini yaratish imkoniyatiga ega bo’lgan, mustaqil O’zbekistonda milliy madaniyatimizni o’ziga xosligini tiklash maktablarida yoshlarni badiiy tarbiyalash va kamol hamda xozirgi kunimizni to’laroq idrok etish uchun esa tariximizni yaxshi bilmoqlik xisoblanadi. Chunki,xar biri tarixiy bog’lanish orqali amalga oshiriladi. Barcha fanlar qatori musiqiy ta'limda ham davlat ta'lim standartlarini joriy etilishi milliy musiqiy meroslardan to’lakonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq, kuy qo’shiklarida xonanda va sozandalarning ijodiy faoliyatlari, maqom, shashmakom, dostonlar va bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatida o’z aksini topdi. Musiqa san'atining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda ularning barkamol bo’lib yetishishlarida o’ziga xos takrorlanmas manba bo’lib xizmat bo’ladi. Musiqa ta'limidan, davlat ta'lim standartlari asosida ta'lim mazmuni o’quvchiarning musiqiy bilim va tajribalari bilan birga ularda kuzatuvchanlik, xotirani taqqoslash, obrazli tasavvur qilish, ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, badiiy va musiqiy did kabi xislatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi. 33 Demak, yosh avlodni yetuk qilib tarbiyalashda musiqiy madaniyat darslarini ahamiyati ega. Musiqiy madaniyat darslari o’quvchilarni axloqiy-estetik tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Ulardagi go’zalikka bo’lgan xis-tuyg’ularini o’stiradi, musiqa san'atiga mexrmuxabbat qiziqish uyg’otadi, ona Vatanni sevishga, bir-birini, kattalarni xurmat qilish, mehnatni tabiatni sevishga, qadrlashga o’rgatadi, xayotda o’z o’rnini topa olishga madad beradi. Bunda o’quvchilar bir san'atini butun nafosati bilan o’rganishlari, musiqani idrok etish, yakka va jamoa bo’lib qo’shiq kuylash va raqsga tushish ijodkorlik malakalarini shakllantirish musiqa tarbiyasining maqsadi xisoblanadi, Shuningdek, o’quvchilar iqtidorini rivojlantirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratib berish va ularning badiiy ehtiyojlarini qondirish musiqa ta'lim tarbiyasining vazifasini tashkil etadi. Xozirgi musiqiy ta'lim shuni ko’rsatadiki, milliy musiqa merosimizni musiqa darslarini va sinfdan tashqari musiqa tarbiya ahamiyati katta. Musiqa darslarini xayotga joriy etish maqsadida umumiy o’rta ta'lim maktablari standarti asosida yangi dastur asosiy moxiyati avvalo darsningmavzulari har bir chorak belgilangan bosh mavzulardan olib chiqadi. Darsni qiziqarli bo’lishi uchun musiqa qo’llaniladi, barcha musiqa faoliyatlari (xor bo’lib savodi musiqa tinglash) dars mavzusining ajralmas qismi va mantiqan uzviy bog’lanib o’tiladi. Dars - ta'lim tarbiyani amalga oshirishni eng qulay va samarali shaklidir. Jamiyatimizning turli jabxalarida siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy ma'rifiy o’zgarishlar barcha fanlar qatori musiqa darslarining mazmuni va metodikasiga ham yangi zamonaviy talablar qo’yiladi: 1. Darsda ta'limiy-didaktik, tarbiyaviy rivojlantiruvchi maqsadlarni bilish va ularni amalga oshirish. 2. Darsda ta'limning faol usul va uslublardan foydalanish. 