Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	54.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Категория	История

Xronografik tadqiqotlar tarixi

Mirzo Ulug‘bek. Mirzo Ulug‘bek «Ziji Ko‘ragoniy» asarida vaqtni hisoblash
masalalariga to‘xtalib o‘tgan. Olim yil hisobining sharq halqlari qabul qilgan
usullarini bayon etib, «yunon, malikiy, xitoy va uyg‘ur eralari» hamda ular
orasidagi farq, mazkur eralardagi bayram kunlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot
beradi. Hjjriv-qamariy kalendardagi arab davriyligi yil boshi va oy mahallarini
aniqlash jadvallarini va formulalarini ko‘rsatib o‘tadi.
Yevropada Mirzo Ulug‘bek va Kasiriddin Tusiyning yulduzlar jadvali
katologi 1648-уilda Oksford universiteti astronomi Jon Grivas tomonidan
nashrga tayyorlangan. 1650-уilda Mirzo Ulug‘bek asarlarining xronologiyaga
oid ma’lumotiari, Sharq xalqlarida yil hisobi, kalendarlarga doir qismlari nashr
etiladi. Mirzo Ulug‘bekning yulduzlar katalogi 1665-уilda Tomas Xayd
tomonidan lotin va fors tillarida nashr qilinadi. 1853-уilda Mirzo Ulug‘bekning
bu jadvallarga bergan to‘liq muqaddimasini Sedillot tarjimasi bilan nashr
etilgan 9
.
9
Жекулип В.А. Откуда взялась семидневная неделя. – М.: 1939. – c . 54.
14

rivojlanishiga Qadimgi Gretsiya va Rim olimlari Eratosfen, Kalipp, Gipparx,
Varron, Senzorin, Ptolomey, Makrobiylar katta hissa qo‘shganlar.
Gipparx (eramizgacha 190-125-yillar) birinchi bodib Oyning o‘lchamini va
undan Yergacha bo‘lgan masofani aniqlagan. Gipparx shaxsiy kuzatuvlari
natijasida Quvosh yihning uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 minut).
Olim o‘sha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta yulduzning holati kataiogini
tuzgan edi.
Klaydiy Ptolemey - mashhur «Almagest» asari muallifi. Bu asar o‘rta
asrlargacha astronomivaga oid asarlarning sarasi hisoblangan. Shuningdek.
Ptolemey sakkiz kitobdan iborat «Geografiya» asarining muallifi hamdir. Ptolemey
kartografik proveksiyalar nazariyasini ham varatgan. Ayniqsa, uning «Podshohlar
anting xronologik jadvali» asari xronologiyaga oid muhim manba hisoblanadi.
Mark Terensiy Varron (eramizgacha 116-27-yillar) ham xronologiya fanining
rivojiga katta hissa qo‘shgan. U qomusiy olim bodib olti yuzga vaqin asarlar
muallifidir. Mark Terensiy Varron asarlarining aksariyati xronologiyaga
bag‘ishlangan.
Vll asr oxiri VIII asrning birinchi choragida yashagan ingliz monaxi
solnomachi Beda Dostopochtenniy xronologiyaga oid «Dunyoning olti Yoshi»
nomli asar muallifidir. Uning mazkur asarida xristian erasining asoslari haqida
ma’lumot beriladi 5
.
Yevropada xronologiya fanining vujudga keiishi va taraqqiyoti.
asrda fransuz olimi J. Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni amalga
oshirdi. U vulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi. 1583-yilda J.
Skaliger «Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot» nomli asarini e’lon qiladi.
1582-yilda italyan olimlari A. Liliya va I. Danti yangi kalendarni tuzib chiqadi. Bu
kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi hilan shuhrat qozonadi. XVII asrda
fransuz monaxi D. Petavi ham vaqtni hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.
XVIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga о id k о 'plab tadqiqotlar
olib borgan. «Rossiya tarixi» kitobining birinchi jildida V.N. Tatishev vozgan
5
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 6.
6

«XRONOGRAFIK TADQIQOTLAR TARIXIDAN»
MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………….........…………………………………….........……..........… 2-4
I BОB. XRONOLOGIYA FANINING SHAKLLANISHI VA
TARAQQIYOTI ………….........………………………...…………………………….........…......... 5-14
1.1 Xronologiya fanining shakllanishi va taraqqiyoti ……………………………........... 5-9
1.2 O‘rta Osiyo olimlarining xronologiya fani rivojlanishiga qo‘shgan
hissasi ……………………….........……………………………………………………….........……....… 10-14
II BOB. QADIMGI VA ZAMONAVIY KALENDARLAR TARIXI …...... 15-
25
2.1. Qadimda O‘rta Osiyoda qo‘llanilgan kalendarlar ……………………………....… 15-
21
2.2. Grigoriy kalendarining qabul qilinishi …………………………….........…….........… 22-25
Х UL О SA .........………………………………........……………………………….........………........... 26-27
F О YDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘Y Х ATI ……...... 28-29
1

I BОB. XRONOLOGIYA FANINING SHAKLLANISHI VA
TARAQQIYOTI
1.1 Xronologiya fanining shakllanishi va taraqqiyoti
Xronologiya - vaqt to‘g‘risidagi fan. Tarixiv va astronomik xronologiya.
Xronologiya so‘zi grekcha bolib «xronos» - vaqt «logos».- fan. ya’ni vaqtni
o‘rganish haqidagi fan demakdir. Xronologiya vaqtlarni oTganish. hisoblash
haqidagi fan sifatida ikki qismga bo‘linadi. bular - astronomik (yoxud matematik)
xronologiya va tarixiv xronologiyadir.
Qadimgi dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan, balki o‘ziga xos hisoblash
usullaridan ham foydalanishgan. Bu murakkab usullarni aniqlashga tarixiv
xronologiya fani vordam beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti tarixiy voqealar
haqida ma’iumot beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarixiv xronologiya tarixiy
taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistemasini o‘rganadi, ularning o‘zaro
bog‘liqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasidan ikkinchisiga aylantirish uslublarini
ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi hisoblash sistemasidan tarixiy
vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy manbalardagi sanalarning
aniqligini tarixiy tahlil qiladi 4
.
Insoniyatning xo‘jalik havotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash .zaruratini yuzaga
keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvcbi
hodisasi bodgan sutka, tun, kun, Oy fazalarining o‘zgarishi, Yerning yillik aylanma
harakatidan foydalanilgan.
Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bo‘lgan ehliyoj yuzaga keldi. Buning
uchun osmon jismlari harakatini, umuman, astronomivani bilish zarur edi. Bundan
tashqari, yana bir vazifani kun, oy, у il o‘rtasidagi farqlarni aniqlash zarurati ham
tug‘ildi. Buning uchun esa matematik hisob-kitobni puxta bilish lozim edi. Tabiat
hodisalarini kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qodlanilgan murakkab matematik
hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida shakllanishiga asos sifatida xizmat
qildi. Bobil va Misr kabi qadimgi davlatlarda paydo bo‘lgan xronologiya ayniqsa,
Qadimgi Gretsiya va Rimda rivojlandi. Xronologiya bilim sohasi sifatida
4
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 5.
5

