Xotira turlari - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	231.5KB
Покупки	8
Дата загрузки	28 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Дата регистрации 08 Февраль 2024

107 Продаж

Xotira turlari

Купить

Mavzu: Xotira turlari
KURS ISHI
Mavzu: Xotira turlari
Topshirdi:
Qabul qildi :
Baho: _______________
Mundarija
Kirish ……………………………………………………………….3
Asosiy qism
I.Bob. Xotira haqida tushuncha va uning nerv fiziologik asoslari
I.1. Xotiraning psixologik nazariyalari……………………………...4
I.2. Yoshga bog‘liq sifatlari. Xotiraning neyrofiziologik va bioximik
nazariyalari………………………………………………………….17
II. Bob. Xotira jarayonlari va turlari.
II.1. Xotirani o`rganish metodlari va amaliy tavsiyalar…………...28
II.2. Xotira murakkab psixik jarayon ekanligi, xorij psixologiyasida
xotira borasidagi psixologik fikrlari………………………………..32
Xulosa ……………………………………………………. ………39
1

Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………….40
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi
xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi.
Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida
tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir
elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega.
Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.
Bu - sezgilarimizdir. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Lekin
olimlar idrokni sezgilarning oddiygina, mexanik tarzdagi birlashuvi, degan
fikrga mutloqo qarshilar. Chunki idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab
jarayon bo’lib, unda shaxsning u yoki bu obyektga shaxsiy munosabati va
idrokdagi faolligi asosiy rol o’ynaydi. Masalan, buning isboti uchun ko’pincha
Rubin figurasi tavsiya etiladi. Unda ikkita qora profil oq fonda berilgan.
2

Kurs ishining ob'ekti : S.L. Rubinshteyning Xotira haqidagi fikrlari.
Kurs ishining maqsadi: S.L. Rubinshteyning Xotira haqidagi fikrlarini
o’rganish va uni tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining predmeti. S.L. Rubinshteyning Xotira haqidagi fikrlarini haqida
mulohazalar yuritish.
Kurs ishining vazifalari: S.L. Rubinshteyning Xotira haqidagi fikrlari mazmun
mohiyatini o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob (4ta paragraf), xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3

I.Bob. Xotira haqida tushuncha va uning nerv fiziologik asoslari
I.1. Xotiraning psixologik nazariyalari.
Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga,
tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak
beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz
yo‘qolib ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar.
Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan
barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» -
xotira).
SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish,
saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning
o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi
(I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa
mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lardi. Hozirgi
zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda badar yo‘qolardi» . Xotiraning nerv-
fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli
assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida
assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil
assotsiatsiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga
tushirish paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida
to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida
turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib
ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik
mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar,
genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada
xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi
nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi
molekulalarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu
4

nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus
tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror
narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning) dendrit
shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq
tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov
o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. SHu sababli esda olib
qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi. Xotiraning psixik jarayon
sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni bevosita aks ettirishga
yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish eritmasligidan iborat.
Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga oshiriladi. Xotira qabul
qilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish» bilan ish ko‘radi. Har
bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir boshqa
narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga oshirishning
sharti bo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi). Bu uning
«ikkilamchi» mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga ega
bo‘lishini, jarayonning keyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi
mumkinligini bildiradi. Xotiraning keyingi xususiyati uning bir yo‘nalishga:
o‘tmishdan kelajakka qaratilganligidir. Inson xotirasining asosiy ishlash
mexanizmi uning kelajakka yo‘naltirilganligidir. Xotiraning asosiy vazifasi
uning kelajakka xizmat qilishidir. O‘tmishni aks ettirish kelajakda natijaga
erishishning vositasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Xotira xususiyatlarining orasida uning quyidagi tabiiy xossalari ajratiladi:
- yodda saqlash tezligi – axborotni xotirada saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan
takrorlashlar soni;
- unutish tezligi – esda qolganlarning xotirada saqlanish muddati;
- yodda saqlash hajmi – insonning ma’lum vaqt ichida esda olib qolishga qodir
bo‘lgan jismlar yoki dalillar soni;
5

- o‘zlashtirilganlarni yodda saqlash davomiyligi – insonning zarur axborotni
ma’lum vaqt oralig‘ida yodda olib qolish qobiliyati;
- qayta tiklash aniqligi insonning xotirada saqlanib qolgan axborotni aniq
saqlash, asosiysi esa, aniq ishlab chiqish qobiliyati;
- xotira shayligi – talab etilganlarni darhol esga tushirish malakasi.
Xotira qaerda saqlanadi? Ming yillar davomida tibbiyot xodimlari xotiraning
saqlanish joyi – bosh miya ekanligiga ishonar edilar. O‘tgan asrda avval
xotiradan ko‘tarilgan voqealar haqidagi axborotni o‘timish qa’ridan yuzaga
chiqarish qobiliyati uchun javobgar bo‘lgan bosh miya nuqtalarini izlash ishlari
boshlab yuborilgan edi. Lekin miya qutisi qancha tadqiq etilmasin , axborot
to‘plash va saqlash vazifasini bajaruvchi hech qanday soha aniqlanmadi.
Ma’lum bo‘lishicha, bu vazifani yaxlit miyaning o‘zi, uning yarim sharlari
bajaradi.
Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyatdir. Uning ahamiyati
o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi
hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng
oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash
uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz
bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas. Faqat xotira insoniylik
madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va
tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida paydo
bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib ketmaydi. Ular uzoq vaqt
davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar. Psixikamizdagi xotira ularning
zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barcha jarayonlar mnemik
jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira). SHunday qilib, xotira –
bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash va keyinchalik
eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Biz
xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni noto‘g‘ri
6

ishlashdan qaytarishdan tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri taqsimlashga,
hayotimizni to‘g‘ri belgilab olishimizga yordam beradi. Oilamizni tanish,
o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv topish
imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan
bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan
zavq olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi
Kimlarningdir yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan xam
bizning xotiralar hisoblanadi. Sizning esda olib qolganingizjuda katta rol
o‘ynaydi. Sizning to‘plagan bilim omboringiz, o‘tgan quvonch, g‘azab tufayli
alamli xotiralar, yoki aybdorlik xisi xotira jarayonisiz mavjud bo‘lmagan bo‘lar
edi. N.P. Bextereva tasdiqlangan fikrlarni isbotladilar: miya hayotimizning har
bir soniyasini esda saqlaydi, lekin bizga ayni damda u yoki bu masalalarni hal
etishda zarur bo‘lganlarni yuzaga chiqaradi, xolos. Va, faqat ba’zi vaziyatlarda,
masalan, cho‘kayotgan odamning ongida oxirgi daqiqalarda uning ko‘z o‘ngida
butun hayoti yashin tezligida uchib o‘tadi; bunda miya unga so‘nggi
imkoniyatni beradi: balki, avval senda shunga o‘xshash vaziyat bo‘lgandir,
o‘sha usulni qo‘llab, omon qolishing mumkin. Xotiraga tegishli bo‘lgan
fizikaviy, kimyviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli-kibernetikaviy
nazariyalar, shuningdek , psixologik nazariyalar guruhlarii mavjud. Bunday
nazariyalar ichida xotira faoliyati qonuniyatlarini tushunish va uni boshqarish
usullarini ishlab chiqishda foydali bo‘lgan psixologik nazariyalarni ko‘rib
chiqamiz. Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga
kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab
chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida V osnove
dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G. Myuller, A.
Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida noyob
hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira
o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq
muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu
7

nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar , xususan, G. Ebbingauzning unutish
qonuni kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning
60% gacha bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab
olingan matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan
assotsiativ nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan
to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini
tushuntirib berish edi. XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt
nazariyasi bilan almashindi. Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu
bilan birga, asosida xotiraning noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin
bo‘lgan bosh tamoyil sifatida birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas,
balki, ularning dastlabki, yaxlit tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan,
geshtaltning shakllanish qonunlari ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B.
Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra, xotirani belgilab beradi. Bu nazariya
tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki, esda olib qolish va eslashda
ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan elementlarning tasodifiy
to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik
geshtalt nazariyasi ham qator qiyinchiliklar, xususan, inson xotirasining filo- va
ontogenezda shakllanishi va rivojlanishining murakkab muammosi bilan
to‘qnash keldi. Gap shundaki, odamdagi xotira jarayonlarini ajratuvchi
motivatsion holatlar va geshtaltlarning o‘zlari ham tarafdorlari tomonidan
oldindan belgilangan va rivojlanmaydigan hosilalar sifatida qabul qilingan edi.
Bu bilan xotira genezisi haqidagi masala ustidagi bahslar o‘z nihoyasiga etdi.
Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli javob
topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari
assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona
farq bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordamning o‘rnini
alohida ta’kidlab, o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta
e’tibor qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin bixeviorizmchilar
insondagi ongli faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini
8

chetlab o‘tdilar. Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan
ko‘rsatib o‘tilgan edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon
bermaydigan barcha narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning
uchun yoqimli bo‘lganlar saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini
topmadi. SHu bilan birga, Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini
o‘rganishda esda saqlash va unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy
emotsiyalar, motivlar va ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi.
Psixoanaliz yordamida insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong
osti unutishning psixologik mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi. XX asrning
boshlarida xotiraning mantiqiy nazariyasi yuzaga keldi, unga asosan, mos
keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni u yoki bu
darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun
bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda
bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga
ega bo‘lgan mazmuni ifodalanadi. Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy
tushuncha o‘rnida shaxs faoliyatini uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek,
xotira jarayonlarining shakllanishini bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan
nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga asosan , esda olib qolish, saqlash va
eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga
qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi sifatida namoyon bo‘lgan
vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil bo‘lishi va
dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu aloqalarning
xususiyatlari, masalan, mustahkamligi va harakatchanligi ma’lumotning sub’ekt
keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning ko‘zlangan
maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat nazariyasining
asosiy fikri qisqacha quyidagicha ta’riflanadi: turli tasavvurlar o‘rtasidagi
aloqalar, avvalambor, sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan
belgilanadi. Inson xotirasining faoliyat sifatida o‘rganilishiga dastlab fransiyalik
olimlarning, xususan, P. Janening ishlari sabab bo‘ldi. U birinchilardan bo‘lib,
9

xotirani materialni esda olib qolish, qayta ishlash va saqlashga yo‘naltirilgan
harakatlar tizimi sifatida ta’rifladi. Jahon psixologiyasida bu konsepsiya L.S.
Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan inson oliy psixik vazifalari kelib
chiqishining madaniy-tarixiy nazariyasida rivojlantirildi. So‘ngra u A.N.
Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov va boshqalar kabi mashhur
psixologlar tomonidan ishlab chiqildi. Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan
iborat: esda olib qolish, esda saqlash va unutish. Esda saqlash – bu idrok
qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash jarayoni. Bu jarayonning
kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga bo‘linadi: ko‘zlanmagan
(ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib qolish – bu hech
qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad eslab qolish.
Masalan, o‘rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan so‘ng eslab qolish uchun
ma’lum maqsadni ko‘zlamagan bo‘lsakda, taassurotlarimizdan ko‘proq qismini
yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan,
uning qiziqishlari va ehtiyojlari, faoliyatining maqsad va vazifalaribilan bog‘liq
bo‘lgan, barchasining esda saqlanib osonroq kechadi. SHuning uchun ixtiyorsiz
eslab qolish ma’lum ma’noda tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega va bizning
atrofdagilarga bo‘lgan munosabatimiz bilan belgilanadi. Ixtiyoriy esda saqlash
maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga ma’lum maqsad qo‘yib, yod
olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash
yod olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy faoliyatdir.
Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati o‘quv
materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan iborat.
Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va boshqalarni
yod olish. Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish
ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi
ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa,
esimizda saqlanib qolmaydi. Yod olishda umumiy vazifa bilan birgalikda,
xususiy, maxsus vazifalarning yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini
10

ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan
ma’lumotning faqat asosiy mohiyati , faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik
bo‘lgan dalillarni esda olib qolish, boshqalarida esa – so‘zma-so‘z esda olib
qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi va h.k.larni aniq esda olib qolish
vazifasi yuklatiladi. S.L.Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga
oshirilayotgan faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan
tashqari, uning fikricha, ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori
samaradorligi haqida bir ma’noli xulosa chiqarish mumkin emas. P.I.
Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda
ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib qolishdan samaraliroq
bo‘lishini isbotladi. Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum
materialni xotirada saqlab qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat
natijasida orttirilganligini hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va
eslashga qaratilgan bunday faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi. Esda olib
qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va mexanik esda
olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok qilinayotgan
materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan turib esda
olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar va
h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining
asosini bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiyalar tashkil etadi. Materialning bir
qismi ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga
bog‘lanadi. Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta
takrorlash lozim. Bundan farqli o‘laroq, anglangan holda esda olib qolish
materialning alohida qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga
asoslangan. Anglangan holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan
bog‘liq bo‘lib, asosan, material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim
darajasidagi umulashtirilgan aloqalarga tayanadi. Anglangan holda esda olib
qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra samaraliroq ekanligi isbotlangan.
Xuddi shunday, mexanik esda olib qolishda xotirada 1 soatdan so‘ng
11

materialning faqat 40%, yana bir necha soatdan keyin esa – atigi 20%,
angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham materialning
40% saqlanib qoladi. Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida
erishiladi. Birinchidan, o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlarini ajratish va
ularni reja ko‘rinishida guruhlash zarur. Ikkinchidan, ma’nodosh tayanch
so‘zlarni ajratish. Ushbu usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir
qismni esda olib qolish zarur bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi
qaysidir so‘z yoki tushuncha bilan bog‘lashimizdan iborat. Uchinchidan,
taqqoslash, ya’ni, jismlar, hodisa va voqealar o‘rtasida o‘xshashlik va farqlarni
aniqlash. Ushbu usulning ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval
orttirilgan ma’lumotlar bilan solishtirish. Va, nihoyat, anglangan tarzda esda
olib qolish va uning esda saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi
takrorlash metodi hisoblanadi. Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash
juda muhimdir. Psixologiyada takrorlashning konsentratsiyalash va taqsimlash
usullari mavjud. Birinchi usulda materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket
takrorlanadi. Masalan, she’rni yodlash uchun 12 marta takrorlash talab etilsa,
o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta o‘qiydi. Taqsimlangan
takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i bilan ajratilgan bo‘ladi.
Tadqiqotlarga ko‘ra, taqsimlangan takrorlash konsetratsiyalangan takrorlashdan
samaraliroqdir. Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va
qonuniyatlari aniqlangan. Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari:
kuchli ahamiyatli tabiiy seskantiruvchilar; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga
keltiruvchilar (harakt jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning
noodatiyligi); ushbu odam uchun ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar
(kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan jismlar); alohida emotsional tusga ega bo‘lgan
seskantiruvchilar; ushbu inson ehtiyojlariga kuchliroq bog‘langanlari; faol
harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning
shartlariga materialning ahamiyatliligi va mohiyatini anglash ; uning tuzilishi,
tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash;
12

so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni belgilash, materialni chizma,
jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning mazmundorligi va hammabopligi,
uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan solishtirilishi; materialning
hissiyotli-estetik boyitilganligi; ushbu materialning ma’lum sharoitlarda
eslashning zarurligiga moyillik; ushbu materialning amaliyotda qo‘llash
imkoniyati; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga erishish,
masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida namoyon
bo‘lishi.
Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan. Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli
qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa
unchalik esda qolmaydi , – bu «chegara samarasi». B.V. Zeygarnik samarasi –
tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir xillarini
oxirigacha echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa, oqibatda
tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga
qaraganda 2 marta ko‘proq eslay oladilar. Xotiraning navbatdagi jarayoni –
yodda saqlab qolish. Bu idrok qiingan ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda
saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira jarayoni. Esda saqlab qolish xotira jarani
sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega. Masalan, esda saqlab qolishning dinamik
va statik bo‘lishi aniqlangan. Dinamik esda saqlab qolish operativ xotirada,
statik – aksincha, uzoq vaqtli xotirada namoyon bo‘ladi. Dinamik esda
saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda, aksincha, u albatta, o‘zgarish va
ma’lum qayta tiklanishga uchraydi. Qayta tiklanish turli sharoitlarda, masalan,
kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi va ularning boshqa
qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining o‘zgarishida, uning
umumlashtirilish darajasida ifodalanadi. Materialni xotirada tiklash eslash va
tanish jarayonlari yordamida amalaga oshiriladi. Eslash – bu xotiradagi
materialdan keyingi faoliyatda foydalanish. Eslashning fiziologik asosini jism
va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv aloqalarini tiklash tashkil
etadi. Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz) va maqsadli (ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin.
13

