Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	83.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	27 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Musiqa

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

99 Sotish

Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
Termiz davlat universiteti
Milliy libos va san’at fakulteti
Musiqa ta’limi kafedra
Musiqa o’qitish metodikasi fanidan
“xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari”
mavzusi bo’yicha tayyorlagan
KURS ISHI
Bajardi: Musiqa ta’limi yo’nalishi
5- kurs talabasi
Jalilova M
Ilmiy rahbar:
Dotsent Karimova N.M.
Termiz-2024
1

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………..….3
I.bob Jahon musiqa tarixi …………………………………………....6
1.1.XVII asr g`arb-yevropa musiqa tarixi ….………………………...19
1.2.Jahon konpozitorlarining o`ziga
xos maktablari…………….………….……………………………23
II.bob Xorijiy mamlakatlarda musiqiy
tarbiya tizimi ……………………….......…………………....31
2.1. Yaponiyada musiqa o`qitishning
maqsad va shakli…………………………….…………………...34
2.2.Vengriyada musiqa ta`limining o`ziga
xos hususiyatlari…………………………………………..……..37
XULOSA ………………………………………………………….......39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………...…..40
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : O`zbekistonda demokratik, huquqiy davlatning
bosqichma-bosqich qurilishi o‘sib kelayotgan yosh avlodga milliy an‘analar va
xalqimiz xususiyatiga xos bo‘lgan yangi rivojlanish yo‘llarini ochib bermoqda .
Bugungi davrimiz, milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanish jarayoni
madaniy merosimizni, shu jumladan, ko‘p asrlar davomida shakllangan badiiy
merosimizni, an‘analarimizni har tomonlama o‘rganishni taqozo etmoqda.
Xalqimizning bebaho ma‘naviy mulki bo‘lgan milliy kuy-qo‘shiqlarimiz hamda
raqslarimiz muhim va qimmatli manbalardan biridir .Ularni keng miqyosda tadqiq
etish masalasi hozirgi vaqtda alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, raqs
san‘atining buyuk ijodkori tarixini har tomonlama o‘rganish va bu borada chuqur
izlanishlar qilib xalqimizga yetkazish uchun keng imkoniyatlar ochildi.
Musiqa san‘ati turi barcha davr daholari e‘tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan.
Arastu «Musiqa ko‘ngilga axloqan muayyan ta‘sir ko‘rsatuvchi quvvatga ega.
Musiqa shunday xislatga ega ekan , u yoshlarni tarbiyalash vositalari qatoriga
qo‘shilmog‘ì lozim», -deb ta‘kidlaydi.
Darhaqiqat, insonni estetik tarbiyalashda, uning estetik didini o‘stirishda
musiqa tengsiz ahamiyat kasb etadi. Musiqa san‘ati Sharqning buyuk allomalari
Beruniy, Forobiy, Ibn Sinolarni ham qiziqtirib kelgan. Bu haqda ular maxsus
asarlar ham bitganlar. Masalan, Ibn Sinoning «Al- muddohil ila san‘atal musiqiy»
asari fikrimizning dalilidir. U mazkur asarda shunday yozadi: «Musiqa hayotbaxsh
olijanob axloqiy xususiyatlarni rivojlantiradi, u insonga xizmat qiladi. Uning ruhiy
va axloqiy qiyofasini shakllantiradi.» Olimning musiqaning tarbiyaviy ahamiyati
haqidagi qarashlari Arastu fikrlari bilan hamohangdir. Bundan tashqari, Ibn sino
o‘zining tibbiyotga oid «Kitob an-Najot», «Kitob ash-Shifo», «Donishnoma» kabi
asrlarida ham musiqa nazariyasi va amaliyoti xususida nodir fikrlarni bayon etib
qoldirgan.
O‘rta Osiyo olimlari Forobiy, Ibn Sino, Najmiddin Kavkabiy, Darveshali
Changiy kabi allomalarning musiqa haqidagi kitoblari dunyoning turli tillariga
tarjima qilingan va musiqa ilmi rivoji uchun hozir ham xizmat qilib kelmoqda .
Sharq va G`arb tillaridagi ko‘pgina manbalarda Farobiyning musiqa
nazariyasiga bag‘ishlangan qomusiy xarakterdagi «Kitob al musiqiy al kabir» («
Buyuk musiqa kitobi») yaratilganligi va bu kitob so‘nggi davrlargacha O‘rta va
Yaqin Sharqda musiqa nazariyasi va san‘atining rivojlanishida muhim qo‘llanma
bo‘lib xizmat qilganligi aytilgan.
3

Birinchi prezidentimiz Islom Karimov o‘zining «Halol yashash va halol
mehnat qilish –burchimiz» asarida «Inson shaxsini, uning yuksak ma‘naviy
fazilatini kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni
boy madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat-e‘tibor, mustaqil
Vatanimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash oldimizga muhim vazifalarni
qo`ymoqda» -deb uqtirib, yosh avlodni shaxs sifatida kamol toptirish sohasida
amalga oshiriladigan ishlarni yanada aniq belgilab berdi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish jarayonida maktab
ta‘limi, ayniqsa, umumta‘lim maktablarining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlashga e‘tibor kuchaytirildi. Shu maqsad yurtimizda Kadrlar tayyorlash
milliy dasturining uzviy va mantiqiy davomi bo‘lmish 2004-2009-yillarda Maktab
ta‘limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi qabul qilindi.
Ushbu dasturga muvofiq, yurtimizda mavjud bo‘lgan o‘n mingga yaqin
umumta‘lim maktabining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ta‘lim
jarayonining mazmunini tubdan takomillashtirish, o‘qituvchilarning mehnatini
moddiy va ma‘naviy rag‘batlantirish bo‘yicha katta ishlar qilinmoqda. Insonning
ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanmiz, albatta bu maqsadga musiqa san‘atisiz
erishib bo‘lmaydi. Xalqimiz hayotida musiqa azaldan beqiyos o‘rin tutib keladi.
Mustaqillik yillarida, ulug‘ bobolarimizning ana shunday an‘analarini davom
ettirgan holda, mamlakatimizda musiqa san‘atini keng rivojlantirishga qaratilgan
dastur va rejalar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 20-oktyabrda
chiqargan «O`zbekistonda teatr va musiqa san‘atini rivojlantirishni qo‘llab-
quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni musiqa
san‘atini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 7-yanvardagi «Bolalar
musiqa va san‘at maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va
ularning faoliyatini yanada yaxshilash bo‘yicha 2009-2014-yillarga mo‘ljallangan
davlat dasturini tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmonida maktab
ta‘limi, ayniqsa, badiiy ta‘lim mazmunini oshirish borasida yangi yo‘nalishlarni
ochib berdi. Zero, bu Farmonda ta‘lim va tarbiya masalalari bilan bir qatorda
«san‘at maktablarini malakali pedagog kadrlar bilan ta‘minlash, soha uchun
o‘qituvchilarni tayyorlash» asosiy vazifalardan biri sifatida e‘tirof etilgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Barchamizga ayonki, kuy-qo‘shiqqa,
san‘atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab,
oilasharoitida shakllanadi. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida, umumta‘lim
maktablarining «musiqa madaniyati» darslari hamda musiqa to‘garaklari
4

faoliyatida, musiqa va san‘at maktablari faoliyatlarida mashg‘ulotlarning to‘g‘ri
tashkil etilishi, bu fanga ikkinchi darajali qaramaslik, o‘qitishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanib qiziqarli mashg‘ulotlar jarayonini tashkil etish,
zamonaviy texnika vositalaridan foydalanish, milliy, an‘anaviy, klassik,
zamonaviy, estrada kuy-qo‘shiqlardan, raqslardan foydalanib mashg‘ulotlarni
tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Kurs ishining ob`ekti: Davlat ta‘lim standartiga muvofiq o‘quvchilarni milliy
musiqiy qadriyatlarimiz bilan tanishtirib borish, musiqa san‘atining durdonalari,
O‘zbekiston bastakor va kompozitorlarining asarlari namunalari orqali milliy
hamda jahon musiqalariga bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantirish ham ko‘zda
tutilgan. Yosh avlodning kamolotida barcha omillar qatori qo‘shiq kuylash, raqs,
folklore ansamblini tuzish, bir so‘z bilan aytganda musiqiy to‘garaklar faoliyati
ham muhim ahamiyatga ega.
Kuy-qo‘shiq inson ruhiyatiga ta‘sir etib, u insonni faqat yaxshi sifatlarga
chorlaydi . Bu haqda Ibn Sino shunday deydi: «San‘at –mo‘jizadir». Yurak va
miyaning shunday xilvat joylari borki, unga faqat san‘at vositasidagina kirib
borish mumkin.
Kurs ishining predmeti: Umumta’lim maktabi “Musiqa madaniyati” fani
tanlandi.
5

I bob Jahon musiqa tarixi
Jahon musiqa san’atining asosiy rivojlanish pallalarini o’zlashtirish balki
musiy-nazariy bilimlar asosini shakillantirishga xizmat qiladi, musiqiy hodisalarni
chuqur anglab, atroflicha tushunish va idrok etishga yordam beradi. Mazkur kurs
jahon musiqa san’atining yetuk durdonalari, yirik namayondalari, cholg’u va vocal
musiqasining janr va shakillari,sara namunalari bilan talabalarni tanishtirgan holda,
ularning dunyo qarashini, id va madaniy darajasini o’stirishga va kengaytirishga
xizmat qiladi. O’quv qo’llanma musiqa san’ati masalalari bilan bir qatorda o’zga
san’at turlari [adabiyot, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, va b.]ga doir masalalar
kesimida uzviy yoritilib, badiiy madaniyatning umumestetik qadriyatlari xususida
to’liq tasavvurga ega bo’lishda yordam beradi.
O’quv qo’llanmada musiqa san’ati rivojlanishining yirik davirlari, ilg’or
yutuqlari, turli davrda pado bulib rivoj topgan musiqiy uslub va janirlar, yirik
maktablar va ularning yorqin ijodkor va namayondalari, musiqa san’atining tarixiy
va nazariy masalalari taxlil etiladi.
Musiqa san’ati qachon va qayerda paydo bo’lgan? Uning shakillanishi va
rivojlanishi va rivojlanishi qanday kechgan? Musiqa san’atining yuzaga kelishida
qanday omillar muhim ahamiyatga ega bo’lgan? Shu kabi savollar azaldan
insonlarni qiziqtirgani ma’lum. Turli xalqlarda bu borada xilma-xil rivoyatlar va
afsonalar,og’zaki ijod turida ertak va dostonlar shakillangan. Musiqa san’ati
yaratgan parvardigorning qudrati ila bu olamda paydo buldi, degan birlamchi
g’oyalar ham ilgari surilgan.
Etnografik va arxeologik tatqiqotlarga tayanga ko`plab olimlar musiqa san’ati
insonyatni iptidoiy jamiyat davrida shakillanishi,uning bevosita mexnat va dam
olish jarayoni diniy marosimlar va harbiy yurisglar bilan bog`liq holda rivoj
topishini ta’kitlaydilar.Arxeologik qazilmalar asosida qadimgi devoriy suratlarda
aks etib bitilga chizma rasmlar orqali o`lim marosimlarida ijro etiluvchi yig`I
marsiyalar, harbiy marshlar, allalar,cho`pon kuy, va qo`shiqlari shu singari aynan
ko`plab musiqiy janirlar mavjud bo`lgani hususida asos yaratgan.
Sharq mamlakatlarining rivojlanish davri (mil.V va III ming yil avval)
musiqa madanyatining ajralmas bo`lagiga aylanganiga guvoh bo`lamiz.Qadimgi
Misr,Suriya,Shumer,Bobil,va Hindiston Xitoy mamlakatlarining saroy marosimlari
musiqasiz o`tkazilmagan.Musiqaga ilohiy va afsungar qudratga ega bo`lgan tirik
jonzotlar,hudolar,tabiiyat va koinotga o`z tasirini o`tkazuvchi mo`jiza kor kuch
6

sifadida qaralgan. Bizning asrimiz boshida musiqa haqida tasavurlarni aks
etiruvchi ko`plab diniy axloqiy va nazariy risolalar paydo bo`ldi.Ko`pincha musiqa
san’atining barcha kichik bo`laklari hususida, jumladan tovush qator, parda asosi,
ton va musiqiy cholg`ular haqidagi tasavurlar aniq timsoliy va ramziy mano
o`rnida izoh etilgan.Saroy va diniy maskanlarning oliy tabaqador va nozik tab
musiqa sanatiga nisbattan qarama qarshi oddiy avom halqning soda qo`shiq kuylari
raqs va aytimlari taqoslangan. Asta sekin profisanal musiqachilar doirasi
shakillanib ularning atrofida maktablar rivojlanib brogan. Ustoz shogirt tizimiga
asoslangan bu maktablarda ustoz o`zining falsafiy ,estetik qarashlar nazariy va
amaliy bilim va ko`nikmalarini shogirlariga o`rgatgan. V-IV asrlarda to`grikelgan
qadimgi Yunon musiqa madanyati misolida ko`rish mumkun.
Qadimgi Yunon musiqa madaniyati haqidagi tasavvurlar arxeologik
qazilmalardan topilgan buyumlar, qadimgi yozma manbalar, adabiyot yodgorliklari
va maxsus musiqiy parchalar tahlilida shakllanib keldi. Qadimgi Yunon
musiqasining rivoji taxminan miloddan avvalgi ¡kki ming yillikdan tortib, avvalgi
V asrga qadar boigan davrni qamrab oladi.
Qadimgi Yunon musiqasining xalq qo‘shig‘i janrlari haqida maiumotlar
hozirda ham mavjud. Xususan, “georgiki” - dehqon qo‘ - shiqlari, “epitalama” va
“gimenei” - to‘y qo‘shiqlari, "trena’-yig'i qo‘shiqlari, “embateriya” - safar
qo‘shiqlari, “skolii” - davra qo‘- shiqlari va yana bir qator qo‘shiqlar turlari
yunonlaming amaliy hayotidan keng o‘rin oigan. Bu esa, o‘z o‘rnida, folklor
musiqasi ma’lum darajada rivojlanganining belgisidir.
Qadimgi Yunon musiqasida xudolar sharafiga ijro etiluvchi qo‘shiqlar
alohida o‘rin egallaydi. Masalan, “peana” va “noma”- Apallon, “parfenii” va
“yupingi”- Artemida, “difiramb”, “iobakx” va “fallik’-Dionis, “iula”- Demetra,
“metroa”- Kibela va yana bir qator xudolar sharafiga ijro etilgan qo‘shiqlar mavjud
bo‘lgan. Eng qadimgi qurbonlik marosimi “spondey”- sinkretik janr boiib, asosan
musiqa va raqs harakatidan tarkib topadi.
Ilk bor musiqani yaratgan va ijro etgan san’atkorlar- “aed” deb nomlanib, u
bir vaqtning o‘zida shoir, bastakor, qo'shiqchi va jo‘mavoz (torli asbob jo ‘rligida)
vazifasini bajarar edi. Mashhur musiqachilar ijodi Qadimgi Yunon afsonalarida
(Olimp, Orfey, Famirid, Marsiy) va epik poemalarida (Gomeming “Odisseya”sida,
Demodok va Femiy asarlarida) tilga olinadi.
Qadimgi Yunon musiqasining arxaik davri (miloddan avvalgi VII-VI asrlar)
quyidagi mashhur ismlar bilan bogianadi: Terpandr, Arxilox, Arion, Tirtey,
Alkman, Stesixor, Sapfo, Alkey, Anakreont, Mimnerm, Ivika, Pindara, Vakxilid.
Yangi shakl topayotgan davrda turli xil janrlar rivoj topadi: avlodik va kifarodik
7