bilan 1998-у ilda Ahmad al-Earg‘oniyning 1200 yilligi keng nishonlandi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. X ronografik tadqiqotlar tarixini
o‘rganish asosiy maqsad qilib belgilangan.
Mazkur maqsadni amalga oshirish o‘z navbatida quydagi vazifalarni belgilab
olindi:
- O‘rta Osiyoda xronografik tadqiqotlar haqida ma’lumotlarning shakllanish
manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini o‘rganish.
- Xronografik tadqiqotlar ning boshlanishi va ularning rivojlanishini tadqiq
etish;
- so‘nggi yillarda nashr etilgan ilmiy asarlarni tadqiq etish orqali yangi xulosalar
berish.
- mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali Xronografik tarixning
kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga
harakat qilishdir.
Kurs ishining davriy chegarasi. Kurs ishi qadimgi davrdan to hozirgi davrni
o‘z ichiga oladi.
Mavzuning nazariy va metodologik asoslari. Ushbu mavzuni yoritishda
bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo‘ygan talablar asosida kelib chiqib,
mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek, mavzuning
nazariy asosi solishtirish, qiyosiy taxlil, davrlashtirish, analiz va turli tarixiy
uslublardan foydalanilgan holda yoritildi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Kurs ishidan Oliy va o‘rta maxsus ta’limda
mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining ob’ekti . X ronografik tadqiqotlar tarixi.
Tadqiqоt prеdmеti sifatida X ronografik tadqiqotlar da yaratilgan
kalendarlar kiradi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, 2 ta bоb, 4 bo‘lim хulоsa, fоydalanilgan
adabiyotlar ro‘yхatidan ibоrat.
4

natijasida ularning vaqtni hisoblashdagi ba’zi elementlari bir-biriga qorishib
ketgan. Shuning uchun ko‘p millatli ba’zi davlatlarda turlicha yil hisoblash
usullari mavjud. Ayrim xalqlar vaqtni Quyosh, boshqalari csa Oyga ko‘ra
hisoblashgan. Ikki uslub ham dastlabki kalendarlarda Sharq xalqlari tomonidan
qo‘llanilgan.
27

1. Navsarz.
2. J-r-j-n.
3. Nisan .
4. B-sok.
5. A-sh-n-a-x-n-z-a,
6. M-j-t-x-n-z-a. 7. F-g‘oz.
8. L-ba-n-x.
9. F-v-g‘.
10. M-so-f-v-g.
11. J-i-m-da.
12. X-sh-v-m.
So‘g‘diylar har bir kunni alohida nom bilan ataganlar. Kunlarning nomlarini
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida berib
O‘tadi. Bular:
1. X-r-m-j-d. 16. M-x-sh.
2. J-h-i-n-r. 17. S-r-sh.
3. A-r-d-a-x-v-sh-t. 18. R-sh-n.
4. X-s-i-sh-v-r. 19. F-r-v-z.
5. S-b-ndor-mz, 20. V-x-sh-g-r.
6. R-d-d. 21. Ro-m-n.
7. M-r-d-d, 22. Voz.
8. D-s-t. 23, D-s-t.
9. A-t-s. 24. Din,
10. A-n-j-n. 25. A-r-z-x.
11. X-v-i-r.
12. М - о - х .
13. T-i-sh.
14. G‘-sh.
15. D-s-t. 26. A-s-toz.
27. S-m-n.
28. Rom-j-i-d.
29. N-sh-i-n-d.
30. N-g‘-r 11
.
Xorazm kalendari . Qadimgi Xorazmda Quyosh kalendariga asoslangan yil
hisobidan foydalanilgan . Abu Rayhon Beruniyning yozishicha Xorazm yil hisobi
O ‘ rta Osiyodagi eng qadimgi yil hisoblaridan biri hisoblangan . Xorazm
kalendarida bir yil 12 oyga bo‘lingan va har bir oy 30 kundan iborat bO‘lgan.
QO‘shimcha 5 kun yil oxirida O‘n ikkinchi oyga qO‘shilgan va bir yil 365 kunni
tashkil etgan, Har yili qoldiq sifatida ortib qoladigan chorak kunga Xorazm
11
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 78-79.
16

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi yi llarida
xalqimizning manaviy merosining asosi bo‘lgan o‘tmish tarix e’tibor kuchayib,
uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e’tibor kuchaydi.
O‘zb е kist о n R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A. Karim о v ta’kidlagandek, tarix
«...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning
ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuqorolik ongini
shakillantirmoqda « 1
.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:ʻ
«Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Xronologiya fani predmeti, maqsad va vazifalari. Xronologiya tarixiy fanlarning
rivojlanishi natijasida vaqgni o‘rganadigan fan sifatida XVI asrda vujudga keldi.
Xronologiya ilm sifatida Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllandi. O‘rta asrlarda
xronologiyaning rivojlanishiga O‘rta Osiyolik olimlar ham o‘z hissalarini ko‘shdilar.
Abu Rayhon Beruniyning «Al-osor al-boqiya ani-l-holiya» (O‘tmish xalqlardan
qolgan yodgorliklar), «Qonuni Mas’udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko‘gshab
ma’lumotlar berilgan. Umar Hayyom kalendari esa mukamallik jihatidan Grigoriy
kalendaridan ham ustun turadi. 1935 yilda Oliy o‘quv yurtlarida tarix fakultetlari
ochilgandan keyin boshqa tarixning yordamchi fanlari qatorida talabalarga
xronologiya fani ham o‘qitila boshlandi.
Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida
erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йул. -Т., 1998, 16-бет.
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-
ʻ
B.5
2

1. Sichqon.
2. Ud (sigir).
3. Bars.
4. Tovushqon (qnyon).
5. Luv (baliq).
6. Yilon (lion).
7. Yunt (ot).
8. Qo‘y.
9. Piehin (maymun).
10. Tovuq.
11. It.
12. To‘ng‘iz .
Yuqoridagilardan malum boladiki, turkiy xalqlarning asosiy taqvimi muchal
hisobldan iborat bo‘lgan vilning o‘n ikki oyi Beruniy keltirgan nomlar bilan
atalgan. Biroq Beruniy turkiy xalqlarda qadim zamonlardan buy on biror voqea
asos qilib olmgan «Tarix boshi» deb atalgan, raqam bilan hisoblanib kelinadigan
yil hisobi to‘g'risida ma’lumot bermaydi, Shu bilan birga vuqorida aytilgan o‘n
ikki oyning kunlar miqdori, oddiy va kabisa yili, yilning boshlanishi, yangi
kunning qachondan hisoblanishi ham aytilmaydi. Mar holda qadimgi turkiy
xalqlarda ham Yaqin va O'rta Sharqdagi boshqa kalendarlarda bo'lgani kabi yil
boshi bahorgi tengkunlikdan boshlangan. Chunki qadimgi turkiy xalqlar qo‘llagan
muchal yilining birinchi kuni bahorgi tengkunlikdan hisoblanadi.
Mahmud Qoshg‘ariy «Devonu lug‘at at-turk» asarida turkiy xalqlarning
kalendarlari haqida qisqacha to‘xtab o‘tadi. Mahmud Qoshg‘ariy ham Abu Rayhon
Beruniy kabi qadim zamonlardan beri davom etib kelayotgan tarix boshi (era)ga
to‘xtalib o‘tmaydi. Olim faqat Abu Rayhon Beruniy keltirgani kabi yilning o‘n ikki
oyini beradi. Mahmud Qoshg‘ariy turkiy xalqlarda kunlarning nomi yo‘qligini,
arablar kelgandan kevingina kunlar hafta ichidagi kun nomlari bilan aytilishi odat
tusiga kirganligini qayd etadi. U muchal tarkibiga kirgan o‘n ikki hayvon nomini
sichqondan boshlab to‘ng‘izgacha sanab o‘tadi.
19