Birinchi holatda eslash biz uchun kutilmaganda sodir bo‘ladi. Masalan, o‘qigan
maktabimiz yonidan o‘tib keta turib, beixtiyor bizga ta’lim bergan o‘qituvchi
yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini namoyon qilishimiz mumkin.
Ixtiyoriy eslashda ongli ravishda maqsadga ega bo‘lgan holda eslaymiz. Bunday
maqsad bo‘lib o‘tmish tajribamizdan biror voqeani yodga tushirishga intilish,
masalan, yaxshi yod olgan she’rni esga tushirish maqsadini ko‘zlaganimizdagi
vaziyat hisoblanadi. Shuningdek, eslashning turli xillari: haqiqiy eslash, yodga
tushirish, tanish mavjud. Alohida o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari
egallaydilar. Esga tushirishda ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy
masalani hal qilish imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida
amalga oshiriladi. Masalan, qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu
darajada bog‘liq bo‘lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz. Bunda oraliq
zanjirlardan foydalanish ongli xususiyatga ega bo‘ladi. Esga tushirish,
shuningdek, irodaviy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Biror ob’ektni tanish uni idrok
qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida hosil bo‘ladigan tasavvurlar,
uning shaxsiy taassurotlari (xotira tasavvurlari) yoki so‘z bilan ta’riflash (xayol
tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish sodir bo‘layotganin
bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech qachon u erda
bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan, bizga avval
ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi. Tanish
jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga
nisbatan tanish hissini tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata
olmaganimizda tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek
tuyulgan odamning kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz
mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning
belgilanmaganligi xususiyatiga ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq
belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol
taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar to‘liq tanish xususiyatiga ega
bo‘ladi.
14

To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham
mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida
tanishdek, avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi.
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab
o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay
olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo
bo‘lgan tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz.
masalan, bizni doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning
qaerdan paydo bo‘lganini aytib berolmaymiz. Unutish – avval idrok qilingan
ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud emasligida ifodalanadigan xotira
jarayoni. Unutishning fiziologik asosini vaqtinchalik nerv aloqalarini
dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi tormozlanishning ba’zi turlari
tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz rivojlanadigan so‘nuvchi
tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy shakl: a) eslash yoki bilish
imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash yoki tanishda namoyon
bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida eslash va tanishning
turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni «xotira darajalari»
deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; b)
tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni yod oldi.
Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa, – bu xotiraning eng yuqori,
birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa , lekin she’rni
kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi
darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa,
lekin takroriy yod olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt
ichida erisha olsa,- bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi
o‘zgarib turishi mumkin. Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan
ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlarni odatdagi,
avvalgi tasavvurlarga keltirishda ifodalanadi. Unutish ifodalarning bir qancha
15

turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, insonning ayni damda eslay olmasdan, bir
muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki tanishi kabi vaziyatlar haqida
ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng xotiradan ko‘tarilgan materialni
eslash reminissensiya (xira esga keltirish) deb ataladi. Reminissensiyaning
mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok qilinganidan bir-ikki kun
o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda kuzatilmagan dalillar va
tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa ko‘pincha katta hajmli
materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga nerv hujayralarining
charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha maktabgacha yoshdagi va
kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda kattalarda ham
kuzatiladi.
I.2. Yoshga bog‘liq sifatlari. Xotiraning neyrofiziologik va
bioximik nazariyalari
Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara (effekt) faqat
elektr toki yordamidagina emas, balki farmakologik elementlar ta’siri ostida
ham kuzatilar ekan. Masalan, barbituratlar bosh miya po‘stlog‘ini tormozlanish
holatiga olib keladi; metrazol po‘stloqda kuchli qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi.
To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda, odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir
daqiqa o‘tgandan so‘ng barbituratlarni qabul qilish ko‘nikma izining
yo‘qolishiga olib kelar ekan; aynan shu doza dori barbituratli ko‘nikma hosil
qilingandan so‘ng 30 daqiqa o‘tgach qabul qilinsa, ko‘nikmaning buzilishiga
olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan
tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 10 sekund
o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning qo‘pol ravishda buzilishiga olib
keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u holda izlarning kuchsiz saqlanishi
namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa ko‘nikma butunlay saqlangan. Biroq
miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi turli moddalar izlarning saqlanishiga
turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar. Ba’zilari 3-4 kun oldin hosil qilingan
16

ko‘nikmalarni yo‘qotsa, boshqalari izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. 190
Ma’lum bo‘lishicha, izlarning «konsolidatsiya»lanishini tezlashtiruvchi
moddalar ham ma’lumdir. Bunday preparatlarning biri-otrixnindir. Bundan
inyeksiya qilinsa, konsolidatsiyani tezlashtirish bilan birga, unga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi moddalarga nisbatan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan ko‘rinib turibdiki, izlarning
mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va ushbu jarayonda turli kuch bilan
ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin hayvonlarning individual farqlari
mavjud bo‘lib, izlarning konsolidatsiyasi turli hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y
beradi. Amerikalik psixolog Mak Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil
17

bo‘ladigan kalamushlarga ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin
shok 191 berilsa, izlar yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar
saqlanadi; ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda
(individual-tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan keyin
berilgan shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki,
kalamushlarning «tez» guruhlarida izlar 15- 20 daqiqa ichida konsolidatsiya
bo‘lishga ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlarida esa izlar
konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqtgacha yaxshi
mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni o‘zlashtirish degan
gap izlarning mustahkamlanganligi emas hali, chunki ularning
mustahkamlanishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko‘pgina omillarga
bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularning
imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish nazariyasida neyronlardan nerv
impulslarining o‘tishi o‘zidan keyin fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi. Bu
nazariya tarafdorlarining fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish sinapslarda
yuzaga keladigan elektrik va mexanik o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. Izlarning
neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda Lorente, Makselein kabi
olimlarning reverberlashtirish hodisasini (reverberlashtirish - aylancha aks
ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir.
Ularning ko‘rsatishlaricha, nerv hujayralaridan chiqqan aksonlar boshqa
hujayralardagi dendritlar bilan qo‘shilishi natijasida reverberlashtirish hodisasi
vujudga keladi. Protoinlar hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar
biokimyoviy reaksiyalar deyiladi. Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli
xotiraning psixofiziologik mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSh)
yomg‘ir chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish
boshqa reaksiyalardan farqli o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda (yorug‘dan
qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini ko‘rsatgan.
18

Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, xotira sababiy
bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga keladi. Inson xatti-
harakatlarining asta-sekin murakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb
etishi, sifatiy o‘zgarishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi,
ortishi bilan ro‘y beradi. Voqelikning va tashqi olamning timsollari, tizimlari
o‘zaro turli yo‘sinda, tarzda bog‘lanib mustahkamlanadi, tartibga keladi,
guruhga birlashadi, hayot va faoliyatning talablariga mos ravishda esda olib
qolinadi; esda saqlanadi, muayyan izlarning jonlanishi natijasida ularning
barchasi tiklanadi. Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha sohalarida
qatnashishi tufayli uning namoyon bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari,
omillari ham xilma-xil ko‘rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va
ularni muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib, uning
xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish
singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi
olinadi. Umumiy psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha)
muvofiq ravishda turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi. Harakat xotirasi. Inson
faoliyatining har bir turiga ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik
19

qilishi kuzatiladi: masalan, harakat, hissiyot, idrok, aqlzakovat kabi ruhiy
faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik 193 turlarining har
biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasini topib,
harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlarda, timsollarda fikr va
mulohazalarda aks etadi.
Bularning barchasiga xizmat qiluvchi xotiraning o‘ziga xos turlariga nisbatan
psixologiya fanida ilmiy tushunchalar tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot,
obrazli va so‘z-mantiq xotira. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi,
tezligi, sur’ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga
tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. Xotiraning boshqa
turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda aniq, ravshan ustunlik
qilayotganligi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik (mumtoz) misolga
aylanib qolgan ushbu holatni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir; bir musiqa
ishqibozi musiqiy asarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u
yaqindagina eshitgan operani faqat pantomima tarzidagina qayta tiklash
imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular
o‘zlarida harakat xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira
turining g‘oyat katta ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali
harakat malakalari bilan bir qatorda har xil amaliy mehnat malakalari tarkib
topishining asosini tashkil qiladi. Agarda insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda
edi, u bironta 194 harakatni amalga oshirish uchun o‘sha harakatning aynan
o‘zini har galda «boshdan boshlar», o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan
sakrash, gimnastika, chopishdagi xatti-harakatlar, badiiy gimnastika bilan
shug‘ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy chaqqonlik, mehnatdagi
mahorat, «oltin qo‘llar», ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka
ega bo‘lish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib
hisoblanadi.
His-tuyg‘u yoki hissiy xotira. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar,
hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday
20

qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga
nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo
xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va
faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa
va hodisalardan o‘z-o‘zimizga bo‘lgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan
yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat
xotira turi hissiy xotira deb ataladi. Ular biz ruhiyatimizda kechirgan,
ma’naviyatimizga ta’sir qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan his-tuyg‘u,
ehtiros, alam, armon kabilar jonlanishiga, harakatga undovchi 195 yoki
o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega bo‘lgan harakatlardan saqlab turuvchi
signal tarzida namoyon bo‘ladi. O‘zga kishilarning ruhiy holatiga hamdard
(empatiya) bo‘lish, bevosita voqelik mohiyatiga oshnolik, kitob, san’at, kino,
teatr qahramonlari bilan birgalikda qayg‘urish singari inson tuyg‘ulari hissiy
yoki histuyg‘u xotirasiga asoslanadi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish
xususiyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan
ma’lum ma’noda ajralib turadi. Har qaysi odamga o‘z turmush tajribasidan
ma’lumki, ko‘pincha qachonlardir o‘qigan kitoblardan, tomosha qilgan
kinofilmlardan, spektakllardan faqat «taassurotlar» bog‘lanishlari zanjirini
yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy
(xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar
kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki
noxush kechinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida mulohaza
yuritilayotganligi ayon bo‘lsa kerak) alomati ostida ijtimoiy, guruhiy, jamoaviy
barqaror yoki beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Ommaviy kayfiyat (shodlik,
g‘am-g‘ussa, bezovtalanish kabilar) xuddi shu tarzdagi ehtiros, affekt, stress,
shijoat singari kechinmalarni keltirib chiqaradi hamda ularni xotirada
saqlanishga yordam beradi, zaruriyat tug‘ilganda jonlanishga o‘z ta’sirini
o‘tkazadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira tasavvurlar va turmush manzaralari,
shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar, ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan
21

xotira turidir. Obraz xotirasi deb, yaqqol mazmunni, binobarin narsa va
hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda
qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan
iborat xotira turiga aytiladi. Sensor xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli
izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi
quyidagilardan tuzilgandir: agar subyekt (shaxs)ga bir necha daqiqa oddiy
qo‘zg‘atuvchi yuborilsa, jumladan, 10-15 sek. yorqin qizil kvadratga qarab
turish taklif etilsa, so‘ng tekshiriluvchi oldidan kvadrat olib qo‘yilsa, u qizil
kvadrat o‘rnida xuddi shunday geometrik 196 shakl izini ko‘rishda davom etadi,
asosan, bu shakl ko‘k-yashil rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha zahoti, ba’zan
bir necha sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha
o‘sha obyektda saqlanib turadi, shundan so‘ng u asta-sekin oqara boshlaydi;
natijada o‘zining aniq konturini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo yo‘qolib ketadi,
goho butunlay yo‘qolish uchun qaytadan paydo bo‘lishi mumkin. Odamlarning
individual-tipologik xususiyatlariga qarab, izchil obrazlarning aniqligi va
davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib chiqishi,
kuchliligi jihatdan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo‘linadi. Agar izchil
ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa,
u holda obyektda ko‘k-yashil rang paydo bo‘lganday tuyuladi. Izchil
obrazlarning ushbu turi salbiy izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir
misol orqali tushuntirilsa quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo‘ladi.
Qorong‘i xonada ko‘z oldida bir narsa, masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa, so‘ngra
qisqa muddatli (0, 5 sek) elektr chirog‘i yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan
keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazlarini ko‘rishda
davom etadi. Mazkur obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng
ko‘zdan yo‘qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la
oladi. Ushba ruhiy holatni ong bilan boshqarib bo‘lmaydi, chunonchi,
xohishlarga qarab uzaytirish, ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas.
Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu
22

jihati bilan farq qiladi. Izchil obrazlarni eshitish, teri orqali sezishda kuzatish
mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishi va qisqa
muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar. Umumiy psixologiyada izchil
obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an’ana tusiga kirgan («eydos» -
yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi). Xotiraning bu turi, ya’ni eydetik
obrazlar o‘z vaqtida nemis psixologiya maktabining namoyandalari aka-uka
Yenishlar tomonidan ta’riflab berilgan. Ba’zi odamlarda, ayniqsa, bolalik va
o‘smirlik, o‘spirinlik davrlarida 197 kuzatilgan narsa yoki suratlar ko‘z
o‘ngidan olib qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega.
Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarini kuzatish mumkin. Bu
hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirilib ko‘rilgan. Tajribada
tekshiriluvchiga 3-4 daqiqa davomida rasm ko‘rsatilgan va tasvir olib
qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga
savollar berilgan. Bu jarayonda ayrim tekshiriluvchilar bironta savolga javob
bera olmagan bo‘lsalar, aniq eydetik obrazga ega bo‘lgan ishtirokchilar esa
rasmni ko‘rishda davom etayotganday har bir savolga aniq javob berishga
erishganlar. Tajribalarning ko‘rsatishiga qaraganda, eydetik obrazlar uzoq vaqt
inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning izlari yo‘qolib ketgan bo‘lsa
ham, lekin hech qanday qiyinchiliksiz uning siymosi qayta tiklanishi mumkin.
Aka-uka Yenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga ega
bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilgak
tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin
tekshiruvchidan olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan.
Muayyan yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshiriluvchi mana bunday holatni
tasvirlab beradi: ilgak olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda
qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obraz harakatchan bo‘lib, subyektning
ruhiy ko‘rsatmasi ta’siri ostida sifat va miqdor o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik
obrazlar, ilmiy 198 tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spirinlik
davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari
23

asta-sekin so‘na boradi. Psixofarmokologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha,
eydetik obrazlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek, uni
kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlarda
olingan miqdoriy materiallar eydetik obrazlar paydo bo‘lishining psixologik
ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur
obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo‘lib hisoblanadi va ularning
xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari subyektning
ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganida
tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik
obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur obrazlari unga
qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur
obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur
obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini
birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur obrazi uning tashqi
ko‘rinishi (shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaznini o‘zaro birlashtirib aks
ettiradi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan
iboratki, u o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta
ishlashni kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib, ma’lum bir
kategoriyaga birlashtiradi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki
uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan ataydi, xususiyatlarini ajratib
ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi. Demak, tasavvur obrazlarida
odamning xotirasi idrok qilingan narsaning izini sust ravishda saqlabgina
qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini
tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan
bog‘lovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. 199 Bularning barchasi
irodaviy sifatlar, aqliy zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida ro‘yobga
chiqadi. Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsuli
24

hisoblanib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik
hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy
jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri
ekanligidan dalolat beradi. So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi
mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil
etadi. Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalanganligi
tufayli, ularni ifodalash faqat o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy
ma’nosini izohlash, talqin qilib berish yoki ularni so‘zma-so‘z ifodalanilishini
aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot,
xabar, material ma’no jihatdan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-
so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda
olib qolishga aylanib qoladi. So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi
signal bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z
mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu
xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taallukdi bo‘lgan
xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotiralardan ham sifat, ham miqdor jihatidan
keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq xotirasi bir tomondan
xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan, ularga nisbatan
yetakchilik qiladi. Shu bilan birga boshqa barcha turlarning rivojlanishi so‘z-
mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy bog‘liqdir. So‘z mantiq xotiraning
o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorlashuvini belgilaydi. Ixtiyoriy va
ixtiyorsiz xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari
uchraydi, shu boisdan xotira faoliyati amalga oshirayotgani yaqqol, faollik
xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda turlarga ajratiladi. Masalan, faoliyat
maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi. 200 Ixtiyoriy xotira
deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy
harakatlarga suyangan holda amalga oshirishdan iborat xotira jarayoni
tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda, ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha
psixologiya fanida ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi.
25