nomlar (kifara va avlos jo ‘rligidagi qo‘shiqlar), avletik va kifaristik nomlar (avlos
va kifara yakkasoz cholg‘u uchun pyesalar), elegiya, giporxema (raqs harakati
bilan bezatilgan qo‘shiq), epinikiya va hokazolar.
Qadimgi Yunon musiqasining klassik davri (miloddan avvalgi V-IV asrlar)
tragediya va komediya janrlari rivoj ining yetuk pallasi hisoblanadi.
Bizgacha Qadimgi Yunoniston musiqa san’ati haqida musiqiy namunalar
kam yetib kelgan boisa-da, biroq ular haqida ma’lumot Gomer poemalari, qadimgi
xumdon, terakkota haykallari, saroy anjom va idishlari, maqbara devorlarida
bitilgan suratlarda saqlanib qolgan. Eslatib o‘tish lozimki, yunon xalqi juda mohir
raqqoslar boiib, ko‘pincha o‘zlarini jozibali raqs harakatlarini puflama cholg‘usi -
avlos joi'ligida ijro etishgan. Ulaming sehrli va maftunkor ovozlarida tarannum
etilgan qo'shiqlar, torli cholg‘ular - lira va kifara tovush sadolari bilan bezalgan.
Tantanali aytim va rivoyatlami kuylovchi professional va mohir xonandalar -
aedlar xalq orasida katta hurmat va ehtiromga sazovor boigan. Agar jismoniy kuch
va iroda Olimpiya yig‘inlarida namoyish etilgan boisa, xonanda va sozandalar,
shoirlar uchun alohida musobaqa - Pifiya yi‘g‘inlarida tashkil qilingan. Ko‘p san’at
ahli Pifiya o‘yinlarida ishtirok etib, Olimpiya sport ustalari kabi musobaqada
g‘oliblikni qoiga kiritsagina, g‘oliblik nishoni boim ish - lavr gulchambarîari bilan
mukofotlanar edi.
Antik madaniyatning eng yuksak yutuqlaridan bin o‘z ichida drama va
she’riyat, musiqa va raqsni mujassam etgan qadimgi tragediyalar (fojialar) boMdi.
Ayniqsa, Esxil, Sofokl, Yevripid qalamiga mansub tragediyalar dunyoda nihoyatda
mashhur boigan. Bugunda ularning nomisiz jahon hamda Yevropa drama va
musiqa teatrlari rivojini tasavvur qilib boimaydi. Buyuk tragiklar - Esxil, Sofokl,
Yevripid va komediyachi Aristofan o‘z durdonalarida musiqaga muhim
dramaturgik vazifani yuklaganlar.
Ushbu davrda musiqa tilida burilish yasagan xor lirikasi yunon adabiyot
vakillari va dramaturglari - Timofey, Friniya, Kreks, Melanippida ijodiy
izlanishlarida ro‘y beradi. Qadimgi Yunon musiqasi aynan ellinistik davrda
(miloddan avvalgi IV asrning ikkinchi yarmidan boshlab) keng miqyosda 0 ‘rta
dengiz yerlarida tarqab boradi.
Qadimgi Yunon musiqasida amaliyotida turli xil cholg‘u asboblar keng
qo‘llab kelinganligi ma’lum: torli guruh - lira, kifara, forminga, kinir, barbiton,
lirofeniks, sambika, spadiks, psalteriy, magadis, pektida, epigoniy, nabl; damli
guruh - avlos turli xillari (bombiks, borim, kalam, gingr, niglar, elim), siringlar
(bir-ikki va ko‘p trubali) va truba (salpinga, keras); urma guruh - timpan, sistr,
8

kimval, krotal, psifir, roptr. Aleksandriyalik mexanik Ktesibiy (miloddan avvalgi
IIIII asrlar) birinchi suvli organ - gidravlos asbobini kashf etgan.
Qadimgi Yunonistonda, shuningdek, musiqiy nazariya va musiqiy estetika
sohalari mukammal darajada rivoj topadi. Pifagor va pifagorchilar maktabi
musiqaning bir qator akustik qonuniyatlarini ilmiy darajada izohlab berdilar.
Aristoksen ilmiy izlanishlarida interval va tovushqatomi empirik-eshitish
hissiyotini o‘rganib chiqqan. Musiqa nazariya ilmidagi keyingi tadqiqotlami -
Nikomax, Klavdiy Ptolemey (miloddan avvalgi I-II asrlar), Aristid Kvintilian,
Porfiriy, Allipiy (miloddan avvalgi III-IV asrlar) muvaffaqiyatli amalga
oshirganlar. Musiqaning etik masalalari, shuningdek, ushbu yo‘nalishdagi
konsepsiyani bir qator antik olimlar o‘rganib chiqqanlar.
Ular orasida Platon va Aristotel izlanishlari alohida e’tiborga loyiq. Shuni
ta’kidlash joizki, qadimgi Yunonistonning gullab-yashnagan davrida Yevropa
badiiy madaniyati rivoj i uchun tamal toshi solingan. Bugungi kunga qadar biz
o‘sha uzoq davrda iste’molda boigan va qoilanilgan ko‘plab musiqiy tushunchalar
hamda atamalardan foydalanib kelmoqdamiz. Qolaversa, “musiqa” so'zining ma’-
nosi ham uning so'z o‘zagi boimish “muza” dan olingan boiib, qadimgi
yunonlarning asosiy bosh xudosi boimish - Zevsning qizlari nomi bilan
qiyoslanishi bejiz boimagan.
Qadimgi Rim badiiy madaniyatining shaklanishi bevosita mazkur an’analar
vorisligi (etrus, yunon, ellinistik) va Rim davlatining (miloddan awalgi III asr
oxiridan, to avvalgi V asrgacha) kengligi bilan uzviy bogTiq edi. Qadimgi Rim
madaniyati nisbatan mustaqil ravishda rivojlangan boiib, mazkur davlatning
musiqaga taalluqli ma’lumotlari juda kam. Bu davrlarda maishiy musiqiy-shoirona
janrlar (tantana, to‘yona, davra, zikr kabi qo‘shiqlar), asosan damli asboblar, rog va
trubalarda ijro etilgan harbiy musiqa hamda “salio” va “arvaiiyali aka-ukalar”
aytimlari mashhur bo‘lgan.
Miloddan avvalgi V asrdan e’tiboran, Rim davlati san’atida yunon san’atiga
moslashuv harakati kuzatiladi (xususan, bu mifologik mavzulami qoilanishida,
ritorik maktablarda yunon tilida dars o‘tilishi, yunon san’at buyumlarini xarid
qilish va h.k.).
Yunonîston kabi Rimda ham poetik asariarni (Goratsiy odalari, Vergiliy
ekloglari, Ovidiy poemalari) tibiya va kifara asboblari jo‘rligida ijro etish san'ati
keng targ‘ib qilindi. Keng qoMlanilgan cholg‘ular orasida arfa va liraning xilma-
xil turlari, gidravlos (suvli organ cholg‘usi), kimval va boshqalami e’tirof etish
joiz. Pantomima teatri tarkibida ishtirok etgan yakkaxon-raqqos va unga jo ‘r
bo‘lgan xor hamda turli-tuman cholg‘u asboblarining katta guruhi kelgusida aynan
9

cholg‘u musiqa sohasi rivojida muhim roi o‘ynadi. Qadimgi Rim madaniyati
yunonga nisbatan, o‘z demokratik rivojidan chetlashib, endilikda tomoshabop -
orombaxsh shaklu shamoilida rivoj topdi. Musiqaning gedonistik tushunchasiga
bo‘lgan katta qiziqish Rim zodagonlari orasida havaskorlikning rivojlanishiga olib
keldi (imperator Nerón ‘'yunon musobaqalarini” tashkil qiladi va bu yerda o‘zi
ham qo‘shiqchi va kifarachi sifatida qatnashadi).
Miloddan avvalgi I asr yakunida imperator Domitsian yunon “Pifiya
o'yinlarF kabi shoitiar, xonanda va sozandalar orasida “Kcipitoliy musoboqalaf'ni
tashkil etdi. Rim imperiyasining taniqli musiqachilari - Anaksenor, Tigelliy,
Menekrat, Mezomed, Terpniy, Diodor nomlari elga tanildi.
O‘z qudrati va saltanatini kengaytirib borgan, Qadimgi Rim madaniy
hayotida (gullash davri mil. avval III asrdan boshlab, to milodiy III asrga qadar
davom etgan) musiqa ijtimoiy ahamiyatga ega hodisa boigan. Musiqa san’ati, shakl
va janrlari barcha bayram va marosimlar, qadimgi va mashhur boigan gladiatorlar
kurashlari, sirk va teatr tomoshalari, pantomima san’atlariga jo ‘r boiib kelgan.
Ko‘plab mamlakatlar va davlatlarga g‘alaba!i yurishlarni qilgan Rim harbiylari
tarkibiga bir necha yuz yilliklar davomida katta sonli harbiy orkestr kirgan. Rim va
yunon zodagonlarining oilalarida farzandlariga shartli ravishda musiqa va raqsdan
bilim berganlar, ularni o‘rgatgan ustozlami esa, jamiyatda va xalq orasida katta
obro‘- e’tiborga loyiq deb topganlar.
Qadimgi Rim imperiyasining sharqiy va g‘arbiy qismlarga parchalanib
ketishi (395-yil), so‘ngra g‘arbiy Rim davlatining xonavayron boiishi (476-yil)
Antik davlat botishidan dalolat berdi.
Xristian dini Rim imperiyasiga yangi madaniyat, yangicha tafakkur, yangi
g‘oyaviy olamni olib keldi. Bu madaniyat “butparastlik” madaniyatidan tubdan
farq qilgan. Milodiy II asrdan boshlab Qadimgi Rim musiqasining rivojini ilk
xristian musiqasi bilan birlashtiradi. Shu bilan Yevropa qit’asidagi musiqa tarixida
yangi davr boshlanib, u O ‘ría asr davri bilan e'tirof etildi. Tayanch so‘zlar:
qadimgi musiqa, antik davr, Pifiya va Kapitoliy o'yinlari, Yunoniston, tragediya,
qadimgi afsonalar, Rim musiqa madaniyati, pantomima teatri.
O‘n ikki yuz yillik mobaynida davom etgan bu katta asr ijtimoiy jarayon-
hodisalaming keskinligi va murakkabligi bilan tavsiflanadi. Xonavayron boigan
Rim imperiyasi hududlarida tez orada ro‘y bergan qonli urushlar, dehqonlaming
hokimiyatga qarshi norozilik chiqishlari, diniy va dunyoviy hokimiyat o'rtasidagi
ziddiyatlarning tobora kuchayib avj olishi, olim va yozuvchilar tomonidan bu
davrni “zulmat va qorong'u” ranglarda aks etilishiga sabab boigani bejiz emas.
10

G‘arbiy Yevropa musiqa madaniyatining mazkur davri keng qamrovli va
davomiyligi, o‘rta asr davrini yaxlit ko‘rinish bilan anglab izohlashga birmuncha
mushkullik tug‘diradi. Qolaversa, XII asrlarga qadar musiqa san’atining faqatgina
bir sohasi, ya’ni xristian cherkovlari musiqasi bizgacha yozma yodgorliklarini
qoldirdi. Yarim ming yillik davomida G‘arbiy Yevropa musiqa madaniyati
cherkov va xalq musiqa sohalari doiralari bilan chegaralanib kelindi, ammo XII-
XIII asrlarda saroy musiqiy-shoirona ijodiyoti yangi shakllari va cherkov
musiqasining yangicha ko‘rinishi bilan boyitildi. Yangilanish jarayoni rivojlangan
feodalizm shart-sharoitida amalga oshirildi.
XVII asrga qadar diniy cherkov maskanlari - musiqa san'atini professional
markazi bo‘lib kelgan. Cherkov madaniyati doirasida yuksak badiiy qadriyatlar,
turli xil musiqiy janrlar, musiqa nazariyasi, notalashtirish va pedagogika ilmi rivoj
topdi. Yevropa madaniyati uchun cherkov va saroy san’atlarining o‘zaro
bog‘lanish jarayoni juda muhim ahamiyatga ega boigan. Ilk xristian cherkov
musiqasi 0 ‘rta yer dengizining bir qator madaniyatlari (xususan, ludey, Misr-
Suriya-Falastin, kechki antik) an’analari bilan bevosita bog‘liq edi. Sinagog va
xram ibodatlariga antifon va responsoriai psalmodiya ildizlari tortiladi.
Madhiyalarda antik madhiyachilikning ta’siri ham seziladi.
Bibliyadan olingan parchalarni xirgoyi qilish an’anasi (liturgik rechitativ)
ham shakllana boshladi, “agapa” yoki “muhabbat kechalari” xristian ibodat
marosimining asosiy shakllari paydo bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etdi.
Ulardan esa liturgiyaning kechki shakllari asta-sekin rivoj topdi. Tobora cherkov
ibodatining yaxlit, turkumli tizimi shakllandi: kuniik ibodat (asosiy marosim -
tushlik vaqti), hafta ibodati (markazida yakshanba kunidagi marosim), yillik
ibodati (ko‘chiriladigan va ko‘chirilmaydigan bayram marosimlari).
Ilk xristian qo‘shiqchiligi bir ovozli an’anada rivojlangan edi. Uzoq asrlar
mobaynida (1 ming yillikning oxirigacha) cherkov qo‘shiqchiligida ayollaming
ishtirok etishi va musiqiy cholg‘ulaming qoilanilishi man etilgan. Cherkovni
G‘arbiy katolik va Sh&vqpravoslav turlariga bo‘linishi 1054-yili “sxizma” bilan
rasmiy tasdiqlangan. G‘arbiy Yevropada bir qator katolik mahalliy markazlari,
o‘zlarini liturgiyalari bilan namoyon boiadi: Rim, Milan, Qadimgi Ispan, Qadimgi
Fransuz, Kelt liturgiyalari nihoyatda mashhur bo‘ldi. Asta-sekin rasmiy Rim xorali
(Grigoryan xorali) barcha mintaqaviy an’analarni chetga surib, markaziy maydonni
egalladi.
Katolik qo‘shiqchiligidagi amalga oshirilgan islohot Rim Papasi Grigoriy 1
nomi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, Grigoriy I hokimiyatga VI-VII asr o‘rtalarida
keldi. Grigoryan xoral kuylash san’ati bilan qiyoslanadi.Melodik va ritmik
11

sur’atlari birmuncha tekis va aniqlik bilan ajralib turuvchi qat’iy aytimlar, unison
tarzida xor va yakkaxorlar bilan ijro etilib, dunyoviy hayotdan voz kechish va
yiroqlashish, ilohiy hayajonni tinglovchilarga baxsh etishga chorlagan.
Rim Papasi qaramog‘ida bolgan barcha davlat va mamlakatlarning katolik
cherkovlari uchun diniy marosimlarni o‘tkazishning bir xil an’analari urf bolgandi.
Barcha xorallar cherkovda nishonlangan kalendar bayramlari va maxsus
mavsumiy oy va kun, ma’lum vaqtda aniq belgilangan tartibda ijro etilishi
kiritilgan. Til (lotin) va kuylash uslubi (grigoryan) diniy marosimlarning
yaxlitligini va diniy ta’limot birligidan barchani voqif qilmog‘i zarur edi. Bu
borada cherkov hech qanday o‘zgarish!arga y o i qo‘ymagan. Biroq ular paydo
boigan, chunki uzoq vaqt davomida nota yozuvi boimagani va diniy aytim va
qo‘shiqlar maxsus ta'lim olgan xonandalar xotirasida saqlanib, faqat og'zaki tarzda
o'rgatilganligini bu borada qayd etish lozim.
Kanonlashgan qo'shiqchilik ikkita katta guruhga boiingan bo‘lib, messa va
offitsiyaga taalluqli edi. Yangi kuylarni bastalash Trident katta cherkovi (1545-
1563) davrigacha davom etdi, so‘ngra bir qator diniy qo‘shiqchilik namunalarini,
masalan, tropa va sekvensiyalarni ijro etish man qilindi. Tropalar liturgik
dramaning tayanchiga aylandi. Cherkov ibodatining marosim matnlari va qo‘shiq
namunalari maxsus kitoblami tashkil qildi (Antifonariy, Gradual, Liber usualis).
IX asdan boshlab musiqani pergament qog‘ozida maxsus nota yozuvlari
vazifasini bajargan belgilar - nevmalar yordamida yozib olina boshlandi.Davrlar
o‘tib, XI asrda italyan musiqachisi Gvido de Aretsso tomonidan amaliyotga
kiritilgan nota chiziqlari takomillashtirildi. Bu qadam zamonaviy nota yozuvi
borasida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Gvido de Aretsso Benedikt ibodatxonasi
ruhoniysi edi. U nota yozuvining islohotchisi bo‘lib, to‘rt yo‘lakli nota yozuvini
amaliyotga kiritdi (zamonaviy nota yozuviga asos solgan deb hisoblash inumkin).
Shu bilan birga, u geksaxord tizimini nazariy asoslab berdi.
IX asrlargacha katolik cherkovining qo‘shiqlari bir ovozli edi. IX-XIII
asrlarda ko‘p ovozli shakllar paydo boidi. Bular - organum, diskant, gimel va
boshqalar. Biroq XV-XVI asrlar oxirigacha ko‘p ovozli qo‘shiqchilik bir ovozlikni
qayta ishlangan namunasi sifatida qabul qilinar edi. Ars antiqua davrining Notr-
Dam maktabi amaliyotida o‘rta asr ko‘p ovozligining asosiy shakl va janrlari rivoj
topdi.
Cherkovda organum, motet, rondel, kondukt, klauzula, goket kabi janrlar
rivojlandi. Ars nova davri musiqasida ko‘p ovozli messa va izoritmik motet paydo
bo‘ldi. Messa va motet XV asrdan - XVI asrga qadar Niderland maktabi
12

