Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	370.0KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari

Sotib olish

Xususiy mulkchilikning mohiyati va
O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari
Mundarija
Kirish...................................................................................................................
I BOB. Xususiy mulkchilikning mohiyati va belgilovchi meyoriy-huquqiy
bazasi..................................................................................................................
1.1. Xususiy mulkchilikning mohiyati ...................................................................
1.2. O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
meyoriy-huquqiy bazasi..........................................................................................
II BOB. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi va tasnifi.............................
2.1. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi .............................................................
2.2. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalarning tasnifi..................................................................
Xulosa.................................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................

Kirish
Kurs ishi mavzusi dolzarbligi. Mulkchilik tizimiga oid tushuncha va
qarashlar tizimining mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar
va bilimlami o’rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish
hamda ularning negizida amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish kurs ishi mavzusini
o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu borada gap, avvalo, har tomonlama puxta o’ylangan, uzoqni ko’zlaydigan
keng ko’lamli dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur
mohiyat e’tibori bilan chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi,
Konstitutsiyamizda ko’zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me’yoriy-
huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta’minlash, O’zbekiston iqtisodiyotida
davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani sizlarga yaxshi
ma’lum, albatta” 1
.
Jamiyatdagi xilma-xil iqtisodiy munosabatlar mulkka bo'lgan
munosabatlardan kelib chiqadi. Respublikamizda keng ko’lmda amalga
oshirilayotgan islohatlar samarasi, xususiy mulkka berilayotgan e’tibor
Yurtboshimizning ma’ruzalarida o’z tasdigini topdi: “Davlat aktivlarini
xususiylashtirish, avvalo, chet ellik investorlarga sotish vazifalari qo’yildi va
buning uchun tegishli sharoitlar yaratildi. Masalan, 506 ta mulk kompleksi tanlov
asosida, investitsiya kiritish sharti bilan «nol» qiymatida yangi mulkdorlarga
sotildi. Bu borada ana shu investorlar qariyb 1 trillion so’m va 40 million AQSh
dollari miqdorida investitsiya kiritish, shuningdek, 22 mingga yaqin yangi ish
o’rni yaratish majburiyatini olganini qayd etish lozim.
Xususiylashtirish dasturida ko’zda tutilgan, foydalanilmayotgan va qurilishi
tugallanmagan 353 ta davlat mulki obekti buzilib, buning natijasida 120 gektar
hajmidagi er maydoni bo’shadi. Bu erlarning qariyb 80 gektari ishlab chiqarish
korxonalari tashkil etish va xizmatlar ko’rsatish obektlari qurish uchun
tadbirkorlar tasarrufiga berildi.
1

Davlat mulki shaklidagi yana 319 ta ana shunday obekt inventarizatsiya
qilinib, xususiy mulk shakliga o’tkazish uchun savdoga qo’yildi va o’tgan yili
ularning 102 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bundan tashqari, 378 ta aksiyadorlik
jamiyatining davlat ulushi baholandi va chet ellik strategik investorlarga sotish
uchun ochiq savdoga qo’yildi”.
Mulkchilik tizimi munosablarni tavsiflash iqtisodiy faoliyat kimning
manfatini ko’zlab olib borilayapti? - degan savoga javob beradi. Agarda u shaxsiy
manfaatni ko’zlab olib borilayotgan bo’lsa, unda xususiy shaxsiy o’zlashtirish
(xususiy mulk) munosabatlar tizimi, agarda o’zlashtirish jamoa manfaatnni
ko’zlab olib borilsa, unda jamoa mulk to’g’risida gapirish mumkin bo’ladi.
Agarda u yoki bu ijtimoiy guruh manfaatlari ustivor hisoblansa, unda biz ijtimoiy
o’zlashtirish shakli bilan to’qnash kelamiz.
Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O’zbekistondagi mulkchilik tizimining
o’ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O’zbekistondagi mulkchilik tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishi va
xususiyatlarining mazmun-mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va
bilimlarni o’rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda
ularning negizida nazariy bilimlar va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish.
Kurs ishining vazifalari:
- O’zbekistonda mulkchilik tizimining rivojlanishini fundamental asoslarini
o’rganish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
meyoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi kirish, uchta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan tashkil topgan.

I BOB. Xususiy mulkchilikning mohiyati va belgilovchi meyoriy-huquqiy
bazasi
1.1. Xususiy mulkchilikning mohiyati
Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Hamisha
avlodlar mehnati yaratgan va tabiat in’om etgan boyliklar mulk bo’lib kelgan.
Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei,
anikrog’i ularning sotsial maqomi yuzaga keladi. Mulkiy munosabatlarga
asoslanmagan iqtisodiyot bo’lishi mumkin emas. Ishlab chiqarish resurslari bironta
mulk bo’lib harakatga keladi.
Mulk egasi, ya’ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo’lib, mulkni
egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo’ladi. Mulk ob’ekti tabiatdagi
narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar sub’ektiga to’la yoki qisman tegishli
bo’lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi. Mulkiy munosabat,
mulkning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini qamrab oladi, ya’ni mulkiy ob’ektning
sub’ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar iqtisodiy mazmunga ega
bo’lib, mulkdorlar o’rtasida mahsulotlar, daromadlar, boyliklar taqsimlanishini
belgilab turadi.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilikning xar xil turlari mavjud.
Shuning uchun xam hozirda bozor iqtisodiyotini ko’p ukladli iqtisodiyot deb
atashadi. Bugungi kunda mulkchilik davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish,
xizmat ko’rsatish va matbuot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini,
ijtimoiy tashkilotlar mulkini, mehnatkashlarning uy xo’jaligi hamda shaxslarning
yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy mulkni, tashqi
iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk, xususiy mulk va boshqa shakllarni
o’z ichiga oladi.
O’zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, davlat mulki Respublika mulkidan va
ma’muriy xududiy tuzilmalar mulkidan (munitsipal mulkidan) iboratdir. Yer-suv,
yer osti boyliklari, havo bo’shligi, o’simlik va hayvonot dunyosi, hamda boshqa
tabiiy resurslar, respublika hokimiyati va boshqaruv tuzilmalari, oltin zaxirasi,
valyuta fondiva boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.

Mulchilik o’zlashtirish borasidagi munosabat bo’lar ekan, u egalik qilish,
foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat
mulchilikning ajralmas unsurlaridir.
Egalik qilish — mulkdorlik huduqini mulk egasi qo’lida saqlanib turishidir.
Egalik sharoitida mulk bo’lgan boylik qisman o’zlashtirilada. Mulkka egalik
saqlangan holda, uni amalda ishlatish o’zga qo’lida bo’ladi. Buning oqibatida
mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni
amalda ishlatuvchi o’zlashtiradi. Masalan, bino ijaraga berilganda egalik qilish
mulkdor qo’lida qoladi va u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haki
shaklida o’zlashtiradi, Boshqa qismni esa ijarachi o’zlashtiradi. Xullas, egalik
qilish qisman, cheklangan o’zlashtirishni bildiradi.
Foydalanish, ishlatish — mulk bo’lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo’llab,
xo’jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz berganda boylik
daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni so’ndirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o’z
mulkini o’zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo’lda bo’ladi, olingan
natijani mulkdor tanho o’zi, boshqa bilan baham ko’rmagan holda o’zlashtiradi.
Eglalik qilish va fovdalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan
holda o’zlashtiriladi.
Tasarruf etish - mulk bo’lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, ya’ni mulkni
sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko’paytirish yoki
uni yo’qotib yuborishdan iborat xatti-harakatlarni amalga oshira bilishdir.
Mulkchilik munosabatga ega albatta, uning ob’ekti va sub’ekti bo’lishi shart.
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) o’zlarining xossalari bilan bog’liq
funksiyalarini mulkiy munosabatlarda to’liq bajarishida va uni bir mulkiy huquq
subyektidan boshqasiga qonuniy ravishda shaffof o’tishida optimal proporsiyali
tuzilmaga ega mulkchilik shakllariga asoslangan samarali mulkchilik tizimining
modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari
bo’lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari

bilan bog’liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk
bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ
siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida
muhim aha- miyat kasb etadi. Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo’lishi
uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo’lgan mulkchilik
tizimini, ayniqsa, hususiy mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Zero,
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati- ning samaradorUgi mulkchilik tizimining
samaradorligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq, bunda hususiy mulkchilik tizimi esa
xalq farovonligini va biznes samarasini belgilaydi.
rasm. Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli 2
Mulkchilik tizimining namunaviy funksional tuzilmasini 1- rasmda
ko’rsatilganidek tasvirlash mumkin. Unga ko’ra, o’zaro uzviy bog’langan M -
mulk bozorlari (mulk turlari bo’yicha tasniflanuvchi),
V - mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar (qiymatini baholash,
riyeltorlik, kadastr, ekspertiza, brokerlik, dilerlik va shular kabi boshqa
ifratuzilmaviy xizmatlar) bozorlari,
S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi,
2 Shoha’zamiy SH.SH. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari.-T.:Iqtisod-moliya,2015. 460b
8