Bu jarayon ma’lum, kerakli topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib qolishga
yetaklovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan
taqdirda yuzaga keladi. Biz matematika topishmoqlari yechayotganimizda
masaladagi sonlarni esda olib qolishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ymaymiz.
Mazkur so‘z-mantiq holatda asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi,
buning natijasida sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) esda saqlashga hech
qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddatga
bo‘lsada, esda saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga qadar
davom etadi. Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning
asosiy sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqiqotida
quyidagi hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni
qo‘llayotgan tilning tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni
payqay olmagan. Buning oqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46
marta o‘qib berilganiga qaramay tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan
so‘ng, u material bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib
esga qayta tushirishga erishgan. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira
taraqqiyotiga ikkita ketma-ket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotiraning
turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shaxsiy tajribasidan
biladi. Ixtiyoriy xotiraning turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har
kim shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan
biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy
ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot,
taassurotlarining ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson
faoliyatiningturli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish zarurati tug‘ilib qolishi
mumkin. Xuddi mana shunday sharoitda, holatlarda, 201 vaziyatlarda,
favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy ravishda esda saqlash, esga tushirish yoki
eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi
shubhasiz.
26

II. Bob. Xotira jarayonlari va turlari.
II.1. Xotirani o`rganish metodlari va amaliy tavsiyalar.
So‘nggi paytlarda rus va chet el psixologiyasida xotira tadqiqotchilarining
e’tiborini esda olib qolishning dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga
keladigan holatlar, jumladan, tashqi taassurot izlarining mustahkamlashigacha
bo‘lgan jarayonlar, holatlar mexanizmlar, shuningdek, ularning
mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Masalan, biror material
(shakli, mohiyatidan qat’iy nazar) xotirada mustahkam joy olish uchun bu
subyekti tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqilishi, zarur materiallarini
bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada muddat talab etilishi tabiiydir.
Ana shu vaqt, muddat oralig‘ida xotirada qayta tiklanayotgan izlarni
konsolidatsiyalash-mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson
tomonidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks sadosidan kechinma
sifatida kechiriladi va takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda
dolzarb paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go‘yo ko‘rishda,
eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi jihatidan
beqaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba orttirish
mexanizmlarning faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi, shu boisdan ularning
roli shu qadar ahamiyatliki, bu jarayonlarga esda olib qolish, esda saqlash,
axborotlar, ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida
qaraladi. Ushbu jarayon, odatda, psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb
ataladi. Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq
muddatli xotiradan farq qilgan holda qisqa muddatli xotira bir marta hamda juda
qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu ongdayoq qayta tiklashdan so‘ng qisqa
muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamon ilmiy
adabiyotlarida qisqa muddatli xotiraning quyidagi atamalari mavjud: «bir
lahzalik», «zudlik», dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. Operativ xotira.
Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar, usullar
27

uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat 202 operativ xotira
deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyish qilish
uchun ushbu misol keltiriladi: matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz,
biz uni muayyan bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. Shu
boisdan, oraliq natijalarini yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga (oxirga,
yakunlanishga) yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi.
G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog‘liqligini tajriba orqali aniqlagan.
To‘plangan natijalarning ko‘rsatishicha, material yod olingandan so‘ng unutish
sur’ati tez, keyinchalik u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma’nosiz ayrim
bo‘g‘inlarni unutish ustida olib borgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalarning
ko‘rsatishicha, o‘rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Materialni
o‘zlashtirish jarayoni mobaynida, xotirlash natijasida unutish sekinlashib
boradi. Muvaqqat asab bog‘lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir
bo‘lgan narsa va hodisalarning o‘zaro aloqalari xotirada asta-sekin yo‘qolib
boradi. Vaqtning o‘tishi bilan bir-muncha unutilib borilayotgan yoki unutilib
ketilayotgan vaqti bog‘lanishlarni, ya’ni assotsiatsiyalarni qaytadan tiklash
jarayoni kuch-quvvat, xatti-harakatlarni talab qiladi. G.Ebbingauz izdoshlari va
shogirdlari tomonidan o‘tkazilgan juda ko‘p tadqiqotlarning ko‘rsatishicha,
unutish sur’ati materialning ma’noli yoki ma’nosizligiga, uning qanchalik
anglashilganligiga bog‘liqdir. Material qanchalik mazmundor, anglashilgan,
tushunib olingan bo‘lsa, u holda unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin
ma’noli materialga nisbatan ham unutish avval tez sur’atda, keyinchalik esa bu
sekinlashadi. Biron bir materialni o‘zlashtirish yoki esda olib qolish - insonning
ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan bog‘liq bo‘lsa, bu material
sekin unutiladi. Unutishning tezligi esda olib qolingan materialning
mustahkamligiga teskari proporsional xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib
qolishning mustahkamligi o‘zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega yoki
ega emasligiga bog‘liqlikdan tashqari, yana bir nechta omillar o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi (qiziqish, xohish, shaxsiy ahamiyatga ega ekanligi) va uning faoliyat
28

mazmuniga aylanishiga ham bog‘liq. 203 Shuningdek, ular kishining shaxsiy,
yakkahol xususiyatlariga ham bevosita aloqador. Yuqoridagi fikr va
mulohazalarning isboti uchun G. Ebbingauzning hayotiy tajribasidagi misolni
keltirib o‘tamiz. U Don Juan Bayronning to‘rtligini 24 soatda o‘zlashtirib oladi.
Bu to‘rtlik G. Ebbingauz uchun shaxsiy ahamiyat kasb etgan, shu bilan birga,
uning qiziqish istaklariga mos tushgan. Bunda o‘zlashtirish jarayoni
quyidagicha ketadi: ikkinchi marta takrorlash 50 foiz vaqtni tejagan, keyin vaqt
o‘tishi bilan bu to‘rtlikni takrorlash 34 foiz vaqtni tashkil qilgan. Oradan 22 yil
o‘tgandan so‘ng ham bu to‘rtlik hanuzgacha uning ko‘z o‘ngidan ketmagan.
Xuddi shu g‘azalning boshqa bir to‘rtligini yod olishga harakat qilib
ko‘rilganda, buning uchun birmuncha ko‘p vaqt talab qilgan hamda 7 foiz vaqt
ketgach, bu g‘azalning qolgan qismlari yod olinmagan. Demak, bundan shunday
xulosaga kelishimiz mumkinki, odam uchun katta hayotiy ahamiyatga ega
bo‘lgan narsalarning ko‘pchilik qismi mutlaqo esdan chiqib ketmaydi. 1926 yili
P.Vilyamson bir bo‘g‘inli so‘zlar asosida tuzilgan materialdan foydalanib,
A.Ditse va G.Djons (1931 yili) kasr usulidagi matndan olingan materialni bir
marta o‘qib chiqilgandan so‘ng, olingan materiallarga ko‘ra, unutish jarayoni
Ebbingauzning ma’nosiz bo‘g‘inlar yordamida tuzilgan materiallar asosida
o‘tkazilgan tajribasidan farqli ravishda, quyidagicha natija bergan: Ebbingauz
tajribalarida bir soat ichida 35 foizga keskin pasaygan bo‘lsa, Datse
Djonslarning tajribalarida unutish 72 foizga, P.Vilyamsonnikida esa unutish 75
foizga pastlashgan holda egri chiziq hosil qiladi. Nemis psixologi Vilyam
Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham, katta yoshdagi odamlarda ham
ma’nosiga tushunib o‘zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam mahsulotdir.
Bu mulohaza haqiqatan ham to‘g‘ri bo‘lib, u Meymon fikriga ko‘ra, yosh
ulg‘ayishi bilan ma’nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam
samara beradi, lekin ma’noga ega bo‘lgan bilimlarni esda olib qolish esa
sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o‘xshash omillar boshqa psixologlar
tomonidan ham to‘plangan bo‘lib, bu haqda boy materiallar umumiy
29