kompozitorlari ijodida bosh janr vazifasini bajardi. Cherkov ladlari (musiqa
pardalari) - cherkov tonlari, amaliyotda Grigoryan ladlari, o'rta asr ladlari deb ham
nomlanadi. Cherkov ladining tarixiy ildizlari qadimgi yunon ladlariga borib
taqaladi. Cherkov ladi bu o‘rta asr cherkov musiqasining monodik (ya’ni bir
ovozli) ladlar tizimidir:
I ton - doriy ladi;
II ton - gipodoriy ladi;
III ton - frigiy ladi;
IV ton - gipofrigiy ladi;
V ton - lidiy ladi;
VI ton - gipolidiy ladi;
VII ton - miksolidiy ladi;
VIII ton - gipomiksolidiy ladi.
Cherkov ladining asosiy kategoriyalari - finalis (yakuniy ton), ambitus
(aytim hajmi), reperkussa (takror etiluvchi ton, psalmodiyalash). Cherkov ladining
har biri o'ziga xos kuy shakliga ega bo‘lib, psalmodiya uchun ham xarakterlidir:
boshlang‘ich (initsiy), o‘rta kadans (mediatsiya yoki medianta), yakunlovchi
(finalisi yoki terminatsiya). 0 ‘rta asr musiqasida cherkov ladlaridan tashqari,
boshqa ladlar ham mavjud bo‘lgan, ammo ular musiqa nazariyasida o'rganilmadi,
faqatgina Glareanning “Dodekaxord” risolasida cherkov ladlari tizimi boshqa
ladlar bilan to'ldirildi: IX ton - eoliy, X ton - gipoeoliy, XI ton - ioniy, XII ton -
gipoioniy.
Katolik cherkov G‘arbiy Yevropa davlatlari hududida jamiyatning barcha
jabhalarini, jumladan, madaniyat va san’atni o‘ziga taslim qilganligiga qaramay,
musiqa san’atida tadrijiyot (evolyutsiya) jarayonlari davom etilaverishini qayd
qilishimiz mumkin. Dunyoviy musiqa Xudoga qarshi chiquvchi va shak keltiruvchi
san’at sifatida keskin e’tirozlar mo‘lja!iga aylandi.
O ‘rta asr musiqa san’ati yangi voqeliklar bilan yanada boyidi. 0 ‘rta asr
shaharlari yillar o‘tib madaniyat markazlariga aylandi. Yevropa davlatlarida ilk
universitetlar ochildi, Bolonya va Parij universitetlari shular jumlasidandir.
Sayohat qiluvchi sayyoh musiqachilar haqida asosiy maMumotlar IX-X1V asrlar
manbalarida keltiriladi.
Sayohat qiluvchi san’atkorlar (jonglyorlar, menestrellar, shpilmanlar) turli
xil davlatlarda har xil nomga ega boiib, saroy musiqa madaniyatining
13

namoyandalari boigan. Ko‘p hollarda, saroy lirikasining ilk shakl ko‘rinishlari
aynan ularning musiqiy amaliyotida shakllanib boradi. Sayohat qiluvchilarning
o‘zi ham aktyor, qo‘shiqchi, jo'mavoz, raqqos va bastakor sifatida maydonga
chiqadilar. Ular truba, rog, svirel, pan-fleyta, volinka, arfa, krot, rebab, viyela, fidel
kabi musiqiy cholg‘ularda mohirona chalishni bilganlar.
XII-XUI asrlarda G‘arbiy Yevropaning bir necha davlatlarida trubadurlar
musiqiy-poetik san’atining badiiy ta’siri alohida ahamiyat kasb etdi. Sarkarda
(ritsar)lar doirasida XI asrga kelib iste’dodli shoir va musiqachilar paydo bo‘ldi. 0
‘zlarining samimiy musiqiy-shoirona asarlarida ular go‘zallik timsoli boigan ayol
nafosatini va ularning qalbini zabt etishga harakat qilgan sarkarda (ritsar)lik
musobaqalari haqida bayon etuvchi mavzularni ko‘targanlar. Fransiyada ularni -
trubadur va truverlar deb atashgan boisa, Germaniyada - minizingerlar deb
nomlashgan.
Ular qoldirgan ijodning yozma namunalari bir ovozli asarlar ko‘rinishida
bizgacha saqlanib qolgan. Biroq o‘sha davrda bir ovozli yozuv bilan bir qatorda
ikki va uch ovozli yozuvlar mavjud boigani ham maium. Yuqorida ta’riflangan
barcha hodisalar XIV asrga kelib shakllangan “Yangi san’at” Ars nova nomi bilan
tarixda qolgan hodisaga aylandi (unga qarama-qarshi Ars antique - qadimgi san'at
taqqoslanib turgan). Shu davrga kelib, yetakchi san’atkor va san’at ustalarining
nomi xalq orasida tilga olinib, mashhur bo‘ladi. Masalan, Italiyada xalq orasida
katta obro‘-e’tibor qozongan ko‘zi ojiz san’atkor - Franchesko Landino,
Fransiyada esa - Gilyom de Masho san’ati yuksak baholangan. Darhaqiqat, bu
yangi davr san’ati usluban yorqin, jonli, harakatchan, rang-barang bo‘yoqlar va
ifoda vositalar bilan ajraluvchi san’atga aylandi. Ars nova G'arbiy Yevropa
san’atining eng yuksak davrlaridan biri sanalmish - Uyg'onish yoki Renessans
(XIV-XV1 asrlar) davrini ochilishiga olib keldi.
Tayanch so‘zlar: o‘rta asr, cherkov musiqasi, katolik qo‘shiqchiligi,
Grigoryan xoral, Gvido de Aretsso, notayozuvi, cherkov ladi, monodiya, sayyoh
artistlar, sarkarda (ritsar) san’ati, Ars nova san ’ati. Bu davmi aynan “Uyg‘onish”
(Renessam) nomi bilan qayd etilishiga nima sabab boigan?
Avvalo “Uyg‘onish” deganda, o‘rta asrda jamiyatni mudrab yotgan ongi
uyg‘onishi, antik davr san’ati va ijtimoiy hayotning qayta jonlanib tiklanishi, kuch-
quwatga toiib, o‘rta asr zulmatidan ozod bo‘lgan yangi davr kelishini namoyon
etgan. Uyg‘onish davri buyuk jug‘rofiy kashfiyotiari bilan dunyo haqida inson
tasavvurlarini butkul o‘zgartirdi. Qadimdan qolib ketgan diniy qoidalardan voz
kechish, o‘z navbatida, ilm sohasining dadil rivojlanishi va gullashiga, jamiyatda
sbakllangan yangi erkin samarali iqtisodiy munosabatlar yangicha ko‘rinishda
14

siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy qadriyatlarni rivoj topishiga turtki berdi. Asta-sekin
“gumanizm” (humanus - lotinchadan insoniylik) nomi bilan ataluvchi yangi
insoniyat tafakkuri shakllandi.
Shunday sharoitda tasviriy san'at, adabiyot va musiqa san’ati ham gurkirab
rivoj topdi. Agar o‘rta asr musiqa san’atida muallifning shaxsiy uslubi imkon qadar
bostirilib, yo‘qqa chiqarilgan bo‘lsa, bu davrda aksincha, uning timsoli birinchi
darajaga ko'tarilib, iqtidorini yangicha nazar bilan baholandi. Ma’lumki, avvallari
jamiyatda “rassom”, “kompozitor” kabi tushunchalar katta ahamiyat kasb etmagan.
Darhaqiqat, Rafael, Leonardo da Vinchi tasviriy polotnolariga, Mikelandjelo
haykallariga e’tibor qaratganimizda, ularda inson va uning qadr-qimmati alohida
bo‘rttirilib namoyon qilinganining guvohi bo‘lamiz. Djovanni Pyerluidji va
Palestrina, Josken Depre, Ioxaness Okegem va Orlando Lasso musiqiy asarlari
yuqori, aniq va yuksak insoniy hissiyotlar tizimini aks etuvchi yangi davr
tarovatini namoyon etadi.
Ushbu davrda o‘ziga hosligi bilan ajraluvchi yangi milliy musiqa maktablari
shakllandi. Shular qatorida Niderland (Frankflamand maktabi nomi bilan ham
e’tirof etiladi) polifonik maktabi - G. Dyufai, I. Okegem, Ya. Obrext, J. Depre, O.
Lasso nomi bilan; italyan milliy maktabi - Dj. Palestrina, Dj. Gabriyeli; ispan
maktabiK. Morales va T. de Viktorirya; ingliz maktabi - U. Byord va T. Talis;
nemis maktabi - X. L Xasler, L. Zenfl; polyak maktabi - Shamotulli Vatslav,
Lvovli Marsin, M. Zelenskiy; chex maktabi - Y. Turnovskiy, K. Garant kabi
kompozitorlar nomi bilan mashhur. Ushbu kompozitorlar ijodida cherkov va
dunyoviy musiqiy janrlar, jumladan, messa, motet, madrigal, qo‘shiq va turli xil
raqslar (pavana) keng rivoj topadi. Dunyoviy va cherkov musiqasida ko‘p
ovozlikning eng yuksak ko‘rinishi - polifoniya yuqori cho'qqilarga qadar
ko‘tariladi.
Barokko davri musiqa madaniyati. XVII asr va XVIII asr boshlari musiqa
tarixida katta ziddiyatlar va o‘zgarishlar ro‘y berishi bilan belgilandi. Fransuz
“Quyosh” qiroli Lyudovik XIV ning hukmronlik davri, Angliyada Oliver Kromvel
boshchiligidagi burjua inqilobi kapitalizm davrida yangi bosqichni namoyon etdi
(1642- 1660). Absolyutizmga qarshi chiqqan ijtimoiy harakat (1648-1653)
“fronda” nomi bilan mashhur bo‘lib, urush davri (1618-1648) o‘zining safiga
ko'plab Yevropa mamlakatlami jalb etib, nihoyat, Vestfal tinchligi bilan yakun
topdi va Gabsburglar hokimiyatini xonavayron bo‘lishini anglatdi.
XVII asrda ro‘y bergan ijtimoiy notinch voqeliklar badiiy madaniyatda,
adabiyot va san’atda o‘z aksini topdi. San’atkorlar e’tibori nafaqat jamiyatda sodir
15

bo‘layotgan o‘zgarishlar, balki inson, uning ichki olami birinchi o‘ringa ko‘tarilib,
san’at asarlari mavzusiga aylandi.
Ayniqsa, bu “barokko” uslubi deb nom olgan yo‘nalishda yorqin ifodasini
topdi (italyan tilidan “ajoyib”, “g‘aroyib” deb izoh etiladi). Barokko uslubi
vaqtincha hokimlikni qoidan boy bermagan féodal doiralarda keng gullab-
yashnadi. Italiya, I span iy a, Germaniya mamlakatlarida bu hoi kapitalistik
munosabatlarni rivojlanishiga turtki boidi. Adabiyot va san’atda barokko saroy
ahlining o‘zini yorqin dabdabadorlik bilan burkab, o'zining kuch-qudrati,
noziktaabligini baralla ovoza qilishdan iborat bo‘lgan. Bu borada katolik va
protestant cherkov namoyandalari qo‘shgan hissalari nihoyatda katta.
Ammo tashqi ko‘r-ko‘ronalik tagida ilg‘or san’at namoyandalari jamiyatda
aks etgan hayajon, noilojsizlikni haqqoniy va ifodaviy yoritib bera olganlar.
Hayotiy idrokning yorqin dramatizmi adabiyot, musiqa, tasviriy san’at asarlarida
fojiaviy mavzularga murojaat qilinishida ko‘rinadi. Aynan XVII asr va XVIII
asming birinchi yarmida yangi davr san’atida muhim rol o‘ynagan yangi janr -
operaning rivojlanishi Yevropa mamlakatlarining madaniyatida alohida voqelikka
aylandi.
ITALIYA, FRANSIYA, ANGLIYA VA OLMONIYADA OPERA
SAN’ATI Italiya operasi Opera 1
Italiyada dunyoga keldi. XVII asrga kelib, Italiya
Ispaniya va Avstriyaning siyosiy qaramligidan iztirob chekib, parchalangan
davlatga aylangan. Shunga qaramay, opera san’ati o‘zida jo ‘shqin hayotbaxsh
kuchni mujassam etgan Appenin orolida boshqalarga nisbatan erta gullagan
Renessans davri Florensiya shahrida dunyoga keldi. Dante Aligyeri, Mikelandjelo
Buonarotti va Benvenuto Chellini kabi mashhur Renessans davri san’at ustalari o‘z
paytida ijodiy yoilarini Florensiyadan boshlaganlar.
Birinchi operalar “drama per música” deb nomlanib, “musiqali drama”
degan tushunchani anglatgan. XVI asrda Djovanni Bardi (o‘z davrining taniqli
san’at homiylaridan biri) o‘z atrofida “Florentina kamerata” nomi bilan tarixda
nomi muhrlangan jamoani tashkil etadi. Kamerata safiga iste’dodli san’at ustalari,
shoir va yozuvchilar, aktyor va olimlar kirganlar. Ulaming asosiy maqsadi qadimgi
yunon tragediya va dramalarini tiklashdan iborat boiib, Esxil, Yevripid, Sofokl
asarlarini qayta tiklash yoiida xizmat qilganlar.
Florentina kamerata a’zo-larining dastlabki tajribalaridan shunisi ayon
boiadiki, ular o‘rta asrda qahramonlaming ichki dunyosi va hissiyotlariga chek
qo‘yilgan an’analarni qayta uygotishga harakat qiladilar. Buni amalga oshirishda
aynan monodiya (bir ovozli kuy, musiqiy deklamalwa) inson ichki Vinchenso
1
opera-ital. “bastalash” ma’nosini bildiradi
16