3. Dars jarayonida xalq pedogogikasi an'analarini, jahon pedagogikasi psixologiyasi, san'atimiz buyuk ajdodlarimiz o’gitlari, rivoyatlarimiz, xikmat to’la xadislarimizdan unumli foydalanib, olib borish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumki keyingi yillarda tajribali metodistlar, olimlar va amaliyotchi o’quvchilarning o’quv jarayonini taxlil qilish soxasida o’tkazilgan tadqiqotlar dars samaradorligini oshirish pedagogik va didaktik shart-sharoitlariga bog’lik ekanligi ko’rsatmokda. Eng muxim shartsharoitlar quyidagilardan iborat: Darsliklar, qo’llanmalar, dastur tavsiyanomalar, didaktik ko’rgazmali qurollar va texnik vositalardan foydalanish, sinfda ijobiy psixologik muxit bo’lish, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro yaxshi munosabatda bo’lish bu pedagogik 34 shart-sharoitlarga amal qilib darsning maqsadi mavzusi, to’g’ri tashkil qilinsa dars, sifatli samarali bo’lishi mumkin. 2.1. Yaponiyada musiqa o`qitishning maqsad va shakli. Yaponiya go`zallikni ulug`lovchi mamalakat, shuning uchun bolalarda estetik didni shakillantirish va rivojlantirishga bo`lgan intilish maktab o`quv rejasidagi “musiqa” o`quv fanida o`z ifodasini topgan. Birinchi sinfda o`quvchilar musiqa bilan havftasida uch marta, ikkinchidan to sakkizinchi sinifgacha ikki marta, to`qqizinchi sinifda esa haftasida bir marta shug`ullanishadi. Mashg`ulotlarni olib boradigan pedagog o`rta ma`lumotli , aksariyati esa oliy ma`lumotga ega. Yaponiyalik muallimlar 1-sinf bolalarining musiqa tarbiyasiga alohida e`tibor qaratishadi, chunku aynana shu yoshda bolalarda o`quv faniga intilish va jiddiy munosabat tarbiyalanadi. Birinchi sinf o`quvchilari ko`nikma-malakalarining butun bir majmuasini ,ya`ni tovushni to`g`ri chiqara olish, nafastni rostlash, dirijorning oddiy harakatlarini tushunish, qo`shiqni o`rganish va uni ijro etish, usulni his etish kabilarni bilishlari lozim. Bolalarga mutlaq tizimi orqali notalarni o`rgatish, keyinchalik metallofon, lab garmoniyasi va fisgarmoniyada kuy ijro etish o`rgatiladi. Shunday qilib qo`shiq ijrochiligi cholg`ular jo`rnavozligi bilan qo`shiladi.Maktabdagi o`quv yili uch trimestrga bo`linib to`ldiriladi. Birinchi trimestrga bolalar ritmik jo`rnavozligi, Ikkinchi trimestrga esa musiqa cholg`ularida murakkab bo`lmagan ikki ovozli mashqlar bajarishadi. Birinchi sinfda bolalar musiqani eshitib, musiqa asarini badiiy xususiyatlarini, sur`ati , register, dinamika,tember belgilaydilar, oddiy uch qisimli shakilni aniqlaydilar. 6-sinfga kelib, bolalar murakkab asarlarni ijro etadilar. Shunday qilib, musiqa darslarida asosiy o`rin musiqa cholg`u asboblarida ijro etishga ajratilib, bu narsa hamma bolalarni ijodiy jarayonda faol ishtirok etishga jalb etadi va ularda musiqaga qiziqish va muhabbatni uyg`otadi. 35 Musiqaga oid o`quv rejasi va dastur shu tarzda tuzilganki , bolalarning musiqa ijrochiligida ishtirogi ularning musiqani eshitish qobiliyatini muttasil rivojlantirib beradi, ularni yanadaroq murakkab musiqani asarlarini tinglab, idroq qilishga tayyorlaydi. Maktab o`quvchilari I.S Bax, A.Vivalde, V.Motsart, L. Betxoven, F. Shuber. F.Mendelson, I.Stravenskiy, D. Shostakovich, A Xachaturyan asarlari bilan shuningdek, G.Karayan,E.SHvarstakops. L.Kogan, D.Oyistrax, S.Rixter kabi buyuk ijrochilar va ular yaratgan asarlar bilan tanishadilar. Musiqa eshitish