Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	52.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	08 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Xunn qabilalarining Yevropaga bosqinchilik yurishlari

boshlangan o zaro nizo ga tobe bo lgan va gunn qabilalar ittifoqiga kiruvchiʻ ʻ
gepidlar va b. qad. german qabilalarining qo zg olon ko tarishlariga sabab bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nedao daryosi bo yida (Pannoniyada) yengilgan, qabilalar ittifoqi tarqab ketgan.
ʻ
Qora dengiz buylariga chekingan, lekin bu yerdagi ug ur qabilalari ularni tinch
ʻ
qo ymagach, yana g arbga tomon yo l olganlar. 469 y. Frakiya hududiga
ʻ ʻ ʻ
kirganlarida, Vizantiya tomonidan to xtatilganlar.
ʻ
G arbiy Yevropaga qilgan yurishlari G arbiy Rim imperiyasining
ʻ ʻ
tanazzulga uchrashiga, eski ijtimoiy tuzum — quldorlik tuzumining o rniga yangi
ʻ
ijtimoiy munosabatlarning shakllanishiga turtki bo lgan. Garchi ba zan o rta asr
ʻ ʼ ʻ
mualliflari tomonidan ko pgina ko chmanchi qabilalarni majoziy ma noda atash
ʻ ʻ ʼ
uchun qo llangan bo lsada, xalq sifatida barham topgan. ning qolgan-qutganlari
ʻ ʻ
Volga bulg orlari tazyiqi ostida shim.ga siljib chuvash xalqi etnogenezida ishtirok
ʻ
etganlar. ning maxsus tarmog ini aftidan Dog iston i (avarlar) tashkil etgan ular
ʻ ʻ
dastlab, sosoniylarga qarshi qo zg olon ko targan armanlarni qo llab-
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvvatlashgan, keyinchalik esa Kavkaz Albaniyasilagi qo zg olonni bostirish
ʻ ʻ
uchun sosoniylarga yollanganlar. Darbandning shim.da, markazi Varachan sh.
bo lgan kichik podshoxlik bilan bog liq bo lgan deb taxmin etish mumkin.
ʻ ʻ ʻ
O likni sarqofagga solib tepalikka dafn etishgan. Qasddan odam
ʻ
o ldirganlarga o lim jazosi berishgan, mayda o g irlik qilganlarni qo lini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kesishgan, katta o g irlik qilganlarni o limga mahkum etishgan. Qamoqjazosi 10
ʻ ʻ ʻ
kundan ort-magan. tangrichilikkya e tiqod qilganlar, Tangrini xudo deb bilganlar.
ʼ
Va daga vafo qilishmaganlar Tang-rining qahriga uchraydi deb bilishgan.
ʼ
Tangrining ne mati sifatida quyosh va oyga sajda qilganlar. qo shiq aytish va
ʼ ʻ
o yinga tushishni yaxshi ko rishgan. Cholg u asboblari ichida nay, surnay, qubus,
ʻ ʻ ʻ
pipa (gi-taraga o xshagan), chang kabilar bo lgan. Rassomchilik va haykaltaroshlik
ʻ ʻ
san ati ham yaxshi rivojlangan. Nefrit, oltin, temir va misdan hayvonlarning
ʼ
haykallarini hamda turli idish-tovoqlar yasash san ati keng rivojlangan. Egar-
ʼ
jabduq yasash va ularga naqsh berish san ati yuksak darajada bo lgan. Po latdan
ʼ ʻ ʻ
yasalgan qilich va xanjarlar Xitoyga eltib sotilgan. hayotida chorvachilik bilan
9

Bu Modedan u sheriklaridan foydalanishi mumkinligini ko‘rdi. Otasi Shanyu
Tuman ovga ketib, Tumanga hushtak chaldi; unga yaqin bo‘lganlar ham Shanyu
Tumanga o‘q otdilar. Shunday qilib, Mo‘de Tumanni o‘ldirib, o‘gay onasini ukasi
va unga bo‘ysunishni istamagan oqsoqollar bilan birga o‘ldiradi va o‘zini Shanyuy
deb e'lon qiladi».
Ko pgina turkiy folklorshunoslarning fikricha, O g uz xoqon haqidagi o rtaʻ ʻ ʻ ʻ
asr turkiy tilli dostonning qadimiy kelib chiqishi, xususan, Tyumen-Shanyuy va
Mode-Shanyuy davriga oid voqealarga taalluqlidir. Bir qator manasshunoslar ham
miloddan avvalgi III asr oxiri — 1-asr boshlarida hunlar va qirg izlar o rtasidagi
ʻ ʻ
siyosiy voqealar bilan bog liq afsonalar aks-sadosi paydo bo lgan deb
ʻ ʻ
hisoblaydilar. qirg‘izlarning “Manas” dostonida ham o‘z aksini topgan 12
. Mode-
Shanyuy davlatda hokimiyatni qo lga kiritib, tarqoq Xiongnu yerlarini
ʻ
birlashtirish choralarini ko radi.
ʻ
Dastavval shanyuylar qurultoyda 24 oqsoqol saylaganlar (darvoqe,
o g uzlarning nasabnomasiga ko ra, ular ham 24 qabiladan iborat), ammo Mode
ʻ ʻ ʻ
o z sulolasiga asos solgan. Chanyuning saylovlari rasmiy tartib sifatida saqlanib
ʻ
qolgan, lekin aslida hamma narsa avvalgi chanyuning xohishiga ko‘ra hal qilingan.
Mode-shanyuy davrida xunlar boshqa qabilalar va yerlarni bosib olib, o z
ʻ
mulklarini ko paytira boshladilar. Dastlab Mode qo shini Janubiy Manchjuriya va
ʻ ʻ
Katta Xingan tog larida yashagan sharqiy ko chmanchi etnik Donghu qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ
yo q qilib, ularning yerlarini xunlar davlatiga qo shib oldi. Xunlarning zaiflashuvi
ʻ ʻ
davrida Shimoliy Xitoyning Ordos g arbidagi Xeksidagi tarixiy joylaridan Alashan
ʻ
cho liga kirib kelgan yuechjilar Mode-Shanyuy tomonidan yana g arbiy
ʻ ʻ
chegaralarga chekinishga majbur bo ladi. 204-205 yillarda Miloddan avvalgi.
ʻ
Mode-Shanyu Tangutlarning ajdodlari - Leufan va Bayan qabilalarining Ordos
eridagi yerlarini bosib oladi, shundan so‘ng u Xitoyga birinchi bosqinini boshlaydi.
Shunday qilib, miloddan avvalgi III asr oxiriga kelib. birinchi marta hunlar
va Ichki Osiyo va O rta Osiyoning sharqiy qismlarining boshqa barcha qadimiy
ʻ
12
Rona-Tas, Andras (1999). Erta o'rta asrlarda vengerlar va Yevropa: Ilk Vengriya tarixiga kirish. Budapesht:
Markaziy Yevropa universiteti nashriyoti. 156-b.
27

birga dehqonchilik, hunarmandchilik va savdogarlik muhim o rin egallaydi.ʻ
Hunarmandchilik sohasida temirchilik, misgarlik, zargarlik, ko nchilik, kulolchilik,
ʻ
duradgorlik, to qimachilik, ayniqsa, gilam to qish umumiy ishlab chiqarishning
ʻ ʻ
muhim yo nalishlari bo lgan. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar xorijiy
ʻ ʻ
mamlakatlarga, jumladan, Xitoyga ham olib ketilgan.
Bu qabila vakillari ko p asrlar davomida Xitoyga nisbatan agressiv siyosat
ʻ
olib borgan va ancha faol hayot tarziga ega bo lgan. Ular mamlakat viloyatlariga
ʻ
kutilmagan reydlar uyushtirib, hayot uchun zarur bo‘lgan hamma narsani olib
ketishdi. Ular turar-joylarga o‘t qo‘yishdi va mahalliy qishloqlar aholisini qul
qilishdi. Bu bosqinlar natijasida yerlar tanazzulga yuz tutdi va uzoq vaqt davomida
yer yuzida yonish va kul hidi taraldi.
Xunlar va birozdan keyin hunlar rahm-shafqat va rahm-shafqat haqida hech
narsa bilmaydiganlardir, deb ishonilgan. Bosqinchilar talon-taroj qilingan aholi
punktlarini o‘zlarining past bo‘yli va qattiq otlari bilan tezda tark etishdi. Bir kun
ichida ular jangda qatnashib, yuz mildan ko‘proq masofani bosib o‘tishlari
mumkin edi. Hatto Buyuk Xitoy devori ham hunlar uchun jiddiy to‘siq bo‘lmagan
– ular uni osongina chetlab o‘tib, Osmon imperiyasi yerlariga o‘z reydlarini
amalga oshirganlar 5
.
Vaqt o`tishi bilan ular zaiflashgan va parchalanib ketgan, buning natijasida 4
ta shoxcha hosil bo`lgan. Ularni boshqa, kuchliroq xalqlar faolroq haydab
chiqarishdi. Shimoliy xunlar omon qolish uchun g arbga yo l oldilar. Xunlar
ʻ ʻ
Qozog iston hududida ikkinchi marta milodiy 1-asrda paydo bo lgan.
ʻ ʻ
Keyin, bir paytlar kuchli va bahaybat qabila yo lda ugr va alanlarni uchratib
ʻ
qoladi. Ikkinchi munosabatlar bilan ular ish bermadi. Ammo ugriliklar
sargardonlarga boshpana berishdi. Hunlar davlati vujudga keldi. Unda ustuvor
mavqe ugr xalqlari madaniyatiga tegishli bo‘lsa, harbiy fan asosan hunlardan qabul
qilingan.
5
Kim, Xyun Jin (2013). Hunlar, Rim va Yevropaning tug'ilishi. Kembrij universiteti matbuoti. 498-b.
10