Gatiley taniqli astronom olamini ifodaviy aks etishga Galileo Galileyning otasi bo
‘Igan. muqobil y o i deb topilgan. Birinchilar qatorida bu g‘oyani o‘z ijodida
taniqli kompozitor, udchi, matematik va Ellada san’at shaydosi bo igan Vinchenso
Galiley oldinga surdi.
Monodiya garmonik (akkord tizimli) jo‘rlik yordamida ijro etilib kelingan.
Shu bois, Florentina kamerata asarlarida ko‘proq gomofon-garmonik tizim ustunlik
qila boshladi. “Gomofoniya” 2
atamasi deb bir ovozni boshqa ovozlardan ustun
turgan musiqiy uslub tushunilgan. Polifoniyada gomofoniyaga nisbatan (yunon.
poliphonia, ya’ni ko‘p ovozli) matndagi har bir ovoz mustaqil mavqeyiga ega
boiib, teng huquqli o‘rni va ahamiyati bilan farqlangan. Florentina kamerata
a’zolari bir necha asrlar davomida musiqada hukm surgan polifoniyadan,
she’riyatni, so‘zlar talqinini buzuvchi omil sifatida undan voz kechib, “tasviriy”
(“rappresentative”) yangi musiqiy-dekiamatsion uslub rivojiga bor kuchlarni
qaratishga bel bogiadiiar. Opera janri yuzaga kelishida xonanda va kompozitor
Yakopo Peri va shoir Ottavio Rinuchchinining qo‘shgan xissalari ulkan.
Yakopo Peri (1561-1633) Toskananing buyuk gersoglari - Medichilar
saroyida “musiqa va musiqachilaming bosh direktori” lavozimida xizmat qilgan.
Ottavio Rinuchchini esa Torkvato Tassoning shogirdlaridan biri edi. Ikkala
ijodkoming sa’y-harakatlari ila yaratilgan birinchi opera “Dafna” partiturasi
bizgacha saqlanib qolinmagan. Bizgacha “Evridika” operasi yetib kelgan. Uning
premyerasi 1600-yil Fransiyada qirol Genrix IV va Mariya Medichilaming nikoh
marosimi chog‘ida bo‘lib o‘tgan,
Ushbu opera qadimgi yunon afsonasiga tayanib, uning asosida o‘z kuylash
san’ati va g‘aroyib ovozi bilan nafaqat tabiat, insonlami, balki xudolami hayratga
soJgan ovoz sohibi Orfey haqida so‘z yuritiladi. Orfeyning rafiqasi Evridika ilon
zaharidan vafot etadi. O‘z sevgilisini qayta hayotga qaytarish maqsadida Orfey
zulmat va o‘liklar olami xudosi Aid saltanatiga tushib, undan rafiqasini qo‘yib
yuborishni iltimos qiladi. Orfey ovozidan hayratlanib, rozi bo‘lgan Aid uning
rafiqasini qo‘yib yuboradi va bir shart - yorug‘likka chiqqunga qadar uning
nigohiga qaramaslik shartini qo‘yadi. Biroq Orfey Evridikaning noligan
iltimoslariga bardosh berolmay, butunlay o‘z rafiqasidan ayrilishga majbur boiadi.
Og‘ir musibatni ko‘tara olmagan va ilohiy ovozini yo‘qotgan Orfey menadalar
tomonidan tilka-pora qilinib, vafot etadi.
Tabiiyki, to‘y marosimida operaga bunday fojiali yakun yasash mumkin
bo‘lmagan, shu bois, operaning final qismida bosh qahramonlar - Orfey va
Evridika xudolar safiga qo‘ shilib, osmonga ko‘tariladi. Rinuchchinining ushbu
2
Gomofoniya” (yunon. homophonia, ya’ni bir-biriga ohangdosh tushgan jarang )
17

librettosiga Djulio Kachchini (1551- 1618) qalamiga mansub yana bir opera
yozilgan. Djulio Kachchini kuychang, jozibali ijro tarovati bilan ajraluvchi bel
canto (go‘zal kuylash) vokal uslubining asoschilaridan biri sanaladi. Ammo Peri va
Kachchini operalari, 1607-yili Mantuan gersogi saroyida sahnalashtirilgan,
Alessandro Stridjo matniga yozilgan Monteverdining “Orfey” operasi
mavqeyigacha ko‘tarilmadi.
Klaudio Monteverdi (1567-1643) - Torkvato Tasso va Ulyam Shekspir, Piter
Palu Rubens va Mikelandjelo Karavadjolarning zamondoshi boigan. Bir vaqtlar
kompozitor Piter Palu Rubens va Mikelandjelo Karavadjo Mantuedagi gersog
Gonzaga saroyida birga xizmatda boiishgan. Kompozitor madrigallari (dunyoviy,
shoironamusiqiy janr, ona tilida ijro etiluvchi qo‘shiq deb tarjima qilinadi) T.
Tasso shoirona lirikasiga, operalari esa V. Shekspir fojialariga yaqinligi bilan
ajralib turadi. Ma’lumki, Monteverdi musiqaviy drama janriga ancha keksayib
qolgan yoshda murojaat qilib, messalar, vokal ansambllar, madrigallar yaratish
borasida katta tajribaga ega boigan. Uning madrigallarida stile concitato - hayajonli
uslub shakllangan boiib, o‘zining emotsional, dramatik hissiyotga boy tavsifi bilan
ajralib turgan.
Operaning mazmunini boyitgan holda kompozitor vokal va orkestr
partiyalarining shakl va ifbdaviy imkoniyatlarini kengaytirib, uvertyura va duetni
ular tarkibiga kiritadi. Monteverdi “Lamento” 3
nomi bilan mashhur bolgan ariya
turini yaratuvchisidir. Bugunda kompozitor qalamiga mansub “Ariadna”
operasidan saqlanib qolgan yagona lavha “Ariadna yig‘isi” ariyasi bizgacha yetib
kelgan. Opera janri, shuningdek, katolik olamining markazi boimish Rimda ham
katta shuhrat qozondi. Cherkov ruhoniylari opera janri orqali cherkov ibodatiga
kelganlarga samarali ta’sir qilish quroli sifatida qaraganlar. 1620-1640-yillarda
Rim hokimiyati ustida o‘tirgan Rim Papasining jiyanlari - kardinallar aka-uka
Barberinilar o‘zlarini homiy sifatida ko‘rsatib, o‘z saroylarida katta opera teatri
qurdirganlar.
Ammo undan yana ertaroq, Florensiya operalari bilan bir vaqtda Rimda
boshqa janr - oratoriya vujudga keldi. Oratoriya xor, yakkaxonlar va orkestr uchun
mo‘ljallangan kompozitsiyani tashkil qilib, Muqaddas xristian voqeliklariga
asoslangan. Ular cherkov qoshida ajratilgan maxsus xonalar - “oratoriyalarda” ijro
etilgan. O‘z navbatida, uning ijro etilishi, o‘ziga xos sharoiti janmi nomlanishiga
turtki bo‘ldi. Birinchi oratoriya Emilio del Kavalyeri qalamiga mansub bo‘]gan
“Tana va qalb haqida tasavvur” nomli asar hisoblanadi. Mazkur janmi rivojiga
Djakomo Karissimi va Alessandro Stradellaning qo‘shgan hissasi nihoyatda katta
3
Monteverdi “Lamento” (Nolish qo‘shig‘i) nomi bilan mashhur boigan ariya turini yaratuvchisidir.
18

bo‘lgan. Ushbu kompozitorlar qalamiga ko‘plab kantatalar (lotin va italyan tilidan
kuylash demakdir) mansub bo‘lgan.
1.1. XVIIasr g`arb-yevropa musiqasi tarixi
Ijodning mustaqil sohasi bo‘lgan cholg‘u musiqasi o‘z o'rnini birdaniga topa
olmadi. Uzoq vaqt qo‘shiqqajo‘rlik qildi. XVII asrda inusiqa bilan
shug‘ullanishdagi turli shakllar - turmush va konsert ijrochiligining jadal
rivojlanishi tufayli sezilarli darajada burilish yuz berdi. Bu jarayonni polifonik va
gamofonik musiqaning parallel rivojlanishi sifatida tasavvur qilish mumkin.
Polifoniya (ko‘p ovozli ma’nosini anglatadi) - bir nechta bir xil ahamiyatga
ega bo‘lgan tovush yo‘nalishining uyg‘unlashuvi. Shu bilan polifoniya
monodiyadan - bir ovozlikdan farq qiladi, monodiyada kuy bir yoki bir necha ovoz
unison bo‘lib ijro etiladi. Ko‘p ovozli uslubning asosiy ko‘rinishlari - gomofonik
va polifonik uslublaridir. Gomofonik uslubda barcha ovozlar ustidan bittasi,
asosiysi ustunlik qiladi, u kuy ni boshqaradi, boshqalari bo‘ysunuvchi ahamiyatga
ega.
Polifonik musiqada bosh va bo‘ysunuvchi, melodik va jo ‘r bo`luvchi
ovozlar yo‘q, ularning har biri mustaqil ahamiyatga va o‘zining rivojlanish
yoiialishiga ega. XIV-XV asrlarda polifoniya yuksak san’at darajasiga ko‘tariidi.
O‘sha davrning o‘zida ko‘p ovozli musiqa “kontrapunkt” (“nota-notaga qarshi”)
nomini oldi Kontrapunkt — bu kuyni boshqarib borishning muayyan tizimi, bii
nechta kuyni birga, o‘zaro kelishuvdagi uyg‘un sadolantirish
san’ati.Polifoniyaning eng muhim belgisi imitatsiyadir. Imitatsiya so‘zt taqlid
ma’nosini bildiradi. Polifoniyada bu ovozlaming navbat bilan o‘z ijrosini
boshlashi, unda har bir ovoz ma’lum vaqt o'tgandan so‘ng o‘sha kuyni takrorlaydi.
Cholg‘u polifoniya birinchi navbatda organ|musiqasining rivojlanishi bilan bog‘îiq.
XVII asrda cholg‘u musiqasi, xususan, organ polifonik muso‘zining yetuk
darajasiga erishdi. Asosiy janrlaming rivojlanish yo'naiishi aniqlandi: turli uslub va
xarakterdagí epizodlaming erkin uyg‘unligini o'zida namoyor- eiuvchi
improvizatsion yo‘nalish; imitatsiya tamoyillariga hamda izchillikka qat’iy rioya
qiluvchi yo'nalish. Improvizatsiya turidagi pyesalarga - prelyudiyalar, fantaziyalar,
tokkatalar kiradi; imitatsion uslubdan fuganing shakllanishi boshlanadi.
Barchajanrlarningtugal shakllanishi I.S. Baxning ijodida ko‘rindi.
XVI - XVIII asrga kelib Yevropa shaharlari raqslari nihoyrang-barangligi
bilan farq qiladi. Ulaming qatorida vazmin, sokin harakatli (pavana, allemanda,
sarabanda, chakona), o‘rta-tez, sirpanuvchi (kuranta, menuet), turli sakramlar, tez-
irg‘ishli (galyarda, burre, gavot, jiga) raqslari o‘rin oigan. Raqslaming deyarli har
19

biri xalq ichidan chiqqan bo‘lib, shahar shart-sharoitida birmuncha o‘zgarib, o‘zini
xalqchil negizlaridan uzoqlashib borgan. Aristokratlaming ulug‘vor kuchini
ko'rsatish maqsadini ko‘zlagan va saroy marosimlarining asosiy qismiga aylangan
bu raqslar jonli va xalqchil soddalik belgilaridan yiroqlashib, dabdabali ko‘rinishga
ega boidi. Xususan, yirik aristokratlar saroyida xizmat qilgan kompozitorlar
ijodida yangi raqslami yaratish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan,
knyazlaming tantanavor chiqishlari, kelinlami cherkovga kuzatish, ruhoniylami
diniy chiqishlari kabi hodisalar g‘ururli “pavana” yoki “paduana” raqslari jo
‘rligida o‘tgan. Bu raqslar bilan, shuningdek, saroy ballari va maskaradlari ochilar
edi.
Tahmin qilishlaricha, pavana so‘zi lotinchadan “pavo”, ya’ni tovus degan
ma’noni bildirgan, chunki raqqoslar o‘zining “boykiyim-ust boshlari va dabdabali
vazmin harakatlari bilan tovus qushini eslatganlar” (tarjima bizniki-T. R.) 4
3.Shahar
ballari va majlislarni o‘sishi bilan pavana oldingi xurakterini yo'qotib, birmuncha
sodda va harakatchan bo‘lib qoldi. Dunday o‘zgargan holatda u allemanda (nemis)
jamoalikka mos sekin ruqsning tugMlishiga turtki berdi.
XVII asrlarda vazmin turdagi raqslardan bo‘lgan sarabanda niashhurlikni
qozondi. Sarabanda uch xissali, ispan-mavritan ildizlari mavjud bo‘lgan va
akkordli jo ‘mavozlik bilan ijro etiladigan raqsdir. Bu raqsni g‘ amgin, motam va
bosiq-shiddatli xarakteri kechki yuz yilliklarning motam marshlariga yaqin bo‘ldi.
Kompozitorlar sarabandaning ritmiga o‘z ijodlarida ko‘p murojaat qilganlar.
Masalan, K.V.Glyuk o‘zining “Orfey” operasida, o‘liklar saltanatidagi Evridika
soyasining g‘amgin raqsida sarabandaning ifodaviy xususiyatlurini qo‘lladi.
Betxoven esa “Egmont” uvertyurasini XVI asr ispan hukmronligida boigan
Niderland davlatini aks ettiruvchi g‘amginqayg‘uli sarabanda mavzusi bilan
boshlagan.
Sarabandaning turlari qatoriga chakona va passakalya raqslari kiradi. Bu
raqslarning rnusiqasi - bas ovozida takrorlanuvchi bitta mavzu va bir nechta
variatsiyalardan tashkil topadi. Chakonada (“doimo o'sha”, ya’ni “o‘sha bas ovozi”
ma’nosi) bosh mavzu ko‘p hollarda pastga harakatlanuvchi ko‘rinishda beriladi.
Bu raqs belgilari yorqin holda Betxovenning “32 variatsiya” mavzusida namoyon
boigan. Birmuncha tantanavor va vazmin passakalya (ispan so‘zidan ko‘chani
o‘tish, yurish ma’nosini anglatadi) ko‘chada o‘tkazilayotgan yurish va
marosimlaming sharafli marshi bo‘idi. Ko‘p holatlarda passakalya raqsi bilan
shahar majlislari yoki ballari yakunlangan. Bu holatda bas ovozidagi
4
■ ’ Вюилье . Г . Танцы , их история и развитие с древних времен и до наших дней . ~ Слб ., 1902, 38 с .
20

takrorlanuvchi, past harakatli kuy uy bekalarini mehmonlar bilan xayrlashuvini aks
ettiradi.
Qadimgi vazmin sur’atdagi raqslar o'rtacha, tez yoki harakatchan raqslar
bilan ketma-ket almashinib turganlar. Shunda pavanadan so‘ng galyarda (yoki
saltarella) italyancha sho‘x va jonli raqs ijro etilar edi. Pavana va galyarda bir-
birini kontrastli bo‘yoqlar bilan to‘ldirib borgan. Keyinchalik pavana o'z o‘rnini
allemandaga, galyarda esa kuranta (fransuzcha raqs, uch xissali oichovda, anchi
silliq harakatli)ga bo‘shatib berdi.
XVÍI asrda saroy ahlining va byurgerlarning maishiy hayotidi ular
muhabbatini qozongan raqs menuet boidi. 0 ‘tmishda fransuz xalq davra raqsi
boigan menuet, saroy sharoitida o‘z ko‘rinishini o‘zgartirib - dabdabali, boittirilgan
(egilishlar, reveranslar va o'tirib-turishlar) bal raqsiga aylandi desak, mubolag‘a
boimaydi. XVIII asrda esa bu raqs yuqori tabaqali jamoa qatlamini xarakterlovchi
musiqiy mavqeyiga ega boidi. Jumladan, Motsartni “Figaroni uylanishi” nomli
operasida bosh qahramon Figaro kekkaygan amaldor Almavivani “bumini ishqab
qo‘yish” maqsadida menuet ritmdagi kavatinasini kuylaydi. XVIII asming boshida
menuet Rossiya davlatida Pyouyushtirgan assambleyalarda ijro etilgan. Bu raqs
turiga XVII-XVIII asming ko‘plab kompozitorlari murojaat qildi. Masalan: Jan-
Batista Lyulli menuetni o‘z opera-balet spektakllariga; Bax va Gendel - cholg'u
syuitalariga kiritadi. XVIII asrning ikkinchi yarmida bu janr sonata, simfoniya va
kvartetlarga sonata-simfonik turkumining bir qismi sifatida kiritiladi. Tezkor,
sho‘x, sakrashlar bilan ijro etilgan raqslar XVII-XVIII asrlarda ochiq havoda
o‘tkazilgan turli tantanavor bayramlaming (dehqon, ustalar va boy boimagan
shahar aholisi qatnashgan) asosiy qismini tashkil qilgan. 0 ‘sha davrda talpinuvchi
jiga, burre, gavot juda mashhur boigan.
Burre - Fransiya qishlogi Ovem o‘rmonchilarining qadimgi raqsi bolib,
“yog‘ochlaming bir vog‘i” degan ma’noni anglatadi. Raqs tushganlar har bir
uchinchi taktdan so‘ng, oyoqlari bilan qattiq to‘pillatib, keskin sakrab harakat
qilishgan. XVII asrda katta o‘zgarishlar bilan bu raqs saroy va Lyullini opera-balet
raqslari qatoridan o‘rin oldi. Lyulli davrida yana bir tez, sho‘x fransuzcha raqs -
to‘rt xissali (takt oldi ikki xissali) boigan gavot ham keng tarqaldi. I.S. Baxning
“gavoti” bunga misol boiishi mumkin.
Gavotni o‘rta qismini myuzet tashkil etadi. Pastoral xarakteridagi myuzet
raqsiga jo ‘rnavoz boigan ohang xalq cholg‘usi volinka (myuzet)ni eslatgani
uchun, shu nomni ham oldi.
Shu qatorda qadimgi provansal raqsi boimish rigodonni ham eslab o‘tish joiz.
Hayotga intiluvchan, quvnoq xarakterda boigan rimdon fransuz kompozitorlari -
21

