XVI asrning boshlari XVIII asr o‘rtalarida Buxoro Xonligida ijtimoiy-siyosiy, madaniy va tashqi aloqalari

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FAKULTETI
YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: XVI asrning boshlari XVIII asr o‘rtalarida Buxoro Xonligida
ijtimoiy-siyosiy, madaniy va tashqi aloqalari
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024 2MUNDARIJA
Kirish .......................................................................................................................... 3
I   BOB.   SHAYBONIYLAR   DAVRIDA   MOVARAUNNAHRDA   IJTIMOIY
IQTISODIY VA SIYOSIY AHVOL
1.1   XV   asrning   ikkinchi   yarmida   Dashti   Qipchoq   va   Movaraunnahrdagi   ijtimoiy-
siyosiy ahvol ................................................................................................................6
1.2   Shayboniylar   davrida   Movaraunnahrda   iqtisodiy   taraqqiyot   uchun   shart-
sharoitlarning vujudga kelishi ….................................................................................16
II   BOB.   SHAYBONIYLAR  HUKUMRONLIGIDA  IQTISODIY   VA  SIYOSIY
JIHATDAN   MAMLAKATNI   MUSTAHKAMLASH   YO‘LIDAGI   QATOR
ISLOHOTLAR..........................................................................................................27
1. 1 Shayboniylar davrida davlat boshqaruvida iqtisodiyot va siyosatning o‘sziga xos
o‘rni.............................................................. ..............................................................35
2.2   Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim ............................................................ 43
Xulosa ....................................................................................................................... 52
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ......................................................................  54 3KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   Mustaqillik   O‘zbekiston   xayotida   yangisahifa   ochdi.
O‘zbek   xalqi   o‘zining   ko‘p   ming   yillik   tarixida   birinchi   marta   o‘z   mustaqil   milliy
davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u millat oldida
yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu sababli har bir
xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O‘zbek xalqi ana shu orzusiga erishdi.
Mustaqillik   yillarida   rivojlanish   yo‘lidan   odimlayotgan   mamlakatimiz   tarixida
har   tomonlama   teng   huquqli   aloqalar   o‘rnatayotgan   har   bir   mintaqa,   har   bir   davlat
muhim o‘rin egallaydi.
Bugungi   kunda   O‘zbekistonning   horijiy   mamlakatlar   bilan   olib   borayotgan
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo‘lgan mavzulardan biridir.
Prezidentimiz   Sh.M.Mirziyoyev:   “O‘zbekiston   Respublikasi   mustaqillikka
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o‘ylangan tashqi siyosatni amalga oshirib
kelmoqda.Uning zamirida o‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarixi va madaniyati, an’ana
va   qadriyatlari,   ezgu   orzu-intilish   va   manfaatlari   mujassamdir”   –   deb   fikr
bildirganlarida   tariximiz   kelajakdagi   qilinishi   lozim   bo‘lgan   ishlarimiz   uchun
poydevor bo‘lish kerakligini tushunish mumkin.
O‘zbekistonning   mustaqillik   yillarida   tariximizni   o‘rganishga   e’tibor   yanada
kuchaydi,   aynan   mustabid   sovet   davri   ham   o‘rganildi   va   bugungi   kunda   ham
o‘rganilish jarayoni davom etmoqda.
Mavzuning   o‘rganilish   darajasi .   XVI   asrning   boshlari   XVIII   asr   o‘rtalarida
Buxoro Xonligida ijtimoiy-siyosiy, madaniy va tashqi aloqalari     mavzusini   tadqiq
etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan bir qator tanishib chiqildi.
Ushbu   mavzu   qisqa   davrni   qamrab   olishiga   qaramay,   mavzuni   o‘rganish
borasida   ma’lum   izlanishlar   olib   borilgan   bo‘lib,   bu   o‘rinda   A.Juvonmardiyev,
E.A.Qobulova,   J.M.Shodiyev,   O.Komilov,   R.Xoliqova   kabi   olimlarning
tadqiqotlarini eslatib o‘tishimiz mumkin. Shuningdek, bir qancha manbalar dan ham
foydalanildi.   Ahmad   Donish   asarlarida   ham   bevosita   amirlikning   yer-suv
munosabatlariga   doir   muhim   ma’lumotlarni   uchratish   mumkin.   Turkiyalik
olimlarning ham bevosita ilmiy risolalarida amirlik to’g‘risida ma’lumotlar uchraydi. 4Shuningdek, asosiy manbalar sifatida rus tarixchilari, sayyohlari, elchilari tomonidan
yozib qoldirilgan hujjatlarga ham e’tibor berib o’tildi. 