R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlari obyektlari
(FHO) bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami
amalga oshiradi.
Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o’zaro bog’lanish chiziqlari ulami
mulkiy munosabatlarda bo’lishini ko’rsatadi. Bunda mulkchilik tizimi undagi
barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy-
informatsion- huquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga
keltiriladi.
Mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari,
mas’uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy
munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va
mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar
sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming
kompleks ta’siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming
huquqiy havfsizligi va mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari
birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bo lib, FHOlarga va ular bilan
bog’liq xizmatlarga bo’lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat
qiladi.
Mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma’noga
egaligi Ernando De Soto 3
tomonidan ham tasdiqlangan.
Mulkdoming ijtimoiy va iqtisodiy manfaati uning mulk egasi sifatidagi hayotiy
ehtiyoji bo’lib, uni risklar sharoitida qondirish bilan bog’liq xatti-harakati va fe’l-
atvorining ijtimoiy-iqtisodiy motivatsiyasini yuzaga chiqaradi. Bunda risk —
mulkiy munosabatlar jarayonida real mavjud bo’lgan noaniq va tasodifiy
hollarning vujudga kelishi ehtimolini sifatiy-miqdoriy usullar yordamida ifodalab
baholash shaklidir.
Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o’sish va xalq farovonligi faqat
samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi.
3 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во
всем остальном мире. /Пер. с англ. М.: ЗАО Олимп-Бизнес, 2001.272 с.
9

Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O’zbekistonda ham, mulkchilik
tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta’kidlash
zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar
modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan.
Ko’rilgan mavzu doirasida umumiy xulosa tariqasida aytish mumkinki,
zamonaviy mulk ko’p atributli (ko’p turli, ko’p qirrali, ko’p xossali, ko’p bozorli,
ko’p tabiatli) va turli omillarga ta’sir- chan bo’lganligi sababli, uni fuqarolik
huquqkrining obyektlari sifatida qabul qilish mumkin. Shu munosabat bilan,
bunday mulkni va uning tushunchasini tizimli tadqiqot obyekti sifatida murakkab
fenomen deb qarash mumkin. 4
Mulk - bu ham manfaat, ham mas’uliyatdir. Mulkchilik - bu mas’uliyat bilan
manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo’lishi uchun mulkdorning
iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati-uning
boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo’lib, xatti-harakat, fe’l-atvorni, iqtisodiy
faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi.
Ta’kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy
munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda
shakllanadi. 5
Shunday ekan, FHOning ta’minot turlari mulkiy munosabatlar bilan
uyg’unlikda ko’riladi.
Umuman olganda, hozirda keng ma’nodagi mulk (ne’mat sifatidagi) nazariyasi
jamiyat, iqtisodiyot, huquq va axborot nazariyalari birligi silatida lshakllangan
bo’lib, bunda mulk bo’yicha ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik va informatsion
munosabatlar zamonaviy mulkning majburiy atributlari hisoblanadi.
Zamonaviy mulk (ne’mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma’noda naf,
foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga,
huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda axborotiy shaffoflik va huquqiy
himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi “ne’mat-fantom-mulkdor”
uchligi silatida ifodalab tizimli o’rganish maqsadga muvofiq.
4 Shoha’zamiy SH.SH. Mulk, aiymat va narxning nazariy asoslari. -T.: Iatisod-moliya,2015. 460b, (38-40 b)
5 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему Капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем
остальном мире. /Пер. с англ.- М .: ЗАО Олимп - Бизнес , 2001-.- 272 с .

Mulkni bunday ma’noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli
munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo’lishini, unga bo’lgan huquq va
manfaatlrni to’liq himoyalanishini anglatadi.
Mulkchilik tizimi muhitida bo’luvchi “ne’mat-fantom-mulkdor” uchligini tizimli
o’rganuvchi ne’mat to’g’risidagi multifan qoidalari nuqtayi nazaridan qarash
lozim. Bunda “ne’mat- fantom-mulkdor” uchligi o’zining atributlari va
mulkdoriga, huquqiy va iqtisodiy fantom (analog, ya’ni, ekvivalent) lariga, mulkiy
shakllari va mulkchilik tizimiga ega. Bu fantomlar faqat inson nafsiga asoslangan
nafli mulkiy munosabatlar mavjud bo’lganidagina ma’noga ega bo’lib, ular o’z
bazisidan (konkret shakl va mazmundagi ne’matdan, boylikdan) alohida mavjud
emas.
Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo’llar bilan vujudga keladi: ilohiy va omad
faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik shaxslar
(jumladan, biznes subektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish,
xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya).
Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida
jamoalar mulkdor subektlar sifatida qaraladi.
Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat
manbayi sifatida qarash mumkin.
Miqdoran iqtisodiy naf, manfaat, qimmatlilik mulkning jamiyat subektlari uchun
qiymat va narx kategoriyalari asosida aniqlanadigan daromad (foyda) miqdori
bilan ifodalanadi.
Ijtimoiy manfaat mulkning jamiyat subektlari uchun naflilik va qimmatlilik
kategoriyalariga asoslangan subektiv sifatiy xulosa bilan ifodalanadi.
Bunda shaxslarni mulk egasi bo’lish yoki bo’lmasligiga qarab, ularning
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy-yuridik mavqeyi, maqomi (statusi) vujudga keladi.
Mulkiy munosabatlar - turli mulkchilik shakllariga asoslangan mulkchilik tizimida
mulkiy huquq subektlari tomonidan amalga oshiriluvchi ijtimoiy, iqtisodiy,
huquqiy, informatsion aloqa(munosabat)lar majmuasi.

Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo’lmagan shaxslarning
o’zaro manfaatli aloqalari mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy
ishlab chiqarishning turini va shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini,
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslaming ishlab
chiqarish vositalari bilan bog’lanish, ishlab chiqarish omillari va
mahsul(natija)laridan foydalanish shart-sharoitlarini belgilaydi.
Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati
mazmunga ega bo’lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo’shimcha sifatida aytilsa,
mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va
o’zlashtirish bilan bog’liq ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar
bo’lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas’uliyat va
javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga aytish mumkinki, bunday g’oyaning ma’noga egaligi fikrini mulk,
ne’mat, boylik, uning qiymati, narxi va qimmatliligi, naf, foydalilik kategoriyalari
to’g’risidagi qadimgi dunyo va o’tgan asrlar Yevropasi iqtisodiyot fani
namoyondalari qarashlarining tahlili ham ko’rsatadi. Zero, bu namoyondalaming
atomistik (o’sha davrlardagi sharoitlar bilan chegaralgan) qarashlari iqtosodiyot
nazariyasi tarixiy rivojlanishLning ilmiy bazisi va zamonaviy mulkni tizimli
o’rganish metodologiyasining boshlang’ich manbayi bo’lib xizmat qiladi. Lekin
bunday qarashlaming alohida qo’llanilishga aoslangan yo’l zamonaviy mulkni
tizimli tadqiq etish va tizimli masalalarini kompleks yechish uchun universal
ilmiy-nazariy bazis bo’la olmaydi.
Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy mulkchilik tizimi kompleks
o’rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda
turli fanlarning intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo’llovchi IIS
qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish.
Yuqorida aytilganlar quyidagi argumentlar bilan ham izohlanishi mumkin.
Birinchidan: tarixiy retrospektiv tahlil asosida aytish mumkinki, iqtisodiyot fani
doirasida mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to’g’risidagi har qanday
nazariyaning amal qilish davri iqtisodiy amaliyotning uzluksiz rivojlanishi ta’sirida

bo’lganligi sabab chegarlangan bo’ladi. Masalan, mulk (mulkchilik tizimi va uning
atributlari) to’g’risidagi XIX asrdagi qarashlar hozirgi davrdagi mulkchilik tizimi
va munosabatlari mazmun mohiyatiga to’liq mos kelavermaydi. Huddi shunday,
hozirdagi nazariy xulosalar uzoq kelajakda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisa
va jarayonlar uchun o’ta cheklangan yoki tarixiy-retrospektiv ahamiyatga ega
bo’ladi Vaholanki, zamonaviy nazariyalar ham vaqt o’tishi bilan turli rivojlanish
omillari ta’sirida takomillashib boradi. Demak, ertami yoki kechmi mavjud qarash
va nazariyalar o’rnini takomillashganroq g’oya va nazariyalar egallashi ehtimoldan
holi emas.
Ikkinchidan: XXI asr boshlarida zamonaviy mulk va uning atributlarini kompleks
ravishda tizimli tadqiq etish hamda qiymatni baholash va boshqarish bilan bog’liq
muammolar borasida iqtisodiyot fanining navbatdagi inqirozi muqarrarligi
to’g’risidagi hozirgi zamon nufuzli iqtisodchi olimlarining fikri o’z tasdig’ini
topdi. Zero, bu inqiroz 2008 yilda kuchaygan va asorati hozirgacha davom
etayotgan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi (JMII) sabab va saboqlari
sharoitlarida ayniqsa, alohida namoyon bo’ldi. Aynan shu sharoitlarda zamonaviy
iqtisodiyot nazariyasining liberalizm va uzluksiz ravishda mulk bozor qiymati
(narxi) o’sishini nima bo’lsa ham ta’minlash postulatlari zaif ekanligi yaqqol
ko’rindi. Chunki, aynan shu postulatlar asosida jahon moliya bozorining barcha
segmentlarida “domino” effektiga o’hshab vujudga kelgan turli real mulk(aktiv)lar
bo’yicha “puffaklar” fenomeni J MIIn ing bosh sababchilaridan biriga aylandi.
Afsuski, hozirda ham bu fenomen muammosini bartaraf etish o’z yechimini
topmagani ertami yoki kechmi navbatdagi global inqirozning davriy sodir bo’lishi
havfi mavjudligini bildiradi.
1.2. O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
meyoriy-huquqiy bazasi
Bizga ma’lumki, jamiyatda istalgan tizimni faoliyat mexanizmini belgilovchi
meyoriy-huquqiy bazasi mavjuddir. Huddi shunday mulkchilik tizimining ham faoliyat
muxanizmini belgilovchi va tartibga solib turuvchi me’yoriy-huquqiy bazasi mavjud
bo’lib, ya’ni 1990 yil 31 oktyabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan

“Mulkchilik to’g’risida”gi qonun asosiysi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida
mulkchilikka doir munosabatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda
O’zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solib turiladi.
Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksi, Baholash faoliyati
to’g’risidagi qonunlarning ham tegishli moddalari orqali mulkchilik mexanizni barqaror
amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida ko’rsatilishicha:
“Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston qtisodiyotining negizini
xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini
hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk
shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini
kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir.
Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum
etilishi mumkin.” 6
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida ko’rsatilishicha:
“Mulkdor mulkiga o’z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi.
Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar etkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va
davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi
shart.” 7
O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to’g’risida” gi Qonunning
1-moddasida ta’kidlanganidek:
1. O’zbekiston Respublikasida mulkiy huquq tan olinadi va qonun bilan muhofaza
etiladi.
Mulkdor o’z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo’lmagan har qanday xatti-
harakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har
qanday xo’jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin.
2. Mulkdor o’ziga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni
tasarruf qilish huquqini boshqa shaxslarga berishga faqat o’zi haqlidir. O’zbekiston
Respublikasi qonunlarida ko’zda tutilgan hollarda, mulkdoming zimmasiga boshqa
6 O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya 08.12.1992(53 -modda).
7 n
O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 08.12.1992 (54-modda) (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan)

shaxslarning uning mulkidan cheklangan tarzda foydalanishiga yo’l qo’yish vazifasi
yuklanishi mumkin.
3. Mulkdor O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko’zda tutilgan shartlar
va doira chegarasida o’ziga tegishli mulkiy huquqni amalga oshirish paytida
fuqarolarning mehnatidan foydalanish to’g’risida ular bilan shartnoma tuzishga haqlidir.
Fuqaroning mehnatidan foydalanishga asos bo’lgan mulkning qay shaklda
ekanligidan qatiy nazar, fuqaro O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va
boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar va kafolatlar bilan
ta’minlanadi.
4. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muhitga zarar etkazmasligi,
jismoniy, yuridik shaxslarning va davlatning huquqlarini buzmasligi hamda qonun
1 9
bilan muhofaza qilinadigan manfaatlariga putur yetkazmasligi kerak.
O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to’g’risida”gi qonunning
5-moddasida ko’rsatilishicha, O’zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarga
bo’linadi:
-fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki;
-jamoa mulki, shu jumladan oilaviy, mahalla, kooperativ mulk, ijaraga olingan
korxona mulki, aksiyadorlar jamiyati, davlat korxonasi jamoasining jamoat tashkilotlari
va diniy tashkilotlarning mulki, turli xo’jalik birlashmalari va uyushmalari mulki,
yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki;
-davlat mulki;
-aralash mulk;
-qo’shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek ajnabiy
yuridik shaxslar mulki shaklida yuzaga chiqadi.
O’zbekiston Respublikasida mulkning hamma shakllari teng huquqlidir.
Shaxsiy mulk - individual o’zlashtirishni bildiradi, ammo xususiy mulkdan
farqliroq daromad topishga xizmat qilmaydi, balki shaxsiy extiyojni qondirishga
qaratiladi.
Xususiy va shaxsiy mulk birgalikda fuqarolar mulki deyiladi.
Jamoa mulki- boylikning muayyan maqsad yo’lida ayrim jamoalarga birlashgan

kishilar tomonidan birgalikda o’zlashtirilishidir.
Jamoa mulkining avfzalligi shuki, bu mulk ishlab chiqaruvchining o’zini mulkdor
qiladi. Bu yerda mulk egalari va ishlovchilar aynan bir kishilardir, shu sababli ishlab
chiqarish omillari tog’ridan- to’g’ri birikadi.
Davlat mulkining paydo bo’lishini rivojlanishi quyidagilar hisobidan bo’ladi:
- mulkni davlat mulkiga aylantirilishi;
- davlat mablag’i hisobidan korxonalar qurilishi;
- jamiyatda yaratilgan, ammo boshqa mulklarga taalluqli daromadlarning bir
qismining soliq undirishi orqali davlat byudjetiga olinishi.
Aralash mulk muayyan bir ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirishini
bildiradi.
O’zbekiston Respublikasida mulkchilik tizimi va undagi munosabatlar, bozor
infratuzilmasi, baholash va rieltorlik faoliyatlari rivojiga ham katta ahamiyat berilgan.
Masalan “O’zbekiston Respublikasi 2009-2015-yillar davrida baholash faoliyatini
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari” nomli dastur choralari hamda O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2008-yil 24 apreldagi “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini
yanada takomillashtirish va ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini
oshirish to’g’risida”gi № 843-sonli Qarori talablariga mos ravishda ishlab chiqilib
amalga oshiriliyotgani fikrimizning yaqqol isboti desak mubolag’a bo’lmaydi.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini
o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq. bir-
birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy
kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi ro’lni
mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga
chiqarilmasa, ya’ni ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad
keltirmasa, bunda u “huquqiy” kategoriya sifatida qoladi.
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga
nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish

vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari egalik qilish, tasarruf
etish, foydalanish huquqi iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi
hisoblanadi.
Huquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza
qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab
chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol
o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar
ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib
(masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish
vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki
jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan
vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab
beradi.
Mulkchilik shakllarining yana bir ahamiyatlisi bu-qo’shma mulkdir. Qo’shma mulk
tufayli jalb etiladigan chet el kapitali yangi texnologiyani olib kirmokda. Chetki kapital
asosidagi qo’shma korxonalarning ahamiyati investitsiyani kuchaytirish, milliy
iqtisodiyotni bozor munosabatlari asosida shakllantirishda
ortib boradi. Katta mablaglar zaruriyati sharoitida qo’shma mulk orqali chet el kapitalini
jalb etish zaruriyatidir.
Korxona mulkini uning mustaqil balansida aks etadigan asosiy fondlari va oborot
mablag’lari qiymati va boshqa boyliklar tashkil etadi. Korxona to’g’risidagi qonuniy
hujjatlarga ko’ra quyidagilar korxona mol-mulkini tashkil etuvchi manba’lardir:
- ta’sis etuvchilarning pul va moddiy badallari;
- mahsulot, ishlar, xizmatlarni realizatsiya qilishdan, shuningdek xo’jalik
faoliyatining boshqa turlaridan olingan daromadlar;
- qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlar;
- bank va boshqa qarz beruvchilarning kreditlari;

- kapital mablag’ va byudjetdan dotatsiyalar;
- tashkilotlar, korxonalar va fuqarolarning tekinga va xayriya maqsadlarida bergan
badallari shuningdek meros to’g’risida, ayirboshlash va sovg’a qilish yo’li bilan oladigan
daromadlari;
- O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan o’zga manba’lar.
Mamlakatda mulkdorlik huquqini, xususiy tadbirkorlar manfaatlarini kafolatlovchi
qonunlar, huquqiy me’yorlar, davlat va norasmiy tashkilotlar hamda muassasalar
tizimlari vujudga keltirilganligi va ularning samarali faoliyat kursatayotganligi natijasida,
1997 yili nodavlat sektorining ulushi sanoatda 51 foizga, qishloq xo’jaligida 98 foizga
yetdi, ishlovchsilarning 70 foizi xususiylashtirilgan iqtisodiyot hissasiga to’g’ri keldi.
Ishlab chiqarish, savdo- tijorat, vositachilik, hunarmandchilik, moliya-bank, turizmda,
erkin ijodiy faoliyatda mashg’ul xususiy soxibkorlar va tadbirkorlar mustakil
O’zbekistonda shakllanayotgan mulkdorlar sinfining ildam o’sayotgan ichki sinfiy
qadamlaridir.
Mulkdorlar sinfi tushunchasi eng keng tushunchalardan biridir. Bozor iqtisodiyoti
va bozor munosabatlari rivojlanishi jarayonida bu sinfning ichidan tabaqalanib,
farqlanib, tafovutlanib borishi muqarrardir. Hozirgi vazifa mulkdorlar sinfining
shakllanishiga keng yo’l ochib berishdir. Bu vazifani bajarish- O’zbekistonni ilg’or
davlatlar qatoriga olib chiqishda hal kiluvchi omildir.
Mulkdor boshqalarning emas, balki o’zining istagi, roziligi, moyilligi, xohishiga
ko’ra o’z mol-mulkiga egalik kiladi. Mulkiy huquqning asosiy yuridik mazmuni unga
egalik qilishdan, foydalanishdan, uni tasarruf qilish bilan bog’liq huquqiy vakolatlardan
iborat. O’z huquqiy vakolati doirasida mulkdor boshqa mulkdor shaxslarning talabi yoki
topshirig’iga binoan emas, balki o’zining xohishiga ko’ra o’z mulkiga egalik qiladi,
xohlasa o’zining mazkur huquqiy vakolatini boshqarishga o’tkazishi mumkin. Mulkdor
o’z xohishi bilan mulkidan foydalanadi, shuningdek, undan o’ziga zarur bo’lgan foydali
daromadlarni undirish uchun ishlatadi.
Mulkdor o’z mulkiga tegishli huquqiy vakolatlarini boshqalarga berishi mumkin.
Masalan, mulk egasi sifatida o’ziga tegishli bo’lgan barcha huquqiy vakolatlarni davlat
korxonalariga, muassasalariga, jamoat tashkilotlariga yoki ayrim jismoniy shaxslarga