Rahimov tojiklarda yil hisobi (1957) va G. Meherlidze qadimgi gruzin yil hisobi
bo‘yicha tadqiqotlar olib boradilar 7
.
7
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 6-8.
9

maxsus bir bob «Yilning boshida vaqtni hisoblash» deb nomlanadi. Bu davrda
M.V. Lomonosov, M.M. Sherbalov, I.N. Boltin va A. I. Shleser xronologiya bilan
jiddiy shug‘ullandilar. XVIII asrga keiib Yevr ора da xronologiya mustaqil tarixiy
fanga aylandi. Bunga bir qator angliyalik matematik va astronomlar o‘z hissasini
qoshdilar. XVIII asr o‘rtalarida lord Chesterfildning tashabbusi bilan mamlakatda
Grigoriy kalendari qabul qilindi.
1825-1826- у illarda nemis astronomi X.L. Ideler tomonidan yozilgan ikki
jiidlik «Matematik va texnik xronologiya», L. Brossening «Xronologiya
texnikasiga doir» (1868), F. Kaltenbrunnerning «Gri goriy kalendari isloboti
tarixidan» (Vena, 1876), О . E. Gartmanning «Rim kalendari» (Leypsig, 1882), Y.I.
Makdonaldning «Xronologiya va calendar» (London. 1897) asarlari xronologiya
fanining taraqqiyotida asosiy o‘rinni egalladi.
«Rossiya davlati tarixi» kitobining birinchi jildida N. M. Karamzin Qadimgi
Rusda yil hisobi to‘g‘risida ma’lumot beradi. XIX asrning birinchi yarmida V.
Shteyngel va K. Trominlar yilnoma va kalendar masalasini tadqiq qiladi. P. V.
Xavskiy Rusda yilnomalar tarixiga old tadqiqotlar va yulian kalendarini Grigoriy
kalendariga taqqoslashga doir xronologik jadvallarni tuzadi. 1850- у ilda D.M.
Perevoshikovning «Pravoslav cberkovida qabul qilingan vaqtni hisoblash qoidasi»
nomli kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida D. I. Prolovskiy nasroniylikkacha
bolgan davrda slavyan-rus vaqt hisobi va Qadimgi Rusda soatni hisoblash
asoslarini ishlab chiqdi.
XX asrga keiib xronologiya tarixning asosiy yordamchi tanlaridan biriga
aylanadi. Bu davrda Quyosh, Oy-quyosh va Ov kalendarlariga doir tadqiqotlar
vuzaga keladi. 1906-1914-yillarda nemis olimi F. Ginsel uch jilddan iborat
«Matematik va texnik xronologiya» nomli kitobini yozadi.
Zamonaviy xronologiyaning rivojlanishida E. Meyer (1904), R. Parker (1950)
«Misr kalendarlari», M.M, Underxil (1921) «Hindlarda xronologiya ishi», M.
Maler «yahudiy kalendarlari», S.G. Morley (1954) «maya xalqlarida vaqt hisobi»,
X. Mitsman «Rim xronologiyasi» (1957), B. Bikerman «Qadimgi dunyo
xronologiyasi» (1966), R. Noygebauer, А . Shtamp. V. Grumel va boshqa shu kabi
7

II BOB. QADIMGI VA ZAMONAVIY KALENDARLAR TARIXI
2.1. Qadimda O‘rta Osiyoda qo‘llanilgan kalendarlar
Zardusht kalendari. Eron va O‘rta Osiyo xalqlari qo‘llagan eng qadimgi yil
hisobidir. Zardusht yil hisobi Quyosh yiliga asoslangan bo‘lib, 12 oydan iborat.
Masalan, bir oy 30 kun, yana qo‘shimcha besh kun bor. Bu besh kun alohida oy
hisoblanadi. Bu besh kun sakkizinchi oydan keyin qo‘yilgan bo‘lib, shunda
to‘qqizinchi oyning boshlanishi Navro‘zga to‘g‘ri kelgan. Taqvimdagi 12 oyning
nomi «Avesto»dagi ma’budalarning nomiga borib taqaladi. Oy nomlaridan
tashqari oy tarkibiga kirgan kunlar(30 kun)ning ham alohida-alohida nomlari bor.
«Avesto»ning miiodiy VI asrda sosoniylar davrida tuzilgan matnida oylar va
kunlarning toliq nomi ro‘yxati keltirilgan. Biroq ba’zi kalendar atamalari
«Avesto»ning eng azaliy qismlari deb hisoblanuvchi miloddan avvalgi VIII-VII
asrlarda tarkib topgan «Gotlar» da ham uchraydi 10
. Olimlarning taxmin qilishicha,
bu taqvim sharqiy Eron va O‘rta Osiyoda miloddan avvalgi birinchi ming
yillikning boshlarida tuzilgan. Dastlab, g‘arbiy Eronda Ahmoniylar davrida rasmiy
davlat taqvimi sifatida qabul qilingan (ilmiy adabiyotlarda Qadimgi Eron yil hisobi
deb atalisbining sababi ham shu).
Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Xronologiya» asarida miloddan avvalgi 441-
yilni zardushi yil hisobi shu yildan boshlangan deb ko‘rsatadi. Zardusht kalendari
365 kun har biri 30 kundan tuzilgan 12 oy va yana 5 - kundan iborat, to‘rt yilda
yana bir kun orttirilgan. Demak. har to‘rt vilda (kabisa yilida) o‘n ikkinchi oyning
oxiriga 5 kun emas, 6 kun qo‘shilgan.
O‘ttiz kunga atab qo‘yilgan mazkur nomlar yilning o‘n ikki oyidagi hamma
kunlarga taaluqli bo‘lgan. Zardusht yil hisobi milodiy 632-yilgacha qo‘llanib
kelindi. 632-yilda sosoniy podshohlardan Yazdgird II zardusht taqvimini isloh
qiladi.
Abu Rayhon Beruniy So‘g‘d oylari to‘g‘risida ham ma’lumot beradi. Ularda
o‘n ikkita oy bo‘Jib, bu oylar har biri o‘ttiz kundan hisoblangan. So‘g‘diy oy
nomlari:
10
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 78.
15

Ayrim olimlarning fikricha, turkiy xalqlarda tarix boshi (era) bo‘lgan va u
turk hoqonligining 571-yilda o‘rnatilishidan boshlanadi, deydilar. Bu fikrni
isbotlash uchun Urxun-Enasoy yozuvlarida bitilgan qabr toshlaridagi bitiklarga
murojaat qilayiik. Jumladan, Kultegin yodnomasi shun day tugalianadi; «Kultegin
qo‘y yilida o‘n yettinchi kunida uchdi. To‘qqizinchi oyning yigirma yettisida
azasini o‘tkazdik. Binosini naqshini, bitiktoshini Maymun yilida, yettinchi oyning
yigirma yettisida butunlay tugatdik. Kultegin qirq yetti yoshida vafot etdi».
Yuqoridagi sanani Xitoy yilnomalari bilan qiyoslab hisoblanganda milodiy 731-
yilning 27-fevrali kelib chiqadi. O‘n ikki hayvon nomi bilan ataluvchi muchal
hisobi turkiy xalqlardan tashqari mo‘g‘ul va xitoy xalqlarida ham mavjud. Bu
hisob keyinchalik Osiyoning boshqa xalqlariga ham tarqalgan,
Qadimgi yozma manbalarda ko‘rsatilishicha, muchalni, dastlab. Yunon-
Baqtriya podsholigi davrida (mil.avv, 250-130 yillar) ko‘chmanchi chorvador
xalqlar yatatgan, so‘ngra Mo‘g‘uliston. Xitoy, Yaponiya, Ilindiston, Misr, Eron,
Afg‘oniston, Iraq va O‘rta Osiyo mamlakatlariga tarqalgan. Bu hisobning vatani
Xitoy va Misr degan ma’lumotlar ham bor. Kishilarning tug‘ilgan yillarini
hayvonlar nomi bilan atash odati ayrim hayvonlarga sig‘inish asosida kelib
chiqqan bo‘lishi mumkin: 12 yillik hisobga kiritilgan hayvonlar «xosiyatli» va
«muqaddas» hisoblangan. Qaysi mamlakatda qanday hayvonga ko‘proq sig‘inilsa
shu hayvon mazkur muchal hisobiga kiritilgan. Masalan, Xitoyda baliq o‘rniga
afsonaviy ajdarho, Afrikadagi ba’zi xalqlar orasida baliq o‘rniga timsoh, Misrda
sichqon o‘rniga mushuk, ot o‘rniga esbak va boshqalar qo‘llanilgan, O‘rta Osiyo
mamlakatlari, Mo‘g‘uliston, Xitoy va boshqa mamlakatlarning xalqlari orasida
turli buyurnlarni muchal vil hisobiga kiritilgan hayvonlarning tasviri bilan bezash
odat bo‘lgan. Oltin va kumushdan ilon shaklida ishlangan bilakuzuklar, baliq va
boshqa hayvonlarning tasviri qo‘yib ishlangan mis tovoqlar bunga misol bo‘ladi 13
.
Qadimgi rivoyatlarga ko‘ra. muchal yil hisobidagi har bir yilda muayyan
voqea-hodisalar sodir bo‘lishiga ishonishgan. Masalan, «ilon yili»da qurg‘oqchilik.
qimmatchilik bohar, qish sovuq kelar. «To‘ng‘iz yili»da esa yog‘digarchilik ko‘p,
13
Xakimov M . Turkiston xalqlari qo‘llagan taqvimlaiv - T.: 1999. – B. 56.
20