O‘sha kunlarda alanlar va parfiyaliklar sarmatlar deb ataladigan jang
taktikasini qo‘llashgan. Nayza jonivorning tanasiga bog‘langan, shoir chopayotgan
otning bor kuchini va kuchini zarbaga solgan. Bu deyarli hech kim qarshilik qila
olmaydigan juda samarali taktika edi. Natijada hunlar alanlarni bosib oldilar.
Shunday qilib, qudratli qabilalar ittifoqi tashkil topdi. Ammo unda hunlar
hukmronlikdan uzoqda edi. Taxminan 4-asrning 70-yillarida Hunlar Don bo ylabʻ
ko chib o tdilar. Bu voqea tarixda bizning davrimizda xalqlarning buyuk ko‘chishi
ʻ ʻ
deb ataladigan yangi davrni boshlab berdi. 6
O‘sha paytda ko‘p odamlar o‘z uylarini
tashlab, boshqa xalqlar bilan aralashib, butunlay tuzdilaryangi xalqlar va davlatlar.
Ko‘pgina tarixchilar hunlarni dunyo geografiyasi va etnografiyasida jiddiy
o‘zgarishlar qilishlari kerak bo‘lganlar deb o‘ylashadi.Xunlarning navbatdagi
qurbonlari Dnestrning quyi oqimida joylashgan vestgotlardir. Ular ham
mag‘lubiyatga uchradilar va Dunayga qochishga va imperator Valentindan yordam
so‘rashga majbur bo‘lishdi.
Ostrogotlar xunlarga munosib qarshilik ko‘rsatdilar. Ammo ularni hun shohi
Balamberning shafqatsiz qatag‘oni kutgan edi. Bu voqealardan keyin Qoradengiz
dashtiga tinchlik keldi. Tinchlik 430-yilgacha davom etdi. Bu davr Attila kabi
shaxsning tarixiy sahnaga chiqishi bilan ham mashhur. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri
hunlarning buyuk istilolari bilan bog‘liq bo‘lib, ularda boshqa ko‘plab old shartlar
mavjud edi:
asr oxiridagi qurg‘oqchilik;
dasht hududlarida namlikning keskin oshishi;
o‘rmon va o‘rmon-dasht zonasining kengayishi va dashtning torayishi;
ko chmanchi turmush tarzini olib borgan dasht xalqlarining yashash
ʻ
maydonining sezilarli darajada torayishi.Lekin qandaydir tarzda omon qolish kerak
edi. Va bu barcha xarajatlarning tovonini faqat boy va qoniqarli Rim imperiyasidan
kutish mumkin edi. Ammo 5-asrda u ikki yuz yil avvalgidek qudratli kuch emas
6
im, Xyun Jin (2013). Hunlar, Rim va Yevropaning tug'ilishi. Kembrij universiteti matbuoti. 165-b.
11

bo‘ldi, uning o‘limidan keyin uning imperiyasi butunlay parchalanib ketdi.
Talonchilik va talonchilik tufayli mavjud bo‘lgan davlat tuzilmalari, bundan
tashqari, boshqa iqtisodiy aloqalarga ega bo‘lmagan holda, faqat bitta bo‘g‘in yo‘q
qilingandan so‘ng darhol qulab tushadi.
454 ta rang-barang qabilalarning ajralishi bilan mashhur. Bu hunlarning
qabilalari endi rimliklarga ham, yunonlarga ham tahdid sola olmasligiga olib keldi.
Bu shaxsiy auditoriya paytida G‘arbiy Rim imperiyasi imperatori Valentinianning
qilichidan shafqatsizlarcha o‘ldirilgan qo‘mondon Flaviy Aetiusning o‘limining
asosiy sababi bo‘lishi mumkin. Aytishlaricha, imperator chap qo‘li bilan o‘ng
qo‘lini kesib tashlagan.
Bunday harakatning natijasi uzoq kutilmadi, chunki Aetius amalda
varvarlarga qarshi asosiy kurashchi edi. Imperiyada qolgan barcha vatanparvarlar
uning atrofida to‘plangan. Shuning uchun uning o‘limi halokatning boshlanishi
edi. 455 yilda Rim vandallar qiroli Genserik va uning qo‘shini tomonidan qo‘lga
kiritildi va talon-taroj qilindi. Kelajakda Italiya mamlakat sifatida mavjud emas
edi. U ko‘proq davlatning bo‘laklariga o‘xshardi. Xunlar tarixi ularning
Yevropada birinchi xavfsiz tarzda paydo bo lishidan eramizning 370-yillarigachaʻ
bo lgan davrni o z ichiga oladi. Taxminan 469-yillarda imperiya parchalanganidan
ʻ ʻ
keyin. Xunlar G arbiy Osiyoga 370-yillardan sal oldin, Markaziy Osiyodan kirib
ʻ
kelganlar: ular dastlab Gotlarni zabt etgan va alanlar, bir qator qabilalarni Rim
imperiyasi ichidan boshpana izlashga undadilar. Keyingi yillarda xunlar german va
skif qabilalarining ko p qismini Rim imperiyasi chegaralaridan tashqarida bosib
ʻ
oldilar. Ular, shuningdek, 375-yilda Rim va Sosoniylar imperiyasiga ham Osiyo
viloyatlariga bosqinlarni boshladilar. Zamonaviy manbalarda nomi tilga olingan
birinchi Hun hukmdori Uldin boshchiligida hunlar 408-yilda Yevropadagi Sharqiy
Rim imperiyasiga birinchi muvaffaqiyatsiz yirik reydni boshladilar. 420-yillardan
boshlab hunlarga aka-uka Oktar va Ruga boshchilik qilgan, ular Rimliklar bilan
hamkorlik qilgan va ularga tahdid solgan. 435 yilda Ruga vafot etgach, uning
jiyanlari Bleda va Attila Hunlarning yangi hukmdorlari bo‘lishdi va tinchlik
14

Xunlarning merosi ularning harbiy bosqinlari doirasidan tashqarida. Ularning
Yevropaning turli qabilalari va Rim imperiyasi bilan o‘zaro aloqalari madaniy
almashuvlarga, harbiy texnologiyalar va taktikalarning tarqalishiga yordam berdi.
Hunlar bosqinlari davri, shuningdek, yangi siyosiy tuzilmalarning shakllanishiga
zamin yaratdi, ular oxir-oqibat Evropaning o‘rta asr davlatlariga aylanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, xun qabilalarining bosqinchilik yurishlari
muhim tarixiy o‘zgarishlar uchun katalizator bo‘ldi. Ularning imperiyasi qisqa umr
ko‘rgan bo‘lsa-da, ularning harakatlarining oqibatlari asrlar davomida sezilib,
Yevropa taraqqiyotining borishiga ta'sir ko‘rsatdi. Hunlar bosqinlarini tushunish
Yevropa tarixini shakllantirgan kuch, migratsiya va madaniy o‘zaro ta'sir
dinamikasi haqida muhim tushunchalarni beradi.
31

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xunn qabilalarining Yevropaga
istilochilik yurishlari
Bajardi: Atavulloyeva Lobar
Ilmiy rahbar: Karimov Yashin
2024-yil
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mo‘g‘ulistonda joylashgan Orxon daryosi nomidan
kelib chiqqan. Miloddan avvalgi III asrda. bu erda yashovchi ko‘chmanchi
qabilalarni Mod birlashtirgan. Xitoyliklar Xunnlar hukmdori - Shanyu deb
atashgan. Xunnlar Yenisey bo‘yida va Oltoy tog‘larida yashagan qo‘shni
qabilalarni bo‘ysundirdilar. Ular Xitoyni har yili ipak matolari, paxta, guruch va
bezaklarni jo‘natish shaklida o‘lpon to‘lashga majbur qilishdi.Xunnniklar ittifoqiga
turli qabilalar kirgan. Davlat harbiy printsip asosida qurilgan: u chap, markaziy va
o‘ng qanotlarga bo‘lingan. Shtatdagi ikkinchi shaxslar «tumenbasi» - temniklar
edi. Ular odatda hukmdorning o‘g‘illari yoki uning yaqin qarindoshlari edilar. Ular
24 klanni boshqargan va barcha 24 temnik Shanyuga shaxsan bo‘ysungan. Har bir
temnikda 10000 qurollangan otliq bor edi.Imperiyaning hukmron qatlami qabila
zodagonlaridan iborat edi. Yiliga uch marta barcha rahbarlar, harbiy rahbarlar
Chanyuga yig‘ilib, davlat ishlarini muhokama qilardilar.
Mavzuning o rganilish darajasi.ʻ Ushbu mavzuda rus olimlarida Andres
Ronatas, ingliz olimlaridan esa Kim Xyu Jin, Jayms Edvard, Denis Sinor kabi
tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari www.history.com ,
www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar olib borishgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
3

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………….…………………………………3
ASOSIY QISM
I BOB. Xunn qabilalari tomonidan amalga oshirilgan Yevropa istilochilik
yurishlarini xronologik tartibi………………………………………………….5
1.1. Xunn qabilalarining Yevropaga tegishli bo‘lgan nomlarini o‘rganish va
ularning bir-biriga qarshi
yurishlari……………………………………………………….5
1.2. Xunn qabilalari va Yevropadagi davlatlar orasidagi diplomatiyaviy
muammolari……………………………………………………………………….10
II BOB. Xunn qabilalari tomonidan Yevropaga olib kelingan madaniy
o‘zgarishlar……………………………………………………………………18
2.1. Xunn qabilalarining Yevropadagi madaniyatni yakson qilishi. …………….18
2.2. Xunn qabilalarining Yevropadagi talonchiliklari……………………………26
XULOSA………………………………………………………………………....30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….32
2