$klavesinistlari, xususan, Ramo (jodida alohida e’tiborga ega boldi. Va nixoyat, jiga - qadimgi, tez ijro etiladigan, jo‘shqin harakatli, Iriolli punktir ritmga asoslangan raqsdir. Jiga quyidagi olchovlarda yoziladi 3\8, 6\8, 9\8, uni bunday nomlanishiga raqsga jo‘rlik qilgan «dimgi violo cholg‘u (torli, kamonli) sining o‘ziga xos ko‘rinishi Mihabchi boidi, xalq orasida viola hazilomuz jiga, ya’ni “tovuq oyog‘i” deb nom oigan edi. Jiga raqsi Angliyada juda sevimli boigan, shunisi maiumki, Shekspir davrida jiga bilan xalq teatr lomoshalari - farsga yakun solingan. XVII- XVIII asrlarda jiga saroy bnllaridagi raqslar toifasiga chiqadi, Iekin shunga qaramay, u Yevropa xalqlari va dengizchilar orasida hamon keng ijroda boigan. Raqslarning bunday rang-barangligi XVII-XVIII asr kompozitorlari yaratgan musiqalarida o‘z aksini topdi. Bosmadan chiqarilgan bir qator to‘plamlar kuylash yoki uy sharoitida musiqiy cholH'ularda (lyutnya, arfa, klavesin, skripka) ijro etiladigan raqs pyesalaridan tashkil topgan. Turli xarakterdagi kontrast raqslami taqqoslanishi qadimgi raqs syuitasi asosida yotadi. Qadimgi raqs syuitasi XVII asr italiyan Iyutnyachilari va fransuz klavesinistlari ijodida shakllandi. Syuita asosini to‘rtta raqs tashkil etgan: allemanda - o'rtacha-vazmin; kuranta - harakatchan; sarabanda - juda vazmin; jiga-juda tez. Gohida sarabanda va jiga oralarida boshqa raqslar ijro cliladi: burre, gavot va menuet, qadimgi polonez, oz-moz kechroq esa anglez (kontrodans) ham. Syuitalarni nafaqat yakkasoz, balki cholg‘uchilar orkestri uchun ham moijallab yozilgan. Syuita musiqasi endilikda raqs harakâtîari uchun jo'mavozlik vazifasini bajarmaydi. Paydo boigan raqs shakllari syuitada o‘zining amaliy mavqeyini yo‘qotib, yuqori badiiy ma’no bilan boyitildi. Keyinchalik syuita tarkibiga raqs shaklida boimagan musiqa ham kirib bordi. Buyuk nemis kompozitorlari Bax va Gendel ijodida qadimgi raqs - syuitaning eng yuksak namunalari yaratildi. Ularning syuitasidan oldin uvertyura, prelyudiya yoki variatsiyali ariya ijro etilgan. Italiyada skripkachilar maktabiga asos solgan ArkandjeMKarelli syuitani qadimgi sonata bilan yaqinlashtirdi. U sonataning b flqismini raqs xarakterida yozgan edi: sarabanda, menuet, jiga. Karelflasarlari - bu katta konsert pyesalaridir, ularda raqs o'zining xalqchilmaishiy raqs musiqasi bilan bo‘lgan aloqalarini butunlay uzadflKompozitor asarlarida qo'llagan raqsning nomini ham kiritmay, faqafltemp bilan belgilab o‘tadi: adajio (vazmin), andante (shoshmayjlvivace (juda tez harakatli). 22$

1. Лобанова M. Западно-европейское музыкальное барокко.-M ., 1994. 2. История зарубежной
музыки. Выпуск 1-6. - М., - СПб., 1986,2001. 3. Музыкальная энциклопедия. Выпуск 1-6, -М.:
Музыка, 1974,2003. 4. Mirhaydarova Z. Jahon xalqlari musiqa san’atining rivojlanish jarayoni. - Т., 2008.
5. Trigulova A. Xorijiy musiqa adabiyoti (o‘quv qoMlanma). -T „ 2009. 5
23

1.2. Jahon konpozitorlarining o ` ziga xos maktablari .
Iogann Sebastyan Bax .
Iogann Sebastyan Bax - buyuk kompozitor va organchi , kantor va pedagog ,
tarix sahifalaridan go ‘ yo bronzadan quyilgan bahaybat va ulug ' vor timsol sifatida
ko ‘ z oldimizda gavdalanadi .
Kompozitor musiqasi va ijodi asrlar davomida insoniyat tomonidan turlicha
qabul qilingan. Uning ijodiga bo‘lgan qiziqish bizning asrimizning ikkinchi
yarmida ancha kuchaydi.
Agar daholik - bu turli inson alomatlarining baxtli majmuasi deb hisoblansa,
buning yorqin misoli o‘mida I.S. Baxning hayotinikeltirish joiz. Uning avlodi ikki
yuz yillik davomida qadrdon Tyuriiv giyani saroy, cherkov va shahar
musiqachilari, skripkachi va organ-» chilar, kompozitorlar bilan ta’minlab kelgan.
Baxlarning zurriyodijmusiqa tarixida noyob bir fenomen. Nemis olimlari uni
yaxshi o‘rga-1nib, tadqiq qilishgan. Baxning o‘zi ushbu “geniologik daraxtni”
tuzibjchiqqan edi:
Gans Bax (1580-1626) - skripkachi;
Iogann Bax (1604-1673) - organchi, dirijyor;
Genix Bax (1615-1692) - organchi, kompozitor;
Iogann Mixael Bax (1648-1694) - organchi, kompozitor, cholg‘u ustasi;
XristofBax (1613-1661)- saroy musiqachisi;
Iogann Kristof Bax (1645-1693) - skripkachi, organchi;
Iogann Amvrosiy Bax (1645-1695) - skripkachi, altchi;
Iogann Sebastyan Bax ( 1685-1750);
Vilgelm Frideman Bax (1710-1782) - kompozitor, organchi;
Filipp Emmanuel Bax (1714-1788) - kompozitor, klavisinchi, musiqa pedagogi,
musiqiy direktor;
Iogann Kristof Fridrix Bax (1732-1795) - kompozitor, klavisinchi,
kapelmeyster; Iogann Kristian Bax (1735-1782) - kompozitor, pianist, organchi,
musiqa pedagogi. O‘z vaqtida L.V. Betxoven: “Uning ismi buloq (Bax - nemis
tilida buloq degani) emas, aslan dengiz!” - deb ta’riflagan edi. Yozuvchi, shoir,
alloma, Baxning zamondoshi va Jahon olamining buyuk shaxslaridan biri
sanalmish Iogann Volfgan Gyote, Baxning asarlarini tinglab, o‘z do‘stiga
24

yozishmalarida quyidagi satrlarni yozib qoldiradi: “Dunyo yaralishidan avval
Xudo yuragida qanday hislar paydo bolgani kabi menda ham tinglaganimda go‘yo
abadiy garmoniya o‘z-o‘zi bilan muloqot qilgandek tuyuldi. Mening
hayajonlangan qalbim titroqlanib unda sezish organlari yo‘qdek, ya‘ni ko‘z,
quloqqa muhtojlik yo'qligini sezdim”. Yana bir nemis kompozitori Rixard Vagner
“Nemis degani nima?” nomli maqolasida quyidagilami yozgan: “Nemislami o‘ziga
xos betakrorligi, kuchi va ahamiyatini ko‘r!sh uchun ularga xos yagona tavsifni
berishda Ï.S. Baxkabi sirli hodisani va uning g‘aroyib musiqasini keltirish joiz. U
zulmat davrida, nemis avlodi deyarli qirilib ketgan bir vaqtda nemislar hayoti va
qalbining tarixini o‘zida mujassam etdi. Fransuz bema’ni parikdagi bu boshga bir
e’tibor bering, kambag‘al kantor sifatida u Tyuringiyaning hozirda unutilib ketgan
mayda shaharlarida tirikchilik qilish maqsadida sarson boiib, nochor lavozimlarda
barchaga notanish boiib qolgan. Asarlarini unutilib ketishdan tiklash uchun ham
bir asr kerak boidi; musiqada ham u o‘z davrining aksiga aylangan - quruq, o‘ta
jiddiy va me’yorli badiiy shakl bilan to‘qnashdi, go‘yo notaga parik va soch
turmagi o‘ralgan kabi. Biroq endi ko‘ring, ushbu elementlardan qanday go‘zal va
ajib dunyo yaratdi buyuk Bax! Men hozirda faqat uning asarlariga murojaat
qilaman, negaki, ulaming boyligi, bahaybatligi va katta ahamiyatini hech qanday
ta’riflar bilan ifodalab boimaydi”. (Yuqorida qayd etilgan shoirona kechinmalar
venger musiqachisi Yanosh Hammershlag tomonidan to‘plangan).
Taqdir I.S.Baxni siylamagan, shu bois, kompozitor og‘ir hayoti davomida
qiyinchiliklarga bardosh berib, o‘zining xarakteri, axloqiy tamoyiliarini
mustahkamlab, qat’iy hayotiy va ijodiy qarashlarga ega boidi. Ba’zan
tadqiqotchilar uni buyuk shaxs sifatida gavdalab, dunyo tashvishlaridan yuqori
turgan ulug‘ bir timsol sifatida qayd etadilar. Biroq uning hayoti oddiy dunyoviy
muammolar bilan to‘la bo'lgan. O‘zining yozishma xatlarida u ishbilarmon,
tejamkor, o‘z katta oilasi uchun qayg'urgan asl nemis byurgeri sifatida namoyon
boMadi. Musiqachi shunday muhitda o‘sib-ulg‘aydiki, unda m usiqa- ]mehnat,
kasb-hunaming ajralmas bo‘lagi deb qabul qilingan. O‘z kasbiga bunday qarashlar
byurgerlik an‘anasidagi sulolaviylik tizimining asosini tashkil etgan.
Baxning sinchkov aql-farosati faoliyatining turli jabhalarida ko'zga
tashlanadi: zamonaviy cholg‘ular tuzilishini juda yaxshi bilishida, ulami nafaqat
sozlash va tuzatish, balki tubdan yangilarini yaratishda; aniq joy va sharoit,
cholg'ular va ulami tarkibi, aniq belgilangan ijrochi va tinglovchilarga
mo'ljallangan asarlarni yaratishda ko‘rinadi. 0 ‘zining ijodida kompozitor, eng
avvalo, cherkov va saroy xizmatkori oldiga qo‘yilgan talablardan kelib chiqqan
vazifalarga va berilgan imkoniyatiarga tayanjb faoliyat olib borgan. Ba’zan
25

kompozitor aniq buyurtma asosida, u xizmat qilgan byurger xohish-istagiga qarab
ijod qilishga majbur bo‘lgan.
XVIII asrga qadar bunday hol tabiiy va keng tarqalgan hodisa sifatida qabul
qilingan. Olmoniyada, ayniqsa, konsert va teatr tomoshalarda mustaqil chiqishlar
kompozitorlar uchun qiyin kechgan mazkur davrda san’atkorning taqdiri ularni ish
bilan ta’minlagan cherkov va saroyga bogiiq bo‘lib qolgan.
Qat’iy va og'ir ijtimoiy shart-sharoitda I.S. Bax san’atda o‘zining shunday
yorqin tarzda namoyon qilishi kishini hayratda qoldiradi. Balki tashqi omillar,
xususan, kompozitor ijod qilgan janrlar ma’lum ma’noda uning ichki ruhiy
kechinmalari, turfa badiiy intilish va ijodiy imkoniyatiarga hamohang
bo‘lganligida ham ko‘rinadi. Musiqani yaratish uchun kompozitor paydo bo‘lgan
har bir bo‘sh vaqtidan unumli foydalanib, qalb izmiga bo‘ysungan holda, o‘z
farzandlari va shogirdlari uchun asarlar yaratgan. Bu narsa hech qachon jamoaviy,
ya’ni uning asosiy xizmat ishlariga qarama-qarshi chiqmagan, negaki, kompozitor
xizmat burchini yuqori qo‘yib, féodal va cherkov tartib-intizomiga qat’iy itoat
qilgan. Shunga qaramay, u amalda mavjud qoida va holatlarga tayanib, musiqachi
va byurger huquqlarini himoya qilgan. U nafaqat sha’ni va g‘ururini, balki butun
umrini baxshida etib kelgan kasbini himoya qilgan. Xushmuomala vamuloqotli,
o‘z yaqinlari va kasbdoshlari, o'quvchi shogirdlariga g‘amxo‘r boigan I.S. Bax
mehnat jarayoniga, o‘z kasbiga layoqatsiz va hurmatsiz insonlami keskin tanqid
qilgan.
I.S. Bax o‘z davrining yirik namoyandasi sifatida yoshligidandinga chuqur
itoat qiluvchilar doirasida, protestant cherkov an’analari asosida o‘sib-ulg‘aydi.
lining shaxsiy kutubxonasida nemis va lotin tilida yozilgan Martin Lyuteming
to‘liq asarlar to‘plami mavjud bo‘lgan va kompozitor aynan Bibliya o‘gitlariga
tayanib ijodiy izlanishlar olib borgan. Shu bois, asarlarining sarlavhalarini
kompozitor “Jesu Juwa” (“Iso, madad ber!”) bilan boshlab, yakunida “Soli Dei
Gloria” (“Parvardigorga hamdu sanolar!») iborasi bilan yakunlagan. Shu singari
abbreviatura ko‘plab cherkov va dunyoviy asarlarida ham uchraydi.
Ko‘p insonlar I.S. Baxning musiqasini o‘ta jiddiy deb qabul qiladi, aslida esa
unday emas. Faylasuf kompozitor, shu bilan birga, quvnoq hazil-mutoiba tarafdori
edi. Qayg‘u-dard va fojiaga to‘la sahifalar uning asarlarida hazil-quvonch, o‘ta
jo'shqin hayrat lavhalariga alishadi. Bax asarlari hissiyot va kayfiyatlarning
diapazoni kengligi, yorqin va rang-barang bo‘yoqlari bilan ajralib turadi. I.S. Bax
ijodini qabul qilishga to'sqinlik qilgan ya’na bir qarash,uning o‘ta hisob-kitobli
shaxs sifatida ta’riflanishida ko‘rinadi. Darhaqiqat, ushbu ijodkor musiqasining
chuqur o‘yga toldiruvchi, shu bilan birga, ratsional fikrlash tizimi, XVII-XVIII asr
26