psixologiya xrestomatiyalarida o‘z ifodasini topgan. 204 A.A.Smirnov ma’no
anglatmaydigan bo‘g‘inlardan va ma’no kasb etuvchi so‘zlardan tuzilgan
material asosida tekshirish o‘tkazgan. Katta va kichik yoshdagilarda ixtiyoriy va
ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish, har ikkala yosh davrida
mazmundor va mazmunsiz materialni esda olib qolishning munosabatini
tekshirish maqsad qilib qo‘yilgan. Ma’no kasb etgan materialni esda olib qolish
yosh bolaga nisbatan kattalarda ustunligi, lekin ma’nosiz materialni esda olib
qolish kichik yoshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan.
Ma’nosiz bo‘g‘inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta
yoshdagilarda ham yaxshi o‘zlashtiriladi. A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta
yoshdagilarning ma’nosiz bo‘g‘inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda
saqlab qolishligi ta’kidlangan. Katta yoshdagilar ma’nosiz bo‘g‘inlarni
qandaydir mazmun bilan tez va oson bog‘lay oladilar. Shuning uchun ularda
bolalarga nisbatan ham kuchliroq ma’no kasb etadi, shuningdek, ma’no
anglatmaydigan materialni o‘zlashtirish jarayoni tez ko‘chadi, mahsuldorroq
bo‘ladi. Ma’nosiz materiallar egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar
muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo‘nalish berilmay
materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog‘liqdir. Faol
faoliyat odamlarning xotira yo‘nalishi o‘rnini bosib, esda olib qolish uchun
berilgan yo‘nalishlar va ularning funksiyalarini bajara oladi. Ixtiyorsiz esda olib
qolish faol, irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov
ma’noli materialni esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko‘chishi ularning
yosh xususiyatlarga bog‘liq narsa emasligini ta’kidlab o‘tadi. Chunki bolalar
hali tushunib olmagan materialni go‘yo ma’nosi yashirinib yotgandek qabul
qiladilar. Matn ma’nosining noma’lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga
intilish, mazmunini izlashga talabchanlik uyg‘otadi. Odatda, ma’nosiz so‘zlarni
laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi.
Masalan, ro‘zg‘or yoki bog‘cha uchun sotib olinishi zarur bo‘lgan narsalar va
boshqalar. O‘zlashtirilayotgan material faol faoliyat mazmuniga, predmetiga
30

aylanganda mustahkam esda olib qolinadi, mahsuldorligi birmuncha yuqori
bo‘ladi. Ular ko‘p narsalarni mexanik esda olib 205 qoladilar, muayyan
ma’noga ega bo‘lgan material mazmunini, mohiyatini hamma vaqt ham
tushunib olavermaydilar. Bolalar o‘z so‘zlari bilan tahlil qilishlariga esa ularda
so‘z boyligi yetishmaydi. Bir fikrni ikkinchisi bilan izchil bog‘lay olmaydilar.
Kichik maktab yoshidagi bolalar bo‘lsa materialni tushunib olishlari qiyin
bo‘lgandagina ularni, ma’nosini tushungan holda yod oladilar. Shuning uchun
navbatdagi materialni o‘zlashtirayotganda ham xuddi shu yo‘sinda yod olish
ular uchun muvaffaqiyatliroq ko‘chadi. Shunday qilib, ular mexanik tarzda esda
olib qoladilar, buning asosiy sababi esa materialni tushunishning qiyinligi
hisoblanadi.
II.2. Xotira murakkab psixik jarayon ekanligi, xorij psixologiyasida
xotira borasidagi psixologik fikrlari
Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib
qolish darajasi shaxsning xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol
xususiyatlariga bog‘liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib
qolishi ham yosh davrlarning xususiyati emasdir; 3) chet el psixologi G. Uippl
(1919 yilda) ushbu masalani tadqiq qilishiga ko‘ra, so‘zma-so‘z esda olib qolish
mexanik esda olib qolishning biron-bir ko‘rinishidir. Tajriba vaqtida
o‘zlashtirilayotgan materialni «o‘z so‘zi» bilan bayon qilib berishlari
so‘ralganda, natija ko‘ngildagidek bo‘lmagan, bunga asosiy sabab so‘z
qashshoqligidir. Chunki o‘zlashtirilgan material mantiqiy izchil emas, balki
so‘zma-so‘z o‘zlashtiriladi. So‘zlarning birin-ketin izchillikda bayon qilinishi
bir oz bo‘lsada, materialning asliyatiga yaqinlashadi. Material va xabarlarni
so‘zma-so‘z olib qolish imkoniyatining sabablari quyidagilardan iborat: a)
materialning ta’sirchanlik darajasi; b) shaxsning o‘zlashtirishga munosabati; v)
o‘zlashtiruvchining imkoniyati va qobiliyati. Agar o‘zlashtirilayotgan material
ta’sir kuchini ko‘rsatishda yosh davrlarining xususiyatlari, subyektning o‘ziga
31

xosligi, betakrorligi hisobga olinib, ularni egallashga nisbatan to‘g‘ri ko‘rsatma
berilsa, u holda uning ta’sirchanligi ortadi. 206 Materialni o‘zlashtirishga
nisbatan munosabatda katta yoshdagi odamlar uchun materialni ma’nosiga
tushunib esda olib qolishning ahamiyati, bolalar va maktab o‘quvchilarida esa
tasavvur obrazlari va obrazli xotira muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarda
o‘zlashtirilayotgan materialning aniqligi, o‘ziga xosligi, betakrorligi, aksariyat
xususiyatlariga ega ekanligi kabi sifatlarning ahamiyati muhimdir. Insonning
o‘z ustida mustaqil ishlashi, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini boshqarish
imkoniyati, uzluksiz mashq qilishi, zarur ko‘nikma va malakalarni egallashi,
ichki imkoniyatlardan unumli foydalanishi esda olib qolish samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Esga tushirish. Esga tushirishga xotira jarayoni sifatida
ta’rif berilganda, uning ta’siri natijasida uzoq muddatli xotira tizimida avval
mustahkamlangan turli xususiyatli materiallar va taassurotlarni operativ (tezkor)
xotira jabhasiga ko‘chirishning faollashuvi nazarda tutiladi. Oldin
o‘zlashtirilgan materiallarni xotirada qayta tiklanishi, ya’ni xotirada to‘planib
(yig‘ilib) qolgan izlarning faollashuv jarayoni murakkab yoki yengil
kechishining darajalariga binoan tavsiflanishi mumkin: a) bizni qurshab turgan
narsa va hodisalarni hech ikkilanmasdan «avtomatik» tarzda tanish; b) qariyb
unutilish darajasida bo‘lgan narsa va hodisalarni qiyinchilik va azob bilan eslash
kabilar. Ana shu talqindan kelib chiqqan holda esga tushirish jarayonining ichki
tuzilishiga binoan bir nechta turlarga ajratish maqsadga muvofiq: tanish -
bevosita shaxs yoki narsani esga tushirish (ixtiyoriy va ixtiyorsiz tarzda) va
eslash (xotira ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz holatda). Bu asnoda insonning turmush
tarixi (hayotiy solnomasi), uning umr davomidagi (ontogenetik) xotirasi va uni
eslash shaxs uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Tanish - bu kognitiv nuqtai
nazaridan tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni inson tomonidan qayta idrok
qilish sharoitida esga tushirishdan iborat xotira jarayoni. Tanish muayyan
shaxsning hayoti va faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bu xotira jarayonining
sharofati tufayli biz ko‘rgan, eshitgan narsalar, hodisalar, voqeliklar va insonlar
32