jarayonida o`quvchi texnik vositalardan, stereolektrofon ba videomagnirafonlardan keng foydalanadi. Hozirgi kunda Yaponiya maktab va oliy o`quv dargoxlarida fan-taraqqiyoti o`z aksini topgan. Barcha darsxonalar yangi zamonaviy texnika jixozlari bilan jixozlangan. Bolalar bog`chasida ”Sudzuki” tizimi mashhurdir. Yapon pedagogi Sudzukining metodi juda yaxshi natija bermoqda. Uning tizimida ona tilini o`qitishi musiqa tinglab idrok etish bilan amalga oshiriladi. Bolalar cholg`u asboblarida kuy chalishlari muhim rol o`ynaydi.Sudzuki musiqani eshitish- bolaning musiqiy qobilytini rivojlantirishdagi muhim vosita deb tariflaydi. Bola iloji boricha ,o`ziijro etadigan musiqani ko`proq eshitishi ham lozim. Bunda garchand, musiqa mutaxasisi bulmasa ham onaning roliga Sudzuki alohida e`tibor beradi. Mashg`ulotlar jarayonida bolalarning onasi ham ishtirok etadi. Onalar mashg`ulot mazmuni va maqsadidan ogoh bo`ladilar va oilada o`zi ovozi bilan shug`ullanadilar. Sudzukining ta`birida onalar musiqa maq`lumotiga ega bo`lishi shart emas. Oilada gramyozuv, televideniya, konsertlarda tinglangan asarlarni muhokama etadilar. Bunda bog`cha va oilaning hamkorligi muhim rol o`ynaydi. Natijada 5-6yoshli bolalar Betxiven sonatalarini chalishga erishadilar. Televideniya,gramplastika va magnitafon yozuvlaridan foydalanib, Sudzuki, bolakaylarni ham bevosita, ham “sirtqi”tarzda o`qitmoqda. Ta`limning an`anaviy usulidan farqli o`laroq ushbu uslub bolaga ona tilini o`rgatish jarayoniga o`xshab ketadi. O`quvchilarning bilimlarini baholash uchun har bir trimestrda ikki marta barcha mavzular buyicha yalpi so`rov o`tkaziladi.Yaponiyadagi qariyb har bir maktabda xor jamoasi bulib, unda havftada ikki marta mashg`ulot o`tkaziladi. Xor jamoasi bilan musiqa o`qituvchisi ish olib boradi. Yaponiyaning musiqali hayoti yosh sikripkachilarning qoshma orkestirlari chiqishi bilan o`zgacha ko`rinishga 36 egadir. 1948- yili Yaponiyada xor dirijori va jamoat arbobi Akiko Seki 6 tashabbusi bilan “Yaponiyaning kuylovchi ovozlari” Amerika Qo`shma Shtatlarida musiqa ta`lim tizimi AQSHda yagona davlat dasturi yo‘q. Musiqa ta’limi “estetika” fani sifatida o‘tiladi.O‘qituvchilar o‘zlari xohlaganlaricha darslarni tashkillashtiradilar. Unda musiqa, tasviriy san’at va mehnat mazmunan bir-biri bilan bog‘lagan. Davlat maktablari bilan birga diniy, shaxsiy, dunyoviy maktablar ham mavjud. Shuning uchun har bir shtatda davlat maktablarida , shaxsiy va diniy maktablarda o‘quv soatlari ham bir xil emas, o‘rta hisobga I–VII sinflarda haftasiga 1-2 soatdan dars o‘tiladi. Maktablarning 1–4-sinflarida musiqa darsi har kuni 20-30 minut hajmida o‘tkaziladi. Darslarni umumiy o‘quv fanlari bo‘yicha dars beradigan o‘qituvchilar olib boradilar. Darsda o‘quvchilar musiqa ostida ritmik harakatlar bajaradilar, har xil mavzulardagi, jumladan, ibodat qo‘shiqlarini ham ijro etadilar. O‘rta ta’lim maktablarida musiqa darslari dars jadvalidan tashqari vaqtga belgilanadi. Darsdan tashqari har bir o‘quvchi musiqa to‘garaklariga – xor, orkestr, raqs, VIAlarga a’zo bo‘ladilar. Ko‘pchilik maktablarda simfonik orkestrlar mavjud. Maktab bilan kelishilgan holda o‘quvchilar simfonik orkestrlarga jalb etiladilar. Sinfdan tashqari musiqa darslari jarayonida o‘quvchilar turli xil musiqa cholg‘u asboblari – musiqiy qutichalar, baraban, uchburchaklar kabi cholg‘ularda ijro etish malakalarini egallaydilar. 