aslida ovni uchratib, u bilan to‘lgan va ovda qoldi; Uning Atlat va ov turmush tarzi
tavsifi yaxshiroq va shubhasiz eng maqbullardan biri hisoblanadi.
Attala (434-453). Xars eng kuchli va qo‘rqinchli, eng qo‘rqinchli, eng
qo‘rqqan va ular borganlarida o‘limni va halokatni keltirdilar. Attilaning vafotidan
keyin uning o‘g‘illari bir-birlarini ustunlik qilishdi, resurslarini tejashdi va
Attilaning qurilishi 469 yilga qulab tushdi. Xars, olimlarning millati kelib
chiqishini topishga uringanida, 18-asrdan beri, ayniqsa Xan sulolasi paytida,
ayniqsa Xon sulolasi paytida (202 betda-220 yil) bo‘lgan sirli Xan sulolasi paytida
bo‘lgan sirli Xan sulolasi paytida bo‘lgan sirli Xan sulolasi paytida bo‘lgan sirli
Xan sulolasi paytida. Xargnu, Xargnu kabi ko‘chmanchi, juda yaxshi guko bilan
juda yaxshilangan va ogohlantirishsiz urilgan. Frantsuz sharqshunoslari va olim
Jozef de Guights (1721-1800) birinchi bo‘lib, ovlar Xiionu kabi bir xil odamlar
bo‘lganligini va boshqalar uning da'vosi uchun qo‘llab-quvvatlanmoqda yoki unga
qarshi bahslashish uchun ish olib borishgan.
Qadimgi Xitoy tarixiy manbalarida tarixda birinchi marta xunlarning
ma lum bo lgan hukmdori Tyumen-shanyu (Touman, Tuman) nomi birinchi martaʼ ʻ
tilga olinadi.
«Shanyu» («eng buyuk») - hunlar boshlig‘ining unvoni. 3-asrning oxirgi
choragida hukmronlik qilgan Tyumen-Shanyuy. Miloddan avvalgi. (miloddan
avvalgi 220-209 yillar), miloddan avvalgi 215 yilda butun Xitoy Qin sulolasi
qo‘shinlari tomonidan mag‘lubiyatga uchragan.
O‘sha paytda zaiflashgan Xionnu rahbari Modening (Maodun, turkiy
adabiyotda - Mete / Mete; miloddan avvalgi 234-174 yillarda yashagan) to‘ng‘ich
o‘g‘li, aynan shu paytda, hunlarning g‘arbiy dushmanlari Yuechjilarning iltimosiga
binoan, faxriy garov sifatida ularga topshirilganligi.
Keyinchalik, Tyumen-shanyuning yuechjilarga navbatdagi bosqinida Mode
asirlikdan qochib, vataniga qaytadi. Otasi unga alohida qo‘shin ajratadi.
21

2.2. Xunn qabilalarining Yevropadagi talonchiliklari.
Umumiy uzunligi 8 ming 851 km 800 m, balandligi 10 m gacha bo lgan buʻ
tarixiy inshoot keyingi asrlarda ba zi joylarda vayron bo lgan va qayta tiklangan
ʼ ʻ
(Xan va Min sulolalari davrida). Endi u Xitoyning qadimiy me moriy
ʼ
mo jizasining ramziga aylandi.
ʻ
Qadimgi Xitoy tarixiy manbalarida tarixda birinchi marta xunlarning
ma lum bo lgan hukmdori Tyumen-shanyu (Touman, Tuman) nomi birinchi marta
ʼ ʻ
tilga olinadi.»Shanyu» («eng buyuk») - hunlar boshlig‘ining unvoni. 3-asrning
oxirgi choragida hukmronlik qilgan Tyumen-Shanyuy. Miloddan avvalgi.
(miloddan avvalgi 220-209 yillar), miloddan avvalgi 215 yilda butun Xitoy Qin
sulolasi qo‘shinlari tomonidan mag‘lubiyatga uchragan. O‘sha paytda zaiflashgan
Xionnu rahbari Modening (Maodun, turkiy adabiyotda - Mete / Mete; miloddan
avvalgi 234-174 yillarda yashagan) to‘ng‘ich o‘g‘li, aynan shu paytda, hunlarning
g‘arbiy dushmanlari Yuechjilarning iltimosiga binoan, faxriy garov sifatida ularga
topshirilganligi. Keyinchalik, Tyumen-shanyuning yuechjilarga navbatdagi
bosqinida Mode asirlikdan qochib, vataniga qaytadi. Otasi unga alohida qo‘shin
ajratadi. Jangchilarni o‘rgatgan Mode Tyumen-shanyu shtab-kvartirasida isyon
ko‘tardi, ov paytida otasini o‘ldirdi va miloddan avvalgi 209 yilda. xunlar taxtiga
o tiradi. Qadimgi xitoy tarixchisi Sima Tsyan o‘zining «Shi Ji» («Tarixiy
ʻ
eslatmalar») asarida Mode Shanyu tomonidan hokimiyatni egallab olishi haqidagi
hunlar afsonasini tasvirlab bergan:“Mode hushtak chalib, o‘z xalqini ot o‘qiga
quyidagi buyruq bilan o‘rgata boshladi: kim o‘qni hushtak uchadigan tomonga
noto‘g‘ri otgan bo‘lsa, boshi kesiladi; Ovda kim o‘qni hushtak uchadigan joydan
boshqa tomonga otgan bo‘lsa, boshi kesiladi. Modening o‘zi argamakiga hushtak
chaldi. O‘ziga yaqin bo‘lganlarning ba’zilari otishga jur’at eta olmadi, Mode
argamakni otmaganlarning boshini darrov kesib tashladi.Oradan biroz vaqt
o‘tgach, Modening o‘zi yana sevgan xotiniga hushtak chaldi; Mode va Sim
boshlarini kesib tashlashdi. Biroz vaqt o‘tgach, Mode ovga chiqib, Shanyu
argamakiga hushtak chaldi. Unga yaqin bo‘lganlarning hammasi u erda o‘q otdilar.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Xezer, Piter (1995). «Xunlar va G‘arbiy Yevropada Rim imperiyasining
oxiri». Inglizcha tarixiy sharh. 90 (435): 4–41.
2. Jeyms, Edvard (2009). Yevropa varvarlari, miloddan avvalgi 200–600 yillar.
Pearson Longman. ISBN 978-0-582-77296-0.
3. Kim, Xyun Jin (2013). Hunlar, Rim va Yevropaning tug‘ilishi. Kembrij
universiteti matbuoti.
4. Man, Jon (2005). Attila: Rimga qarshi chiqqan varvar. Nyu-York: Sent-
Martin matbuoti.
5. Rona-Tas, Andras (1999). Erta o‘rta asrlarda vengerlar va Yevropa: Ilk
Vengriya tarixiga kirish. Budapesht: Markaziy Yevropa universiteti
nashriyoti.
6. Sinor, Denis (1990). «Xun davri». Ilk Ichki Osiyoning tarixi (1-nashri).
Kembrij: Kembrij universiteti. bosing. 177–203-betlar.
INTERNET SAYTLARI
1. www.britannica.com
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
6. www . googlescholar . com
32

Shunday qilib, hunlarning madaniyati, an’analari va ijtimoiy-siyosiy tajribasi
nafaqat turkiy tilli xalqlarga, balki ularning qadimgi Yevrosiyoning bepoyon
kengliklaridagi tarixiy qo‘shnilariga ham ta’sir o‘tkazgan.
Hunlar Markaziy va Ichki Osiyoda qadimiy ko chmanchi sivilizatsiyagaʻ
asos solgan asosiy etnik guruhlardan biridir. Miloddan avvalgi 3-ming yillikda,
qadimgi Xitoy afsonalariga ko‘ra, Xitoy imperator Xuan Di tomonidan
boshqarilgan davrda, hunlarning ajdodlari Xitoy qirolliklariga qarshi
kurashayotgan shimoliy etnik guruhlarning bir qismi bo‘lgan. Qadimgi “xun-yu”
qabilasi xitoy manbalarida “qizil sochli iblislar” deb atalgan Rong shimolidagi
dashtlarda yashagan. Xunyu qabilalari ham miloddan avvalgi 1764-yilda Xitoyda
sodir bo lgan voqealar bilan bog liq holda qayd etilgan. e., ag darilgan Sya sulolasi
ʻ ʻ ʻ
hukmdorining o g li Shun Vey shimolga qochib, Gobi cho lining janubiy
ʻ ʻ ʻ
chekkasida Syanyun va Xunyu qabilalari bilan uchrashganda. Xitoy afsonasida
aytilishicha, vaqt o‘tishi bilan qochib ketgan xitoyliklar ular bilan aralashib
ketishgan.
Shunday qilib, bu mif qadimgi xitoyliklar nafaqat shimoliy «varvarlar» ga
qarshi kurashgan, balki ular bilan madaniy va etnik aloqalarga ega bo‘lganligini
ko‘rsatadi. Miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmidan boshlab Hunlar
Qadimgi Xitoyning Xuanxe daryosi (“Sariq daryo”) hududining shimoli-g arbiy
ʻ
qismida yashagan.
Xunlarning shimoli-sharqiy qo shnilari donghu qabilasi bo lgan (tarix fanida
ʻ ʻ
bu qadimgi etnik guruh hozirgi mo g ul tilida so zlashuvchi xalqlarning ajdodlari
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi). Xunlarning g‘arbiy qismida hind-evropa tillarining sharqiy
tarmoqlarida so‘zlashuvchi va ba'zan Sharqiy Turkistondan Uzoq Sharqgacha
cho‘zilgan ulkan hududga ega bo‘lgan yuechjilar yashagan. Yuechjilar hind-
evropaliklarning sharqiy chekkasi bo lib, prototurkiy va protoeron xalqlari
ʻ
madaniyati o rtasida ko prik bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
23

turkiy etnik guruhlari va ularga qo shnilari hunlarning yagona ko chmanchi kuchiʻ ʻ
doirasida o zlarini tutdilar.
ʻ
Miloddan avvalgi 200 yilda. Hunlar endigina shakllana boshlagan Xitoy Xan
sulolasi hududini egallab, Shansi provinsiyasining strategik ahamiyatga ega
Tszinyan shahriga yetib boradi va Xitoyga 250 km chuqurlikka kirib boradi.
Bayden tog‘laridagi Pingchen shahri yaqinida hunlarni pistirmada kutib turgan
Xitoy qo‘shinlarining tanlangan guruhi o‘zlarini Mode-Shanyuy jangchilari
qurshovida topdilar. Ular orasida Xan sulolasi imperatori Gao-Tzu ham bor edi (u
taxtga o tirishdan oldin uning ismi Liu Bang edi). Shaxsan u uchun sharmandali
ʻ
blokadadan so‘ng Gao-Tzu yon berishga va o‘zi uchun og‘ir shartlarda xunlar bilan
tinchlik shartnomasi tuzishga majbur bo‘ldi.
Tarixchilar shartli ravishda Tszyan Tsyanning sayohatlari Sharq va G‘arb
o‘rtasida doimiy savdo va madaniy aloqalarni o‘rnatishda “Buyuk Ipak yo‘li”ning
manbai bo‘lganini umumlashtiradilar.
Sharqiy, Ichki, Markaziy, Janubiy va G‘arbiy Osiyo hamda Janubiy Yevropa
va Shimoliy Afrikaning ba’zi qismlarida turli harbiy to‘qnashuvlar va boshqa
turdagi raqobatlarga qaramay, shartli ravishda Xitoydan G‘arbga eksport
qilinadigan asosiy tovarlardan biri nomini olgan ushbu xalqaro savdo yo‘li Bu
hududlarda ko‘plab sulolalar, kuchlar va imperiyalar saqlanib qolgan.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, Ichki va Markaziy Osiyoda mahalliy va
mintaqaviy savdo aloqalari Chjan Jian sayohatlaridan oldin sodir bo‘lgan. Xalqaro
savdogarlar turli urushlar orasidagi tanaffuslar paytida oddiy zamondoshlar uchun
noma'lum bo‘lgan erlar va mintaqalarga o‘zlarining «bosqinlarini» qilish
imkoniyatini qo‘ldan boy bermadilar.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, Sharqiy va G‘arbiy Osiyo o‘rtasidagi xalqaro
savdo aloqalari aynan Xitoyning Xan sulolasi uchun dushman davlat bo‘lgan
Hunlar davlati yerlari orqali o‘rnatila boshlandi. Zero, hunlarga ham Ichki va O rta
ʻ
Osiyo ko chmanchi sivilizatsiyasini birgalikda rivojlantirgan boshqa etnik guruhlar
ʻ
28