Lekin,   ushbu   yuqoridagi   izlanuvchilar   tomonidan   keltirb   o‘tilgan   ma’lumotlar
ushbu   mavzuni   to‘liq   yoritib   bera   olmaydi.   Shu   sababdan   ushbu   kurs   ishi   tadqiqot
mavzusi   sifatida   berildi   va   bu   kurs   ishi   mavzu   doirasida   yangi   ma’lumotlar   bilan
ahamiyatlidir. 
Tadqiqotning   maqsad   va   vazifalari .   Kurs   ishining   asosiy   XVI   asrning
boshlari XVIII asr  o’rtalarida Buxoro xonligida ijtimoiy-siyosiy, madaniy va tashqi
aloqalari   mavzusi haqidagi ma’lumotlarni aniqlash, ularni manbalar bilan taqoslash
hamda tahlil qilish. 
Qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq  vazifalar aniqlab olindi:
1. Xonlikning ijtimoiy-siyosiy holati haqida ma’lumotlarni topish va tahlil etish.
2. Yer egaligi shakllarining mazkur o’rganilayotgan davr uchun qiymatini aniqlash.
3. Buxoro xonligida tashqi munosabatlarini aniq manbalar asosida o’rganish.
4. Xonlikda   mavjud   suv   resusrlari   haqida   ma’lumot   to’plash,   ularning   hududlar
miqyosidagi taqsimotini aniqlash.
5. Xonlik  aholisining yer-suv munosabatlarida bevosita ishtirokini tahlil etish.
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati.   Kurs   ishi   jarayonida   ilgari   surilgan
fikrlardan,   yondashuvlardan   hamda   samaradorligini   ta’minlovchi   Kurs   ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish,
shuningdek   metodik   tavsiyanomalar   yaratishda,   ish   tajribalarini   ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining obyekti.   O’rta   Osiyoda   uzoq   davr   mobaynida   hukm   surgan
Buxoro     xonligi   Shayboniylar   boshqaruvi   davrida     uzoq   vaqt   mobaynida   chuqur
o’rganilmay,   ilmiy   tadqiqotlardan     chetda     qolib     ketdi.     Davrga     taaluqli     tarixiy
manbalar  tahlili  yetarli darajada  amalga  oshirilmadi.  Mustaqillik  sharofati  bilan
tarixning   har   bir   davri,   shu jumladan, O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan xonliklar
davri   bo’yicha   ham,   xususan   Buxoro     xonligida     hukmronlik     qilgan     ashtarxoniy
sulolasi  haqida  ilmiy  asarlar  tahlil qilinib,  xolisona  tarix  yaratila  boshlandi. 5Kurs   ishining   predmeti.   Movarounnahrda   Shayboniylar   hukumronligi   davri.
Shundan   kelib   chiqib   aytish   mumkunki,   ashtarxoniylar   o’z   hukmronligi   davrida
Buxoro   xonligi   tarixida   o’zlaridan   ma’naviy   me’ros   qoldira   olganlar.   Xonlar,   ular
bilan bir qatorda yuqori lavozimdagi amaldorlar ham ma’naviy hayot yaxshilanishiga
o’z   hissalarini     qo’sha     oldilar.     Bu     davrda     ko’plab     masjid-u     madrasalar,     bir
qancha hovuzlar,  karvonsaroylar  bunyod  etildi.
Kurs   ishining   tarkibi .   Tadqiqot   ishi   kirish,   ikki   bob,   to‘rt   paragraf,   xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6I   BOB.   SHAYBONIYLAR   DAVRIDA   MOVARAUNNAHRDA   IJTIMOIY
IQTISODIY VA SIYOSIY AHVOL
1.1. XV   asrning   ikkinchi   yarmida   Dashti   Qipchoq   va   Movaraunnahrdagi
ijtimoiy-siyosiy ahvol
Balxash   kо’li   va   Sirdaryoning   quyi   oqimlaridan   to   Dnepr   daryosining   quyi
oqimlarigacha   bо‘lgan   ulkan   hudud   XI   asrdan   boshlab   Dashti   Qipchoq   deb   atala
boshlangan.   XIV   asr   boshlaridanoq   bu   yerda   mavjud   bо‘lgan   Jо‘chi   ulusi   ikki
mustaqil   davlatga   Kо‘k   О‘rda   va   Oq   О‘rdaga   bо‘linib   ketdi.   XIV   asr   60   yillaridan
boshlab Oltin О‘rda taxti uchun Ichan, Shaybon va Tо‘qay Temur avlodlari о‘rtasida
kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar   davomida Oltin О‘rda   taxtiga   25 xon kelib
ketdi.