3-sinfdan boshlab turli orkestr cholg‘ularida ijro etish o‘rgatiladi. O‘quvchilar cholg‘u asboblarida ijro etishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyin maktab orkestr jamoasi tashkil etiladi. Bundan tashqari o‘quvchilarning shaxsiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda cholg‘u ansambllari, xor jamoalari ham tashkil etiladi. Umumiy o‘rta ta’lim o‘qituvchilari kollej va universitetlarda tahsil oladilar. AQSHda musiqa ta’limi sohasi bo‘yicha aniq bir tizim bo‘lmaganligi, ta’lim muassasalarini turli xil shaxslar, kompaniyalar boshqarishi tufayli ta’lim tizimida noturg‘unlik va nomutanosiblik mavjud. Musiqa mashg‘ulotlarining o‘tkaziladigan vaqti, shakli va mazmunini pedagoglar tomonidan belgilanadi. Mamlakatda mutaxassis o‘qituvchilar yetishmasligi, musiqa mashg‘ulotlariga maxsus ma’lumotga ega bo‘lmagan, yosh kompozitor va ijrochilarni jalb etish ehtiyojini tug‘diradi. Natijada, maktablarda yagona musiqiy ijro repertuari vujudga keladi. Ixtisoslashgan musiqiy ta’lim 6 1948- yili Yaponiyada xor dirijori va jamoat arbobi Akiko Seki tashabbusi bilan “Yaponiyaning kuylovchi ovozlari” xor jamoasi tuzilib, u xor qo`shiqchiligining barcha havaskorlarini birlashtiradi . 37 kollejlardan boshlanadi. Kollejlarda o‘qish muddati to‘rt yil bo‘lib, talabalar keyinchalik o‘qishni davom ettirishlari va magistr unvonini olish uchun ikki yil. Doktorlik ilmiy darajasini olish uchun besh yil, jami yetti yil o‘qishlari kerak bo‘ladi. 2.2.Vengriyada musiqa ta`limining o`ziga xos hususiyatlari Vengriyada musiqiy tarbiya sohasida erishilgan asosiy yutuqlar zamonaviy venger asoschilaridan biri kompozitor, xalq og`zaki ijodi bilimdoni, musiqashunos, pedagog Zoltan Koday 7 (1882-1967) nomi bilan bog`liqdir. Bolalarning musiqiy tarbiya sohasidagi o`zining faol va sermahsul faoliyatini Zoltan Koday 1920- yillardan boshladi. Z.Kodayning bolalar musiqiy tarbiya tizimi ommaviylik tamoyiliga asoslangan. Buyuk alloma xor jamoasida qo`shiq aytish hammaga ham mumkinligini alohida ta`kidlagan, keng ommani xor ijrochiligiga jalb etib, bu ishga alohida diqqat va e`tiborini qaratdi. Koday ommaviy venger maktabiga “Tonika-sol-fa” usulini kiritdi. Uning g`oyalari ikkinchi jahon urushidan so`ng ommalashib ketdi. Koday metodi bu –yaxlit tizim bo`lib, relyativ(nisbiy) solmizatsiya, kuylayotgan o`quvchilarga qo`l harakati yordamida beradigan ko`rsatmalar, venger xalq o`quvchilari, musiqani chuqur o`rganishga yo`naltirilgan umum ta`lim maktablari, xor sinflari hamda guruhli kuylashdan iborat.Unutmaslik kerakki, Koday metodi haqida gap ketkanda so`ngi musiqiy tarbiya konsepsiyasi haqida, uni hayotga tadbiq etish yo`llari to`g`risida bormoqda. Bularni Z.Koday turli manbalardan olib, venger musiqasi xususiyatlariga moslashtirdi. Guruhli kuylash Vengriyada haqiqatdan, umumxalq jarayoni bo`lib , bunga musiqa savodxonligi nota bo`yicha qo`shiq ayta olishga yordam beradi. Z.Kodayning “2000-yilga kelib, har bir umum ta`lim maktabini bitirgan o`smir notani erkin o`qiy oladi” degan orzusi amalga oshmoqda. Vengriyada