o’tkazishi mumkin. Fuqarolar mehnatidan foydalanish uchun qonunda barcha mulk
egalariga, jumladan fuqarolarga ham, teng huquq berilgan. Bu qonunda barcha mulk
egalariga, jumladan fuqarolarga ham, teng huquq berilgan. Bu qonunda ko’zda tutilgan
jiddiy va eng muxim yangiliklardan biridir.
Bozor munosabatlariga o’tish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida,
fuqarolar o’ziga tegishli mulkni ko’paytirish uchun boshqa fuqarolarni yollanma
mehnatga jalb qilishi mumkin. Fuqaro o’z mulkiy huquqini amalga oshirish uchun
tadbirkorlik bilan shug’ullanishi, mulkni ijaraga berishi mumkin. Fuqarolarda o’tmish
tuzum so’ndirgan mulkiy mustakillik hissini uyg’otish, tiklash, kengaytirish va
mustahkamlash davlatimizning eng dolzarb vazifalaridan biridir.
Respublika bozor iqtisodiyotini birinchi bosqichida mulkni xususiylashtirish
natijasida turli mulkchilikka asoslangan ko’p ukladli iqtisodiyot yaratildiki, shu
asosda iqtisodiyotni ichki tuzilishi o’zgarib, raqobatchilik muhiti zaminida xo’jalik
yuritish usuli barpo etildi. Mamlakat iqtisodiyoti davlat mulki bilan bir qatorda
26
jamoa, xususiy, aksionerlik, hamkorlikdagi va boshqa turdagi korxonalar tashkil topdi.
Davlat o’z navbatida turli mulkchilik korxonalari uchun teng iqtisodiy sharoit yaratish
orqali ishlab chiqarishni jonlantirishga erishildi.
Turli mulkchilik iqtisodiyoti mulk egalarini uquvli, ishbilarmon, tadbirkor
bo’lishlarini talab qilish bilan kifoyalanib qolmay, balki iste’molchilar va bozor talabini
o’rganib, yangi texnika va texnologiya asosida arzon, sifatli tovarlar ishlab chiqarib,
bozorni turli mahsulotlar bilan to’ldirishni talab etadi. Prezidentimiz
I. Karimov ta’kidlaganidek: “Mulkchilik shakllari turiga bo’lgan korxonalar
o’rtasidagi rakobatchilik kurashi ularni ishlab chiqarishni boshqarishning ichki tashkiliy
tizimlarini takomillashtirishga, texnika bilan qayta qurollantirishga, fan va texnika
soxasidagi yangi yutuqlarni qo’llashga moslashishga, kam sarf-xarajat qilgan holda
yanada yuqori sifatli va eng arzon narxda maxsulot ishlab chiqarishga undaydi”.
Jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy yuksalishini muhim
omillaridan biri turli mulkchilik iqtisodiy xo’jalik tizimini barpo etilgan bo’lsa, uning
rivojlanishiga ta’sir etuvchi omili turli mulk shaklidagi korxonalar o’rtasidagi raqobat

kurashi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 1-moddasiga ko’ra:
Fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar
ishtirokchilarining tengligini e’tirof etishga, mulkning daxlsizligiga, shartnomaning
erkinligiga, xususiy ishlarga biron-bir kishining o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l
qo’yilmasligiga, fuqarolik huquqlari to’sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar
tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini ta’minlash zarurligiga asoslanadi.
Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o’z fuqarolik huquqlariga o’z
erklariga muvofiq ega bo’ladilar va bu huquqlarini o’z manfaatlarini ko’zlab amalga
oshiradilar. Ular shartnoma asosida o’z huquq va burchlarini belgilashda va qonun
hujjatlariga zid bo’lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkindirlar.
Tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag’lar O’zbekiston Respublikasining butun
hududida erkin harakatda bo’ladi.
Xavfsizlikni ta’minlash, insonlarning hayoti va sog’lig’ini himoya qilish, tabiatni
va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo’lsa, tovarlar va
xizmatlar harakatda bo’lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi
1 ^
mumkin.
O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 2-moddasiga ko’ra:
Fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy
holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat natijalariga
bo’lgan huquqlarning vujudga kelish asoslarini hamda ularni amalga oshirish tartibini
belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o’zga majburiyatlarni, shuningdek boshqa
mulkiy hamda u bilan bog’liq shaxsiy nomulkiy munosabatlami tartibga soladi.
Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari bo’ladilar.
Agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, fuqarolik qonun
hujjatlarida belgilab qo’yilgan qoidalar chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan
shaxslar hamda chet ellik yuridik shaxslar ishtirokidagi munosabatlarga qo’llaniladi.
Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog’liq bo’lmagan
shaxsiy munosabatlar, agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa yoki

bu munosabatlarning mohiyatidan o’zgacha hol anglashilmasa, fuqarolik qonun hujjatlari
bilan tartibga solinadi.
Ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan belgilarga javob beradigan oilaviy
munosabatlarga, mehnat munosabatlariga va tabiiy resurslardan foydalanish hamda atrof
muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari bu
munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo’llaniladi.
Bir tarafning ikkinchi tarafga ma’muriy bo’ysunishiga asoslangan mulkiy
munosabatlarga, shu jumladan soliq, moliyaviy va boshqa ma’muriy munosabatlarga
nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo’llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
hollar bundan mustasno.

II BOB. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi va tasnifi
2.1. O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risidagi qonunga ko'ra faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalar o’ziga xosligi
Bozor iqtisodiyoti subyektlarining xo’jalik faoliyatida «tadbirkorlik» va
«biznes» tushunchalari o’zaro yakin bo’lib, amaliyotda ular bir-birini
almashtirishlari mumkin. Biznes bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari
orasidagi munosabatlarni kamrab oladi va fakat ishbilarmonlarning emas, balki
iste’molchilarning, yollangan ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining ham
xatti xarakatlarini o’z ichiga oladi. Bu xolatda, biznes so’zining sinonimlari bo’lib,
ma’lum ma’noda tijorat, savdo-sotik kabi tushunchalar xisoblanadi. Umumiy
ko’rinishda biznes - bu kishining bozor munosabatlari tizimdagi ishchanlik
faolligidir.
Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes kuydagi aloxida
xususiyatlari:
ishlab chikarish xajmi, ishlovchilarning soni va kaysi sanoat tarmog’iga
tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon bo’ladi.
Kichik biznesga o’zining mustakil mulki va xo’jalik mustakilligiga ega bo’lgan va
o’zining faoliyati soxasida yukori (dominant) xisoblanmagan firmalar kiradi.
Xorijiy tadkikotchilarning ko’pchiligi, kichik biznesning o’zida 500 kishi
band bo’lgan va savdo-sotik xajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni
kiritadilar. Ammo, bu ko’rsatkichlar, ma’lum darajada shartlidir, maxsus
ko’rsatkichlar sifatida, yana, ko’shimcha kiymat solig’i va korxonadagi asosiy
vositalar kiymati ko’llanadi.
O’zining «kichik biznes» degan nomiga karamasdan, ushbu ishlab
chikarish va tijorat faoliyati turi barcha tarakkiy topayotgan davlat iqtisodida
muxim ahamiyatga ega. Uning kuydagi afzalliklari:
- maxalliy resurslarda ishlab turgan yoki maxalliy bozorni ta’minlab
turuvchi kichik korxonalar hech bo’lmaganda transport xarajatlarining iqtisod
kilinishi evaziga kam xarajatlidirlar. Ularning iqtisodiy ustunligi maxalliy

sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chikarishni uncha ko’p bo’lmagan
kapital va mexnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir;
- kichik korxonalardagi mexnat, odatda, moddiy tavsifga ega, va u
amaliyotda kanselyariya mexnatiga nisbatan foydalidir;
- ishlovchilarning kamsonligi, ularning xar biri kobiliyatining yengilrok
yuzaga chikishiga yordam beradi;
- moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chikilayotgan maxsulot assortimenti va
turini o’zgartirishi kichik korxonalarda unchalik katta qiyinchiliklar tug’dirmaydi.
Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik biznes o’z mavkeini
tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda.
O’zbekiston Respublikasining Xususiy korxona to’jrisida”gi
11.12.2003 yil 558-ii qonuni Ushbu qonuning 3-modda. Xususiy korxonaga ta’rif
berilgan. Unga ko’ra, mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va
boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e’tirof etiladi. Xususiy
korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-xuquqiy shaklidir.
Xususiy korxona o’z mulkida aloxida mol-mulkka ega bo’ladi, o’z
nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy xuquqlarga ega bo’lishi hamda ularni
amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo’lishi
mumkin.
Xususiy korxona o’z majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli butun mol-
mulk bilan javob beradi.
Xususiy korxona mulkdori korxonaning mol-mulki yetarli bo’lmagan
taqdirda xususiy korxonaning majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli mol-mulk
bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo’ladi. Ayrim manbalarga
ko’ra, tadbirkorlik tushunchasi uzoq tarixiy ahamiyatga ega bo’lib, uni Amir
Temurning quyidagi so’zlari bilan izohlash mumkin: ,, ishbilarmon mardlik va
shijoat sohibi bo ’ lgan azmi qatiy , tadbirkor va xushyor bir kishi , ming - minglab
tadbirsiz loqayd kishilardan afzaldir ” 8
. Shuningdek, tadbirkor-biznesmenlik
faoliyati asosan XVII asrda paydo bo’lib, ko’pincha mulkdor degan tushuncha
8 Темур тузуклари. Тошкент, Нашриёт-матбаа бирлашмаси. - 1991. -57 б.