XIV asrning 70 yillarida Oltin О‘rda ichki kurashlar yanada keskinlashib ketdi.
Bu   kurashda   Shayboniylardan   Tulunbekaxonim,   Ilbon,   Alpxо‘ja,   Arabshoh,
Kaonbeklar   katta   о‘rin   tutdilar.   Oltin   О‘rda   taxti   uchun   kurashlar   kuchayib,
tushkunlikka   yuz   tutgan   bir   vaqtda   Oq   О‘rda   davlati   kuchayib   bordi.   Bu   holatni   biz
Urusxon   va   Tо‘xtamishlar   hukmronlik   qilgan   davrda   kuzatishimiz   mumkin.   1380
yilda   Oq   О‘rdaning   birlashtirilishi   Tо‘xtamishning   Amir   Temur   tomonidan   qо‘llab
quvvatlanganligi ta’sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin О‘rda Amir Temur tomonidan
Tо‘xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan bо‘lsada, Shodibek
hukmronlik   qilgan   davrda   1401-1407-yilda   yana   kuchaya   boshladi.   Shu   yillarda
Oltin   О‘rda   Bulg‘or,   Xojitarxon,   Qrim   ustidan   yana   о‘z   hukmronligini о‘rnatdi. 1406
yil   Edigey   tomonidan   Xorazm   bosib   olindi.   Bunga   Temuriylar   о‘rtasida   kuchayib
ketgan taxt uchun kurashlar sabab bо‘lgan edi 1
.
XV   asrning   1chi   choragida   Oltin   О‘rdada   о‘zaro   siyosiy   kurashlar   yana
kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin О‘rda taxtiga о‘tirgan 8 ta xon birin
-ketin   taxtdan   tushirildi.   (Shodibek,   Pо‘latxon,   Temirxon,   Jaloliddin   Sulton   va
boshqalar).
XIV asrning 80 yillaridan boshlab «о‘zbek ulusi» yoki «о‘zbeklar viloyati» deb
nom olgan. Oq О‘rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi. Bir necha 10 yillar
1
 Ahmedov   B.   Tarixdan   saboqlar.-    T.: O‘zbekiston ,1994   . -  B . 57. 7davomida   taxt   uchun   Tо‘xtamish,   Quyirchoq   о‘g‘lon,   Barakxon,   Ulugmuhammad
kabilar   kurash   olib   bordilar.   1424-1425   yillardan   boshlab   esa   bu   kurashlarda
Muhammadxon,   Kichik   Muhammad,   Tо‘xtamishning   о‘gillari   Davlatberdi   va
Kepakxonlar asosiy о‘rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq vaqt davom etgan ana shu
kurashlarda   boshqa   qabilalar   bilan   bir   qatorda   Shaybon   avlodlari   ham   faol   ishtirok
etdilar va ma’lum bir mavqega   ega   bо‘lib   bordilar.
О‘zaro   kurashlardan   kо‘p   qiynalgan   halq   uchun   tinchlik   nihoyatda   zarur   edi.
1427  yilda Alasha bahodir yordamida xon etib kо‘tarilgan Abulxayrxon katta harbiy
kuch   tо‘pladi   va   1428   yilda   о‘z   ulusiga   qaytib,   qiyot,   mang‘it,   qо‘ng‘irot,   dо‘rmon,
qushchi, о‘tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut, echki, tangut,
va   boshqa   qabilalar   tomonidan   ham   xon   etib   kо‘tarildi.   Bunda   Abulxayrxonni   200
dan   ortiq   urug‘   va   qabila   boshliqlari   qо‘llab   quvvatladilar.   1428   -29   yillarda
kо‘chmanchi о‘zbeklar Janubi-G‘arbiy Sibirdagi Tura shahrini qо‘lga kiritdilar   va   bu
shahar   1446   yilgacha   Abulxayrxon   davlatining   poytaxti   bо‘lib   qoldi.