kalendarida e’tibor berilmagan. Yangi yil bahorgi tengkunlikdan boshlangan. Oy
nomlari Abu Rayhon Beruniy asarida ikki xil - to‘liq va qisqartiriigan shakllarda
keltiriladi. Oylarning toliq nomi juda uzun bo‘lib. Ko‘pchilik tovushlarni undosh
harflar tashkil qiladi. Beruniy Xorazm kalendari oy nomlarining to‘liq va
qisqartirilgan shaklini quyidagicha keltiradi:
Xorazm kalendari oylarining to‘liq nomi
1. Ruchnofunovsrochi.
2. Ardushtfvsirx ankom.
3. Xrvdod fvihiriy.
4. Jiriv forozok.
5. Xmdod.
6. Axshrivriy
7. Avmriy.
8. Yonoxn foxsrson rochibk:
9. Arvfvfimxkobhrfin.
10. Vsmrfvnofkonj ankom.
11. Ashmn fvird ankom.
12. Isbandarmajiy fvxshv-m.
Xorazm kalendaridagi oylar nomlarining qisqartirilgan shakli
1. Novsorjiy.
2. Ardvst.
3. Xrvdod.
4. Jiriy.
5. Xmidod.
6. Axshrivriy. 7. Avmriy.
8. Enoxi.
9. Arv.
10. Rimjd.
11. Arshmn.
12. Isfandorajiy.
Abu Rayhon Beruniy oylarining toliq nomini bergan bO ‘ lsa - da , ammo
kundalik ish yuritishda va ma ’ muriy hujjatlarda oylarning yuqorida keltirilgan
qisqa sbaklidan foydalanilgan . IV - VIII asr qadimgi xorazm iy vozuvi hujjatlarida
va XII - XIV asr arab - xorazm yozuvi manbalarida oy nomlari yuqoridagi shakllarda
qo ’ llanadi . O‘n ikkinchi oyga qo‘shiladigan 5 kunning maxsus nomi bo‘lmagan.
17

303-yili 365 kundan, 97-yili esa 366 kundan iborat. Demak. to‘rt asrda
303-365 + 97-366 = 110595+ 35502 = 146097;
uni 400 ga bo‘lamiz:
146097 :400 = 365.242500.
Demak, Grigoriy kalendari tropik yildan 0,000305 sutka ortiq. Bu esa 3280
yildagi xato bir sutka demakdir. Grigoriy kalendarini yanada aniq qilish mumkin.
Buning uchun 4000 yilda bir marta kabisa yili kamaytiriladi. Natijada 4000 yilda
1.22 sutka farq paydo bodadi. Grigoriy kalendarida Yulian kalendariga nisbatan
kabisa yillarini hisoblash murakkab. Har ikkala vaqt oralig‘idagi farqni
hisoblashga kelsak, isloh qilingan vaqtida farq 10 sutka bo‘lsa, 1700-yilning 29-
fevralidan bosh lab bu farq 11 sutka bo‘ladi, 1800-yilning 29-fevralidan boshlab
esa 12 sutka, 1900-yilning 29-fevralidan boshlab, 13 sutkaga etdi, 2000-yilda har
ikkala hisobda ham kabisa yili bo‘lganligidan 13 sutka farq 2100-vilning 29-
fevraligacha o‘zgarmay qoladi, undan so‘ng 14 sutka bo‘ladi.
1973-yilda butun dunyoda Kopernikning 500 yillik yubileyi nishonlandi.
Uning eski hisob bo‘yicha 1473-yil 19-fevralda tug‘ilgani ma’lum. Lekin bizning
bugungi kunda Grigoriy kalendarini ishlatayotganimiz tufayli uni shu hisobga
aylantirish zarur. Buni qanday hisoblaymiz? XVI asrda ikki kalendar orasidagi farq
10 kun bo‘lgan va bu bugungacha davom etgan. Bunda 325-yilda Nikey soborida
Yulian kalendarining qabul qilinganda bahorgi tengkunlik 21-martga to‘g‘ri
kelganligini ham unutmasligimiz kerak. Ikki kalendar o‘rtasidagi farqni 1-mart
1700-yildan quyidagi jadvaldan bilishimiz mumkin 17
.
17
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 107.
24

FОYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YХATI.
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. - B.
176.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi
Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul.
Mahalliy adabiyotlar:
1. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. Tarjimonlar A. Rasulov. G. Jalolov,
Yu.Hakimjonov. - T.: “Fan”. 1965.
2. Abu Rayhon Beruniy. O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarlar. - T.; “Fan”. L968.
3. Abu Rayhon Beruniy. Qonuni Mas’udiy. I qism. 1-5-maqolalar. A. Rasulov
tarjimasi.- T.: “Fan”. 1973.
4. Abu Rayhon Beruniy. Qonuni Mas’udiy. II qism. 6-11 maqolalar. A, Rasulov
tarjimasi. - T.: “Fan”. 1976.
5. Ahmedov A. Ahmad Al-Farg‘oniy. - T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi.
1998.
6. Hakimov M. Turktston xalqlari qo‘llagan taqvimlar. - T.: 1999.
7. Mamadazimov М. Ulug‘bek va uning rasadxonasi. - Т.: “O‘zbekiston”. 1994.
8. O‘zbekiston Miiliy ensiklopediyasi (barcha tom lari). - T.: “O‘zbekiston Miiliy
ensiklopediyasi” Davlat Ilmiy nashriyoti 2000-2005- yiilar.
9. Qayumov A. Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino. - T.: 1987.
10. Umar Хаууот. Navro‘znoma. Tarjimon Urfon Otajon. - T.: “Mehnat”. 1990.
11. Xakimov M . Turkiston xalqlari qo‘llagan taqvimlaiv - T.: 1999. – B. 56.
12. Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B . 6-8.
28