bilan tenglashtirilgan. Xususan, A. Smit biznesmenni foyda olish uchun biror bir
tijorat g’oyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko’ruvchi
mulkdor, deb ta’riflaydi 9
. Tadbirkorlik faoliyati vujudga kelishining tarixiy
asoslarini prof. S.E.Jilinskiy uch tarixiy bosqichga ajratadi.
Birinchi bosqich, tadbirkorlik haqida dastlabki tushunchalar XVIII asrning
oxirlarida vujudga kelganligini, XIX asrning boshlarida -tadbirkorlik mustaqil bir
tizim sifatida namoyon bo’lganligini ta’kidlab, va shu bilan birga tadbirkorlik
haqida qator faylasuf olimlarning jumladan, A.Smit, D.Rikardo va K.Markslarning
ilmiy asarlarida ham tadbirkorni ishlab chiqarishda muhim funksiyalarni
bajaruvchi kapitalist degan fikrlar yuritilganligini bildiradi
9 Жилинский С.Э. Предпринимательское право. - М.: Норма, 2002. - С. 67- 68.
Юцоридаги манбада.

Ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalariga to’g’ri kelishini, bu davrda
tadbirkorlikning bir butun konsepsiyasi mavjudligini ta’kidlab, faylasuf olim

Y.Shumpeyterning izlanishlarida ham tadbirkorlik novatorlik faoliyatini olib
boruvchi shaxs degan to’xtamga kelganligini bildiradi.
Uchinchi bosqich esa XX asrning 60 - yillarida boshlanganligini va uni
hozirga qadar rivojlanib kelishini ilmiy asoslaydi. Shuningdek, ayrim
adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati qadimgi rus davlatlarida ham davlatning kuch -
qudratini mustahkamlashda muhim soha sifatida xizmat qilganligi va ushbu
faoliyat bilan shug’ullanish natijasida daromad, foyda olishga intilishgan degan
fikrlar bildirilgan.
Yuqoridagilarga ko’ra, tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelish bosqichlari
XIV asrlardan boshlab XVII asrning oxirlari va XIX asrning boshlariga to’g’ri
kelganligini, ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalarida va uning bu davrda
butun bir konsepsiyasi mavjud bo’lganligini, uchinchi bosqich esa XX asrning 60
- yillaridan boshlab 1990 yillarni o’z ichiga olishini va to’rtinchi bosqich 1991
yillarning boshlariga to’g’ri kelib, davlatimizning mustaqilligi bilan bugungi
kungacha rivojlanib kelayotganini asoslash mumkin.
Mustaqil davlatimizda tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelishi va uning
rivojlanishi 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan „Tadbirkorlik to’g’risida“gi, 1999
yil 14 aprelda „Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida“gi
hamda hozirgi kunda amalda bo’lgan 2000 yil 25 mayidagi „Tadbirkorlik faoliyati
erkinligining kafolatlari to’g’risida “gi qonunlari va boshqa qator qonun osti
aktlari tashkil qiladi.
Tadbirkorlik faoliyatiga oid tushunchalar va g’oyalar haqida xorijiy
iqtisodchi olimlar tomonidan ham tadqiq etilgan. Jumladan, Angliyalik iqtisodchi
olim F.Xayk tadbirkorlik asosida biror bir iqtisodiy imkoniyat natijasida o’z
maqsadiga erishib, ma’lum bir daromad foyda olish tushuntiradi 10
. Hindiston
davlatining hozirgi kunda og’ir va yengil sanoatida yirik tadbirkorlik faoliyatining
eng faol ishtirokchisi bo’lib kelayotgan korxonalardan Tata, Birla, Modi, Dalmia
va boshqalarni keltirib o’tib, ushbu subyektlar dastlabki faoliyatini eng kichik
10 Предпринимательство в АПК (Агропромышленных комплексах). С.И.Грядов. -
М.: Колос. 1997. - С .5 Khanka S.S. Entrepreneurial development. New Delhi -2005.-15 р

biznesdan boshlab yirik tadbirkorlarga aylanganligini ta’kidlaydi 11
.
Ayrim yuridik lug’atlarda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy tushunchalari
keltirilgan. Unda tadbirkorlik faoliyati tushunchasi mustaqil o’z mulki asosida
tavakkalchilik bilan amalga oshiriladigan faoliyat bo’lib, o’z mulkidan mahsulot
sotishdan, ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishdan, uzluksiz doimiy ravishda
daromad oluvchi hamda davlat ro’yxatidan qonuniy tartibda o’tgan faoliyat tan
olinishi belgilangan. Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy tushunchasi Rossiya
Federasiyasi Fuqarolik kodeksining 23-moddasi 1-qismida qayd qilinishicha, har
qanday fuqaro qonun hujjatlarga asosan tadbirkorlik bilan shug’ullanish huquqiga
ega bo’lishligi va bunda ular tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil
etmasdan (yakka tadbirkor) sifatida va ushbu faoliyatni davlat ro’yxatidan
o’tkazganidan so’nggina shug’ullanishga haqli ekanligini belgilaydi 12
.
Bizning jamiyatda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari
Konstitusiyamizning 36, 53, 54 va 55-moddalarida belgilab qo’yildi. Tadbirkorlik
faoliyatiga dastlabki legal tushuncha, O’zRning “Tadbirkorlik faoliyati
erkinligining kafolatlari to’g’risida“gi qonunning 3-moddasida, tadbirkorlik
faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy
javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat 13
, deb
belgilandi.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi O’zRsi FKning 24-
moddasida - fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tkazilgan
paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishga haqli ekanligi
belgilandi.
Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish sohasiga oid dastlabki ilmiy
11 Большой юридический словар . 3-ое изд. Под ред. Проф.А.Я.Сухарева - М. Инфра, 2006
- С.579-580.
12 Гарант: Гражданский кодекс Российской Федерации. Части первая и вторая. -
М.: Изд-во “Новая Волна”, 1996. - 512 с.
13 w
Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000, 5-6 сон. 140-модда.
Ибратов Б. Тадбиркорлик хукуки. -Тошкент, Молия, 2001. - 26 б.

tadqiqotlar ishlar huquqshunos olim B.Ibratov tomonidan olib borildi. U
tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan
foydalanish, novatorlik g’oyalarini amalga oshirishdan iborat ekanligini asoslab,
tadbirkorning kapitalistik ekspluatatorlik mohiyatiga olib keluvchi an’anaviy
sinfiy ta’rifi emas, balki, uni inson faoliyatining shu sohadagi funksiyasi bo’lib,
uning jamiyatdagi tutgan o’rni va ijtimoiy ahamiyatiga e’tiborni qaratish
lozimligini tushuntiradi. Shuningdek, tadbirkor bozor iqtisodiyotining alohida
bo’g’inlarida takror ishlab chiqarish borasida xizmat ko’rsatuvchi tashkiliy,
iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va boshqa xo’jalik
munosabatlarining majmuidir, deb ta’riflaydi.