Abulxayrxonning   bu   muvaffaqiyati   tezda   butun   Dashti   Qipchoqqa   yoyildi   va
kо‘pgina о‘glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga о‘ta boshladilar. 1428- 1431
yillar   davomida   olib   borilgan   kurashlar   natijasida   Abulxayrxon   ilgarigi   Shaybon
ulusi   yerlarini   qaytadan   birlashtirishga   erishdi   va   о‘z   davlatini   Oltin   О‘rda   (Kо‘k
О‘rda)   dan   mustaqil   deb   e’lon   qildi.   1431-1432   yillarda   Abulxayrxon   Xorazm ustiga
yurish   qildi   va   uning   shimoliy   qismini   temuriylardan   tortib   oldi.   Biroq,   bu   yerda
vabo   tarqalgach,   Xorazmni   tashlab   ketdi.   Biroq,   manbalarda   Abulxayrxonning
Xorazmni    tashlab	    ketishiga	    sabab	    Shohrux tomonidan qо‘shin yuborilishi
va   Xojitarxon   xoni   Orol   dengizi   atrofida   qochib   yurgan   Kichik   Muhammadning
о‘g‘li   Maxmud   va   uning   ukasi   Axmadxon   Abulxayrxonga   qarshi   kurash   boshlab
xavf deb kо‘rsatiladi. (Abdurazzoq  Samarqandiy).
XV   asr   40-yillarda   Abulxayrxon   Sig‘noq,   Oqqо‘rg‘on,   Arquq,   Sо‘zoq   va
О‘zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni   taladi 2
.
Biroq   Abulxayrxon   qanchalik   harakat   qilmasin,   davlatda   yagona,   mutloq
2
  Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma, 1—2 j.lar, T., 1999, 2000; 8hukmdor   bо‘lib   qololmadi.   Bunga   ayniqsa,   Urusxon   nabiralari   qattiq   qarshilik
kо‘rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan sо‘ng (1469) esa, davlatda yana о‘zaro kurashlar
avj   oldi   va  kо‘chmanchi   о‘zbeklar   davlati   о‘zaro  kurashlar   natijasida   yemirildi.   Bu
davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi  Muhammad Shayboniyxon
(1451   -   1510)   nomi   bilan   bog‘liq 3
Muhammad   Shayboniyxon   Abulxayrxonning   о‘g‘li   Budoq   sultonning   о‘g‘li
edi,   Otasidan   yetim   qolgach,   Muhammad   Shayboniyxon   ukasi   Maxmud   Sulton   bilan
birga   Abulxayrxon   tarbiyasida   bо‘ladi.   Keyinchalik   temuriy   amirlardan   biri,
Turkiston   hokimi   Muhammad   Mazid   tarxon   homiyligida   bir   qancha   vaqt
Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda   Shayboniyxon
ukasi   bilan   Sulton   Axmad   Mirzo   panoxida   Buxoroda yashadi   va   ilm oldi. XV asr 90
-iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti  Qipchoqqa bordi va siyosiy kurashlarga
qо‘shilib   ketdi.   U   bir   necha   yil   davomida   kurash   olib   bordi   va   Toshkentdagi
hukmdorlar   yordamida   Dashti   Qipchoqda   mustahkam   о‘rnashib   oldi.   Keyinchalik,
Sayram  va Yassini  qо‘lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni qо‘lga kiritdi.
1498   yilda   Sulton   Axmad   Mirzo   vafotidan   sо‘ng   Samarqandga   yurish   qildi,   uni
qо‘lga  kirita  olmagach,  Qarshiga   yurish   qildi  va   Shahrisabz   bilan  birga   talon  -taroj
etdi.   1499   yilda   Samarqandda   qilgan   yurishi   yana   muvaffaqiyatsizlikka   uchragach,
Buxoroga   yurish   qildi   va   uch   kunlik   qamaldan   sо‘ng   uni   qо‘lga   kiritdi.   1500   yilda
Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga yurish qildi va uni bosib olib, tо‘rt oy
davomida   talon   qildi.   Bu   Samarqandliklarning   Shayboniyxonga   qarshi   qо‘zg‘oloni
sabab   bо‘ldi   va   ular   19   yoshli   temuriy   shahzoda   -   Zaxriddin   Muhammad   Boburni
xon qilib kо‘tardilar. Bobur  Qarshi  va Guzorni ham qо‘lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt
talangan   halqning   ahvoli   juda   ham   nochor   edi.   Og‘ir   ahvolda   qolgan   Bobur
qо‘shinlari  Zarafshon  bо‘yida  Shayboniyxondan  mag‘lubiyatga uchradi  va qamalda
qolgandan   sо‘ng   yashirincha   Toshkentga   chekinishga   majbur   bо‘ldi.   Samarqandda,
Buxoro va Toshkentda   о‘z   hukmronligini   qо‘lga   kiritgach,   Shayboniyxyun   Xuroson
yurishiga   tayyorgarlik   kо‘ra   boshladi.   Temuriylar   garchi   shahzoda   Xusravshoh
boshchiligida.