Yugoslaviya davlatlari o rtasidagi chegara hududi bo lgan Pannoniyada yashashʻ ʻ
huquqini bergan. Xunlar bosqinidan keyin o z hududini unga ko chib kelgan
ʻ ʻ
barcha xalqlardan himoya qilish uchun Rimga yollanma askarlar kerak edi.
Natijada, istehzo bilan aytganda, Hunlarning bir qismi Rim imperiyasini
xunlarning o‘z harakatlari natijasida himoya qilib, tirikchilik qilardi. 395 yilda
Hunlar armiyasi poytaxti Konstantinopol bo‘lgan Sharqiy Rim imperiyasiga
birinchi yirik hujumni boshladi. Ular hozirgi Turkiya hududidan o‘tib, keyin Fors
Sosoniylar imperiyasiga hujum qilishdi va orqaga qaytishdan oldin deyarli poytaxt
Ktesifonga borishdi. Sharqiy Rim imperiyasi hunlarga hujum qilmaslik uchun
ularga katta miqdorda o‘lpon to‘lab berdi; Konstantinopolning Buyuk devorlari
ham 413 yilda qurilgan bo‘lib, ehtimol shaharni potentsial Hunlar istilosidan
himoya qilish uchun. (Bu Xitoy Qin va Xan sulolalarining Xiongnularni qo‘rqitish
uchun Buyuk Xitoy devorini qurishining qiziqarli aks-sadosidir.)
Shu bilan birga, g‘arbda G‘arbiy Rim imperiyasining siyosiy va iqtisodiy
asoslari 400-yillarning birinchi yarmida Rim hududlariga kirib kelgan gotlar,
vandallar, suevilar, burgundlar va boshqa xalqlar tomonidan asta-sekin buzildi.
Rim yangi kelganlarga unumdor erlarni yo‘qotdi, shuningdek, ular bilan jang qilish
uchun pul to‘lashi yoki bir-biri bilan jang qilish uchun ulardan ba'zilarini yollanma
askar sifatida yollashi kerak edi. Atilla Hun o z xalqlarini birlashtirib, 434—453
ʻ
yillarda hukmronlik qildi. Uning qo l ostida hunlar Rim Galliyaga bostirib kirishdi,
ʻ
451-yilda Chalons (Katalaun dalalari) jangida rimliklar va ularning vestgot
ittifoqchilari bilan jang qildilar va hatto Rimning o ziga qarshi yurish qildilar.
ʻ
O‘sha davrning evropalik yilnomachilari Attila ilhomlantirgan dahshatni yozib
olishgan.
Biroq, Attila o‘z hukmronligi davrida hech qanday doimiy hududiy
kengayish yoki hatto ko‘plab yirik g‘alabalarga erisha olmadi. Ko‘pgina tarixchilar
bugungi kunda hunlar G‘arbiy Rim imperiyasining qulashiga yordam bergan
bo‘lsa-da, bu ta'sirning aksariyati Atilla hukmronligidan oldingi migratsiyalar
tufayli bo‘lgan degan fikrga qo‘shiladilar. Atillaning o‘limidan so‘ng Hunlar
18

o‘rnatishdan oldin Sharqiy Rim imperiyasiga muvaffaqiyatli reydni boshladilar va
Margus shartnomasiga binoan yillik soliq va savdo reydlarini ta'minladilar. Attila
ukasini o‘ldirganga o‘xshaydi va 445 yilda hunlarning yagona hukmdori bo‘ldi. U
keyingi sakkiz yil davomida hukmronlik qilishni davom ettiradi, 447 yilda Sharqiy
Rim imperiyasiga halokatli reyd uyushtiradi, keyin 451 yilda Galliyaga bostirib
kiradi. An'anaga ko‘ra, Atilla Gaulda Kataloniya dalalaridagi jangda mag‘lub
bo‘lgan, ammo ba'zi olimlar bu jangni durang yoki Hunniklarning g‘alabasi deb
hisoblashadi. Keyingi yili hunlar Italiyaga bostirib kirishdi va orqaga qaytishdan
oldin hech qanday jiddiy qarshilikka duch kelmadilar.
An'anaga ko‘ra, Xunlarning Barbar Evropasi ustidan hukmronligi Italiyaga
bostirib kirishdan bir yil o‘tgach, Atilla vafotidan keyin to‘satdan qulagan deb
hisoblanadi 8
. Xunlarning o‘zlari odatda 469 yilda uning o‘g‘li Dengizich vafotidan
keyin yo‘q bo‘lib ketgan deb hisoblashadi. Biroq, ba'zi olimlar, ayniqsa, bulg‘orlar
hunlar bilan yuqori darajada davomiylik ko‘rsatishini ta'kidlaydilar. Xyun Jin
Kimning ta'kidlashicha, Hunlar imperiyasidan paydo bo‘lgan uchta yirik german
qabilalari, Gepidlar, Ostrogotlar va Skirilarning barchasi hunniklashgan va Hunnik
hukmronligi tugaganidan keyin ham mahalliy hukmdorlar emas, balki Hunniklar
bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
G arbiy Rim imperiyasining qulashiga hunlar bevosita yoki bilvosita mas ulʻ ʼ
bo lgan bo lishi mumkin va ular IV asrdan keyin Yevroosiyo dashtlarida turkiy
ʻ ʻ
qabilalarning hukmronligi bilan bevosita yoki bilvosita bog langan bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Xunlar tarixi huquq Yevropada birinchi xavfsizlik paydo bo‘lishidan
bo‘lishidan 370-yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Taxminan 469-
yillarda imperiya parchalanganidan keyin. Xunlar G arbiy Osiyoga 370-yillardan
ʻ
sal oldin, Markaziy Osiyodan kirib kelganlar: ular mintaqa Gotlarni zabt etgan va
alanlar, bir qator qabilalarni Rim imperiyasi ichidan boshpana izlashga undadilar.
keyingi xunlar german va skif qabilalarining ko p holati Rim imperiyasi
ʻ
chegaralaridan tashqarida bosib oldilar. Ular, yillarida, 375-yilda Rim va Sosoniy
8
Man, Jon (2005). Attila: Rimga qarshi chiqqan varvar. Nyu-York: Sent-Martin matbuoti. 54-b.
15

XULOSA
Xun qabilalarining Yevropadagi istilo yurishlari qit'a tarixida kech Rim
imperiyasidan ilk o‘rta asrlarga o‘tish davrini o‘zgartiruvchi bob bo‘lib xizmat
qiladi. Hunlar, o‘zlarining kuchli rahbarlari, xususan, Atilla boshchiligida,
Yevropaning geosiyosiy landshaftini sezilarli darajada o‘zgartirgan bir qator harbiy
yurishlar uyushtirdilar.
Xunlarning Yevropaga dastlabki ko chishi turli qabilalar va tashkil etilganʻ
siyosiy tuzilmalar o rtasida siljish va nizolarning zanjirli reaktsiyasini keltirib
ʻ
chiqardi. Ularning tezkor va tinimsiz urush uslubi, g‘ayrioddiy harakatchanlik va
psixologik urush bilan ajralib turadigan ko‘plab o‘rnatilgan Yevropa kuchlarini
ushladi va bu muhim hududiy yo‘qotishlarga va ijtimoiy qo‘zg‘olonlarga olib
keldi. Natijada Buyuk Migratsiya G‘arbiy Rim imperiyasini beqarorlashtirdi va
yangi, asosan german qirolliklarining paydo bo‘lishiga yordam beradigan
hokimiyat bo‘shlig‘ini yaratdi.
Attilaning rahbariyati Hunning kuchi va shuhratparastligining eng yuqori
cho‘qqisini aks ettirdi. Uning Sharqiy va G‘arbiy Rim imperiyalariga qarshi
yurishlari, jumladan Konstantinopolning talon-taroj qilinishi va Katalaun
tekisliklaridagi shiddatli jang xunlarning o‘sha davrning eng qudratli davlatlari
bilan ham kurashish qobiliyatini ta'kidladi. Xunlar oxir-oqibat to‘xtatilgan bo‘lsa-
da, ularning bosqinlari allaqachon Rim infratuzilmasi va ruhiyatiga uzoq muddatli
zarar yetkazgan edi.
Atilla o limidan so ng Hunlar imperiyasining tez tanazzulga uchrashi
ʻ ʻ
ularning hukmronligining o tkinchi xususiyatini ko rsatadi. Ichki bo linishlar,
ʻ ʻ ʻ
bo ysundirilgan xalqlar o rtasidagi qo zg olonlar, yagona vorislik rejasining
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo qligi ularning hokimiyatining tez parchalanishiga yordam berdi. Xunlar qisqa
ʻ
vaqt ichida mashhur bo‘lishlariga qaramay, Yevropa tarixida o‘chmas iz qoldirdi.
Ular Rim imperiyasining tanazzulini tezlashtirdi, hududiy chegaralarni qayta
shakllantirdi va Yevropaning ijtimoiy-siyosiy evolyutsiyasiga ta’sir ko‘rsatdi.
30