nemis faylasuflari: Leybnits, Tomaziy va Volfning ta’sirini o‘zida o‘tkazgani
shubhasiz. Lekin shu bilan birga, kompozitor asarlarida aql - kuchli emotsional
shiddat, umumiylik - aniqlik bilan, dono mantiq - erkin, erk fantaziya bilan
mujassam payvand etilganini ko‘ramiz.
Polifoniya san’atining ko‘p asrlik rivojlanish yoiini xulosalab ko‘rilsa, I.S.
Bax bu sohada erishib boim as texnik mahorat darajasigacha ko‘tarilgan. “Asl
ijodkor paydo bo‘lganda, u, erishib bo‘lgan barcha narsalardan o‘ziga kerakligini
olib, kerak boimaganidan voz kechgan holda, tubdan yangi asar yaratadi”, - deb
yozgan edi Amerika yozuvchisi Ernest Ximenguey. Nega uning bu so‘zlarini
esladik?
Chunki aynan bu fikr I.S. Baxning Yevropa musiqa madaniyati tarixida
tutgan o‘mi va ahamiyatini toiaqonli ko'rsatib berishi aniq. 200 yil muqaddam I.S.
Bax haqida birinchi jildni yaratgan muallif Iogann Nikolaus Forkel shunday ta’rif
bergan edi: “Uning iste’dodi mash’ali ta’sirida boshqa, yanada kuchli intilish
chirog‘i yonib, uni har bir jabhada, ya’ni o‘z kuchi yetmagan musiqiy san’at
namunalarida ijodiy panoh izlashga chorlardi. Dastlab bu qudratni u Vivaldining
skripka uchun konsertlarida, so‘ng o‘z vaqtining eng buyuk organ va klavir musiqa
ustalaridan izladi. U davrning mohir darg‘alari fuga san’atining bilimdonlari
boigan. Kontrapunkt san’ati boiajak ijodkoming ijodiy tafakkurini charxlovchi
katta kuch sanalgan. Shu bois, kontrapunkt imkoniyatlarini rivojlantirish, sir-
asrorlarini o‘rganish borasida, bora-bora I.S. Bax yaratgan asarlarida
kamchiliklami tezkor yengishga va uning natijasida kompozitorlik mahoratini
takomillashtirishga zamin yaratildi”.
I.S. Bax asarlarida musiqiy matnning yoritilishi polifoniyaga xos boigan
fakturaning turli ovozlari orqali bayon etiladi. Gorizontal chizgilaming birligi va
omixtaligida maium vertikal ohangdoshliklarakkordlar va ulaming ketma-ketligi,
ya’ni garmoniya sodir boiib, o‘sha davr tinglovchilarini yangi jarangdorliklar bilan
hayratga solgan. Baxning asarlari yangi topilma va izlanishlarga boy boiib, musiqa
san’ati rivojlanishining yangi yoilarini ochib, kelajak sari qaratilgan.
I.S. Baxning ijodi o‘zining musiqiy tili va timsoliy doirasi zaminida chuqur,
milliy boiib, Olmoniyaning xalq qo‘shiqlari va nemis Protestant xorali kabi asl
nemis janrlari bilan bogiiq boigan. Shu bilan birga, G'arb mualliflari ijodini
yaqindan tanishi va o‘rganishi, Bax uchun katta tajriba maktabiga aylanib, uning
asarlarida o‘z aksini topgan.
Baxning hayoti davomida uning yonida hamisha kompozitorning sevimli
musiqiy asbobi - organ hamroh boigan. Yoshlik chogiaridan bu cholg‘uga boigan
mehr-muhabbat, uni shu cholg'uda mahorat bilan ijro etgan san’atkorlarni diqqat
27

bilan kuzatishida, o‘z vaqtida yarim Olmoniyani piyoda kezib, mashhur organchi,
kompozitor Ditrix Bekstexudega shogirdlikka tushish niyatida, misol tariqasida,
umrida bir bora unga berilgan ta’til vaqtida ishga kech qolgani maium. Shaharma-
shahar kezib, o‘z xizmat 62 joylarini almashtirgan (cherkov, saroy musiqachisi)
I.S. Bax hech qachon organdan ayrilmagan, bu cholg‘u uchun asarlar
yaratib, o‘zining va o‘zgalarning asarlarini mohirona ijrosi bilan insonlami
hayratda qoldirgan. Ma’lumki, organ cholg‘usi va organ san’ati Olmoniyada
nihoyatda mashhur bo‘lgan protestantlik cherkov marosimini soddalashtirib, uni
jiddiy va kamtarona qilib qo‘ydi. Ushbu marosimlarda musiqaning ahamiyati o‘sib
bordi. So‘ngra, konsert va teatr hayotini dadil rivojlanishi oqibatida, cherkov -
musiqa san’ati markaziga, cherkov organchisi esa - muhim, kichik shaharlarda -
uning yagona vakiliga aylandi, desak mu bo lag‘a boimaydi. I.S. Baxning organ
bisoti rang-barangligiga qaramay, unda bir necha janrlar alohida ajralib turadi. Biz
ularning ikkitasi - xoral prelyudiyalar va ikki qismli fugali polifonik qismlarida
to‘xtab o‘tishni lozim topdik. Organ xoral prelyudiyalar protestant 5
xorallar asosida
yaratilgan. Olmoniyadagi islohot protestant xoral janrini sahnaga ko‘tardi.
Xoral (xorli kuylash) - cherkov xizmatlariga kiritilgan rasmiy an’anaviy va
qoidalashtirilgan kuylash yoilarining umumiy nomidir. Katolik cherkovida bir
ovozda, lotin tilida ijro etiluvchi xoralga qarama-qarshi protestant xorali
taqqoslangan.
Nemis yerlarida Genrix Geyni ta’rifida “Islohot marselyezasi” deb atalgan
bu xoralning birinchi namunasi sifatida Dehqonlar urushi (I524-1526)da ilk bor
yangragan “Xudo - bizning tayanchimiz!” asari hisoblanadi. Taxmin qilimshicha,
bu asar Olmoniyada islohotni rivoji va targ‘ibotiga katta ulushini qo‘shgan, islohot
otaxoni Martin Lyuter qalamiga mansubdir. Bu yo‘nalish tarixda Lyuteranlik nomi
bilan mashhur boigan. Lyuter musiqaga katta e’tibor berib, ko‘plab diniy
aytimlarning matn muallifi sifatida ham tanilgan.
Lyuter va uning safdoshlari (eng avvalo - Tomas Myunser) oddiy nemis
xalqi cherkov xizmatini tushunishi uchun uni nemis tilida olib borilishini talab
qilib, bu maqsadga erishdilar. Tabiiyki, cherkov xizmatiga kelgan oddiy xalq,
shahar aholisi ham xorallarni ona tilida, xalq ichida mashhur boigan kuy va
qo'shiqlarga solib ijro etishadi. Mashhur kuy-ohanglar yangi matn va ijro etish
sharoitida o‘zgarib, yangicha tusda, to‘rt ovozli tizimda yangraydi. O‘z navbatida,
to‘rt ovozli tizim, akkorlarga intilgan, o‘rta ovozlari harakatchan, ovozlarning bir
5
Protestantizm — xristianlikda, xususan, katolik cherkovidan ajralib chiqqan yo‘nalish. Eng aw alo bu yo‘na!ish
Olmoniya bilan bog'liq bo‘lib, XVI asrda katolik cherkoviga qarshi Islohot markaziga aylandi. Protestantlik,
shuningdek, nafaqat diniy oppozitsiya, balki antifeodal kurash bo‘lib, o‘zini safiga dehqonlar, shahar kambag'allarini
kiritgan.
28

tekisli harakati bilan gavdalanadi. Xoralni ilk palladagi ijro etish an’analariga
ko‘ra, kuy tenor ovoziga, kechroq esa soprano ovoziga yuklanadi. O ‘z navbatida,
bu holat xoralni oson qabul va idrok etish, organ jo ‘rligida yengil ijro etishga
zamin yaratib berdi.
Nemis kompozitorlari va ijrochilari protestant xoraliga murojaat qilib, ularni
qayta ishlash borasida turfa ko‘rinishlarni yaratdilar. Tabiiyki, I.S. Bax bunday
bebaho nemis yodgorligiga befarq qolmadi va avvalgi kompozitorlar erishgan
yutuqlari zamirida, o‘zining yorqin talqinida ularni namoyon qildi. U o‘zining
organ xoral prelyudiyalarida xoralning asosiy kuy yo‘ii va uning kuychanligini
saqlab qolishga intilgan. Natijada aynan ushbu janr kompozitor bisotining vokal va
organ musiqasi o‘rtasida boglovchi rishtaga aylandi. Baxning organ
prelyudiyalarining emotsíonal rangbo‘yoqlari aw al uning asosida olingan shoirona
matnlar mavzusidan kelib chiqadi: bu tantanalik va g‘amgin lirika, quvonchli
parvoz va diniy sajdagohlik. Ammo asarlarning timsoliy doirasi qanday boiishidan
qa’ti nazar, ular o‘zining soddaligi va tabiiyligi, shu bilan birga, chuqur ahamiyatli
va oliyjanobligi bilan ajralib turadi; ixcham shakl va kamer jarangdorlik - tembr
turfaligi, koloritning rangbarangligi va nafisligi, kuy ovozining hukm surishi,
uning yaxlitligi, go‘zalligi, kuychanligi, ifodaviy hamnafas ovozlar, turli
registrlarning tasodifíy va ifodaviy birikmalari, bularning barí janrning eng
namunaviy misoli - Í.S. Baxning Fa-minorprelyudiyasi uchun xosdir.
Fa-minor xoral prelyudiya. Xoralning yumshoq va g‘amgin kuy negizi
“Senga murojaat qilaman - Xudo” yuqori ovozda tarannum etiladi. U boshqa
ovozlardan ustun turib, yuqori olijanoblik va go‘zallik timsoli boMmish asarning
asosiy timsoliy doirasini ochib beradi. Kuyning diapazoni o‘rta registrda berilgani
va uning kengligi ovoz diapazoniga mos kelishi maium ma'noda inson kuylashini
eslatadi. Bas ovozining asta, bir tekisdagi qadam bosish harakati jiddiy va qat’iy
kayfíyat yaratishda xizmat qiladi. Biroq, orada o‘rta ovozlarning o‘n oltitalik
cho‘zimlikdagi kuy harakati nihoyatda ifodaviy va kuychan boiib, prelyudiya
musiqasiga yumshoq iliqlik baxsh etadi.
Asarning avj pallasi o‘z ichida keskin taranglikni mujassam etib, asarning
yakuniy qismiga keladi. Bu taranglik Baxning ko‘plab asarlarida o‘rin oigan
ovozlar o ‘rtasidagi bir vaqtli kontrast orqali yuzaga keladi. Biroq aynan
kulminatsiya, ya’ni avj pallasida lyabémol major tonallik yangrashi yorqin bo‘yoq
sifatida ko‘zga tashlanadi. Ammo yakuniy taktlarda fa-minor tonalligiga qaytib,
asosiy g‘amgin kayfiyat tasdiqlanib qoladi.
Baxning organ musiqasidagi yana bir polifonik janr, bevosita turkum ikki
qismlik bilan bog'liq. Ko‘pincha bu erkin, badihago'ylikka asoslangan prelyudiya
29

yoki fantaziya, ba’zan tokatta va unga qarama-qarshi aniq va jiddiy, o‘z qat’iy
yozilish qonun-qoidalariga amal qilingan fuga qismni tashkil qiladi. Bu qismlar
temp tezligi, shakli, faktura, xarakteri, rivojlanish tamoillari bilan farq qilib,
alohida kelsa-da, biroq bir-biri bilan uzviy bog'liq. Birinchi bo‘limlaming
ahamiyati nafaqat kirish vazifasini o‘tash, balki butun asarning asosiy g‘oyasini
rivojlanishi urug‘ini soluvchi poydevorga aylanish demakdir. Keyinchalik, kirish
qismlarda fuga bilan chuqur bog‘liqlik rishtalari mavjudligi aniqlanadi. Yoshlik
chog‘larida I.S. Bax ijodining yorqin ilhomi bo‘lmish re-minor tokatta va fugani
yaratgan edi. Uni tinglaganlar yuqoridan pastga kezib tushayotgan ohanglar va
ulaming tantanali akkordlarga qo'shilib tushishini unutmaydi. Taxmin qilinishicha,
bu musiqa Baxning badiha san’atidan bir misol bo‘lib, keyinchalik kompozitor uni
takomillashtirib, yuqori darajaga ko‘tara olgan. Ma’lumki, “tokatta” so‘zi ko‘p
ma’noga ega. Biroq dastlabki ko‘rinishda tokatta italyan “toccare” (organ yoki
klavesin klavishalarga barmoqlami tekkizish degan ma’noni anglatadi) so‘zidan
kelib chiqib, klavishali cholg‘ular uchun mo‘ljallangan fantaziyalar bilan
qiyoslangan. Bu borada, nemis organ tokattasining asoschisi Ditrix
Bekstexuderimg mohir ijrosidan ta’sirlanib hayratlangan I.S. Bax uning “Organda
chalish - bu matnsiz va teatr sahnasiz dramatik harakatdir” degan so'zlarini yodda
tutgan. D. Bekstexudeni tinglab, Bax yanada erkinroq bastalashni boshladi,
natijada zamondoshlaridan nafaqat asarlarining chuqurligi va ifodaviy kuchida,
balki shakl tizimining sokinligi bilan oldinga ildamladi. Xususan, o‘zining ilk
asarlari boimish mazkur tokatta va fugada, u, fuganing shakl-shamoyilini aniq
belgilab, uni tokattadan aniq chegaralar bilan ajratdi. Shu bilan birga, ulami
dramaturgik nuqtayi nazardan, ko‘rinmas, biroq chuqur tahlil orqali yuzaga
chiqarish mumkin boigan, ichida pinhon sirlangan rishtalar bilan bogiadi.
Badihalikning kuchli yoyilishi - tokattada boiib, fuga qismiga dabdabali kirish ato
qilingan. Kompozitor organ uchun, shuningdek, kansona va richekarlar, tokkata va
fantaziya, prelyudiya, kaprichchio, chakona, passakalya, xoral prelyudiyalar va
boshqa asarlarni yozgan.
Ko‘plab Yevropa mamlakatlarida organ musiqasining iste’dodli kompozitor
va cholg‘uchilari dunyoga keldi. Boshqalardan ko‘ra italyan musiqachi - Djirolamo
Freskobaldi, niderlandlik - Yan Piterszon Svelink va nemis sozandalari - Samuel
Sheydt, Iogann Yakob Froberger, Iogann Paxelbel va ayniqsa, butun Olmoniyani
o'zining mahoratli ijrosi bilan hayratga solgan Ditrix Bekstexude ajralib turardi.
Ba’zan niderland, italyan, fransuz, nemis cherkovlari haqiqiy konsert zal va
sahnalariga aylanib, san’atkorlaming mohirona ijrolari tomoshabinlarni lol
qoldirgan. O‘sha paytlarda organchilar klavikkord va klavisin cholg‘usini mohir
sozandalari ham boigan. Bora-bora klavir musiqa organ va lyutnya (ud)
30

musiqasidan yiroqlashib, ajralib boradi. Klavir uchun asarlar repertuarining
salmoqli qismini raqslar va “syuita ” (fransuz tilidan-qator, ketma-ketlik) nomi
bilan e’tirof etilgan raqs turkumlari egallagan. Syuita tarkibiga vazmin nemis
allemanda, harakatchan fransuz kuranta, sekin ispan sarabandasi va tezkor ingliz
jiga raqslari kirgan. Ba’zan mazkur asosiy raqslarga qo‘shimcha raqslar o‘rnida
ariya va rondo kiritilishi mumkin boigan. Prelyudiya yoki uvertyura butun raqs
turkumini an’anaga ko‘ra ochib bergan.
Syuita bilan bir qatorda boshqa turkumlar ham paydo boidi. Shulardan biri -
sonata va konsert janrlari. Sonata shaklining asosiy turi mazkur davrda cherkov
sonatasi hisoblangan. Mazkur janr asosan cherkovlarda, diniy bayramlarda ijro
etilish uchun mo`ljallangan. Cherkov sonatasi bilan bir qatorda dunyoviy sonata
turlari ham mavjud boigan. Shu asosda Italiya va Olmoniyada klavisinsonatalari
dunyoga keldi. Ushbu davrda nemis kompozitori logann Kunau qalamiga mansub
“Bir necha Bibliya hikoyalaming musiqiy tavsifi” (1770) yaratildi.O‘sha davrda
“kamer musiqa” deb cherkovdan tashqari, ya’ni xonaki sharoitda ijro etiluvchi
musiqa nazarda tutilgan. Asta-sekin mazkur atama bilan har bir alohida cholg‘u
uchun yozilgan mustaqil partiyalar, ya’ni ansamblli asarlar tushuniladi. Eslatib
o'tish joizki, I.S. Baxdan avval Djirolamo Freskobaldi, Fransua Küpperen va
Domeniko Skarlattilar klavir uchun bir qator ajoyib asarlar yaratganlar. Bax esa
klavir musiqasining ifodaviy palitrasini, uning uslubiy chegaralarini kengaytirgan
holda, turli mamlakatlarning organ, orkestr va vokal adabiyotida jamlangan vosita
va usullarni o‘zida mujassam etdi.
Baxning g‘oyalari uning davridan ancha olg‘a qadam tashlab, o‘sha davr
cholg‘ulari imkoniyatidan o‘z ifodasini topa olmagan. Klavesin ovozining jarangi
kalta, qo‘ng‘iroq kabi yorqin, lekin tez so‘nuvchi boigan. Klavikord cholg‘usi esa
kuchsiz, past tembr bilan ajralib turgan. 1709-yili italyan ustasi B. Kristofori
tomonidan yaratilgan fortepiano uning bizgacha yetib kelgan mukammal
ko‘rinishiga yetishish uchun hali katta vaqt kerak bo‘lgan. Kompozitor o‘z oldiga
klavesinning “urma” xususiyatidan qochib, unda kuychan, sokin chalish
imkoniyatlarini chiqarishga intilgan. Bunday yondashish kompozitomi klavir
asarlarida lirik obrazlami ifodasi bilan bogiiq boigan deb taxmin qilish mumkin.
Bu esa yangi ijrochilik usullari, texnik mahorat yoilarini izlash, applikatura
tamoyillarini takomillashtirishga kompozitomi undadi.
Bax “legato” shtrixini sifatli chiqarishga harakat qilgan, buning asosida
pedagogik repertuar ham kengayib borgan. Maiumki, “kichik prelyudiya va
fugalar”, “invensiyalar”, hatto taniqli “Fransuz syuitalar” va “Yaxshi temperatsiya
qilingan klavir” ham instruktiv asarlar sifatida yaratilgan. Shu bilan birga, Bax
31