II bob. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash
masalalari bo’yicha qilinadigan ishlar va davlat tomonidan qo ’llab-
quvvatlash masalalari
2. 1. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan qo’llab quvvatlash masalalari
bo’yicha qilinadigan ishlar
Tadbirkorlik faoliyati nafaqat iqtisodiy ahamiyatga ega, balki ushbu faoliyat bir
qator ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy muammolarni ham yechimini topishda muhim
o’rinni egallaydi. Zero, tadbirkorlik faoliyati bo’sh ish o’rinlarini tashkil etish,
xayriya faoliyatini amalga oshirish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish, yuridik shaxs
tuzgan holda yoki yakka tartibda dehqon-fermer xo’jaligini tashkil etish, ishlab -
chiqirish asosida doimiy va uzluksiz daromad va foyda olishga hamda
tadbirkorlarning davlat va jamiyat ishlarida va uni boshqaruvida bevosita ishtirok
etish huquqlari va shu kabi boshqa sohalarda alohida ahamiyatga egadir.
Darhaqiqat, mamlakatda yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni
shakllantirish davrida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to’g’risida
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ,,...bugun joylarda
iqtisodiyotni yuksaltirish, zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan
yangi korxonalarni barpo etish va rekonstruksiya qilish uchun xorijiy sarmoyalarni
jalb qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko’rsatish sohasi va
kasanachilikni rivojlantirish nechog’lik katta hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini
kimgadir isbot qilib berishga hojat yo’q. Bu avvalom bor, aholi bandligi, uning ish
haqi va daromadlarini oshirish, bu oxir oqibatda respublikamiz hududlari, shahar va
tumanlarimizdagi eng muhim ijtimoiy muammolarni yechish demakdir” 14
.
Tadbirkorlik shakllari va rakobatning kuchayishi tadbirkorlik shakllari
“Tadbirkorlik tug’risida”gi Qonunning 5-moddasiga binoan kuyidagilardan iborat:
-yakka mexnat faoliyati;
-xususiy tadbirkorlik-ayrim fukaro tomonidan yellanma mexnatni jalb etish
asosida amalga oshiriladi;
-jamoa tadbirkorligi-bir gurux fukarolar tomonidan amalga oshiriladi,
14

-hamkorlikdagi tadbirkorlik- yuridik shaxslar va fukarolarning uz mulklari
va mulkiy huquqlarini birlashtirish asosida amalga oshiriladi.
Yakka mexnat faoliyati tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng
oddiy shakli xisoblanadi. Uni tashkil kilish tarkibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasining 1995 yil 14 fevraldagi Karori bilan tasdiklangan Xususiy tadbirkorlik
tugrisidagi Nizomda belgilangan. Bu Nizomga muvofik, yollanma mexnatdan
foydalanmaydigan xususiy tadbirkor uz faoliyatini yuridik shax sifatida ruyxatdan
utmay amalga oshirish huquqiga ega.
Bu Nizomda kursatilishicha, xususiy tadbirkor faoliyati turini amalga
oshirishda xujalik yurituvchi boshka subyektlar va mijozlar bilan uz munosabatini
shartnoma asosida olib boradi.
O’z faoliyatini yollanma mexnatni jalb kilib amalga oshiradigan xususiy
tadbirkor yuridik shaxs sifatida nomoyon buladi va u korxonani belgilangan tartibda
ruyxatdan utkazish shart.
O’zbekiston tajribasi kursatganidek, mulk shakllarining amaldagi
realizasiyasi ta’minlamaguncha, rakobatbop xujalik yuzaga chikmaydi. Rakobatning
asosiy vositasi narx buladi. Bozor iqtisodiyetiga utish davrida narxsiz rakobatga
sharoit bulmaydi, shu boisdan narxlarni liberallash, ya’ni ularni erkin kuyib borish va
bozorda shakllantirish rakobatning asosiy talabi xisoblanadi. O’zbekiston davlat
nazorati ostidagi narxlardan, kelishilgan narxlarga, ulardan erkin bozor narxlariga
utish yuz beradi.
Kichik biznesda kuydagi tadbirkorlik shakllari mavjud:
- faoliyati yo’nalishi bo’yicha: ishlab chikarish, tijorat, moliyaviy va
innovasion tadbirkorlik faoliyati;
- faoliyat turlarining soni bo’yicha: bitta soxadagi va ko’p tarmoqli
tadbirkorlik;
- faoliyat murakkabligi bo’yicha: maxsus bilim talab kilmaydigan, talab
kiladigan, yukori texnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik;
- faoliyat tarmoq yo’nalishi bo’yicha: sanoat, agrosanoat, k/x, kurilish
va x.k.

Tadbirkorlikning subyektlari yuridik va jismoniy shaxslardir. Kichik
tadbirkorlik faoliyatining kuydagi shakllari mavjud:
- xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan amalda
o’zining shaxsiy mulki asosida tashkil kilinadi;
- jamoa tadbirkorligi - fukarolar guruxining jamlanma mulki asosida tashkil
kilinadi;
- aralash tadbirkorlik - bitta yuridik shaxs va bir necha jismoniy shaxs
mulkini birlashtirish asosida tashkil kilinadi;
- ko’shma tadbirkorlik - ikki yoki undan ortik yuridik shaxslar mulkini
birlashtirish yo’li bilan tashkil kilinadi;
- shartnomaviy tadbirkorlik - mulk egasi bo’lmagan korxona raxbari
(menedjer) tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Mas’uliyat menedjer
zimmasiga yuklatiladi.
Kichik biznesda ishbilarmonlik kuydagicha amalga oshiriladi:
- yuridik shaxs tashkil etib;
- yuridik shaxs tashkil etmasdan;
- yollangan mexnatdan foydalanib;
- yollangan mexnatdan foydalanmasdan.
Mulk shakliga ko’ra kichik biznesda xususiy, jamoa, ko’shma, aralash va
boshka korxonalar ishtirok etadi.
Amaldagi Qonunlarga muvofik kichik biznes egalari ko’yidagi guruxlarga
ajratiladi:
- yakka tartibdagi tadbirkor yuridik shaxs tashkilisiz va ishchi yollash
huquqiga ega bo’lmagan, ko’lida xususiy tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan
o’tganligi xakida guvoxnomasi bor bo’lgan jismoniy shaxsdir.
- mikrofirma - mulk shaklidan kat’i nazar ishlab chikarish tarmoqlarida
o’rtacha 20-kishigacha; savdo xizmat ko’rsatish va boshka noishlab chikarish
soxalarida 10 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir.
- kichik korxona - mulk shaklidan kat’iy nazar, yilliga o’rtacha 100
kishigacha xodimi bo’lgan; kurilishda, kishlok xo’jaligi va boshka tarmoqlarida

- 40 kishigacha; fan soxasida, ilmni soxada, chakana savdo va boshka noishlab
chikarish tarmoqlarda 20 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir.
- dehqon xo’jaligi - o’z faoliyatini yuridik shaxs sifatida amalga oshiruvchi
va oila boshlig’iga umrbod meros kilib berilgan o’z tormorkasida oila a’zolarining
shaxsiy mexnati asosida oilaviy mayda tovar ishlab chikaruvchi xo’jalikdir.
- fermer xo’jaligi - fermer xo’jaliklari a’zolarining faoliyatiga asoslangan,
unga uzok muddatga foydalanish uchun ijaraga berilgan yer tormokalarida kishlok
xo’jalik maxsulotlarini ishlab chikarishni amalga oshiradigan yuridik shaxs huquqiga
ega bo’lgan mustakil xo’jalik subyektidir.
Korxona yirikligini ajratishning bunday mezonlari ularni soliqka tortishdagi
imtiyozlarni aniklash, kichik biznesni ko’llab kuvvatlashning anik choralarini ishlab
chikish, O’zbekistonda kichik korxonalarni ko’paytirish bilan bog’lik bo’lgan
infratuzilma tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish imkoniyatini yaratadi.
Bizda kichik biznes subyektlarini eng asosiy ko’rsatkichi bu ishchi va xizmatchilar
sonidir. 2.2. O ' zbekiston Respublikasida mulk to ' g ' risidagi qonunga ko ' ra faoliyat
ko ' rsatayotgan korxonalarning tasnifi
Kichik biznes faoliyatining muammolari va ularni xal etish yo’llari
davlatimizda 20 yil mobaynida tadbirkorlik faoliyatining jiddiy Qonuniy- me’yoriy
bazasi yaratilib, tadbirkorlarning huquqlari va ular faoliyatini rag’batlantiruvchi
ishonchli kafolatlar yaratildi.
1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish
to’g’risida»gi, 1999 yil 14 aprelda «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyati kafolatlari
to’g’risida»gi, 2000 yil 25-maydagi hamda 2012 yil 3- mayda yangi tahrirda qabul
qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunlarida va
boshqa qonunosti hujjatlarida kator imtiyozlar kabul kilindi.
17 iyul 2005 yil O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Makkamasining majlisi
o’tdi. Majlis 2005 yilning I-yarim yilligida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va iqtisodiy islokotlarning, ayniksa, tadbirkorlikni
rivojlantirish tadbirlariga baxo berishga bag’ishlandi.
Majlisda kichik biznesni to’siklar xakida so’z yuritildi. Umumlashtirib

aytganda, kichik biznes faoliyatining kozirgi kundalik muammolari kuyidagilardan
iborat:
- boshlang’ich sarmoyaning yo’kligi;
- soliq va boshka ajratmalarning yukoriligi;
- moddiy texnika resurslarini sotib olish kiyinchiligi;
- korxonaning bankdagi xisob varag’idagi turgan mablag’lardan
foydalanish imkoniyatlarining cheklanganligi;
- kichik biznes subyektini ro’yxatga olish va kreditlash jarayonlarining
murakkabligi
- tadbirkorlik va biznesga doir yetarli darajada huquqiy hujjatlar me’yoriy
to’plamlar, menejment va marketing tamoyillarini ko’llanilmasligi.
Shuning uchun kududiy tadbirkorlikni, jumladan, kichik biznesni rivojlantirishda
ahamiyati tobora oshib bormoqda.
Korxonalarning davlat tasarrufidan chikarish va xususiylashtirish iqtisodiy
islokotlarning yetakchi bo’g’ini bo’lib, xususiylashtirish natijasida turli mulkchilik
katlamlari shakllandi va ularda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga aloxida
ahamiyat berilmokda. Prezidentimiz I.A Karimov shunday ta’kidlab o’tganlar.
«Kichik biznes jamiyatda ham iqtisodiy , ham siyosiy vaziyatni
mo’tadillashtirishga yordam beradigan o’rta tadbirkorlar sinfining paydo bo’lishi
demakdir. Bu - respublika bozorini zarur iste’mol tovarlari va xizmatlari bilan
boyitishdir. Buning uchun kichik biznesni rivojlantirishning yangi manbalari ham
chet el investisiyalarini keng jalb kilish xisobiga, ham ichki manbaalar, bank
kreditlari xisobiga doimo kashf etib borilishi darkor».
Ma’lumki, ilgarigi tartiblarga binoan tadbirkorlik subyektlarini davlat
ro’yxatidan o’tkazishda ortikcha hujjatlarni talab kilish kollari uchrab turar edi.
Chunki bu jarayon ko’plab xukumat kadrlari asosida amalga oshirilardi. Bu borada
yagona bir tizim bo’lmaganligi bois ro’yxatdan o’tkazuvchi davlat idoralari ishlarida
ham anglashilmovchiliklar bo’lib turadi. Va buning okibatida tadbirkorlar bo’lar-
bo’lmasga sarson-sargardon bo’lishardi. Endi bu jarayon anik bir tizim tarzida
shakllandi va bu tadbirkorlar uchun juda katta kulayliklar tug’diradi.