1.2. Xunn qabilalari va Yevropadagi davlatlar orasidagi diplomatiyaviy
muammolari.
Attila yo lboshchiligida Sharqiy Rim imperiyasiga yurish qilib,ʻ
Konstantinopol ostonalarigacha yetib borganlar. Vizantiya elchisi Prisk Attila bilan
sulh bitimi tuzish haqida kelishib olgan, unga ko ra ilgaridan Vizantiya to lab
ʻ ʻ
kelayotgan tovon miqdori oshirilgan. 451 y. Attila o ziga tobe bo lgan barcha
ʻ ʻ
qabilalarni to plab Galliyatya bostirib kirgan, yo lida duch kelgan Mes, Strasburg,
ʻ ʻ
Vorms, Mayns va b. shaharlarni esa vayron qilgan. Orleanni qamal qilishgan, 451
15-iyunda Katalaun jangiyaa ular G arbiy Rim imperiyasi va uning
ʻ
ittifoqchilaridan tashkil topgan qo shin bilan to qnashgan; 452 y. Italiyaga bostirib
ʻ ʻ
kirgan Akvileya va Milanni talon-toroj etishgan. Rimni qamal qilishganda Rim
papasi Lev (Leon) I Attila oldida tiz cho kib, katta tovon evaziga sulh tuzilishiga
ʻ
erishgan. Shunday qilib Yoyiq (Ural) daryosidan Reyn daryosigacha cho zilgan
ʻ
ulkan hudud saltanati qo l ostiga kirgan.
ʻ
Attila davrida dagi ijtimoiy tuzum ularning Uraloldida yashagan
ajdodlarining tuzumidan ko p jihatdan farq qilgan. Mulkiy tabaqalanish
ʻ
kuchaygan.
Priskning ma lumotiga ko ra, Attilaning qarorgohi yog ochdan yasalgan
ʼ ʻ ʻ
ulkan saroydan iborat bo lgan, da patriarxal qulchilik keng tarqalgan.
ʻ
Yo lboshchilar hokimiyati endilikda merosiy bo lgan. Biroq Yevropa
ʻ ʻ
sharoitida ham ko chmanchi hayot tarzini o zgartirmaganlar. Ularning ijtimoiy-
ʻ ʻ
jamoa tuzumi harbiy demokratiya bosqichida bo lgan. Tobe etilgan qabilalar ga
ʻ
soliq to lab, ularning harbiy yurishlarida ishtirok etishardi
ʻ 4
.
Qadimdan yagona osmon ruhi angriga sajda qilib, tangrichilik diniga e tiqod
ʼ
qilishgan. Ba zi tadqiqotchilar (M. Aji) fikriga ko ra, xristian dinining juda ko p
ʼ ʻ ʻ
ramzlari (mas, xoch, ibodatxonalar, ibodatlar, ikonalar, cherkov qo ng iroqlari va
ʻ ʻ
b.) mil. 4-asrda bilan kelgan. bolani beshikka belaganlar, ot gqiladshtini yeb,
sutini ichganlar. Attilaning vafotidan so ng (453) o g illari o rtasida taxt uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
4
Jeyms, Edvard (2009). Yevropa varvarlari, miloddan avvalgi 200–600 yillar. Pearson Longman. 2016-y. 39-b.
8

qilish nasib qilmagan. 451 yilda Katalaun tekisligida hunlar va Aetius qo‘shini
o‘rtasida jang bo‘lib o‘tdi. Bu Atillaning chekinishi bilan yakunlandi. Attila ellik
sakkiz yoshga to lganidan keyin uning sog lig i jiddiy buzildi. Bundan tashqari,ʻ ʻ ʻ
tabiblar o‘z hukmdorlarini davolay olmadilar. Unga xalq bilan muomala qilish
avvalgidek oson emas edi. Doimiy ravishda boshlanib turuvchi qo‘zg‘olonlar juda
shafqatsizlarcha bostirildi 7
.
Serjant Ellakning o g li katta qo shin bilan birgalikda slavyan hududlari
ʻ ʻ ʻ
tomon razvedkaga jo natilgan. Hukmdor buni intiqlik bilan kutayotgan ediqaytish,
ʻ
chunki u kampaniyani amalga oshirish va slavyanlar hududini bosib olish
rejalashtirilgan edi. O g li qaytib kelganidan so ng va uning bu yerlarning
ʻ ʻ ʻ
bepoyonligi va boyligi haqidagi hikoyasidan so ng, Hunlar rahbari u uchun
ʻ
g ayrioddiy qaror qabul qilib, slavyan knyazlariga do stlik va homiylik taklif qildi.
ʻ ʻ
Xunlar imperiyasida ularning birlashgan davlatini yaratishni rejalashtirgan. Ammo
slavyanlar rad etishdi, chunki ular o‘z erkinligini juda qadrlashdi. Shundan so‘ng,
Atilla slavyanlar knyazining qizlaridan biriga turmushga chiqishga va shu tariqa
itoatkor xalqning yerlariga egalik qilish masalasini yopishga qaror qiladi. Otasi
qizining bunday turmushga chiqishiga qarshi bo‘lgani uchun u qatl qilindi. To‘y,
xuddi rahbarning turmush tarzi kabi, odatdagi ko‘lamga ega edi. Kechasi Atilla va
uning rafiqasi o‘z xonalariga ketishdi. Ammo ertasi kuni u chiqmadi. Jangchilar
uning uzoq vaqt yo‘qligidan xavotirlanib, xonalarning eshiklarini taqillatishdi. U
yerda ular hukmdorining o‘lganini ko‘rdilar. Jangchi xunning o‘limi sababi
noma'lum.
Zamonaviy tarixchilar Atilla gipertoniya kasalligidan aziyat chekkan, deb
taxmin qilishadi. Va yosh temperamentli go‘zallikning mavjudligi, haddan tashqari
spirtli ichimliklar va yuqori qon bosimi o‘limga sabab bo‘lgan portlovchi
aralashmaga aylandi. Atilaning o limidan so ng Hunlar davlati tanazzulga yuz tuta
ʻ ʻ
boshladi, chunki hamma narsa faqat uning marhum rahbarining irodasi va ongiga
asoslangan edi. Xuddi shunday vaziyat Aleksandr Makedonskiy bilan ham sodir
7
Kim, Xyun Jin (2013). Hunlar, Rim va Yevropaning tug'ilishi. Kembrij universiteti matbuoti. 365-b.
13

G arbga tomon ommaviy suratda siljishi boshlangan. Alanlarni tobe etib,ʻ
Balombir boshchiligida Don daryosidan o tganlar va Ermanarix davlatini agdarib
ʻ
(375) ostgotlarning katta qismini bo ysundirishgan hamda 376 yilda vestgopiarim
ʻ
Frakiyaga chekinishga majbur qilishgan (qarang Xalqlarning buyuk ko chishi).
ʻ
bevosita Rim imperiyasi bilan yuzma-yuz kelishgan. Kuchli otliq qo shinga ega
ʻ
bo lgan ko chmanchi ning shiddat bilan olg a yurishlari zamondoshlarida ulkan
ʻ ʻ ʻ
taassurot krldirgan. Bu yurishlar tafsiloti Ammian Marsellin (4-a) va Iordan (6-asr)
asarlarida ancha batafsil yoritilgan. Ularning xabar berishlaricha, ning hayoti
ovchilik bilan o tgan, ular imoratlar qurishmagan, o qlarini paykoni uchun temir
ʻ ʻ
o rniga suyakdan foydalanishgan, qabila boshliqlari (yo lboshchilar)ning merosiy
ʻ ʻ
hokimiyatidan bexabar bo lishgan
ʻ 3
. Aftidan ko proq bu hol hunlar atrofiga ʻ
uyushgan o g urlarga tegishli bo lgan; ga tobe hududlardan topilgan moddiy
ʻ ʻ ʻ
madaniyat yodgorliklari da qadimdan o ziga xos madaniyat mavjud ekanligidan
ʻ
darak beradi. Ov qiladigan yerlar va yaylovlarga bo lgan ehtiyoj ning Yevropaga
ʻ
bostirib kirishlarining asosiy sababi edi. G arbiy Rim imperiyasi dan germanlar va
ʻ
xalq harakatlariga qarshi kurashda ittifoqchi sifatida foydalandi ( ni Pollensiya
yaqinida 402 yilda Alarixni, 406 y. Etruriyada Radagaysni, 434 y. burgundlarni
tor-mor etishda ishtirok etishlari va b.). 395 — 397 yillarda Suriya, Kappadokiya
va Mesopotamiyani talon-toroj etishgan, 408 y. Frakiyaga, 415 y. Illiriyaga
bostirib kirishgan. 420 y.ga kelib Pannoniyada o rnashib olganlar. Podsho Rugila
ʻ
(vafoti 434 y.)ning jiyani Attila davri gunn qabilalar ittifoqining hududiy jihatdan
eng kengaygan va harbiy qudrati eng yuksalgan payti bo lgan. 445 y. Attila
ʻ
taxtdoshi va amakivachchasi Bledani qatl etib, butun hokimiyatni o z qo liga
ʻ ʻ
olgan; 448 y.ga kelib sharqiy viloyatlarda akatsirlar (M. I. Artamonov ularni ning
bir qismi deb hisoblaydi)ning separatik harakatlari barham topgan. ning asosiy
yer-mulklari va podshoning qarorgohi Pannoniyada joylashgan.
3
1 Jeyms, Edvard (2009). Yevropa varvarlari, miloddan avvalgi 200–600 yillar. Pearson Longman. 2016-yil. 19-b.
7