bilan qayta duch kelganimizda ularni yangidan, boshdan idrok qilmaymiz, balki
ularni qaysidir alomatlari, ko‘rinishi, xususiyatlari va 207 boshqalarga asoslanib
taniymiz. Xuddi shu bois, tevarak-atrofdagi obyektlarni (subyektlarni) idrok
qilish tajribasi bilan uzviy bog‘liq tanish jarayoni atrofmuhitdagi voqelik
(realiya) bo‘yicha to‘g‘ri mo‘ljal (oriyentir) olishga imkon yaratadi. Tanish
o‘zining aniqligi, ko‘lami, yorqinligi xususiyatlari va darajalariga binoan har xil
ko‘rinishlarga ega. Psixologiyada tanish jarayon sifatida ham ixtiyorsiz, ham
ixtiyoriy tarzda namoyon bo‘lishi mumkin. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, tanish
to‘liq, yorqin, aniq amalga oshgan bo‘lsa, u holda bir daqiqali ixtiyorsiz aqliy
harakat tarzida kechadi yoki yuzaga keladi. Bu jarayonda hech qanday jismoniy,
asabiy, aqliy zo‘riqishsiz, o‘zimiz payqamagan holda avval idrok qilgan jismlar
yoki sub’ektlarni tez taniymiz. Chunki, insonning favqulodda tajribasi, hayotiy
tajribasi, faoliyati bilan ixtiyorsiz tanish jarayonining turi qo‘shilishib ketadi.
Mabodo tanish jarayoni o‘zining ko‘lami bilan noto‘liq bo‘lsa, u albatta noaniq
xususiyat kasb etadi. Agarda qaysidir odamni ko‘rganda «tanishlik hissi»
uyg‘onsa, lekin uni oldin (avvaldan) bilgan kishimizga o‘xshashligi bo‘yicha
shubhalanishimiz mumkin. Shunday ruhiy holatlar ham uchraydiki, unda biz
biror insonni tanisak-da, biroq qay tarzda, qanday vaziyatda uni
uchratganimizni xotirlay olmaymiz. Bunday holdagi noto‘liq yoki yetarli
darajada to‘liq bo‘lmagan tanish jarayoni o‘ziga xos murakkab ixtiyoriylik
xususiyatlarini kasb etadi. Obyektni (subyektni) idrok qilishga asoslangan holda
uni aniqlanish uchun biz turli vaziyatlarni eslashga harakat qilamiz. Bunday
ruhiy holatlar tanish jarayonini esga tushirishga ko‘chganday tasavvur
uyg‘otadi. Esga tushirish jarayoni tanishdan farqli o‘laroq mo‘ljallangan
obyektni (subyektni) qaytadan idrok qilmasdan eslash orqali bevosita tarzda
amalga oshiriladi. Favquloddagi daqiqalarda ro‘yobga chiqarilayotgan
faoliyatning mazmuni esga tushirishni aks ettirsa-da, lekin ushbu faoliyat
maxsus tarzda uni esga tushirishga yo‘nalmagan bo‘ladi. Bunday ko‘rinishdagi
esga tushirish ixtiyorsiz deyilsa-da, ammo u biron-bir tashqi yoki ichki turtkisiz,
33

o‘zidan o‘zi yuzaga kelmaydi. Ixtiyorsiz esga tushirishning turtkisi - bu
predmetni (subyektni) idrok qilish, tasavvur obrazlarini yaratish, fikrlarni
tug‘ilish jarayoni hisoblanib, ularni muayyan tashqi ta’sirlar (omillar) keltirib
chiqaradi. 208 Tasodifiy holatlarda obyektlarni (subyektlarni) idrok qilish
yuzaga keltirgan ixtiyorsiz esga tushirish betartib (xaotik) bo‘lmasdan, balki
muayyan narsalarga yo‘nalish xususiyatiga egadir. Fikr va obrazlarni esga
tushirishning mazmuni va yo‘nalishini avvalgi tajribalardan to‘plangan bilimlar,
assotsiatsiyalar belgilaydi. Goho inson tomonidan esga tushirish turtkilari
sezilmasligi sababli ushbu jarayon o‘zidan o‘zi vujudga kelganday tuyuladi.
Ixtiyorsiz esga tushirish yo‘nalgan, tashkillashgan bo‘lishi uchun obyektlarni
(subyektlarni) idrok qilishni tasodifiy turtki emas, balki mazkur daqiqalarda
shaxs tomonidan amalga oshirilayotgan muayyan faoliyat mazmuni keltirib
chiqaradi. Masalan, o‘qilgan kitobning mazmuni ta’sirida kishida uning
tajribalarini ixtiyorsiz esga tushirishni yo‘nalganligi va tashkillashtirilganligi
ortadi. Mazkur mulohazalardan kelib chiqqan holda ixtiyorsiz esga tushirishni
ixtiyorsiz esda olib qolish jarayoni sifatida boshqarish maqsadga muvofiq.
Agarda oliy maktab o‘qituvchisi ma’ruzani mantiqli, ma’noli, tartibli, tizimli
amalga oshirsa, mashg‘ulotlarda talabalarda oldingi tajriba mahsullarini
tashkillashtirish uquvi ortadi. Odatda, inson o‘z oldiga qo‘ygan maqsaddan
kelib chiqadigan ixtiyoriy esga tushirishni reproduktiv topshiriq yoki muammo
yuzaga keltiradi. Mabodo o‘zlashtirilgan materiallar xotirada puxta
mustahkamlangan bo‘lsa, u holda ularni esga tushirish yengil kechadi. Ba’zan
materiallarni har qanday vaziyatda, turli yoshdagi insonlar tomonidan eslash
imkoni vujudga kelmasa, u taqdirda qiyinchilikni oson, yengil yengish
maqsadida faol qidiruv faoliyatini amalga oshirish zarur. Bunday yo‘sindagi
esga tushirish eslash jarayoni deb ataladi. Eslash ixtiyoriy esda olib qolishga
o‘xshab murakkab aqliy harakat xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Kasb-
koridan qat’iy nazar, har qanday shaxs obyekt va subyektlarni oqilona eslash
ko‘nikmasini egallashga intilishi (odatlanishi) lozim. Ma’lumki, insonning o‘z
34

bilimlaridan foydalanishning tayyorgarlikdarajasi va mahsuldorligi unga
bevosita bog‘liqdir. Tajribalarning ko‘rsatishiga qaraganda, puxta, mustahkam
esda olib qolish jarayoni muvaffaqiyatli esga tushirishni ta’minlaydi. 209 Shuni
ta’kidlash joizki, eslashning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan reproduktiv
topshiriqning mazmuni nechog‘lik aniq, yorqin, aniqlangan bo‘lishiga bog‘liq.
Mabodo eslash jarayonida qiyinchiliklar vujudga kelsa, u taqdirda reproduktiv
topshiriq mohiyatidan kelib chiqqan holda fikrlash, xotirlash keng ko‘lamdagi
bilimlardan torroq tizimli bilimlar sari yo‘naltirilishi joiz. Buning uchun
dastavval nimani esga tushirish aniqlangandan keyin assotsiatsiyalarni
faollashtirish maqsadida solishtirish, qiyoslash, farqlash, o‘xshatish, aqliy
operatsiyalaridan foydalanish ma’qul. Eslash xotiraning esga tushirish jarayoni
singari tanlash yoki saralash xususiyatiga ega. Inson nutqida aniq
mujassamlashgan va anglanilgan reproduktiv topshiriq (vazifa, masala,
muammo) eslashning keyingi aqliy harakatga yo‘naltirilganligi tufayli xotira
mahsulining eng muhimini ajratib yoki tanlab olishga yordam beradi.
Eslashning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uni amalga oshirishda aqliy usul va
vositalaridan qanday foydalanishiga bog‘liq. Xotiraning muhim vositalari
qatoriga: materiallarni (ko‘lami va hajmiga binoan) eslashning rejasini tuzish;
obyekt va subyekt mohiyati hamda xususiyatiga mutanosib obrazlarni
(timsollarni) ko‘z o‘ngiga keltirish; bilvosita assotsiatsiyalarni paydo qiluvchi
maqsadga yo‘naltirilgan ichki va tashqi turtki (motiv)larni qo‘zg‘atish va
boshqarish. Eslashning muvaffaqiyatli kechishi ko‘p jihatdan reproduktiv
topshiriqni bajarishning qanchalik asoslanganligiga jiddiy bog‘liq.
Muammoning asoslanganligi uni shaxs tomonidan anglash sari yetaklaydi.
Eslash jarayoni o‘tmish taassurotlarini oddiy tarzda esga tushirishgina emas,
balki u oldingi bilimlarining yangilari bilan aloqaga kirishuvi, yangicha tartibga
keltirilishi, chuqurroq anglanish darajasiga o‘sib o‘tishi hamdir. Shuni
ta’kidlash lozimki, shaxsda eslash jarayonida ishonch hissining uyg‘onishi esga
tushirishga katta ta’sir etadi. Xotirot (esdaliklar shaxsiy majmuasi) bu shaxsning
35