Vazirlar Makkamasining «Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan
o’tkazish va xisobga ko’yish to’g’risida»gi 347 karoriga asosan yakka tartibdagi
tadbirkor tomonidan tumanlar (shaxarlar) hokimliklariga -o’z yashash joyidagi
ro’yxatdan o’tkazuvchi organga (shaxsan o’zi kelib) mazkur Nizomdagi 4-ilovaga
muvofik shakl bo’yicha:
1. Davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi ariza;
• 3X4 o’lchamli 2 ta fotosurat;
• Ro’yxatdan o’tkazish yigimining belgilangan mikdori, to’langanligi
to’g’risidagi bank to’lov hujjati;
• Muhr va shtamp eskizlari (3 nusxada) takdim etiladi va pasport
ko’rsatiladi.
Ma’suliyati cheklangan va ko’shimcha majburiyatli jamiyatlarni davlat
ro’yxatidan o’tkazish uchun;
1. Davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi ariza;
2. Nizom va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan 2 asl nusxasi. Jamiyat bir
shaxs tomonidan ta’sis etilgan takdirda, u tomonidan notarial tasdiklangan Nizom;
3. Tadbirkorlik faoliyati subyektinirng pochta manzilini tasdiklovchi
hujjat;
4. Davlat boji yoki ro’yxatdan o’tkazish yig’imining belgilangan mikdori
to’langanligi xakida bank to’lov hujjati;
5.Shaxarlar (tumanlar) xokimliklarining vakolatli organlari tomonidan berilgan firma
nomi to’g’risidagi guvoxnoma;
6. Muassislarning xar biri tomonidan ta’sis hujjatlarida ko’rsatilagn o’z ulushining
kamida 30 % i Nizomiga ko’shilganligini tasdiklovchi bankning ma’lumotnomasi.
Tadbirkorlik subyektining nizom jag’armasi yoki uning bir kismi mulkiy ulush
(ko’chmas mulk, asbob-uskunalar) yoki intellektual mulk xisobida shakllantirilgan
takdirda - bank ma’lumotnomasi talab etilmaydi, ta’sis hujjatlarida nizom
jamg’armasi shakllantirish manbaalari ko’rsatilishi muassislar niyatining tasdig’i
xisoblanadi.
7. Muhr va shtamp eskizlari uch nusxada.

Dekkon xo’jaliklari (yuridik shaxslar).
• Tuman (shaxar) kokimliklariga (shaxsan o’zi kelib yoki pochta orkali)
mazkur Nizomga 3-ilovaga muvofik davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risida ariza.
• Kishlok xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) umumiy yig’ilishining
yoki yukori boshkaruv organining tashkil etish to’g’risidagi karori;
• Ustavning notarial tasdiklangan 2 asl nusxasi;
• Shaxar(tuman) kokimliklarinirng vakolatli organlari tomonidan
beriladigan firma nomi to’g’risidagi guvoxnoma;
• muxr va shtamp eskizlari 3 nusxada.
Tijorat banklari tomonidan kichik biznes korxonalariga kredit mablag’lari
ajratish bo’yicha turli xil sansalorliklar davom etmoqda. hujjatlarni ekspertizadan
o’tkazish va kredit olish tinkani kuritadigan darajada og’ir jarayonga aylangan.
Kichik va xususiy korxonalarning korijiy kredit mablag’laridan foydalanish
imkoniyatlari foiz darajasining balandligi, biznes rejalarni ishlab chikishda tajriba
yetishmasligi, garov talablari o’ta yukoriligi sababli cheklanib kolayapti.
Kichik korxonalar xisoboti masalalarida ham tartib o’rnatish vaqti keldi.
Kichik biznes korxonalarining xar oyda 15 xildan ko’p xisobot topshirishi tokat kilib
bo’lmaydigan xoldir».
Bugungi kunda kechayotgan iqtisodiy islokotlar davrida soliq solishning
investision rag’batlantirish tizimini shakllantirish zarur. Bu tizim kelib tushadigan
soliqlarning asosiy manbaa sifatida soliq solinadigan bazasini chukurlashtirishi emas,
balki kengaytirishni takazo etadi.
Soliq tizimining takomillashmaganligi, tegishli infratuzilmalarning
rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning yetarli emasligi borasidagi qiyinchiliklar ham
kichik biznesning ravnak topishiga yetarli imkon bermayotir.
Rivojlangan mamlakatlar, ayniksa, ishlab chikarish soxasiga ko’p soliq
pressini ko’llamaydilar. Respublikamizda kichik tadbirkorlik sektorida ishlab
chikarish soxasi, eng asosiysi kayta ishlovchi xo’jalik yurituvchi kichik biznes
subyektlari ko’pchilikni tashkil etadi. Shuning uchun, bizda ham, ishlab chikarish va
kayta ishlash bilan shug’ullanayotgan kichik biznes subyektlariga soliq bo’yicha

imtiyozlar berilsa maksadga muvofik ish bo’lar edi.
Xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyot va davlat tarakkiyotiga, shu bilan
birga, milliy farovonlikka erishish yo’lidagi ishlar samaradorligiga bevosita ta’sir
ko’rsatadi. Bu soxaning afzallik tomoni - moslashuvchanlik, tez orada faoliyat
yo’nalishini o’zgartira olish xususiyatidir. Davlat xaramligida yashab, ongiga
bokimandalik kayfiyati kattik o’rnashib kolgan odamlarga mulkdorlik xissini
uyg’otish oson kechmaydi. Lekin, mamnuniyat bilan ta’kidlash mumkinki, hozir
vaziyat 10 yil ilgarigidan ancha boshkacha - ko’pchilik mulkka egalik hissini anglab
yetdi, mulkdorlar sinfi kengayib borayotir. Aynan shu mulkdor sinfining
kengayishiga mos ravishda yurtimizda rivojlangan davlatlardek o’rta tabaka
shakllanib, o’z ko’lamini oshirmokda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlarini
tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari
to’g’risida”gi 2005 yil 5 oktyabr, pf-3665-son Farmonida tadbirkorlik subyektlarini
tekshirishni tashkil qilish tizimini takomillashtirish va tekshirishlar sonini keskin
qisqartirish, xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish
to’qrisidagi qonun hujjatlariga qat’iy rioya etilishi uchun nazorat organlari mansabdor
shaxslarining javobgarligini kuchaytirish maqsadida quyidagilar belgilandi:
mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya-
xo’jalik faoliyatini qar to’rt yilda ko’pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik
subyektlarini esa qar uch yilda ko’pi bilan bir marta reja asosida tekshirish
o’tkaziladi;
yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer
xo’jaliklarining moliya-xo’jalik faoliyatini ular davlat ro’yxatiga olingan paytdan
boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirish o’tkazilmaydi;
hududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlar (shaqarlar)da ro’yxatga
olingan tadbirkorlik subyektlarining ishlab chiqarish binolari, savdo shoxobchalari
qayerda joylashganidan va xizmatlar ko’rsatiladigan (ishlar bajariladigan) joydan
qat’i nazar, ularning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish takrorlanishiga yo’l
qo’yilmagan holda, tadbirkorlik subyekti ro’yxatga olingan joydagi tegishli soliq

organlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladi;
tadbirkorlik subyektlari tekshirish natijalari bo’yicha nazorat organlarining
taqdimnomalarini bajargan, shuningdek yetkazilgan zararni belgilangan muddatda va
to’liq hajmda ixtiyoriy ravishda qoplagan, shu jumladan penyani to’lagan taqdirda
ularga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo’llanilmaydi.
Vazirliklar, idoralarning rahbarlari, qoraqalpoqiston Respublikasi Vazirlar
Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shaqar hokimlari qattiq ogohlantirib
qo’yilsinki, nazorat organlarining mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlari
ruxsatsiz tekshirilganligi va ularning xo’jalik faoliyatiga noqonuniy aralashilganligi
uchun yetkazilgan iqtisodiy zararning o’rni qoplangan holda javobgarlikka, hatto
jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar.
O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi nazorat va ququqni muqofaza
qilish organlarining tekshirishlarni tayinlash va o’tkazish borasida belgilangan
tartibga qat’iy rioya etish, tadbirkorlik subyektlarining huquq va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish yo’lidagi faoliyati ustidan muntazam nazoratni amalga
oshirish belgilandi.
3. O’zbekiston Respublikasining nazorat organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish bo’yicha Respublika kengashining yangilangan tarkibi tasdiqlandi.
4. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha Respublika
kengashi:
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, boshqa
manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda tadbirkorlik
subyektlari faoliyatini tekshirish yillik va chorak muvofiqlashtiruvchi reja-
jadvallarini shakllantirishning aniq asoslangan tamoyillari ishlab chiqilishini
ta’minlash belgilandi.
2005 yilning 1 dekabrigacha muddatda tadbirkorlik subyektlari faoliyatini
2006 yilda tekshirish muvofiqlashtiruvchi reja-jadvalini ishlab chiqib, tasdiqladi,
unda mazkur Farmonning 1-bandiga m uvofiq kompleks tekshirishlar o’tkazishning
asoslangan tamoyillari va muddatlaridan kelib chiqqan qolda tekshirilishi lozim
bo’lgan subyektlar ro’yxatini shakllantirishni nazarda tutildi. Nazorat organlariga

«Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish
to’g’risida»gi qonun m oddalariga qat’iy muvofiq ravishda rejadan tashqari
tekshirishlar o’tkazilishini asoslab beradigan sabablar mavjud bo’lgan favqulodda
holatlarda ularni o’tkazishga ruxsat berildi
Xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyot va davlat tarakkiyotiga, shu bilan birga,
milliy farovonlikka erishish yo’lidagi ishlar samaradorligiga bevosita ta’sir
ko’rsatadi. Bu soxaning afzallik tomoni - moslashuvchanlik, tez orada faoliyat
yo’nalishini o’zgartira olish xususiyatidir. Davlat xaramligida yashab, ongiga
bokimandalik kayfiyati kattik o’rnashib kolgan odamlarga mulkdorlik xissini
uyg’otish oson kechmaydi. Lekin, mamnuniyat bilan ta’kidlash mumkinki, hozir
vaziyat 20 yil ilgarigidan ancha boshkacha - ko’pchilik mulkka egalik hissini
anglab yetdi, mulkdorlar sinfi kengayib borayotir. Aynan shu mulkdor sinfining
kengayishiga mos ravishda yurtimizda rivojlangan davlatlardek o’rta tabaka
shakllanib, o’z ko’lamini oshirmokda.
O’zbekiston Respublikasida mulkning fukarolarning shaxsiy va xususiy
mulki, jamoa mulki, davlat mulki, aralash mulk, kushma korxonalar mulki kabi
shakllari mavjud va mulkning hamma shakllari teng huquqlidir.
O’zbekistonning mulk tugrisidagi Qonunda mulkiy huquqlarning barchasi
kurstilgan. Mazkur Qonunning birinchi bandiga muvofik, O’zbekiston Respublikasida
molk-mulkning mavjud ekanligi va unga nisbatan egalik huquqining bulishi tan
olinadi.
Bozor munosabatlariga utish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish
maksadida, fuqarolar uziga tegishli mulkni kupaytirish uchun boshka fukarolarni
yollanma mexnatga jalb kilishi mumkin. Fuqarolarda utmish tuzum sundirgan mulkiy
mustakillik xissini uygotish, tiklash, kengaytirish va mustahkamlash - davlatimizning
eng dolzarb vazifalaridan biridir.

Xulosa
Hozir O’zbekistonda 1500 dan ortik xorijiy sarmoyalar bilan ishlaydigan
korxonalar faoliyat ko’rsatmokda. Masalan, AQSh bilan yaratilgan 200ta korxona;
Germaniya bilan 150 tadan ortik; Janubiy Koreya bilan 100tadan ortik korxonalar
ro’yxatdan o’tgan.
Lekin ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat hamon ancha murakkab ekanini ham e’tirof
etish lozim. Masalan, xali xalk xo’jaligi soxalarida mulkchilikning yangi shakli karor
topishi talab darajasida chinakamiga ta’minlanmayapti. Ishlab chikarish sur’atining
pasayishi ko’p tarmoqlarda davom etmoqda, sarmoyalarning yetarli emasligi
iqtisodiyotni yaxshilab kayta kurishga to’sik bo’lmoqda.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish
uchun tegishli me’yoriy huquqiy asos yaratilgan. Birok amaldagi qonunlarning
chukur taxlili ularni takomillashtirish va yangi xayotning o’zi talab kilayotgan
huquqiy hujjatlar bilan to’ldirish zarurligini ko’rsatmokda. Afsuski, amaldagi ba’zi
huquqiy hujjatlarimiz turlicha talkin kilininshi mumkin. Bu esa ayrim idoralar va
maxalliy xokimiyat organlari tomonidan tadbirkorlar manfaatlariga ziyon yetkazuvchi
hujjat va karorlar kabul kilinishiga yo’l ochib bermokda.
Shuni ta’kidlash kerakki ba’zi me’yoriy hujjatlar tadbirkorlik subyektlari
manfaatlarini emas balki ayrim idoralar manfaatlarini nazarda tutgan holda ishlab
chiqilgan.
Masalan, binolarni ijaraga olish uchun tegishli shartnomalar fakat bir yil
muddatga tuziladi. Natijada tadbirkor shartnoma keyingi yil uchun uzaytiriladimi-
yo’kmi—bilmaydi.
Adliya vazirligi, davlat mulki ko’mitasi barcha manfaatdor idora va
tuzilmalar bilan birgalikda amaldagi Qonun hujjatlarini, ayniksa, me’yoriy hujjatlarni
kaytadan jiddiy inventarizasiya kilishlari, kichik va o’rta biznes subyektlarining
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga g’ov-to’sik bo’layotgan koida va nizomlarni
aniklab, ularni bartaraf etishlari zarur. Ko’plab tadbirkorlar ayniksa endigina ish
boshlayotgan ishbilarmonlar, tabiiyki, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish asoslari,
uning yuridik va iqtisodiy shart-sharoitlari tushunarli tarzda bayon etilgan huquqiy

hujjatlar to’plamlariga extiyoj sezadi. Ular ana shunday ko’llanma va
ma’lumotnomalar chop etilib, keng tarkatilmagani tufayli kiyichiliklarga duch
kelmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Said-Gaziyeva N.Sh. Aholiga xizmat ko’rsatish sohasida iste’molchilarning
huquqini himoya qilish. Monografiya. -T.: TDYuI. - 2005.
2. Qodirov K. Xo’jalik shartnomasi: rasmiylashtirish tartibi, bajarilishini
ta’minlash usullari va amaliyoti. -T.: “Yangi asr avlodi”-2003. - 691b.
3. Otaxonov F.X. Tadbirkorlarning huquqlarni himoya qilishda yuridik xizmatning
roli. Tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash va himoya qilish tizimini takomillashtirish
muammolari. / Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. -
2002. -B.73-81
4. Oqyulov O. Intelletual mulk huquqiy maqomining nazariy va amaliy
muammolari. -T.: TDYuI. - 2004.-434 b
5. Oqyulov O. Tadbirkorlikni rivojlantirish va unga nisbatan to’siqlarni bartaraf
qilishning huquqi muammolari. Tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash va himoya
qilish tizimini takomillashtirish muammolari. / Ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari to’plami. -T.: TDYuI. - 2002.-B.36-39
6. Oqyulov O. Prezident farmonlari-iqtisodiy islohotlarni ta’minlash va
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning huquqiy asosi. O’zbekiston
Respublikasida qonunchilikni takomillashtirishning dolzarb muammolari.
/Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. (2005yil 17 noyabr).-
T.:O’z.R.IIV Akademiyasi. -2005. -B.366-367
7. Tadbirkorlik subyektlari huquqlarini himoya qilish muammolari. / Ilmiy amaliy
konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. - 2003.- 264 b
8. O’zbekiston Respublikasi agrar qonunchiligi muammolari. / Ilmiy amaliy
konferensiya materiallari to’plami. -T.: TDYuI. -2003.- 232 b
9. O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Plenumi va Rayosati qarorlari
to’plami.T.: “Adolat”. - 2001.
10. Sh.N.Ro’zinazarov, K.O.Sindarov Tadbirkorlikning huquqiy asoslari.
(savol-javob, qonun hujjatlari).-T.:Konsauditinform. -2002. -208 b.
11. Fuqarolik qonunchiligi: muammo va yechimlar. / Xalqaro ilmiy konferensiya
materiallari to’plami. -T.: TDYuI. -2004. -277b.

5.Internet saytlari
1. http://www.yedu.ru va http://www.yedu.uz - ta’lim saytlari.
2. http ://www.yeqworld. ru — adabiyotlarning elektron variantlari.
3. http://ru.wikipedia.org - erkin ensiklopediya «Vikipediya».
4. http: //www. prepo du. net — adabiyotlarning elektron variantlari.
5. http://www.twirpx. com - adabiyotlarning elektron variantlari.
6. http://www.ziyonet.uz— adabiyotlarning elektron variantlari.
7. http://www.allpravo.ru — adabiyotlarning elektron variantlari.

Xususiy mulkchilikning mohiyati va O’zbekistonda uni rivojlantirish muammolari

Sotib olish