klavimi nafaqat xonaki cholg‘u, balki keng jamoatchilik e’tibori uchun havola
etiladigan cholg‘u ekanini isbotlab, klavir uchun fantaziya va fuga, tokatta va
konsert kabi janrlami yaratdi. Ular orasida “Italyan konserti” mashhurdir
II.Xorijiy mamalakatlarda musiqiy tarbiya tizimi.
Xorijiy mamlakatlarda yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi.
Davlat maktablari bilan birga shaxsiy kollejlar va oliy ta'lim dargoxlari mavjud
bo’lib turlicha darajada estetik tarbiyani amalga oshirishda o’quvchiga keng ijodiy
erkinlik berilgan. O’qituvchi o’zining sharoiti imkoniyatlari vao’quvchilarning
bilim darajasiga qarab dasturga o’zlashtirishlar kiritishi mumkin va tarbiya
jarayonida o’quvchiarda san'at orqali xayotni va unga shaxsiy munosabat bildirish
ijodiy munosabatda bo’lish malakalarini rivojlantiradi. Musiqalarda yuksak
rivojlangan texnik vositalaridan keng foydalaniladi. O’quvchiar elektron
organlarda chalib kuylaydilar, turli faoliyatlardan (aytishuv xarakatlar, bir-biriga
jo’rnavozlik qilishlarni) bajaradilar. Bunda asosan o’quvchilarda ijodiy qobiliyatini
ro’yobga chiqarishdan iborat. Jumladan AQSh da yagona davlat dasturi yo’q.
Musiqa ta'limi "estetika" sifatida qo’yiladi. Unda musiqa tasviriy san’at va mexnat
mazmunan bir –biri bilan bog’langan. Davlat maktablari bilan birga diniy hamda
shaxsiy dunyoviy maktablar ham mavjud. Shuning uchun xar bir maktabda, davlat
maktablarida shaxsiy va diniy maktablarda o’quv xarakatlari ham bir xil emas, urta
xisobga I-VII sinflarda xaftasiga 4-2 soatdan dars o’tiladi. Darsdan tashqari xar bir
o’quvchi musiqa to’garaklar (xor, orkestr, raqs) a'zolari bilan bir maktabda
simfonik orkestr mavjud.
Yaponiyada ham yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi.
Yaponiyada musiqa tarbiyasining o’ziga xos sistemasi vujudga kelgan. Ularda
bolalar bog’chasidan oliy ta'limgacha estetik tarbiya amalga oshiriladi. Estetik
tarbiya intengrasiya qilingan fan bo’lib unga musiqa, tasviriy san'at va mexnat
uzviy birlashgan. U bir necha bosqichda amalga oshiriladi.
a) 1-5 yoshgacha bolalar bog’chasida
b) 6-14 yoshgacha to’liqsiz o’rta maktab
v) 15-18 yosh o’rta maktabi
g) 18-23 yosh oliy ta'lim maktabi
Bolalar bog’chasida «Sudzuki» tizimi mashxurdir. Uning tizimida ona tilini
o’qitilishi, musiqa tinglab idrok etishi bilan amalga oshiriladi. Bolalar cholg’u
asboblarda kuy chalishlar ham rol o’ynaydi. Mashg’ulotlar jarayonida bolalarning
onasi ham ishtirok etadi. Mashg’ulot mazmuni va maqsadidan ogox bo’ladi va
32

oilada o’z ovozi bilan shug’ullanadi. Sudzukining tadbirlarida onalar musiqa
ma'lumotiga ega bo’lishi shart emas.Oilada gramzapisi, televideniya, konsertlarda
tinglangan asarlarni muxokama etadilar. Bunda bog’cha va oilaning hamkorligi
ham rol o’ynaydi. Natijada 5-6 yoshli bolalar Betxoven sonatalarini chalishga
erishadilar.
Yuqori sinflarga ko’chgan sari "estetik tarbiya ham bir predmet singari
murakkablashib boradi. Sinflarda rassomchilik, xaykaltaroshlik, xalq amaliy san'ati
va musiqa san'ati tanqidchilari yetishadi.
O’qituvchi kadrlar tayyorlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Respublika oliy
pedagogika va san'at oliygoxlarida tayyorlanadi. O’qituvchilar shuningdek ona
Vatanida olgan bilimlarga qaramay, rivojlangan Yevropa mamlakatlariga o’qishga
borib o’z bilim va malakallarini oshiradilar.
Mustaqil Respublikamizda amalga oshirilayotgani jamiyatimizni iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va madaniy jixatdan jahonning eng rivojlangan
mamlakatlari qatoridan o’rin olishida o’zining ijobiy natijalarini bermoqda.
O’zbekistonning "Ta'lim to’g’risida"gi qonunga ko’ra 9 yillik umumiy o’rta ta'lim
joriy etildi. Ta'limni mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda musiqa-
bo’yicha konsepsiyasi ishlab chiqildi.
1992 yil 25 noyabrda ''Ma'rifat" ro’znomasida musiqa ta'lim-tarbiyasining
konsepsiyasi loyixasida musiqa ta'limning milliy va ilmiy asoslari, mazmuni,
tuzulishi. Tabaqalanishi, musiqa o’qituvchisiga bo’lgan zamonaviy talablar va
uning ilmiy uslubiy ta'minoti bayon etildi. Bugungi o’zligimizni anglash o’z
taqdirimiz va farzandlarimiz istiqbolini yaratish imkoniyatiga ega bo’lgan,
mustaqil O’zbekistonda milliy madaniyatimizni o’ziga xosligini tiklash
maktablarida yoshlarni badiiy tarbiyalash va kamol hamda xozirgi kunimizni
to’laroq idrok etish uchun esa tariximizni yaxshi bilmoqlik xisoblanadi. Chunki,xar
biri tarixiy bog’lanish orqali amalga oshiriladi. Barcha fanlar qatori musiqiy
ta'limda ham davlat ta'lim standartlarini joriy etilishi milliy musiqiy meroslardan
to’lakonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq, kuy qo’shiklarida
xonanda va sozandalarning ijodiy faoliyatlari, maqom, shashmakom, dostonlar va
bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatida o’z aksini topdi.
Musiqa san'atining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda
ularning barkamol bo’lib yetishishlarida o’ziga xos takrorlanmas manba bo’lib
xizmat bo’ladi. Musiqa ta'limidan, davlat ta'lim standartlari asosida ta'lim mazmuni
o’quvchiarning musiqiy bilim va tajribalari bilan birga ularda kuzatuvchanlik,
xotirani taqqoslash, obrazli tasavvur qilish, ijodkorlik, mustaqillik,
tashabbuskorlik, badiiy va musiqiy did kabi xislatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi.
33

Demak, yosh avlodni yetuk qilib tarbiyalashda musiqiy madaniyat darslarini
ahamiyati ega. Musiqiy madaniyat darslari o’quvchilarni axloqiy-estetik
tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Ulardagi go’zalikka bo’lgan xis-tuyg’ularini
o’stiradi, musiqa san'atiga mexrmuxabbat qiziqish uyg’otadi, ona Vatanni
sevishga, bir-birini, kattalarni xurmat qilish, mehnatni tabiatni sevishga, qadrlashga
o’rgatadi, xayotda o’z o’rnini topa olishga madad beradi. Bunda o’quvchilar bir
san'atini butun nafosati bilan o’rganishlari, musiqani idrok etish, yakka va jamoa
bo’lib qo’shiq kuylash va raqsga tushish ijodkorlik malakalarini shakllantirish
musiqa tarbiyasining maqsadi xisoblanadi, Shuningdek, o’quvchilar iqtidorini
rivojlantirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratib berish va ularning badiiy
ehtiyojlarini qondirish musiqa ta'lim tarbiyasining vazifasini tashkil etadi.
Xozirgi musiqiy ta'lim shuni ko’rsatadiki, milliy musiqa merosimizni musiqa
darslarini va sinfdan tashqari musiqa tarbiya ahamiyati katta. Musiqa darslarini
xayotga joriy etish maqsadida umumiy o’rta ta'lim maktablari standarti asosida
yangi dastur asosiy moxiyati avvalo darsningmavzulari har bir chorak belgilangan
bosh mavzulardan olib chiqadi. Darsni qiziqarli bo’lishi uchun musiqa qo’llaniladi,
barcha musiqa faoliyatlari (xor bo’lib savodi musiqa tinglash) dars mavzusining
ajralmas qismi va mantiqan uzviy bog’lanib o’tiladi.
Dars - ta'lim tarbiyani amalga oshirishni eng qulay va samarali shaklidir.
Jamiyatimizning turli jabxalarida siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy ma'rifiy o’zgarishlar
barcha fanlar qatori musiqa darslarining mazmuni va metodikasiga ham yangi
zamonaviy talablar qo’yiladi:
1. Darsda ta'limiy-didaktik, tarbiyaviy rivojlantiruvchi maqsadlarni bilish va ularni
amalga oshirish.
2. Darsda ta'limning faol usul va uslublardan foydalanish.
3. Dars jarayonida xalq pedogogikasi an'analarini, jahon pedagogikasi
psixologiyasi, san'atimiz buyuk ajdodlarimiz o’gitlari, rivoyatlarimiz, xikmat to’la
xadislarimizdan unumli foydalanib, olib borish maqsadga muvofiqdir.
Ma'lumki keyingi yillarda tajribali metodistlar, olimlar va amaliyotchi
o’quvchilarning o’quv jarayonini taxlil qilish soxasida o’tkazilgan tadqiqotlar dars
samaradorligini oshirish pedagogik va didaktik shart-sharoitlariga bog’lik ekanligi
ko’rsatmokda. Eng muxim shartsharoitlar quyidagilardan iborat:
Darsliklar, qo’llanmalar, dastur tavsiyanomalar, didaktik ko’rgazmali
qurollar va texnik vositalardan foydalanish, sinfda ijobiy psixologik muxit bo’lish,
o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro yaxshi munosabatda bo’lish bu pedagogik
34

shart-sharoitlarga amal qilib darsning maqsadi mavzusi, to’g’ri tashkil qilinsa dars,
sifatli samarali bo’lishi mumkin.
2.1. Yaponiyada musiqa o`qitishning maqsad va shakli.
Yaponiya go`zallikni ulug`lovchi mamalakat, shuning uchun bolalarda
estetik didni shakillantirish va rivojlantirishga bo`lgan intilish maktab o`quv
rejasidagi “musiqa” o`quv fanida o`z ifodasini topgan.
Birinchi sinfda o`quvchilar musiqa bilan havftasida uch marta, ikkinchidan
to sakkizinchi sinifgacha ikki marta, to`qqizinchi sinifda esa haftasida bir marta
shug`ullanishadi. Mashg`ulotlarni olib boradigan pedagog o`rta ma`lumotli ,
aksariyati esa oliy ma`lumotga ega.
Yaponiyalik muallimlar 1-sinf bolalarining musiqa tarbiyasiga alohida
e`tibor qaratishadi, chunku aynana shu yoshda bolalarda o`quv faniga intilish va
jiddiy munosabat tarbiyalanadi.
Birinchi sinf o`quvchilari ko`nikma-malakalarining butun bir
majmuasini ,ya`ni tovushni to`g`ri chiqara olish, nafastni rostlash, dirijorning
oddiy harakatlarini tushunish, qo`shiqni o`rganish va uni ijro etish, usulni his etish
kabilarni bilishlari lozim.
Bolalarga mutlaq tizimi orqali notalarni o`rgatish, keyinchalik metallofon,
lab garmoniyasi va fisgarmoniyada kuy ijro etish o`rgatiladi. Shunday qilib qo`shiq
ijrochiligi cholg`ular jo`rnavozligi bilan qo`shiladi.Maktabdagi o`quv yili uch
trimestrga bo`linib to`ldiriladi.
Birinchi trimestrga bolalar ritmik jo`rnavozligi,
Ikkinchi trimestrga esa musiqa cholg`ularida murakkab bo`lmagan ikki ovozli
mashqlar bajarishadi.
Birinchi sinfda bolalar musiqani eshitib, musiqa asarini badiiy
xususiyatlarini, sur`ati , register, dinamika,tember belgilaydilar, oddiy uch qisimli
shakilni aniqlaydilar. 6-sinfga kelib, bolalar murakkab asarlarni ijro etadilar.
Shunday qilib, musiqa darslarida asosiy o`rin musiqa cholg`u asboblarida ijro
etishga ajratilib, bu narsa hamma bolalarni ijodiy jarayonda faol ishtirok etishga
jalb etadi va ularda musiqaga qiziqish va muhabbatni uyg`otadi.
35