Shayboniyxonga   qarshi   birlashgan   bо‘lsalarda,   bu   hech   qanday   natijaga
3
  Muhammad   Solih   . Shayboniynoma.  - T.: 1988 .- B.  115. 9olib   kelmadi.   1505   yil   Urganch   ham   bosib   olindi   va   Xorazm   Shayboniyxonga
tobe  bо‘ldi. 1506 - yil   Xusayn   Boyqaro   vafotidan   sо‘ng   boshlangan   taxt   uchun
k urashlardan   foydalangan   Shayboniyxon   temuriylardan   Hirotni   tortib   oldi.   Hirot
bosib   olingan   1507   yil   birin   ketin   Astrobod   va   Jurjon   ham   bosib   olindi   va
Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg‘onistonning   markaziy
hududlarigacha   bо‘lgan   yerlar   Muhammad   Shohbaxt   Shayboniyxon   hukmronligi
ostiga   о‘tdi.   Shayboniyxon   hukmronligi   о‘rnatilishi   bilan   Movarounnahrda   uzoq
vaqt   davom   etgan   temuriylar   о‘rtasidagi   о‘zaro   taxt   talashishlarga   chek   qо‘yildi   va
tinchlik   о‘rnatildi.   Shayboniyxon   siyosiy   jihatdan   markazlashgan   davlat   tuza
olishga   erishi   bilan   о‘zining   ilm   -fan   va   adabiyotga   moyilligi,   bu   soha   vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bо‘ldi.
Shayboniyxon   qо‘lga   kiritilgan   hududlarni   boshqarish   uchun   о‘z   yaqinlariga
bо‘lib   berdi.   Bu   hol   markaziy   hokimiyatning   zaiflashuviga   olib   keldi   va   1510   yil
Shayboniyxon   Eron   shohi   Ismoil   Safaviy   bilan   kurashga   kirish   oldidan   ayniqsa,
yaqqol   namoyon   bо‘ldi.   О‘z   vaqtida   yetib   kelmagan   qо‘shinlar   oz   sonli
Shayboniyxon   qо‘shinlarining   (17000)   Ismoil   Safaviy   qо‘shinlari   -   (70000),
tomonidan   Tahrirobod   mavzesida   mag‘lub   etilishi   va   Shayboniyxonning
о‘ldirilishiga olib keldi,
1510 - yil   Shayboniyxon   vafot   etgach,   shayboniylar   о‘rtasida   hokimiyat   uchun
kurashlar   avj   oldi.   Ayni   vaqtda   Ismoil   Safaviy   ham   shayboniylar   davlati   ichkarisiga
hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar bu yurishni tо‘xtatish uchun sulhga
rozi   bо‘ldilar   va   Amudaryoning   sul   qirg‘og‘idagi   barcha   yerlarni   Eronga   berishga
majbur bо‘ldilar.
1511-yilda Bobur ham о‘z qо‘shinlari bilan Amudaryodan kechib о‘tib, Xisor,
Qulob,   Qunduz,   Badaxshonni   egalladi.   Sо‘ng   Ismoil   Safaviy   yordamida
Samarqandga   yurish   boshladi 4
.   Ubaydulla   Sulton   va   Temur   Sultonlar   Turkistonga
chekindilar.   Samarqandni   qо‘lga   kiritgan   Bobur   Ismoil   nomiga   xutba   о‘qitganidan
norozi bо‘lgan halq Boburga qarshi isyon kо‘tardi Boburga   yordamga
4
  Mir Muhammad Amini Buhari, Ubaydullaname, T., 1957; 10yuborgan   Amir   Axmad   (Najmi   soniy)   boshchiligidagi   qо‘shinlari   esa   qirib   tashlandi
(1512   y   kuzida)   va   1512   yil   may   oyida   Samarqand   yana   shayboniylar   qо‘liga   о‘tdi.