avtilganidek, birinchi hafta va bu haftada olam paydo bodganidan xabar berganlar.
Kevin bu odat ulardan boshqa millatlarga tarqalgan» 8
.
Abu Rayhon Beruniy Misr kalendariga ham to‘xtalib o‘tgan. U Misr
kalendaridagi eski va yangi oy nomlarini o‘z asarida berib o‘tadi. Misrliklar
qo‘shimcha besh kunni «abag‘amno» (kichik oy), kabisali yilni esa «anqnaqt»
(alomat) deb ataganlar. Qo‘shimcha kun so‘nggi «musriy» oyining oxiriga
qo‘shilgan. Abu Rayhon Beruniy «Shom mamlakati» (Suriya) kalendaridagi o‘n
ikki oy nomlari va to‘rt yiida bir marta beshinchi (shubat) oyga bir kun qo‘shib
hisoblashlari haqida yozadi. Bu manbaga ko‘ra «Shom mamlakati» kalendaridagi
oy nomlari keng tarqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tegishli vaqtlarni» shu
oylar bilan belgilar ekan.
Abu Rayhon Beruniy «Qonuni Mas’udiy» asarida qadimgi arab kalendaridagi
o‘n ikkita oy nomini keltiradi, lekin ularning faqat ikkitasining lug‘aviy ma’nosini
berib o‘tadi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklarida zamonaviy arab
kalendaridagi o‘n ikkita oy va haftaning yetti kunini nomi va o‘z ta’riflari ham
keltiriladi. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, arablar yahudiylardan yilga
qo‘shimcha oy qo‘shishni o‘rganganlar va bu oyni «ayyom an’anasi» deb
ataganlar. Abu Rayhon Beruniy o‘z asarida milodiy yil hisobiga ham to‘xtalib
o‘tadi. U mazkur kalendarni «rumiy kalendari» deb ataydi va bu kalendarga
birinchi marta kabisa yilini Yuliy Sezar kiritgan, deb yozadi, Olim milodiy yil
hisobini qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari bilan qiyoslaydi. «Qonuni
Ma’sudiy» asarining ikkinchi kitobi xronologiya masalalariga bag‘ishlangan
bo‘lib, unda «Qadimgi xalqlardan qolgan vodgorliklar» asarida qo‘yilgan
masalalar to‘ldirilib, davom ettiriladi. Asarda Fors, Bobil, Rum podshohi va arab
xalifalari hukmronlik qilgan yillarining xronologik jadvallari keltirilib, ularning
nomlari yunoncha transkripsiyada berilgan. Shuningdek, mazkur asarda insoniyat
tomonidan qo‘llanilgan eralar, jumladan Yazdigard, Iskandar, Filipp,
«Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida ham so‘z boradi.
8
Ермолаев И.П. Историческая хронология. - Казань. 1980. – c. 89.
12

narx-navo arzon bo‘lar ekan.
O‘zbek tilida birinchi bosma, kalendar Shohimardon Ibrohimov tomonidan
tuzilib. 1871 - yil Toshkentda Turkiston Harbiy okrugi bosmaxonasida chop
etilgan (uning 1872-vilgi ikkinchi nashri Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy
kutubxonasida saqlanadi). Bu kalendarda astronomik ma’lumotlardan tashqari
yarmarkalar - bozorlar, davlat banki bodimlari, Turkiston va Rossiyadagi
shaharlarga olib boradigan yodlar sud nizomlari, pochta aloqasi tartib-qoidalari,
baxtsiz hodisalar ro‘y berganda ko‘rsatiladigan birinchi tibbiy yordam va boshqalar
haqida ham ma’lumotlar bor.
Ikkinchi jahon urushiga qadar O‘zbekistonda asosan jadvalli kalendarlar nashr
etilgan. 1966-1967- у illarda «Cho‘ntak kalendari» chiqarilgan. 1963-yildan boshlab
«O‘zbekiston» nashriyotida muntazam ravishda (faqat 1973-yil chiqmagan)
«O‘zbekcha kalendar» (tuzuvchilar: Meli Jo‘ra, Komiljon Abdullaev) nashr etilib,
adadi 400 mingga yetgan (1963-1983). Keyinchalik, shunday kalendarni
O‘zbekiston Jurnalistlar uyushmasi qoshida tashkil etilgan kalendar bo‘limi
chiqardi (1983-1989 yillar). «O‘zbekiston» nashriyotida 1994-yildan muntazam
varaqlama va plakat kalendlarlar chiqarilmoqda 14
.

14
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 81-84.
21

Yil oylari kunlariga ortiqcha kunlarni qo‘shish, ya’ni yilni kabisali qilish kalendar
tarixida muhim masala bo‘lgan. Beruniy Xorazmda kabisali yilga o‘tish masalasiga
ham to‘xtalib o‘tib. ular ortiqcha besh kunni oxirgi oyga qo‘shganliklari to‘g‘risida
ma’lumot beradi. Xorazmliklar bilan so‘g‘diylar у il boshini belgilash uchun
ortiqcha kunlarni qo‘shishda bir xil amal qilganlar 12
.
Muchal kalendari. Turkiy xalqlarning eng qadimgi kalendarlari, yil hisoblari
haqida juda oz ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bu haqda ma’lumot heruvchi
manbalar Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘ot at-turk» asarlaridir.
Abu Rayhon Beruniy o‘z asarida qator sharq xalqlari kalendarlari haqida
ma’lumot berib, turk va hazarlarni ham tilga oladi: «Hind, xitoy, tibet, turk, hazar,
habash va zangi kabi boshqa millatlarning oylariga kelsak, garchi ulardan
bazisining nomlari bizga aniq ma’lum bolsa ham, to ularning barchasini bilish
vaqti kelguncha davom etishdan to‘xtadik».
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da
quyidagilarni yozadi: «Bular (ya’ni turkiy xalqlar taqvimining miqdorlari,
ma’nolari va kayfiyatlaridan voqif bo‘lmadim». Shundan keyin olim turkiy xalqlar
taqvimidagi o‘n ikki oy nomini beradi:
1. Uug‘ oy.
2. Kichik oy.
3. Birinchi oy.
4. Ikkinchi oy.
5. Uchinchi oy.
6. To‘rtinchi oy. 7. Beshinchi oy.
8. Oltinchi oy.
9. Yettinchi oy.
10. Sakkizinchi oy.
11. To‘qqizinchi oy.
12. O‘ninchi oy.
Abu Rayhon Beruniy mazkur sahifada у ana turk taqvimi haqida gapirib ,
« Turk jadvali » degan sarlavba ostida O ‘ n ikki hay von nomi bilan ataladigan O ‘ n
ikki yillik muchal hisobining nomlarini ham keltiradi :
12
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 80-81.
18

Ushbu jadvaldan ikki kalendar orasidagi farq 19- fevral 1473- yilda 9 sutkani
tashkil qilganligini bilishimiz mumkin . Demak , Kopernikning 500- yilligini 2-
fevral (19 + 9 = 28) 1973- yilda nishonlangan .
Grigoriy kalendarining umumevropa kalendari sifatida qabul qilinishi .
Grigoriy kalendari dastlab katoliklar hukmronlik qilgan davlatlarda qabul qilindi.
Lyuteran va pravoslavlar bu kalendarga ancha vaqtgacha qarshilik qildi. Bir qator
mamakatlarda qiyinchiliklar bilan bu kalendar qabul qilindi. Tarixda 1584-yilda
Rigada Polsha qiroli Stefan Batoriyaning farmoniga qarshi bolgan «kalendar
tartibsizliklari» bo‘lib o‘tdi. Latishlar yangi kalendarga qarshi bir necha yil
kurashdilar. Kurash 1589-yilda qo‘zg‘alon rahbarlari Gize va Brinken osib
o‘ldirilgandan keyingina to‘xtadi. Grigoriy kalendari Angliyada 1751-yilda qabul
qilindi. Ular yilning boshini 25-martdan 1-yanvarga ko‘chirdilar va o‘sha yili
Angliyada bir yil 282 kunni tashkil etdi. Angliyada kalendar islohotini o‘tkazishda
tashabbuskor bo‘lgan lord Chesterfildga qarata xalq «bizning uch oyimizni qaytar»
shiori ostida namoyishlar o‘tkazgan edi 18
.
18
Z. Rahmonqulova , XRONOLOGIYA . – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 108.
25Yangi va eski sfil o‘rtasidagi vaqt ■
1-mart 300-yi!dan - 29-fevral 400-
yilgacha 0
sutka1-mart 400-yildan - 29-fevral 500-
yilgacha +1
sutka1-mart 500-yildan - 29-fevral 600-
yileacha +2sut
ka1-mart 600-yildan - 29-fevral 700-
yilgacha +3
sutka1-mart 700-yildan - 29-fevral 900-
vilgacha +4
sutka1-mart 900-yildan - 29-fevral 1000-
yiigacha +5
sutka1-mart 1000-yildan - 29-fevral 1100-
yiIgacha +6
sutka1-mart 1100-yltdan - 29-fevral 1300-
yilgaeha +7
sutka1-mart 1300-yildan - 29-fevral 1400-
yilgacha +8
sutka1-mart J400-yiIdan - 29-fevral 1500-
yiigacha +9
sutka1-mart 1500-yildan--29-fevraJ 1700-
yilgacha +10
sutka