edi va Hun qabilalari o‘zlarining etakchisi Rugila boshchiligida Reynga osongina
etib borishdi va hatto Rim davlati bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishga harakat
qilishdi. Xunlarning Bolqon yarim oroliga bostirib kirishi kuchli rahbarning akasi
Bleda bilan birgalikda amalga oshirildi. Ular birgalikda Konstantinopol
devorlariga yaqinlashdilar. Ushbu kampaniya davomida yetti o‘ndan ortiq
shaharlar yoqib yuborildi, buning natijasida vahshiylar ajoyib tarzda boyib
ketishdi. Bu rahbarlarning obro‘sini misli ko‘rilmagan cho‘qqilarga ko‘tardi.
Ammo hunlar rahbari mutlaq hokimiyatni xohlardi. Shuning uchun 445 yilda u
Bledani o‘ldirdi. Shu paytdan boshlab uning yagona hukmronlik davri boshlanadi.
447-yilda Hunlar bilan Feodosiy II o rtasida Vizantiya imperiyasi uchun judaʻ
kamsituvchi shartnoma tuzildi. Unga ko‘ra, imperiya hukmdori har yili soliq
to‘lashi va Dunayning janubiy qirg‘og‘ini Singidunga berishi kerak edi.
450-yilda imperator Markian hokimiyatga kelganidan keyin bu shartnoma
bekor qilindi. Ammo Attila u bilan kurashga qo‘shilmadi, chunki bu jang
cho‘zilishi va vahshiylar allaqachon talon-taroj qilgan hududlarda sodir bo‘lishi
mumkin edi. Xunlar rahbari Atilla Galliyaga sayohat qilishga qaror qildi. O‘sha
paytda G‘arbiy Rim imperiyasi allaqachon ma'naviy jihatdan deyarli butunlay
chirigan edi, shuning uchun ham shunday edimazali o‘lja. Ammo bu erda barcha
voqealar aqlli va ayyor rahbarning rejasiga ko‘ra rivojlana boshladi.
Rim legionlariga nemis va rimlik ayolning o‘g‘li, iste'dodli qo‘mondon
Flaviy Aetius qo‘mondonlik qilgan. Uning ko‘z o‘ngida otasi isyonkor legionerlar
tomonidan o‘ldirilgan. Qo‘mondon kuchli va irodali xarakterga ega edi. Bundan
tashqari, uzoq surgun paytlarida ular Atilla bilan do‘st edilar.
Kengaytirishga malika Honoriyaning turmush qurish haqidagi iltimosi sabab
bo lgan. Ittifoqchilar, jumladan qirol Genserik va ba'zi frank knyazlari paydo
ʻ
bo‘ldi.
Gaulga yurish paytida Burgundiyalar qirolligi mag‘lubiyatga uchradi va yer
bilan yakson qilindi. Keyin hunlar Orleanga yetib kelishdi. Ammo ular buni qabul
12

I BOB. Xunn qabilalari tomonidan amalga oshirilgan Yevropa istilochilik
yurishlarini xronologik tartibi
1.1. Xunn qabilalarining Yevropaga tegishli bo‘lgan nomlarini o‘rganish va
ularning bir-biriga qarshi yurishlari
Xunnlarning tarixi to‘satdan boshlandi va tugadi, qisqa vaqt ichida deyarli
butun Yevropani zabt etgan butun bir imperiya shakllandi va xuddi shu qadar tez
yo‘q bo‘lib ketdi. Biroq, bu kichik bo‘shliq ham xunnlar uchun o‘z madaniyatini,
dinini va turmush tarzini yaratishi uchun yetarli edi. Xunn qabilalari o‘sha davr
uchun murakkab ijtimoiy tashkilotga ega edilar. Mamlakatning boshlig‘i cheksiz
kuchga ega bo‘lgan «osmon o‘g‘li» deb nomlangan. Xunnlar urug'(urug‘) ga
bo‘linib, ularning soni 24 tani tashkil qilgan. Ularning har biriga «avlod
hukmdorlari» rahbarlik qilgan. Fath urushlarining boshida yangi yerlarni o‘zlari
o‘rtasida bo‘linadigan menejerlar edi, keyinchalik Shanya bu bilan shug‘ullana
boshladi va menejerlar har biri uchun 10 ming kishidan iborat otliqlar ustidan
oddiy boshliqlarga aylanishdi. O‘zini hurmat qiladigan har bir davlat singari Xun
imperiyasi ham o‘z diniga ega edi. Ularning asosiy xudosi Tengri - Osmon xudosi
edi. Ko‘chmanchilar animistlar edilar, Osmon ruhlarini va tabiat kuchlarini
ardoqladilar 1
. Himoya tuynuklari oltin va kumushdan yasalgan; plastinkalarda
hayvonlarning, asosan ajdarlarning tasvirlari o‘yib yozilgan. Xunnlar odamlarga
qurbonlik qilmagan, ammo kumushdan yasalgan butlari bo‘lgan. Diniy e'tiqodlarga
ruhoniylar, sehrgarlar va tibbiyot xodimlari jalb qilingan. Xunnlarning hukmron
elitasida ko‘pincha shamanlar bilan uchrashish mumkin edi. Ularning vazifasi
yilning qulay oylarini aniqlash edi. Samoviy jismlar, elementlar va yo‘llarni
ilohiylashtirish ham ularning diniga xos bo‘lgan. Otlar qon qurbonligi sifatida
taqdim etilgan. Barcha diniy marosimlar har qanday hodisaning majburiy atributi
bo‘lgan harbiy duellar bilan birga bo‘lgan. Bundan tashqari, kimdir vafot etganida,
xunnlar qayg‘u belgisi sifatida o‘zlariga jarohat etkazishga majbur edilar.
Xunnlarning bosqini tarixiy voqealar rivojiga katta ta'sir ko‘rsatdi. G‘arbiy
Yevropa qabilalariga kutilmagan bosqinlar ko‘chmanchilar pozitsiyasida
1
Xezer, Piter (1995). "Xunlar va G'arbiy Yevropada Rim imperiyasining oxiri". Inglizcha tarixiy sharh. 90 (435): 4–41-
b.
4

Jangchilarni o‘rgatgan Mode Tyumen-shanyu shtab-kvartirasida isyon ko‘tardi, ov
paytida otasini o‘ldirdi va miloddan avvalgi 209 yilda. xunlar taxtiga o tiradi.ʻ
Qadimgi xitoy tarixchisi Sima Tsyan o‘zining «Shi Ji» («Tarixiy
eslatmalar») asarida Mode Shanyu tomonidan hokimiyatni egallab olishi haqidagi
hunlar afsonasini tasvirlab bergan: “Mode hushtak chalib, o‘z xalqini ot o‘qiga
quyidagi buyruq bilan o‘rgata boshladi: kim o‘qni hushtak uchadigan tomonga
noto‘g‘ri otgan bo‘lsa, boshi kesiladi; Ovda kim o‘qni hushtak uchadigan joydan
boshqa tomonga otgan bo‘lsa, boshi kesiladi. Modening o‘zi argamakiga hushtak
chaldi. O‘ziga yaqin bo‘lganlarning ba’zilari otishga jur’at eta olmadi, Mode
argamakni otmaganlarning boshini darrov kesib tashladi. Oradan biroz vaqt
o‘tgach, Modening o‘zi yana sevgan xotiniga hushtak chaldi; Mode va Sim
boshlarini kesib tashlashdi. Biroz vaqt o‘tgach, Mode ovga chiqib, Shanyu
argamakiga hushtak chaldi. Unga yaqin bo‘lganlarning hammasi u erda o‘q otdilar.
Hozir Ichki va Markaziy Osiyoning u yoki bu zamonaviy xalqini qadimgi
xunlarning bevosita avlodi deb e'lon qilishgan 10
.
Qadimgi qirg izlar va xunlar (Xiongnu, Xiongnu) o rtasida tarixiy
ʻ ʻ
(jumladan, etnosiyosiy va etnogenetik) bog lanishlar bo lganligini inkor etib
ʻ ʻ
bo lmaydi. Ammo shu bilan birga, butunlay “o‘qirg‘izlashtirish”,
ʻ
“oqipchaklashtirish” yoki hunlarni faqat mo‘g‘ul tilida so‘zlashuvchi etnik
guruhlarning ajdodlari, deb e’lon qilishga urinayotgan zamonaviy yozuvchilar va
naslshunoslar bilan kelishish qiyin.
Hunlar Markaziy Osiyo hududida yashagan barcha turkiy tilli xalqlarning
umumiy tarixiy ajdodlaridir. Ular tarixda turkiy xalqlarning birinchi qadimiy
davlatiga asos solgan. Ular mo g ulzabon etnik guruhlar va xan xitoylari orasida
ʻ ʻ
ham qisman assimilyatsiya qilingan. Xunlarning ko‘chib kelgan qismi xalqlarning
Buyuk ko‘chishi deb ataladigan davrda Evroosiyoning boshqa ko‘plab xalqlarining
bir qismiga aylandi.
10
Man, Jon (2005). Attila: Rimga qarshi chiqqan varvar. Nyu-York: Sent-Martin matbuoti. 156-b.
22

Ularning mintaqadagi bo‘lishi Ruminiya va uning qo‘shni hududlarining
keyingi tarixini shakllantirishda rol o‘ynadi. Hunnical qoida yonida edi va ularning
imperiyasi Attilaning 453 yilda o‘limidan keyin parchalanib ketayapti. Qisqacha
dominsiyaga qaramay, ovlar ko‘chib yuruvchi harakatlar va sharqiy Evropada erta
o‘rta asr davrini shakllantirgan madaniy o‘zgarishlarga olib kelgan mintaqaga
doimiy ta'sir ko‘rsatdi. Ularning bosqinchi, shuningdek, Rim imperiyasining
chegaralarida bosimni kuchaytirishga olib keldi, uning oxirida pasayishiga hissa
qo‘shdi. Xarlar 4 va 5-asrda ko‘chmanchi qabila, ammo ular «Oltoy tog‘lari va
Kaspiy dengizi, taxminan zamonaviy Qozog‘iston» (Kelli, 45). Ular ko‘plab
boshqa xalqlarni boshqa joyga ko‘chirishgan va Rimning qulashiga hissa
qo‘shadigan qiyinchiliklarga aylandilar.
Ular birinchi marta Rim manbalarida tarixchi Tatsit (parchalar, 7) tomonidan
ko‘rsatilgan. 91 O‘tmishda qo‘rqqan, ammo mag‘lubiyatga uchragan odamlar kabi
(«Men» Hunlar va Gotts «) va bu vaqtda, boshqa vahshiy qabilalarga qaraganda
Rimga boshqa tahdid sifatida aytilmagan .
Vaqt o‘tishi bilan bu o‘zgarishi Rim imperiyasining qulashiga asosiy hissa
qo‘shgani sababli, ular juda shafqatsiz bo‘lgan imperiyaning hududlarining
invazentsiyalaridan biri bo‘lib, bu juda shafqatsiz, bu ulug‘vor migratsiya deb
topilgan (shuningdek, ma'lum bo‘lganidek) Taxminan 376-476 o‘rtasidagi «xalqlar
bo‘ron»). Odamlarning bu qo‘ziglomlari, masalan, alangalar, Goth va Veldas, Rim
jamiyatining maqomini buzishdi va ularning turli xil reydlari va qo‘zg‘ashlari
zaiflashgan. Faqat bitta misolni keltirib, Rimlik vizgohlari Rim hududiga 376
yillarda buzilib ketgan va Rim 376-382 Rim bo‘lgan birinchi gotik urushni
boshlaganidan so‘ng, Rim 376-382 yillardagi birinchi gotik urushni boshlaganidan
keyin Rimliklar edi Ajablanarlisi shunda, ularning imperator valenlari
Adolatliopolning 378 yildagi jangida halok bo‘ldi.
Garchi ovlar muntazam ravishda tahdid va eng yaxshi deb tasvirlangan
bo‘lsa-da, ayniqsa Iordaniyalar (XVI asr) va Ammianus Marellinus, Pansiy
prissiyasiga (XVI asr) (5-asr) yaxshiroq yorug‘lik bilan tasvirlangan. Priskramma
20