Bobur   esa   Ismoil   bilan   ittifoqini   tuzdi   va   1525   yilda   Hindistonga   yurish   qilib, u
yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi.
Shayboniyxon   vafotidan   sо‘ng   shayboniylar   davlati   taxtini   Kо‘chkinchixon
(1510   -1530)   va   о‘g‘li   Abu   Sa’id   boshqardilar   (1530-1533).
Maxmud   Sultonning   о‘g‘li   Ubaydulla   Sulton   hukmronligi   yillarida   (1533-1539)
hokimiyat   ancha   mustahkamlandi.   Poytaxt   Samarqanddan   Buxoroga   kо‘chirildi.
Ubaydullaxon   davlatni   mustahkamlash   va   eronliklarni   mamlakat   hududidan   xaydab
chiqarishga   katta   e’tibor   berdi.   1512   yil   kuzida   u   Najmi   soniy   ustidan   g‘alaba
qozongach,   katta   о‘ljaga   ega   bо‘lgan   edi   va   bu   mablag‘ni   u   Buxoro   shayxulislomi
Mir,   Arabga   topshirdi   va   bu   mablag‘lrga   mashhur   Mir   Arab   madrasasi   qurildi.
Shayboniylar   orasida   eng   katta   ta’sirga   ega   bо‘lgan   hukmdorlardan   yana   biri
Abdullaxon   II   (1534-1598)   edi.   1556   yil   jо‘ybor   shayxlaridan   Muhammad   Islom
yordamida   taxtni   egallagan   Abdullaxon   umrining   oxirigacha   davlat   hududlarini
kengaytirish   va   markaziy   hokimiyatni   kuchaytirish,   iqtisodiy   ahvolni   va   davlatning
harbiy   qudratini   yuksaltirish   borasida   harakat   qildi.   Abdullaxonning   say-   harakatlari
natijasida   XVI   asr   oxirlarida   Buxoro   xonligi   ulkan   markazlashgan   davlatga   aylandi.
Biroq,   Abdullaxon   vafotidan   sо‘ng   hukmronlik   qilgan   A6dulmо‘min   va
Pirmuhammadxonlar(1599   -1601)   davlatni   boshqara   olmadilar   va   ularning   о‘limidan
sо‘ng shayboniylar sulolasi barham topdi 5
.
Shayboniylar   davlatida   jamiyat   hayotida,   davlat   boshqaruv   tutgan   о‘rni   va
mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning yaqinlaridan
iborat   oliy   tabaqa,   harbiy   amaldorlar   yoki   umaro,   yirik   din   peshvolari-shayxlar,
xojalar,   olimlar,   shoirlardan   iborat   fozillar,   raiyat   ya’ni   oddiy   fuqaro   va   kisman
qullar.
Shayboniy   xonlari   tomonidan   Movarounnahrda   bir   qator   sohalarda   islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning 
5
  Abduraxmon Tole, Istoriya Abulfeyzxana, T., 1959; 11  vakillariga   turli   viloyatlar   ustidan   hukmronlik   qilishga   imkon   bersada,   biroq   ular
markaziy   hokimiyatdan   mustaqil   bо‘lishga   intildilar   va   oqibatda   bu   hol   ichki
kurashlarni   keltirib   chiqardi.   Bu   salbiy   holat   Shayboniyxon   Ismoil   Safaviydan
mag‘lubiyatga   uchrashida   ham   ta’sir   kо‘rsatgan edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer
egaligi   va   yer-suv   sohasida   1507   yilda   pul   islohoti   va   keyinchalik   ta’lim   sohasida
ham   islohotlar   о‘tkazgan   edi.
Dehqonchilik   asosan   lalmikor   va   obikor   -   sug‘oriladigan   yerlarda   bо‘lgan.
Bug‘doyning   о‘n   ikki   navi   yetishtirilgan   va   boshqa   an’anaviy   ekinlar   ekilgan.