musiqiy tarbiya yuqori darajadadir. Butun mamlakatdagi umum ta`lim maktab tizimining asosi 8 yillik to`liqsiz o`rta maktab bo`lib, uni bitirgan o`quvchilar 4- sinfli gimnaziyaga o`tadilar. Birinchi sinfda bolalar havftada 2 marta 0,5soatdan, 2- 7sinflarda esa haftada 2 soat “Musiqa” o`quv fani bilan shug`ullanadilar. Bundan tashqari, har hafta ikki soat orkestir mashg`ulotlariga ajratilgan. Gimnaziyaning 3- 4-sinflarida o`quvchilar musiqa adabiyoti bilan tanishish va biron bir musiqa cholg`usini o`zlashtirish imkoniga ega bo`ladilar. Umumta`lim maktablari orasida “Musiqa qo`shiqchiligi” to`liqsiz o`rta maktablari, ya`ni musiqani chuqur o`rganishga qaratilgan umumta`lim maktablari keng joriy etilgan. Ularda 1-4-sinf o`quvchilari haftada 6 soat, 5-7-sinflarda esa 4 soat musiqa vax or mashg`ulotlari buladi. Maktablarda shuningdek, fortepiano, skripka, puflama-musiqa cholg`ulari 7 Koday ommaviy venger maktabiga “Tonika-sol-fa” usulini kiritdi 38 sinflari mavjud. Bunday maktablardagi sinflarda o`quvchilar umum maktab sinfidagi bolalar soniga nisbatan kamroq, ya`ni 26 o`quvchilardan oshmaydi. Boshlang`ich sinflarda barcha o`quv fanlaridan bilim berayotgan o`qituvchi musiqa darsini ham o`tadi. 5-8-sinflarda bu darslarni musiqa mutaxasisi olib boradi.Bolalar musiqa savodini chiqarishda ustoz tomonidan qo`l harakatlari, maxsus imo-ishoralar qo`llaniladi. Relyativ solminizatsiyani chuqur o`rgangandan so`ng o`quvchilar mutlaq tizimga o`tadilar. Musiqa ta`limini berish, shu jumladan musiqa o`quvini rivojlantirish uslubiyoti, asosan, bolalar ongining o`ziga xos tomonlarini hisobga olgan va ularga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Umumta`lim maktablarida fortepiano, fleyta, yog`och simbala va ayrim urma cholg`ularidan foydalaniladi. Koday tizimi, ayniqsa, musiqani chuqur o`rganishga yo`naltirilgan va umumiy ta`lim maktablaridao`zining yorqin ifodasini topgan. Har kungi musiqa darslari bolalarda usullarni ajrata bilish tajribasini, xotira, his-tuyg`ularini rivojlantiradi. 14-18 yoshdagi o`quvchilar ta`lim oladigan gimnaziyalarda musiqa tarixi fani o`rganiladi, barcha janirlar, uslub va davrdagi musiqa asarlari eshitiladi,shuningdek, sinfdan tashqari ishlaydigan xor va orkestr jamoalarida faoliyat ko`rsatadilar. Vengriyada maxsus musiqa ta`lim beradigan gimnaziyalar ham mavjud.Bunday gimnaziyalar bitiruvchilari bo`lib ishtlaydilar. Shuningdek, Vengriyada biri nechta musiqa bilim yurtlari ham mavjud. Mazkur o`quv yurtlarida o`quvchilar umumta`lim fanlari bilan birga biror musiqa cholg`usini, solfedjio, garmoniya, guruhli kuylashni o`rganishadi. Gimnaziya bitiruvchilari o`qishni (ta`lim olish muddati 3 yil 5 yilgacha bo`lgan) Ferens List nomidagi Musiqa akademiyasida davom ettirishlari mumkin. 3 yillik kurslarda umumta`lim maktablari uchun solfedjio, qo`shiq, biror musiqa cholg`u ijrochiligi bo`yicha mutaxassis o`qituvchi tayyorlanadi. 