o‘tmishdagi obrazlar voqeliklar va taassurotlarining fazoviylashuvi hamda vaqt
(davr) jihatidan aniq ifodalanilishiga asoslanib esga tushirishdir. Xotirlashda
nafaqat o‘tmish obyektlari va subyektlari esga tushiriladi, balki ular muayyan
vaqt va fazo jihatidan 210 muvofiqlashtiriladi, ya’ni ularni qachon, qayerda,
qanday sharoitda kechganligi esga tushiriladi. Bu mahsullarning natijasida ular
turmushning muayyan davri bilan bog‘lanadi hamda ularning davriy kechishi
insonlar tomonidan anglab yetiladi. Har bir insonning shaxsiy turmush tarixi u
yashayotgan jamiyatning ijtimoiy voqeliklari bilan chambarchas bog‘liq.
Borliqning, ijtimoiy hayotning hodisalari, holatlari, voqeliklari, ham obyektiv,
ham subyektiv xususiyatlari, kechinmalari shaxsning muayyan esdaliklari
ma’lum vaqt (davr, muddat) bilan cheklanganlik va qurshab olinganlikning
tayanch negizi sifatida xizmat qiladi. Jumladan, inson biror narsa, sana va
voqelikni eslaganida, u mazkur hodisa mustaqillik bayrami arafasida, ya’ni XX
asrning oxirgi o‘n yilligida sodir etilganligini ta’kidlaydi. Shuningdek, xotirot
(esdalik) murakkab aqliy faoliyat, jarayon bilan aloqada bo‘lib, esga tushirish
voqeliklarni, ularning ketma-ketligini, o‘zaro sababiy bog‘liqligini anglash
(tushunish)ning zarurati hisoblanadi. Shuning uchun inson esdalik
(xotirot)larining mazmuni, mohiyati, ma’nosi o‘zgarmay qolishi aslo mumkin
emas. Chunki, xotirot qotib qolgan kognitiv tarkib emas, balki dinamik
xususiyatli xotira jarayoni. Shaxs yo‘nalishining evolyutsion (tabiiy ravishda,
astasekin o‘zgarib boruvchanligi) tamoyilga asoslanganligi tufayli u qayta fikr
yuritishga, ma’noni fikran qayta qurishga moyil. Shaxsning xotiroti (esdaliklari)
uning shaxsiy hayoti, sarguzashtlari bilan aloqadorligi sababli doimo ular bilan
bir qatorda rang- barang emotsional holatlar, murakkab ichki kechinmalar
hamohangligida kechadi. Unutish va esda saqlash. Unutish xotira jarayoni
sifatida ta’rifga ega bo‘lib, o‘zini vujudga kelish xususiyatiga bog‘liq tarzda
o‘ta chuqur va yuzaki ko‘rinishlarga ega. Xuddi shu bois, unutilgan
obrazlarning yoki fikrlarning faollashuvi u yoki bu darajada qiyinchiliklarga
uchrashi, hatto amalga oshmaydigan voqelikka aylanishi mumkin. Shaxsning
36

faoliyatida xotirada to‘plangan materiallar (turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar)
amaliyotda kamroq qo‘llanilsa, foydalanilsa (ortiqcha yuk xususiyatini kasb
etsa), unutish tobora chuqurlashib boradi, buning natijasida faol hayotiy
maqsadga erishish yo‘lidagi ahamiyati pasayadi. Ammo qaysidir materialni
eslash chog‘ida qiyinchilik, sun’iy 211 to‘siq yuzaga kelsa, uni mutlaqo yo‘qqa
chiqarish kerak emas, chunki bu hodisa uni batamom shaxs xotirasidan chiqib
ketishini bildirmaydi. Odatda, materiallar (obyektlar, subyektlar)ning aniq,
yaqqol, mavjud tomonlarining shakli unutiladi, bundan tashqari, uning hukm
surishi, barqaror ahamiyatli mazmuni esa unga o‘xshash (mutanosib) bilimlar va
xulq-atvor harakatlari shakliy birliklari bilan qo‘shilib ketadi, oqibat natijada
xulq-atvorning mazkur shakllarida taassurotlar integral (umumlashma, yig‘iq)
tarzda esga tushishi mumkin.
37

Xulosa
Yuqoridagi psixologik va fiziologik omillarga asoslangan holda mana bunday
xulosaga kelish mumkin: birinchidan, bir mavzudan boshqa bir mavzuga o‘tish
chog‘ida bir oz to‘xtalish qilish tufayli asabiy taranglashuv, jiddiylik, aqliy
zo‘riqish kamayadi; ikkinchidan, auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda
mustaqil bilim olishda turdosh, jinsdosh o‘xshash fanlar yuzasidan emas, balki
o‘zaro birbiri bilan keskin tafovutlanuvchi sohalar bo‘yicha tayyorgarlik
ishlarini yo‘lga qo‘yish darkor.
Psixologlarning fikricha , inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda
idrok qiladi. Figura - shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko’rish,
eshitish va tuyish mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa
bo’lib, aniq obyektni ajratishga yordam beradi. Masalan, gavjum bozorda
ketayotgan xolatda o’z ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o’sha tarafga
qaraymiz. Ism - figura bo’lsa, bozordagi shovqin - fon rolini o’ynaydi.
Boshqacha qilib aytganda, biz biror narsani idrok qilayotgan paytimizda uni
albatta biror fondan ajratib olamiz. Masalan, gul bozorida aynan qip-
qizil atirgul sizga yoqib qolib , o’shani xarid qilasiz, qolgan gullar fonday
ongingiz aktiviga o’tmaydi. Idrok - borliqdagi ko’plab, xilma-xil predmet va
hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan obyektni xossa va
xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks etishimizni ta’minlaydi. Ya’ni, idrok
asosida narsa va hodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki, bu obraz
boshqalaridan farq qiladi. Idrok o’ziga nisbatan soddaroq bo’lgan sezgi
jarayonlaridan tashkil topadi. Masalan, olmaning shaklini, hidini, mazasini,
rangini sezamiz, ya’ni alohida - alohida xossalar ongimizda aks etadi.
38

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. A.Shamshetova, R.N.Melibayeva, X.Usmanova, I.Haydarov. Umumiy
psixologiya. T. 2018.
2. D.B. Elkonin Psixologiya igri. Vlados.: 1999
3. Davletshin M.G., To‘ychiyev S.M. Umumiy psixologiya. T.:TDPU, 2012.
4. David G. Myers Psychology, USA , 2010
5. Nemov.R.S.Psixologiya. Kniga1, 2,3. Vlados.: 2000
6. Umarov B.M. Psixologiya.T., 2012 7. Solso R. Kognitivnaya psixologiya. -
M.: 2002.
8. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. – T.: TDPU, 2010.
9. M.G.Davletshin va boshqalar "Yosh davrlar va va pedagogik psixologiya"
T.TDPU. 2009.
10. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. - T.:
Sharq. 2000.
39

A'lo sifatni qadirlaganlar uchun !

Купить