imperiyasiga Osiyo viloyatlariga bosqinlarni boshdan kechirdilar. Zamonaviy
manbalarda nomi tilga olingan birinchi Hun hukmdori Uldin boshchiligida hunlar
408-yilda Yevropadagi Sharqiy Rim birinchi suyuqlik reydni imperiyasiga. 420-
yillardan o‘tgan hunlarga aka-uka Oktar va Ruga boshchilik qilgan, ular Rimliklar
bilan hamkorlik qilgan va ularga tegishli solgan. 435 yilda Ruga vafot etgach,
uning jiyanlari Bleda va Attila Hunlarning yangi hukmdorlari bo‘lishdi va tinchlik
o‘rnatishdan oldin Sharqiy Rim imperiyasiga erishilgan reydni qo‘lga kiritganlar
va Margus moliyaviy xarajatlar va savdo reydlarini ta'minladilar. Attila ukasini
o‘ldirganga o‘xshaydi va 445 yilda hunlarning yagona hukmdori bo‘ldi. U keyingi
imperiya yil ichida halokat hukmronlik davom ettirdi, 447 Sharqiy Rimsigaatli
reyd uyushtiradi, keyin 451 yilda Galliyaga bostirib keldi. An'anaga ko‘ra, Atilla
Gaulda Kataloniya dalalaridagi jangda mag‘lub bo‘lgan, ammo ba'zi olimlar bu
jangni turgan yoki Hunniklarning g‘alabasi deb hisoblaydi. kuniga yili hunlar
Italiyaga bostirib kirishdi va orqaga qaytishdan oldin hech qanday jiddiy
qarshilikka duch kelmadilar.
16

o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan asosiy katalizator edi. Ostrogotlarning yo‘q
qilinishi Yevropa sklavenlarini nemislashtirish imkoniyatining oldini oldi. Alanlar
g‘arbga chekinishdi va Sharqiy Yevropaning Eron qabilalari zaiflashdi. Bularning
barchasi faqat bitta narsani guvohlik beradi - faqat turklar va sklavenlar tarixiy
voqealarning keyingi rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatdilar. Hatto aytish mumkinki,
Xunnlarning yetakchisi Yevropaga bostirib kirib, Sharqiy proto-slavyanlarni
gotlar, eronliklar, alanlar va ularning madaniyat rivojiga ta'siridan ozod qildi.
Sklaven qo‘shinlari xunnlar tomonidan harbiy yurishlarning yordamchi zaxirasi
sifatida foydalanilgan. Atilla davrida xunnlar hududi aqlga sig‘maydigan joylarni
egallab olgan. Volgadan Reyngacha cho‘zilgan Xunnniklar zabt etuvchilar
imperiyasi maksimal darajada kengayib boradi. Ammo Atilla vafot etganda buyuk
kuch parchalanadi. O‘rta asrlarning tarixiy voqealarini tavsiflovchi ko‘plab
manbalarda Yevroosiyoning turli qismlarida uchraydigan turli xil ko‘chmanchi
qabilalar xunnlar deb nomlangan. Biroq, hech kimYevropalik xunnlar bilan
munosabatlarini isbotlay olmadi. Ba'zi nashrlarda bu so‘z «ko‘chmanchi qabilalar»
degan ma'noni anglatuvchi atama sifatida talqin etiladi. Buyuk imperiya
inqirozidan so‘ng bu ittifoq tarkibidagi ba’zi qabilalar o‘z nomlari bilan yangi
siyosiy uyushmalar-hokimlik tipidagi davlatlarini tuzganlar. Oq Xun yoki Eftalitlar
va Tavg‘ach, Davan, Qang‘ (qang‘ar) kabi davlatlar shular jumlasidandir. Bu
davlatlarning nomlari asosan birlashmaga asos solgan qabilalar nomi bilan atalgan.
Ular dastlab bir necha yirik urug‘lar va kichik qabilalar birlashuvidan hokimlik
ko`rinishidagi mustaqil siyosiy uyushmalar tarzida yuzaga kelib, keyinchalik
davlat tipidagi yirik qabilalar birlashmalarga aylanganlar va ancha keng hududlarni
o‘z ta’sirlariga qaratganlar 2
. Bu holat Xunlarning migrasiyasi tufayli ham ancha
oldingi davrlardan boshlangan. Umuman, xunlar ilk turkiyzabon qabilalardan biri
bo‘lib, Markaziy Osiyo va boshqa mintaqalardagi ba’zi xalqlarining, jumladan,
o‘zbeklarning ham eng qadimgi ildizi-ajdodlari sanaladi. Shimoliy H. 87—93
yillarda xitoylar, syanbilar va dinlinlar ittifoqidan mag lubiyatga uchraganlar, lekinʻ
93 yildan keyin ham ularning bir qismi Mo g uliston cho llarida ko chmanchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
2
Xezer, Piter (1995). "Xunlar va G'arbiy Yevropada Rim imperiyasining oxiri". Inglizcha tarixiy sharh. 90 (435): 4–41-
b.
5

II BOB. Xunn qabilalari tomonidan Yevropaga olib kelingan madaniy
o‘zgarishlar.
2.1. Xunn qabilalarining Yevropadagi madaniyatni yakson qilishi.
An'anaga ko‘ra, Xunlarning Barbar Evropasi ustidan hukmronligi Italiyaga
bostirib kirishdan bir yil o‘tgan, Atilla vafotidan keyin to‘satdan qulagan deb.
Xunlarning o‘zlari 469 yilda uning o‘g‘li Dengizich vafotidan keyin yo‘q bo‘lib
ketgan deb hisobga olinadi. qilish, ba'zi olimlar, ayniqsa, bulg‘orlar hunlar bilan
yuqori darajada davomiylik ko‘rsatishini ta'kidlaydilar. Xyun Jin Kimning ta'
zaryadicha, Hunlar imperiyasi paydo bo‘lgan uchta yirik german qabilalari,
Gepidlar, Ostrogotlar va Skirilarning barchasidan hunniklashgan va Hunnik
hukmronligidan keyin ham hukmdorlar emas, balki Hunniklar bo‘lgan bo‘lishi
mumkin.
G arbiy Rim imperiyasining qulashiga hunlar bevosita yoki bilvosita mas ulʻ ʼ
bo lgan bo lishi mumkin va ular IV asrdan keyin Yevroosiyo dashtlarida turkiy
ʻ ʻ
qabilalarning hukmronligi bilan bevosita yoki bilvosita bog langan bo lishi
ʻ ʻ
mumkin 9
.
Xunlar bir kun kelib, Yevropani sarosimaga solib qo‘yishmadi. Ular asta-
sekin g‘arbga qarab harakat qilishdi va birinchi bo‘lib Rim yozuvlarida Forsdan
tashqarida yangi mavjudlik sifatida qayd etilgan. Taxminan 370-yillarda ba'zi
Hunnik urug‘lari shimol va g‘arbga ko‘chib, Qora dengiz ustidagi yerlarga bostirib
kirdilar. Ularning kelishi Alanlar, Ostrogotlar, Vandallar va boshqalarga hujum
qilganda domino effektini keltirib chiqardi. Qochqinlar hunlardan oldin janubga va
g arbga oqib o tib, kerak bo lsa ularning oldidagi xalqlarga hujum qilib, Rim
ʻ ʻ ʻ
imperiyasi hududiga ko chib o tishdi. Bu Buyuk Migratsiya yoki Volkervanderung
ʻ ʻ
deb nomlanadi.
Hunlarning buyuk shohi hali yo‘q edi; Xunlarning turli guruhlari bir-biridan
mustaqil faoliyat yuritgan. Ehtimol, 380-yildayoq rimliklar hunlarning bir qismini
yollanma askar sifatida yollay boshlagan va ularga Avstriya, Vengriya va sobiq
9
Man, Jon (2005). Attila: Rimga qarshi chiqqan varvar. Nyu-York: Sent-Martin matbuoti. 87-b.
17