Dehqonchilik   uchun   qulay   bо‘lgan   va   hosildor   yerlar   yirik   amaldorlar   va   harbiylar
hamda   din   peshvolariga   qarashli   bо‘lgan.   Shayboniylar   davlati   ijtimoiy   -   iqtisodiy
hayotida   Buxoro   yaqinidagi   Jо‘ybor   qishlog‘idan   chiqqan   Jо‘ybor   xojalari   katta
ta’sirga   ega   edi.   Ular   siyosiy   hokimiyat   boshqaruv   ishlariga   ta’sir   kо‘rsatish   bilan
birga   katta   yer   mulklariga   ham   etalik   qilardilar.   Shayboniylar   davrida   amalga
oshirilgan   islohotlardan   biri   qarovsiz   yotgan yerlarni   о‘zlashtirishga   ham   qaratilgan   edi.
Chorvachilik   ham   yaxshi   rivojlangan.   Hunarmandchilikning   60   dan   oshiq   turi
mavjud bо‘lgan. Ichki savdoga katta e’tibor berilgan. Tashqi savdoda Turkiya, Eron,
Hindiston,   Rossiya,   Xitoy   kabi   davlatlar   bilan   savdo   aloqalari   olib   borilgan.   1588
yilda   Buxoroda   bо‘lgan   ingliz   sayyohi   Antoni   Jenkinson   ham   о‘z   ma’lumotlarida
Buxoro shahrida   har   yili   yirik   savdogarlar   qurultoyi bо‘lishi,   bu   yerga  Hindiston, Eron,
Balx,   Rossiya   va   boshqa   mamlakatlardan   katta   -katga   savdo   karvonlari   kelishini
yozib qoldirgan edi 6
.
Shayboniylar   davlatida   40   dan   ortiq   soliq   va   tо‘lovlar mavjud   bо‘lgan.   Asosiy
soliq turlari xiroj va zakot   bо‘lgan
XV   asr   boshlarida   Shaybon   ulusida   ham   feodal   kurash   keskinlashganligi   va
natijada   bu   ulus   bir   necha   mustaqil   uluslarga   ajralib   ketganligi   qayd   etilgan.   Bu
kurash va tartibsizliklar dastlab 1425-1426 yillarda mang‘it ulusida yuz berdi.
Joytar xalqida qo‘zg‘olon ko‘targan Mang‘it amirlari burkut, nukus qabilasidan
bo‘lgan ko‘chmanchilarni ham o‘z tomoniga ag‘darib olib, 17 ming kishilik   qo‘shin
to‘plab   olishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Jumaduqxon   qo‘zg‘olonchilarga   qarshi   qo‘shin
tortdi.   Lekin   jangda   mag‘lubiyatga   uchradi.   Jumaduqxon   qo‘shinining   ko‘pgina
6
  Saidqulov   T.   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixi   tarixshunosligidan   lavhalar.-   T.: O‘zbekiston, 1993 .-   B. 57. 12boshliqlari   shu   jumladan,   Jumaduqxonning   o‘zi   ham   asir   olindilar   va   Mang‘it
boshliqlarining buyruqlari bilan qatl qilindilar. Bu jangda Jumaduqxon qo‘shinining
javonrig‘iga   qo‘mondonlik   qilgan   yosh   Abdulxayrxon   ham   asir   olindi   va   Sariq
Usmon tomonidan qamab qo‘yildi.
Ma’sud ibn Usmon Qo‘histoniyning yozishicha: Sariq Usmon Abdulxayrxonni
Shayboniylar   naslidan   bo‘lganligini   bilgach,   o‘z   himoyasiga   olgan   va   unga
xayrihohlik bildirgan.
Oradan ko‘p vaqt o‘tmay uni safar anjomlari bilan taxlab, ta’minlab o‘z ulusiga
ketishiga ruxsat bergan.
Sariq   Usmon   Abdulxayrxonni   Shayboniylar   naslidan   bo‘lganligi   uchun   qo‘yib
yubormadi.  Aksincha,  bundan  o‘z  manfaatini  ko‘zladi.  O‘rta Osiyolik  ko‘chmanchi
xalqlar,   ayniksa,   o‘sha   zamondagi   hozirgi   Qozog‘iston   hududida   ko‘chib   yurgan
xalqlarning   ongida   “oq   suyaklar”   ga,   ya’ni   Chingizxon   naslidan   bo‘lganlarga
sig‘inish   kuchli   edi.   Bu   nasldan   bo‘lgan   o‘sha   vaqtda   hokimiyat   uchun   kurashib
yurgan   xonlar,   sultonlar   ko‘p   bo‘lib,   yirik   feodal   Sariq   Usmondek   odamlar   bular
ichidan   istagan   kishisini   tanlab   olib   qo‘llab   -   quvvatlashi   mumkin   edi.   Lekin,
ko‘chmanchi   feodallar   o‘z   manfaatiga   xizmat   qiluvchi   xonlarni   qo‘llab-
quvvatladilar. Sariq Usmon ham  Abdulxayrxonni  qo‘llaganda shu maqsadni  ko‘zda
tutdi. Shubhasiz, bu yerda Abdulxayrxon hokimiyatni qo‘lga olgach Sariq Usmonga
zo‘r imtiyozlar beraman deb, so‘z bergan. Shundan keyingina Sariq Usmon xonning
zo‘r   iltifotlariga   sazovor   bo‘ldi.   Uning   eng   yaqin   mulozimlari   qatoridan   o‘rin   oldi.