Musiqaga oid o`quv rejasi va dastur shu tarzda tuzilganki , bolalarning
musiqa ijrochiligida ishtirogi ularning musiqani eshitish qobiliyatini muttasil
rivojlantirib beradi, ularni yanadaroq murakkab musiqani asarlarini tinglab, idroq
qilishga tayyorlaydi.
Maktab o`quvchilari I.S Bax, A.Vivalde, V.Motsart, L. Betxoven, F. Shuber.
F.Mendelson, I.Stravenskiy, D. Shostakovich, A Xachaturyan asarlari bilan
shuningdek, G.Karayan,E.SHvarstakops. L.Kogan, D.Oyistrax, S.Rixter kabi
buyuk ijrochilar va ular yaratgan asarlar bilan tanishadilar.
Musiqa eshitish jarayonida o`quvchi texnik vositalardan, stereolektrofon ba
videomagnirafonlardan keng foydalanadi. Hozirgi kunda Yaponiya maktab va oliy
o`quv dargoxlarida fan-taraqqiyoti o`z aksini topgan. Barcha darsxonalar yangi
zamonaviy texnika jixozlari bilan jixozlangan.
Bolalar bog`chasida ”Sudzuki” tizimi mashhurdir. Yapon pedagogi
Sudzukining metodi juda yaxshi natija bermoqda. Uning tizimida ona tilini
o`qitishi musiqa tinglab idrok etish bilan amalga oshiriladi. Bolalar cholg`u
asboblarida kuy chalishlari muhim rol o`ynaydi.Sudzuki musiqani eshitish-
bolaning musiqiy qobilytini rivojlantirishdagi muhim vosita deb tariflaydi. Bola
iloji boricha ,o`ziijro etadigan musiqani ko`proq eshitishi ham lozim. Bunda
garchand, musiqa mutaxasisi bulmasa ham onaning roliga Sudzuki alohida e`tibor
beradi.
Mashg`ulotlar jarayonida bolalarning onasi ham ishtirok etadi. Onalar
mashg`ulot mazmuni va maqsadidan ogoh bo`ladilar va oilada o`zi ovozi bilan
shug`ullanadilar. Sudzukining ta`birida onalar musiqa maq`lumotiga ega bo`lishi
shart emas. Oilada gramyozuv, televideniya, konsertlarda tinglangan asarlarni
muhokama etadilar. Bunda bog`cha va oilaning hamkorligi muhim rol o`ynaydi.
Natijada 5-6yoshli bolalar Betxiven sonatalarini chalishga erishadilar.
Televideniya,gramplastika va magnitafon yozuvlaridan foydalanib, Sudzuki,
bolakaylarni ham bevosita, ham “sirtqi”tarzda o`qitmoqda. Ta`limning an`anaviy
usulidan farqli o`laroq ushbu uslub bolaga ona tilini o`rgatish jarayoniga o`xshab
ketadi.
O`quvchilarning bilimlarini baholash uchun har bir trimestrda ikki marta
barcha mavzular buyicha yalpi so`rov o`tkaziladi.Yaponiyadagi qariyb har bir
maktabda xor jamoasi bulib, unda havftada ikki marta mashg`ulot o`tkaziladi. Xor
jamoasi bilan musiqa o`qituvchisi ish olib boradi. Yaponiyaning musiqali hayoti
yosh sikripkachilarning qoshma orkestirlari chiqishi bilan o`zgacha ko`rinishga
36

egadir. 1948- yili Yaponiyada xor dirijori va jamoat arbobi Akiko Seki 6
tashabbusi
bilan “Yaponiyaning kuylovchi ovozlari”
Amerika Qo`shma Shtatlarida musiqa ta`lim tizimi
AQSHda yagona davlat dasturi yo‘q. Musiqa ta’limi “estetika” fani sifatida
o‘tiladi.O‘qituvchilar o‘zlari xohlaganlaricha darslarni tashkillashtiradilar. Unda
musiqa, tasviriy san’at va mehnat mazmunan bir-biri bilan bog‘lagan. Davlat
maktablari bilan birga diniy, shaxsiy, dunyoviy maktablar ham mavjud. Shuning
uchun har bir shtatda davlat maktablarida , shaxsiy va diniy maktablarda o‘quv
soatlari ham bir xil emas, o‘rta hisobga I–VII sinflarda haftasiga 1-2 soatdan dars
o‘tiladi. Maktablarning 1–4-sinflarida musiqa darsi har kuni 20-30 minut hajmida
o‘tkaziladi. Darslarni umumiy o‘quv fanlari bo‘yicha dars beradigan o‘qituvchilar
olib boradilar. Darsda o‘quvchilar musiqa ostida ritmik harakatlar bajaradilar, har
xil mavzulardagi, jumladan, ibodat qo‘shiqlarini ham ijro etadilar. O‘rta ta’lim
maktablarida musiqa darslari dars jadvalidan tashqari vaqtga belgilanadi. Darsdan
tashqari har bir o‘quvchi musiqa to‘garaklariga – xor, orkestr, raqs, VIAlarga a’zo
bo‘ladilar.
Ko‘pchilik maktablarda simfonik orkestrlar mavjud. Maktab bilan
kelishilgan holda o‘quvchilar simfonik orkestrlarga jalb etiladilar. Sinfdan tashqari
musiqa darslari jarayonida o‘quvchilar turli xil musiqa cholg‘u asboblari – musiqiy
qutichalar, baraban, uchburchaklar kabi cholg‘ularda ijro etish malakalarini
egallaydilar. 3-sinfdan boshlab turli orkestr cholg‘ularida ijro etish o‘rgatiladi.
O‘quvchilar cholg‘u asboblarida ijro etishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyin maktab
orkestr jamoasi tashkil etiladi. Bundan tashqari o‘quvchilarning shaxsiy
imkoniyatlarini hisobga olgan holda cholg‘u ansambllari, xor jamoalari ham
tashkil etiladi.
Umumiy o‘rta ta’lim o‘qituvchilari kollej va universitetlarda tahsil oladilar.
AQSHda musiqa ta’limi sohasi bo‘yicha aniq bir tizim bo‘lmaganligi, ta’lim
muassasalarini turli xil shaxslar, kompaniyalar boshqarishi tufayli ta’lim tizimida
noturg‘unlik va nomutanosiblik mavjud.
Musiqa mashg‘ulotlarining o‘tkaziladigan vaqti, shakli va mazmunini
pedagoglar tomonidan belgilanadi. Mamlakatda mutaxassis o‘qituvchilar
yetishmasligi, musiqa mashg‘ulotlariga maxsus ma’lumotga ega bo‘lmagan, yosh
kompozitor va ijrochilarni jalb etish ehtiyojini tug‘diradi. Natijada, maktablarda
yagona musiqiy ijro repertuari vujudga keladi. Ixtisoslashgan musiqiy ta’lim
6
1948- yili Yaponiyada xor dirijori va jamoat arbobi Akiko Seki tashabbusi bilan “Yaponiyaning kuylovchi
ovozlari” xor jamoasi tuzilib, u xor qo`shiqchiligining barcha havaskorlarini birlashtiradi .
37

kollejlardan boshlanadi. Kollejlarda o‘qish muddati to‘rt yil bo‘lib, talabalar
keyinchalik o‘qishni davom ettirishlari va magistr unvonini olish uchun ikki yil.
Doktorlik ilmiy darajasini olish uchun besh yil, jami yetti yil o‘qishlari kerak
bo‘ladi.
2.2.Vengriyada musiqa ta`limining o`ziga xos hususiyatlari
Vengriyada musiqiy tarbiya sohasida erishilgan asosiy yutuqlar zamonaviy
venger asoschilaridan biri kompozitor, xalq og`zaki ijodi bilimdoni, musiqashunos,
pedagog Zoltan Koday 7
(1882-1967) nomi bilan bog`liqdir. Bolalarning musiqiy
tarbiya sohasidagi o`zining faol va sermahsul faoliyatini Zoltan Koday 1920-
yillardan boshladi. Z.Kodayning bolalar musiqiy tarbiya tizimi ommaviylik
tamoyiliga asoslangan. Buyuk alloma xor jamoasida qo`shiq aytish hammaga ham
mumkinligini alohida ta`kidlagan, keng ommani xor ijrochiligiga jalb etib, bu
ishga alohida diqqat va e`tiborini qaratdi. Koday ommaviy venger maktabiga
“Tonika-sol-fa” usulini kiritdi. Uning g`oyalari ikkinchi jahon urushidan so`ng
ommalashib ketdi. Koday metodi bu –yaxlit tizim bo`lib, relyativ(nisbiy)
solmizatsiya, kuylayotgan o`quvchilarga qo`l harakati yordamida beradigan
ko`rsatmalar, venger xalq o`quvchilari, musiqani chuqur o`rganishga yo`naltirilgan
umum ta`lim maktablari, xor sinflari hamda guruhli kuylashdan iborat.Unutmaslik
kerakki, Koday metodi haqida gap ketkanda so`ngi musiqiy tarbiya konsepsiyasi
haqida, uni hayotga tadbiq etish yo`llari to`g`risida bormoqda. Bularni Z.Koday
turli manbalardan olib, venger musiqasi xususiyatlariga moslashtirdi. Guruhli
kuylash Vengriyada haqiqatdan, umumxalq jarayoni bo`lib , bunga musiqa
savodxonligi nota bo`yicha qo`shiq ayta olishga yordam beradi.
Z.Kodayning “2000-yilga kelib, har bir umum ta`lim maktabini bitirgan
o`smir notani erkin o`qiy oladi” degan orzusi amalga oshmoqda. Vengriyada
musiqiy tarbiya yuqori darajadadir. Butun mamlakatdagi umum ta`lim maktab
tizimining asosi 8 yillik to`liqsiz o`rta maktab bo`lib, uni bitirgan o`quvchilar 4-
sinfli gimnaziyaga o`tadilar. Birinchi sinfda bolalar havftada 2 marta 0,5soatdan, 2-
7sinflarda esa haftada 2 soat “Musiqa” o`quv fani bilan shug`ullanadilar. Bundan
tashqari, har hafta ikki soat orkestir mashg`ulotlariga ajratilgan. Gimnaziyaning 3-
4-sinflarida o`quvchilar musiqa adabiyoti bilan tanishish va biron bir musiqa
cholg`usini o`zlashtirish imkoniga ega bo`ladilar. Umumta`lim maktablari orasida
“Musiqa qo`shiqchiligi” to`liqsiz o`rta maktablari, ya`ni musiqani chuqur
o`rganishga qaratilgan umumta`lim maktablari keng joriy etilgan. Ularda 1-4-sinf
o`quvchilari haftada 6 soat, 5-7-sinflarda esa 4 soat musiqa vax or mashg`ulotlari
buladi. Maktablarda shuningdek, fortepiano, skripka, puflama-musiqa cholg`ulari
7
Koday ommaviy venger maktabiga “Tonika-sol-fa” usulini kiritdi
38

sinflari mavjud. Bunday maktablardagi sinflarda o`quvchilar umum maktab
sinfidagi bolalar soniga nisbatan kamroq, ya`ni 26 o`quvchilardan oshmaydi.
Boshlang`ich sinflarda barcha o`quv fanlaridan bilim berayotgan o`qituvchi
musiqa darsini ham o`tadi. 5-8-sinflarda bu darslarni musiqa mutaxasisi olib
boradi.Bolalar musiqa savodini chiqarishda ustoz tomonidan qo`l harakatlari,
maxsus imo-ishoralar qo`llaniladi. Relyativ solminizatsiyani chuqur o`rgangandan
so`ng o`quvchilar mutlaq tizimga o`tadilar. Musiqa ta`limini berish, shu jumladan
musiqa o`quvini rivojlantirish uslubiyoti, asosan, bolalar ongining o`ziga xos
tomonlarini hisobga olgan va ularga rioya qilgan holda amalga oshiriladi.
Umumta`lim maktablarida fortepiano, fleyta, yog`och simbala va ayrim
urma cholg`ularidan foydalaniladi. Koday tizimi, ayniqsa, musiqani chuqur
o`rganishga yo`naltirilgan va umumiy ta`lim maktablaridao`zining yorqin ifodasini
topgan. Har kungi musiqa darslari bolalarda usullarni ajrata bilish tajribasini,
xotira, his-tuyg`ularini rivojlantiradi. 14-18 yoshdagi o`quvchilar ta`lim oladigan
gimnaziyalarda musiqa tarixi fani o`rganiladi, barcha janirlar, uslub va davrdagi
musiqa asarlari eshitiladi,shuningdek, sinfdan tashqari ishlaydigan xor va orkestr
jamoalarida faoliyat ko`rsatadilar.
Vengriyada maxsus musiqa ta`lim beradigan gimnaziyalar ham
mavjud.Bunday gimnaziyalar bitiruvchilari bo`lib ishtlaydilar. Shuningdek,
Vengriyada biri nechta musiqa bilim yurtlari ham mavjud. Mazkur o`quv yurtlarida
o`quvchilar umumta`lim fanlari bilan birga biror musiqa cholg`usini, solfedjio,
garmoniya, guruhli kuylashni o`rganishadi. Gimnaziya bitiruvchilari o`qishni
(ta`lim olish muddati 3 yil 5 yilgacha bo`lgan) Ferens List nomidagi Musiqa
akademiyasida davom ettirishlari mumkin. 3 yillik kurslarda umumta`lim
maktablari uchun solfedjio, qo`shiq, biror musiqa cholg`u ijrochiligi bo`yicha
mutaxassis o`qituvchi tayyorlanadi. 5 yillik ta`li mesa oliy malakali o`qituvchi va
ijrochi artistlarni tayyorlaydi. Bundan tashqari Vengriyada yuqori sinf musiqa
o`qituvchilari tayyorlaydigan 4 yillik oliy o`quv yurtlari mavjud bo`lib, bu yerda
talabalar muayyan musiqa ixtisosligi bilan birga ikkinchi mutaxassislik(masalan,
Vengriyadagi musiqa ta`limi va tarbiyasining barcha bosqichlarida joriy
etilmoqda.Vengriya musiqa shunos pedagoglarining tajribasi dunyoning ko`pgina
mamalakatlarida jumladan, O`zbekistonda ham musiqashunos va pedagogic
mutaxassislari tomonidan kata qiziqish bilan o`rganilmoqda. Z.Koday tizimi turli
milliy, madaniy an`analarga muhim ravishda moslashib bormoqda va shuning
uchun u jahonning aksariyat mamalakatlarida keng miqyosda ommalashib ketdi.
Vengriyada butun xalq musiqiy savodini chiqarish vazifasi muvaffaqiyat
bilan hal etilmoqda. Bunda, musiqani chuqur o`rganishga yo`naltirilgan
39

umumta`lim maktablarida xor kuni o`tkaziladigan musiqa darslari kata ahamiyat
kasb etmoqda. Guruhli kuylash Vengriyada chindan ham, umumxalq jarayonidir,
binga odamlarning musiqa savodxonligi, notaga qarab kuylash ma`lakasi ta`sir
ko`rsatmoqda.
XULOSA

Xulosa qilib shuni aytsag. Xorijiy mamlakatlarning o`ziga xos uslublari va
metodlari, uylg`ayib kelayotgan yosh avlodning musiqaga bulgan qiziqishi va
mehrini kundan-kunga oshirish bilan bir qatorda. Ularning ongida musiqiy
bilimlarni mustaxkam o`rin olishiga ham sabab buladi.
Birgina Yaponiya davlatini misol tariqasida oladigan bulsag, ularning
bog`cha bolasiga musiqiy kunikmalarni uo`rgatib borishlarining o`zi ham kata
natijalarga olib kelayabdi. Bolalar musiqa darsida birgina musiqani o`rganib
qolmasdan milliy g`oyalar tarbiyasini ham oladilar, Yaponiyaning yuqorida ko`rib
o`tgan metodi orqali ko`pgina yoshlarni vaqtini samarali o`tishiga ham erishiladi.
Xorijiy mamalakatlarning musiqa fani orqali bolalarni kelajakga tarbiyalashini
ham bilib oldig.
Bunday dars jarayonlari orqali o`quvchilarni yana ham ilg`or bulishga, ular
orqali musiqa san`atini yoshlar orasida keng targ`ib qilib, san`atimizni jahonga
tanitishga erishsag buladi.
Bolalar tarbiyasidagi musiqa san`ati esa, ularni tarbiyasida rivojlantirilgan
estetik bilimlarni, bolalarning kelajak tarbiyasida yaqqol namayon bo`ladi. Ularni
kelajakda yetuk shaxs bo`lib yetishishda muhim omillardan biri desag mubolag`a
bulmaydi.
Bizning ham mamlakatimizda bolalar bog`chasidan boshlab musiqa faniga
etiborliroq qaralsa, bizning ham yosh avlod boshlang`ich sinifidanoq
Betxovenning sonatalarini chalishadi. Musiqiy qobiliyatlari yanada rivojlanib,
qobiliyatlari yuzaga chiqadi.
Prizedentimizning buyruqlariga binoan umumta`lim maktablari o`quvchilari
endilikda maktabni bitirgunlaricha bitta cholg`u asbobini chala olishlari kerag.Bu
buyruq yosh avlodning milliy cholg`uchiligimizni yanada rivojlantirishiga olib
keladi va dunyo miqyoziga olib chiqadi.
40

ADABIYOTLAR
1.Ravshanoy TURSUNOVA, Gulshano
E. История y TURSUNOVA “JAHON MUSIQA TARIXI”
. Гуревич зарубежной музыки. 2-е изд. - М., 2000.
2. Сапонов М. Менестрели. Книга о музыке средневековой Европы. -М
., 2004.
3. Mirhaydarova Z. Jahon xalqlari musiqa san’atining rivojlanish
jarayoni. - T, 2008.
4.Trigulova A. Xorijiy musiqa adabiyoti (o‘quv qo‘llanma). - Т ., 2009.
5. https://cyberleninka.ru/article/n/musiqa-madaniyati-va-uning-hayotdagi-o-rni
6. https://ilmfanvatalim.uz/index.php/ift/article/download/22/25
7. https://uz.wikipedia.org/
8.https://e-library.namdu.uz/
42

Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Xorijiy mamlakatlarda musiqiy tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari

O'xshash dokumentlar