(qirg izlar, dinlinlar, usunlar va boshqalar) vakillarini birlashtirgan tinch transosiyoʻ
savdo yo lini rivojlantirish zarur edi.
ʻ
Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab har bir davlatning o‘ziga xos mintaqaviy bo‘limlari
va yo‘nalishlari ham bo‘lgan. Masalan, Yangiseydagi Qirg iz xoqonligini Sharqiy
ʻ
Tengir-Too, Tarim vohasi, Tibet, Eron va boshqalar bilan bog lovchi maxsus
ʻ
qirg iz yo li tortildi. Ana shunday aloqalar tufayli buyuk Ibn Sino (Avitsenna)
ʻ ʻ
tibbiyotga oid asarida qirg‘iz mushkini xalifalikka olib kelingan g‘aroyib
tovarlardan biri sifatida qayd etadi.
G‘arb va Sharq o‘rtasidagi madaniy aloqalar ipi o‘zining g‘alati ijodlarini
yaratdi, ular orasida xitoy tilida so‘zlashuvchi xalqlar orasida dungan (xuy)
musulmon etnik guruhining paydo bo‘lishini ko‘rsatishimiz mumkin. alarlar
(turkmanlarning bir qismi) G arbiy Xitoyda paydo bo lgan. Tarim havzasida
ʻ ʻ
mahalliy xalqlarning shaharlari, qishloqlari va ko chmanchilari orasida birinchi
ʻ
xitoy manzilgohlari paydo bo lgan.
ʻ
Bir qator turk-mo g ul xalqlari orasida sartlar (turli etnik guruhlardan
ʻ ʻ
bo lgan savdogarlar, jumladan, turklashgan so g dlar) paydo bo lgan. Mahmud
ʻ ʻ ʻ ʻ
Koshg‘ariy davrida (XI asr) “sart” so‘zi faqat “savdogar” ma’nosini bildirgan.
Qoraxoniylar xoqonligidagi turkiy xalqlarda “Sartning azuki yoldan” – “Savdogar
yo‘lda rizq topadi” degan maqol bor edi.
Janubiy Osiyodan kelgan butparalar (buddachilar) O rta Osiyo xalqlari
ʻ
orasida xan xitoylariga qaraganda ancha oldin paydo bo lgan. Hatto
ʻ
Qirg izistonning Chuy vodiysida ham ilk o rta asrlarda buddist ibodatxonalari
ʻ ʻ
bo lgan. Buddizm bilan Janubiy Osiyoning sanskrit yozma madaniyati ham
ʻ
Tengir-Tooga kelgan. Keyin Tarim havzasida tibetlik buddistlar paydo bo‘ldi.
G arbiy Osiyoda quvg inga aylangan nestorian xristianlari (“Tarsa”) ilk o rta
ʻ ʻ ʻ
asrlarda Markaziy va Ichki Osiyoda doimiy boshpana topdilar. O‘rta va Ichki
Osiyoning bir qator yangi alifbo va boshqa yozuvlari paydo bo‘ldi, ular Yaqin
Sharq va Janubiy Osiyo bilan ko‘rinmas tarzda bog‘langan.
29

imperiyasining qulashi Rimda to‘ntarish amalga oshirildi. Keyingi hokimiyat
bo‘shlig‘ida boshqa «varvar» xalqlar markaziy va janubiy Evropada hokimiyat
uchun kurashdilar va rimliklar hunlarni ularni himoya qilish uchun yollanma askar
sifatida chaqira olmadilar.
Piter Xezer ta’kidlaganidek, “Atilla davrida Hun qo‘shinlari Yevropa
bo‘ylab Dunayning Temir darvozalaridan Konstantinopol devorlari, Parij chekkasi
va Rimning o‘zi tomon ko‘tarildi. G‘arbiy qulash dramasida hunlarning oldingi
avlodlarda Rim imperiyasiga bilvosita ta'siri, ular Markaziy va Sharqiy Evropada
yaratgan ishonchsizlik chegaradan o‘tishga Gotlar, Vandallar, Alanlar, Suevilar,
Burgundiyalarni majbur qilganda, ancha katta tarixiy ahamiyatga ega edi.
Haqiqatan ham, hunlar g‘arbiy imperiyani 440 yilgacha qo‘llab-quvvatladilar va
ko‘p jihatdan ularning imperatorlik qulashiga qo‘shgan hissasi bo‘ldi, chunki biz
453 yildan keyin birdaniga siyosiy kuch sifatida yo‘q bo‘lib ketishdi. g‘arbni tashqi
harbiy yordamdan mahrum qilish.» Oxir-oqibat, Hunlar Rim imperiyasini qulashda
muhim rol o‘ynagan, ammo ularning hissasi deyarli tasodifiy edi. Ular boshqa
german va fors qabilalarini Rim yerlariga majburlab kiritdilar, Rimning soliq
bazasini kamaytirdilar va qimmat o‘lpon talab qildilar. Keyin ular o‘z izlarida
tartibsizlikni qoldirib, ketishdi.
500 yil o‘tgach, g‘arbda Rim imperiyasi quladi va G‘arbiy Evropa
parchalanib ketdi. U doimiy urushlar, san'at, savodxonlik va ilmiy bilimlardagi
yo‘qotishlarni o‘z ichiga olgan «qorong‘u asrlar» deb nomlangan davrga kirdi va
elita va dehqonlarning umrini qisqartirdi. Xunlar ozmi-ko pmi tasodifan Yevropaniʻ
ming yillik qoloqlikka olib keldi. Xatni istilosi va hozirda Ruminiya 4 va 5-
asrlarda sodir bo‘lgan narsani amalga oshirdi. Attila kabi kuchli rahbarlar
boshchiligidagi xunlar Evropadan o‘tib, Evropadan o‘tib, hozirgi Ruminiya
mintaqasiga etib borishdi. Ularning dahshatli otliqlari va agressiv taktikalari bilan
tanilgan, ovlar turli xil nemis qabilalari va boshqa mahalliy aholini bekor qiladi,
hududning ba'zi qismlarini nazorat qilishni o‘rnatadi.
19

Janub va janubi-sharqdan Xunlar davlati qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi
markazlari bilan chegaradosh edi. Xunlarning tarixiy qo‘shnilari ham tangutlar va
tibetliklarning ajdodlari bo‘lgan.
Miloddan avvalgi 822 yilga oid voqealar Qadimgi hunlar haqida dastlabki
eslatmalar bilan bog‘liq bo‘lganlar qadimgi Xitoyning «To‘plangan she'rlar»
kodida quyidagicha tasvirlangan:
«Oltinchi oyda,
Bahorning xushbo‘y tongida,
Qatorlarga qo‘yilgan aravalarda,
Qurol va oziq-ovqat bilan to‘ldirilgan
Katta jangga tayyorgarlik...
Bu sodir bo‘ldi, chunki
Shimoldan hunlar kutilmaganda hujum qilishdi,
Qattiq, g‘azabdan vahshiy ... «
Miloddan avvalgi xunnlar kichik, tarqoq Xitoy qirolliklarining qo‘shnilari
sifatida ularning tarixiy yilnomalarida juda tez-tez tilga olinadi. Keyingi asrlarda
hunlarning Xitoy qirolliklariga shimoli-sharqdan bosqinlari ayniqsa tez-tez uchrab
turdi 11
.
228-221 yillarda. Miloddan avvalgi. Birinchi marta Xitoy qirolliklarining
yagona umumxitoy imperiyasiga birlashishiga erishgan imperator Qin Shi Xuan
(miloddan avvalgi 210 yilda vafot etgan) hozirgi ichki Mo‘g‘uliston hududi -
Inshan va Ordosni egallab olgan xunlarga qarshi urush boshladi. Aynan shu
imperator hukmronligi davrida urushayotgan davlatlar davrida (miloddan avvalgi
475-221) Hunlar bosqinidan himoya qilish uchun davlatning shimoliy chegarasida
Buyuk Xitoy devori qurilishi boshlandi.
11
Man, Jon (2005). Attila: Rimga qarshi chiqqan varvar. Nyu-York: Sent-Martin matbuoti. 289-b.
24

qilib yurishgan. Shimoliy H.ning boshqa qismi G arbga chekinib, mahalliy xalqlarʻ
bilan chatishib Yevropada gunnlar nomini olgan yangi xalqqa asos solgan.
Shimoliy H.ning yana bir qismi Yuyeban (Yaypan) nomi bilan Yettisuv va
Tarbag atayda o troqlashgan. Ularning davlati 5-asr oxirida tele qabilalari
ʻ ʻ
tomonidan vayron etilgan. O rta Osiyo H.ining qoldiqlari — chuyuye, chumi,
ʻ
chumugun va chubanlar 6-asrda G arbiy turk xoqonligi turkiylariga tobe
ʻ
bo lishgan. Chuyuye va chumilarning tarmog i — shato qabilasining tarixiy taqdiri
ʻ ʻ
alohida kechgan. Milodiy 3-asr boshida saflarini o z qabiladoshlari bilan to ldirgan
ʻ ʻ
Janubiy H. 304 yil qo zg olon ko tarib Lyu-xan imperiyasiga (304—318) asos
ʻ ʻ ʻ
solganlar; bu davlat Katta Chjao va Kichik Chjaoga par-chalanib ketgan. Kichik
Chjao 329 yil Katta Chjaoni tobe etib, butun Shimoliy Xitoyni o ziga
ʻ
bo ysundirgan, biroq yoshligida H. xoqoni tomonidan o g il qilib olingan xitoylik
ʻ ʻ ʻ
Jan Min hokimiyatni egallab olib, Kichik Chjao saltanatidagi barcha H.ni qat-liom
etishga buyruqbergan. Faqat ordos va Nanshan tog yon bag irlarida (hozirgi
ʻ ʻ
Gansu viloyati) yashayotgan H. omon qolishgan. Ordoslik hun Xelyan Bobo Sya
podsholigiga asos solgan (401—431), nanshanlik qabila sardori Men Sun — Bey
Lyan xonligini tuzgan (397—439). Bu har ikki davlat tabg ach (toba) xalqi
ʻ
tomonidan tugatilgan. H.ning qoldiqlari Turfonga chekinib, u yerda 460 yilgacha,
ya ni jujanlar tomonidan tor-mor etilmagunlarigacha yashaganlar.
ʼ
Ayrimlari yevropeoid irqqa mansub bo lib, tarixchilar orasida H.ning tili
ʻ
turkiy tili guruhiga kiradi degan fikr ham mavjud. H. teriga xat yozib kitob
qilishgan. H.ning urf-odatlariga ko ra, bir urug doirasida qiz olish va qiz berish
ʻ ʻ
qat iyan man etilgan. Uzatilgan qiz kelin qilgan urug ning a zosi hisoblanishi bilan
ʼ ʻ ʼ
birga, u merosxo rlik huquqiga ham ega bo lgan. Shuning uchun mabodo kelin
ʻ ʻ
beva qolsa, u qaynota va qaynona urug i doirasidan chiqib, boshqa uruqqa kelin
ʻ
bo la olmagan. Meros bo lib qolgan mulkni urug doirasida saqlab qolish
ʻ ʻ ʻ
maqsadida bunday bevalar marhum erning aka-ukalariga xotin bo lishi odatga
ʻ
kirgan. Odatda ular o zaro va o zgalar bilan bo lgan kelishuvlarni og zaki bitim
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishgan va berilgan va daga xiyonat qilishmagan.
ʼ
6

Xunn qabilalarining Yevropaga bosqinchilik yurishlari mavzusidagi tayyor kurs ishi

Купить