2.2. Grigoriy kalendarining qabul qilinishi.
Yulian kalendaridagi kamchiliklar. 325-yilda Nikey soborida Yulian
kalendari yagona xristian kalendari sifatida qabul qilindi va ular 21-martni bahorgi
tengkunlik kuniga mos keltirdik deb, o‘yladilar. Xristianlarda diniy pasxa
bayramini o‘tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir necha asrdan so‘ng
haqiqiy bahorgi tengkunlik nuqtasi kalendarga to‘g‘ri kelmay qolganligini sezib
qoldilar. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib, bu farq 10 kunga yetdi, yarmi
bahorgi tengkunlik nuqtasi 21-mart emas, 11-martga to‘g‘ri kelib qoidi. Bu
cherkovni tashvishga solib qo‘ydi, ya’ni pasxa bayrami borgan sari yozga surila
boshladi, bu esa Nikey sobori qaroriga zid edi. Pasxa bayrami 21-martdan keyingi
to‘lin oydan so‘ng birinchi yakshanbada nishonlanishi kerak edi. Yulian
kalendaridagi kamchiliklarni 1324-yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora
aniqladi va bunga imperator Andronika II diqqatini qaratdi. Lekin imperator
kalendarni isloh qilishga ruxsat bermadi. Yulian kalendaridagi kamchiliklarni XVI
asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim Matvey Viastar ham
ta’kidladi. 1373-yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kalendarni isloh qilish
zarurligini asoslab berdi. Yulian kalendarini qaytadan isloh qilish zaruratini katolik
cherkovi vakillari ham ta’kidladilar 15
. Bu fikrni Kliment VI ham qodlab quvvatladi.
1414-yilning martida kardinal Per d’Ali tashabbbusi bilan kalendar masalasi
mubokama qilindi. 1437-yilda bu masala Bazzel soborida ko‘rib chiqildi. Unda
uyg‘onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o‘zining
loyihasi bilan tanishtiradi. 1457-yili papa Sikst VI kalendarni isloh qilish va pasxa
hisobini to‘g‘rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga
yetakchi nemis astronomi va matematigi Regiomont (1436-1476)ni taklif qildi.
Lekin olimning bevaqt o‘limi tufayli papa bu ishni keyinga surishga majbur
bo‘ladi. XVI asrda kalendar masalasi bilan Lateran (1512-1517) va Triden (1545-
1563) soborlari shug‘ullanadi. 1514-yilda Lateran sobori kalendar islohoti bo‘yicha
maxsus komissiya tuzadi va Yevropada mashhur bodgan astronom Nikolay
Kopernik (1473-1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kopernik o‘sha davrda tropik
15
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 105.
22

1.1. O‘rta Osivo olimlarining xronologiya fani rivojlanishiga qo‘shgan
hissasi.
O‘rta asrlarda xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya rivojiga
O‘rta Osiyolik olimlar, jumladan Ahmad al-Farg‘oniy (797-865), Abu Rayhon
Beruniy (973-1048), Umar Xayyom (1048-1131) va Mirzo Ulugbek (1394-1449)
katta hissa qo‘shdi.
Ahmad al-Farg‘oniy. Ahmad al-Farg‘oniy ilmi-hay’at (falakiyotshunoslik -
astronomiya, riyoziyot - matematika) va jo‘g‘rofiya (geografiya) fanlari bilan
shug‘ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Ahmad al-Farg‘oniy al-
Ma’mun topshirig‘iga binoan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati
va ularni aniqlash, yangicha «zij» yaratish ishlariga rahbarlik qildi.
Ahmad al-Farg‘oniyning «Kitob al-harakat as-samoviva va javomi’ ilm an-
nujum» («Samoviv harakatlar va umumiy ilmi nujum» kitobi) asari astronomik
asar hisoblanadi. Bu asar «Astronomiya asoslari haqidagi kitob» nomi bilan malum
bolib. 1145-1175- у illardan Yevropada lotin tiliga tarjima etilgan. Olim
«Alfraganus» nomi bilan G‘arbda shuhrat topadi. Uning mazkur asaridan asrlar
davomida Yevropa universitetlarida asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki
bu kitob zamonasining astronomiya haqidagi eng muhim va zarur bodgan
bilimlarini o‘z ichiga olgan edi. Ahmad al-Farg‘oniyning «Yerdagi ma’lum
mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida» asari
ham mashhur. Asarda Yerning yumaloqligi. bir xil osmon yoritqichlarining turli
vaqtda ko‘tarilishi. tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turiicha kobdnishi,
masofalar o‘zgarishi bilan ularning ko‘rinishi ham o‘zgarishi haqida qimmatli
mulohazalar bildiriladi.
Abu Rayhon Beruniy. Abu Rayhon Beruniy Sharqning eng yorqin va ulug‘
ulamolaridan biri hisoblanadi. Uning «Al-osor al-boqiya ani-l-qurun al-holiya»
(«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Xronologiya», «Qonuni Mas’udiy»
asarlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ma’lumotlar berilgan.
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida arab,
so‘g‘d, xorazm, yunon kalendari hamda asosiy vaqt birliklari, turli vaqt o‘lchovi
10

birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining o‘rni
jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa dunyoda xususan, O‘rta
Osiyoda xronografik tadqiqotlar haqida ma’lumotlarning shakllanish manbalari va
ularni o‘rganilish sabablarini o‘rganish. Xronografik tadqiqotlarning boshlanishi va
ularning rivojlanishini tadqiq etishdan iboratdir. mavzuga kompleks va konseptual
yondashish orqali Xronografik tarixning kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga
xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga harakat qilishdir.
1998-yil iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori e’lon
qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri
«mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi
tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 3
« ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. 1935-уilda oliy o‘quv yurttarida tarix
fakultetlari ochilgandan keyin tarixning boshqa vordamchi fanlari qatorida
talabalarga xronologiya fani ham o‘qitila boshladi, Natijada xronologiya faniga oid
o‘quv qo’llanmalarga ehtiyoj bo’ldi. 1939-yilda N. V. Lstyugov. 1944-yilda V.
Cherepnin, I960-уiIda E.T. Kamensev, 1967-yilda A. P Pronshteyn, 1968-уilda
M.Ya. Syuzmov, 1970-yilda S.I, Seleshnikov, 1980-yilda P. Yermolayev. 1981-у
ilda A.P. Pronshteyn. V. Y. Kiyashkoning xronologiya fanidan o‘quv qo‘llanmalari
nashr etildi. Ammo bu tadqiqotlarda O’ta Osiyoda vaqtni hisoblash tizimi va
kalendarlar to‘g‘risida juda kam ma’lumot berilgan.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi bilan respublikamizda tarixiy
xronologiya sohasida jiddiy ishlar ollb borishga. O’ta Osiyo xalqlari
xronologiyasini chuqur va to‘laqonli oYganishga imkoniyat varatiidi. Jumladan.
Mamadmuso Mamadazimov. Sobit Ilyosov, Sayyid Bahrom Azizovlar xronologiya
faniga oid risola va ilmiy maqolalarini nashr qildilar.
Mustaqillik yillarida xronologiya fani ring taraqqiyotiga hissa qo’shgan
yuttdoshlarimiz Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniv, Umar Xayyom,
Mahmud Qoshg‘ariy, Mirzo Uiug‘bekning asarlari nashr etilib, ularning ilmiy
merosini yanada chuqurroq o‘rganishga imkoniyat tug‘ildi. YUNESKO qarori
3
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul.
3