5 yillik ta`li mesa oliy malakali o`qituvchi va ijrochi artistlarni tayyorlaydi. Bundan tashqari Vengriyada yuqori sinf musiqa o`qituvchilari tayyorlaydigan 4 yillik oliy o`quv yurtlari mavjud bo`lib, bu yerda talabalar muayyan musiqa ixtisosligi bilan birga ikkinchi mutaxassislik(masalan, Vengriyadagi musiqa ta`limi va tarbiyasining barcha bosqichlarida joriy etilmoqda.Vengriya musiqa shunos pedagoglarining tajribasi dunyoning ko`pgina mamalakatlarida jumladan, O`zbekistonda ham musiqashunos va pedagogic mutaxassislari tomonidan kata qiziqish bilan o`rganilmoqda. Z.Koday tizimi turli milliy, madaniy an`analarga muhim ravishda moslashib bormoqda va shuning uchun u jahonning aksariyat mamalakatlarida keng miqyosda ommalashib ketdi. Vengriyada butun xalq musiqiy savodini chiqarish vazifasi muvaffaqiyat bilan hal etilmoqda. Bunda, musiqani chuqur o`rganishga yo`naltirilgan 39 umumta`lim maktablarida xor kuni o`tkaziladigan musiqa darslari kata ahamiyat kasb etmoqda. Guruhli kuylash Vengriyada chindan ham, umumxalq jarayonidir, binga odamlarning musiqa savodxonligi, notaga qarab kuylash ma`lakasi ta`sir ko`rsatmoqda. XULOSA Xulosa qilib shuni aytsag. Xorijiy mamlakatlarning o`ziga xos uslublari va metodlari, uylg`ayib kelayotgan yosh avlodning musiqaga bulgan qiziqishi va mehrini kundan-kunga oshirish bilan bir qatorda. Ularning ongida musiqiy bilimlarni mustaxkam o`rin olishiga ham sabab buladi. Birgina Yaponiya davlatini misol tariqasida oladigan bulsag, ularning bog`cha bolasiga musiqiy kunikmalarni uo`rgatib borishlarining o`zi ham kata natijalarga olib kelayabdi. Bolalar musiqa darsida birgina musiqani o`rganib qolmasdan milliy g`oyalar tarbiyasini ham oladilar, Yaponiyaning yuqorida ko`rib o`tgan metodi orqali ko`pgina yoshlarni vaqtini samarali o`tishiga ham erishiladi. Xorijiy mamalakatlarning musiqa fani orqali bolalarni kelajakga tarbiyalashini ham bilib oldig. Bunday dars jarayonlari orqali o`quvchilarni yana ham ilg`or bulishga, ular orqali musiqa san`atini yoshlar orasida keng targ`ib qilib, san`atimizni jahonga tanitishga erishsag buladi. Bolalar tarbiyasidagi musiqa san`ati esa, ularni tarbiyasida rivojlantirilgan estetik bilimlarni, bolalarning kelajak tarbiyasida yaqqol namayon bo`ladi. Ularni kelajakda yetuk shaxs bo`lib yetishishda muhim omillardan biri desag mubolag`a bulmaydi. Bizning ham mamlakatimizda bolalar bog`chasidan boshlab musiqa faniga etiborliroq qaralsa, bizning ham yosh avlod boshlang`ich sinifidanoq Betxovenning sonatalarini chalishadi. Musiqiy qobiliyatlari yanada rivojlanib, qobiliyatlari yuzaga chiqadi. Prizedentimizning buyruqlariga binoan umumta`lim maktablari o`quvchilari endilikda maktabni bitirgunlaricha bitta cholg`u asbobini chala olishlari kerag.Bu buyruq yosh avlodning milliy cholg`uchiligimizni yanada rivojlantirishiga olib keladi va dunyo miqyoziga olib chiqadi. 40 41 ADABIYOTLAR 1.Ravshanoy TURSUNOVA, Gulshano E. История y TURSUNOVA “JAHON MUSIQA TARIXI” . Гуревич зарубежной музыки. 2-е изд. - М., 2000. 2. Сапонов М. Менестрели. Книга о музыке средневековой Европы. -М ., 2004. 3. Mirhaydarova Z. Jahon xalqlari musiqa san’atining rivojlanish jarayoni. - T, 2008. 4.Trigulova A. Xorijiy musiqa adabiyoti (o‘quv qo‘llanma). - Т ., 2009. 5. https://cyberleninka.ru/article/n/musiqa-madaniyati-va-uning-hayotdagi-o-rni 6. https://ilmfanvatalim.uz/index.php/ift/article/download/22/25 7. https://uz.wikipedia.org/ 8.https://e-library.namdu.uz/ 42

Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

Sotib olish