tadqiqoichilarning xronologiya uslublari va nazariyasiga oid tadqiqotlari katta
ahamiyat kasb etdi.
XIX asr oxirlarida Rossiyada Yulian kalendarini isloh qilish bo‘yicha maxsus
komissiya tuziladi. Unga mashhur olim D. I. Mendeleyev boshchilik qiladi, XX asr
boshlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borildi. N. V.
Stepanov «Yangi uslub va provaslav pasxasi» (1907) nomli kitobida yangi
kalendarga o‘tish zaruratini ta’kidlaydi. Olim tomonidan 1909-1915 - у illarda rus
solnomalari kalendari, Qadimgi Rus yil hisobi, mart va sentabr ultramart uslublari
o‘rganiladi va tadqiqotlar jamlanib, 1917-yilda «Kalendar-xronologiya
ma’lumotnomasi» nashr qilinadi 6
.
1918-yilda Rossiyada Grigoriy kalendari qabul qilinadi. Natijada yangi
kalendar sistemasiga oid ko‘plab ilmiy-ommabop tadqiqotlar olib boriladi. I.F.
Potak «Kalendarning o‘zgarishi» (1918) va «Vaqt va calendar» (1928), O. A.
Doblash-Rojdestvenskiy «Insonlar qanday qilib yilni hisobiashni o‘rganadilar»
(1922), N. L.ldelson «Kalendar tarixi» (1925), M. Mate, N. Sholk о larning
«Hozirgi, o‘tmishdagi va kelajakdagi kalendarlar» (1931) kabi asarlari o‘sha
izlanishlar mevasidir.
1938-yilda V. K. Nikolskiyning «Bizning yil hisobimizning paydo bo‘lishi»,
1941- у ilda L. Klimovichning «Bayramlar va islom ro‘zalari» nomli kitoblari nashr
qilinadi. N.G. Berejkovning «XV asrgacha bodgan rus solnomalari xronologiyasi»
nomli maqolasi va «Rus solnomalari xronologiyasi» (1963) nomli monografiyalari
xronologiya faniga oid muhim taqiqotlardan biridir, Muallif rus solnomalarida
mart, sentabr va ultramart uslublarida berilganligini isbotlaydi va rus solnomalari
xronologiyasini o‘rganishning uslublarini ishlab chiqadi.
1954-1956-yillarda Birlashgan Millatlar Tashkilotida yanada mukammal va
barcha xalqlar uchun yagona bo‘lgan yangi kalendarni yaratish masalasi
muhokama qilinadi. Natijada bir qator mamlakatlarda kalendariarning astronomik
asosi va yilni hisoblashning yangi uslublariga oid ilmiy tadqiqotlar vuzaga keladi.
Jumladan, G.D. Mamedbey (1961). L.A. Orbeli (1961) musulmon yil hisobi, M.R.
6
Ермолаев И.П. Историческая хронология. - Казань. 1980. – c. 79.
8

Abu Rayhon Beruniyning « Н indiston» asarida bu o‘lkada yashovchi
xalqlarning urf-odatlari, geografiyasi va u bilan bogdiq astronomiyasi ko‘rsatib
o‘tilgan. Shuningdekm, olim burjlar, oy fazalarining o‘zgarishi, hind eralari, Oy va
Quyosh kalendarlari va oltmish yillik Yupiter davriyligi nomlarini keltirib o‘tgan.
Umar Xayyom. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan biri bo‘lgan Isfaxon
rasadxonasini 1076- у ili Umar Xayyomning iltimosiga ko‘ra Malikshoh qurdirgan
edi. Olim bu rasadxonada olib borilgan ko‘p yillik kuzatishlari natijasida o‘zining
«Malikshoh ziji» asarini yozadi. Umar Xayyomning xronologiya faniga qo‘shgan
katta hissasi kalendar islohotiga tegishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi
Navro‘zga, bahorgi tengkunlik bilan mos tushadigan yangi kalendar tuzishni
topshiradi, Umar Xayyom bu davrda qo‘llanib kelingan mashhur Yulian
kalendarining xatosi 128 yilda bir kunga teng ekanligi va bu xatoni takrorlamaslik
uchun, yangi kalendarning kabisa yillarini yangi kombinatsiyada tuzishni taklif
qiladi, Yangi kalendar lovihasiga ko‘ra har o‘ttiz uch yillik davrning dastlabki
yigirma sakkiz yilida kabisa у illari xuddi Yulian kalendaridek yetti kabisa yildan
sakkizinchi kabisa yili esa odatdagidek uch yiidan so‘ng emas, to‘rt yildan so‘ng
beshinchi yili qabul qilinadigan boldi. Natijada Umar Xayyom tuzgan
kalendarning yil uzunligi 365 sutka 5 soat 49 minut 5.5 sekundga teng bo‘ldi. Ayni
vaqtda Umar Xayyom kalendarining xatoligi aniqlangan bo‘lib, u 195 sekundni
tashkil etdi. Bu, kalendardagi xatolik 4500 yildagina bir sutkani tashkil qiladi.
Demakdir. Mazkur natija kalendar qanchalik mukammal tuzilganligidan dalolat
beradi.
Umar Xayyom kalendari Malikshoh tomonidan 1079-yil (hijriv qamariy 471-
yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalendari Eronda XIX asrning o‘rtalariga qadar
qo‘llanilgan. Bu kalendar Umar Xayyom kalendari deyilishi bilan birga Malikshoh
sharafiga «Jaloliy kalendari» ham deb yuritilgan.
Umar Xayyomning xronologiya faniga oid yana bir mashhur asari
«Navro‘znoma»dir. Asarda Quyosh kalendari tarixi batafsil bayon qilinadi.
Navro‘z kunining qanday belgilangani bayram qanday nishonlangani to‘g‘risida
ma’lumotlar keltiriladi hamda ov nomlarining lug‘aviy ma’nosi ham beriladi.
13

yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok etishdan bosh
tortadi.
Rim papasi Grigoriy XIII ning kalendar islohoti. XVI asr O‘ rtalariga kelib
kalendarni isloh qilish masalasi kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo‘lib
qoldi. 1582-yilda Rim papasi Grigoriy XIII maxsus komissiya tuzdi, uning
tarkibida Balon universiteti professori astronom va matematik Ignatiy Dajiti (1536-
1586) ham bor edi. Bu komissiyaga yangi kalendar loyihasini tuzish vazifasi
topshiriladi, Komissiya taqdim etilgan barcha kalendar lovihalarini ko‘rib chiqib,
italiyalik matematik va vrach Aloiziy Luiji Lilio (1520-1576) loyihasini ma’qul
topdi. Luiji Lilio Perudji shahridagi universitetda meditsinadan dars bergan. Ushbu
kalendar loyihasini uning olimidan so‘ng ukasi Antonio Luiji nashr qiladi.
Kalendar loyihasi papa Grigoriy XIII tomonidan qabul qilinadi va kunni 10 kun
oldinga surishga farmon beradi. Qabul qilingan loyihadagi tuzatishlar quyidagicha
edi:
1. 1582-yil 4-oktabr payshanba kunining ertasi 5-oktabr emas, balki 15-oktabr
juma kuni hisoblanadi. Bu bilan yuqoridagi 10 sutka xato tuzatilib, bahorgi
tengkunlik 21-martga to‘gdi keldi.
2. Kelgusida yana shunday xato yig‘ilmasligi uchun 400 yilda 3 sutka kam
hisoblanishi kerak. Buning uchun Yulian kalendarida 400 yilda 100 ta kabisa yili
o‘rniga 97 ta kabisa yili hisoblanadi. Yulian kalendarida asrni ifodalaydilar.
Raqamlarning to‘rtga bolinmaydiganlarini kabisa yili emas, balki oddiy yil
hisoblashga qaror qilindi 16
. Masalan, 1600, 1700, 1800, 1900, 2000, 2100, 2200,
2300, 2400 yillar Yulian kalendarida kabisa yillari, yangi hisob Grigoriy
kalendarida esa faqat 1600, 2000, 2400 yillari kabisa yillari, qolganlari oddiy yil,
chunki 17, 18, 29, 21, 22, 23 sonlari to‘rtga bo‘linganda qoldiq qoladi.
Grigoriy kalendarida yilning davomiyligi 365,242500 sutkani tashkil etib,
tropik yilga qaraganda har yili 26 sekundga ortib boradi va salkam 3300 yilda bu
bir kunni tashkil qiladi. Grigoriy kalendaridagi xatoning qiymatini aniqlash uchun
dastlab kalendar yilining uzunligini aniqlashimiz kerak boladi. Har 400 yilning
16
Z. Rahmonqulova, XRONOLOGIYA. – T.: «Voris-nashriyot». 2013. – B. 106.
23

tartiblari haqida batafsil ma’lumot bergan. Olim har bir xalqning o‘z tarixi
borligini ta’kkllar ekan, ularning nafaqat tarixi. balki vaqt hisobi hamda
kalendarlari ham bir-biridan farq qilishini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy
«Movarounnahr otashparastlari, ya’ni Xorazm va So‘g‘d aholisi ishlatadigan
oylarni» bayon etadi, Movarounnahrliklarning kalendaridagi ovlarining soni va
yilning uzunligiga ko‘ra eronliklar kalendariga o‘xshashi, faqat oylarning
boshlanishi orasida farq borligini ko‘rsatib o‘tadi. Abu Rayhon Beruniy
xorazmliklar kalendaridagi oylar va kunlarining nomlarini ham keltirib o‘tadi.
Xorazmliklar «isfandorajiy» (o‘n ikkinchi) oyining oxiriga qo‘shiladigan ortiqcha
besh kunining birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan kunlarga
ham birin-ketin keying kunlarning nomlarini berishlarini aniqlaganini takidlaydi.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridan turkiy xalqlar o‘n ikki
hayvon nomi bilan ataluvchi muchal kalendari va ularning nomlarl haqida ham
ma’lumot olish mumkin. Qolaversa, eronliklarning kalendaridagi o‘n ikkita oy
nomini ham shu asarda uchratish mumkin. Eronliklar tuzgan kalendarda har bir oy
30 kundan hisoblanib qo‘shimcha 5 kun o‘n ikkinchi oy oxiriga qo‘shilgan. Abu
Rayhon Beruniyning ko‘rsatishicha, bu 5 kun qadimgi eron tilida «panji»,
«andargoh» deb atalgan. Keyinchalik, bu nom arabchalashib, «andarjoh» deb
o‘zgartirilgan. Bu besh kun «o‘g‘irlangan kun» deb ham atalgan, ular biror oy
kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan «ozarmoh» o‘rtasiga
qo‘yib, har bir oy kunlariga berilgan nomlardan boshqa nomlar bilan ataganlar.
Eron kalendarida bir yil uch yuz oltmish besh kun bo‘lgan. Ular chorak kunlar bir
oy bo‘lmaguncha hisobga olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bodgan.
Shunda ortiqcha oyni yil oylari qatoriga qo‘shganlar va u o‘n uchinchi oy bodgan,
O‘sha yilni kabisa yil deb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlari bilan
ataganlar. Abu Rayhon Beruniyning ma’lumot berishicha, ular dastiab haftadan
foydalanmaganlar. Olim bu haqida shunday ma’lumot beradi: «Dastlab haftalarni
ishlatganlar g‘arb tomon aholisi, aymqsa Shorn va uning tevaragida yashovchilar
bodganlar. Bunga sabalx u tomonda payg‘ambarlar yuzaga chiqib, Tavrotda
11

Х UL О SA
Xulosa qilib aytganda, Xronologiya vaqtlarni o‘rganish, hisoblash haqidagi fan
sifatida ikki qismga bo‘linadi, bular astronomik (matematik) xronologiya va tarixiy
xronologiyadir. Astronomik xronologiyaning vazifasi - osmon jismlarining siljishi
to‘g‘risidagi aniq astronomik davrlarning vaqtini aytib berishdir.
Tarixiy xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaktni xisoblash sistemasini
o‘rganadi, ularning o‘zaro bog‘likligini, vaqglarni bir hisob sistemasidan ikkinchisiga
aylantirish uslublarini ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi hisoblash
sistemasidan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amadda foydalanadi va tarixiy manbalardagi
sanalarning anikligini tarixiy tahlil kiladi.
Insoniyatning xo‘jalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga
keltirdi. Qadimda vaqgai hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi
hodisasi bo‘lgan sutka, kun, tun, oy fazalarining o‘zgarishi, yerning yillik aylanma
harakatidan foydalanilgan. Asta-sekin vaktni aniq hisoblashga bo‘lgan ehtiyoj
yuzaga keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani bilish
zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, oy, yillar o‘rtasidagi farqlarni
aniqlash zarurati ham tug‘ildi. Buning uchun esa matematik hisob-kitobni puxta
bilish lozim edi.
Sanalar hisobi tarix fani uchun muhim ahamiyatga ega. Bu esa qadimgi
davriardayoq astronomfar zimmasiga kalendarni tartibga solish vazifasini
yukladi. O‘tmishda turlicha kalendar va xronologiya tizimlaridan foydalanilgani
uchun bir kalendardagi sanalar boshqa kalendarda qaysi sanaga mos kelishini
aniqlashtirish masalasini o‘rtaga chiqardi. Aynan shu zarurat tufayli xronologiya
fani paydo bo‘ldi. Xronologiya kalendarlar, vaqt tizimlari va ular o‘rtasidagi
mutanosib masalalarni o‘rganadk Bu fan turli tarlxiy hodisalar va turli
manbalarda keltirilgan sanalarni aniqlab, utarni hozirgi vaqt olchovi tartibiga
moslashtiradi. Asosiy vaqt birliklari (sutka, ov, hafta va yil) va ularning paydo
bo‘lishi masalalarini tadqiq etadi. Shuningdek, kalendarlarning turlari va turli
elatlar tomonidan qo‘llanilgan bir-biridan farqli bo‘lgan kalendarlarni batafsil
o‘rganadi. Xalqlarning bir-birlari bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalari
26

Chet el adabiyotlari:
1. Абалакин В. К. Основы эфемерид ной астрономии. - М.: “Нау ка”. 1979.
2. Бакулин П.И., Блинов НС. Служба точного времени. - М.: 1968.
3. Бережков Н.Г. Хронология русского летописания. - М.: 1963.
4. Берри А. Краткая история астрономии. - М.: Л: “Гостеиздат”. 1946.
5. Берутш А. Памятники минувших поколений. - T.: “Фан”. 1957.
6. Буткевич Л.В., Оаньшин В.Н.. Хренов JI.C. Время и календарь.
7. Волков Б. О точности в хронологии. Исторический журнал, 1939.
8. Володомопов Н.В. Календарь; Прошлое, настоящее, будущее.
9. Ермолаев И.П. Историческая хронология. - Казань. 1980. – c . 89.
10. Жекулип В.А. Откуда взялась семидневная неделя. – М.: 1939. – c . 54.
11. Ильин В.Г. Сажан В.В Новый Государственный эталон вре мени и
частоты “Природа”. – M.: 1977. - №8. - С. 16-17.
12. Каменцева Е.И Хронология. - М.: “Высшая школа”. 1967.
13. Климович Л.И. Праздники и посты ислама. - М.: 1941.
14. Корчмар Я.И. Историческая хронология, - Ворошиловград, 1955.
15. Ланда Д. Сообщения о делах в Юкатане. Перевод, вводная статья и
примечания Ю.В. Кнозорова. - Л.: 1955.
16. Мамедбейли ГД. Синхронические таблияы для перевода дат. - Баку.,
1961.
17. Матвиевская FJI., Розенфелъд В.А. Математики и астрономы
мусульманского средневековья них труды (VIII-XVII вв), Т. II. - М.:
1983.
18. Цывульскгш В.В. Лунно-солнечный календарь стран Восточ ной Азии. -
М.: “Наука”. 1987.
19. Янин В.Л. Очерки комплексного источниковедения. - М.: 1977.
29

XRONOGRAFIK TADQIQOTLAR TARIXIDAN kurs ishi

Купить