Abdulxayrxon   o‘sha   yili   qo‘llab-quvvatlagan   Alasha   Bahodir   ham   xonning   zo‘r
iltifotlariga sazovor bo‘ldi. Yuqori davlat mansablariga ko‘tarildi.
Abdulxayrxon asirlikdan qutilib, o‘z ulusiga qaytishida Shanvay minglab degan
jilg‘ada   qishlaydi   va   kelasi   yilning   bahorida   o‘sha   Alasha   Bahodirning   aymog‘i
orasiga   kelib   tushadi.   A’sud   ibn   Usmon   Qo‘xistoniy   bu   aymoq   katta   aymoqlaridan
biri   bo‘lib,   bu   yerda   Alasha   Bahodir   va   uning   aymog‘idagi   feodallar
Abulxayrxonga   tobelik   bildirdilar,   -     deb   yozadi.   Abulxayrxon   Alasha 13Baxodirning   yordami   bilan   kattagina   harbiy   kuch   to‘plab   oldi   va   oradan   ko‘p   vaqt
o‘tmay   o‘z   ulusiga   qaytib   bordi.   Bu   yerda   Qiyot,   Mang‘it,   Do‘rmon,   Qushchi,
O‘tarchi,   Joymon,   Tuboiy,   Toymon,   Jot,   Xitoy,   Qarluq,   Usun,   Qurlovut,   Echki,
Tang‘ut,   Tomonlin,   Qo‘ng‘irot   va   boshqa   ko‘chmanchi   qabilalarning   boshliqlari
hamda   ruhoniylar,   sultonlar,   o‘g‘lonlar   uni   xon   qilib   ko‘tardi.   Bundan
Abulxayrxonni   Dashti   Qipchoqdagi   Turk   mug‘ul   ko‘chmanchi   qabilalarining
ko‘pchiligi quvvatlaganligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Mahmud ibn   Valining ko‘rsatishicha, Abulxayrxonni xon qilib ko‘tarishda ikki
yuzdan ortiq sardor  ya’ni qabila va urug‘larning boshliqlari qatnashgan. Shubhasiz,
qabilalar   va   uluslar   o‘rtasida   tez-tez   bo‘lib   turgan   o‘zaro   urushlar   shuningdek,
ko‘chmanchi ommaning feodal zulmga qarshi g‘alayon ko‘tarishi xavfi ko‘chmanchi
feodallarning xon atrofiga uyushishiga va mehnatkash ommani itoatda tuta oladigan
markaziy davlat apparatini tuza oladigan darajada majbur etgan. Abulxayrxon davlati
fikrimizni   tasdiqlaydi.   1428-1429   yilda   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   Abulxayrxon
boshchiligida   Janubiy-G‘arbiy   Sibirdagi   To‘ra   shahrini   egalladilar.   Shahar
hukmdorlari Adabbek bilan Kepaklik   shaharini hech qanday qarshilik ko‘rsatmasdan
Abulhayrxonga topshirdilar. Bu yerda Abulxayrxon nomiga xutba o‘yilib pullar zarb
qilina   boshladi.   To‘ra   shahri   esa   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   davlatining   poytaxti   deb
e’lon   qilindi.   1446-yilga   qadar shunday   bo‘lib qoldi. Abulxayrxonning bu dastlabki
muvaffakiyatlari   tez   fursatda   Dashti   Qipchoq   bo‘ylab   tarqaldi.   Ko‘pgina   o‘g‘lonlar
va   sultonlar   Abulxayrxon   huzuriga   To‘raga   kelib   xizmatiga   kirdilar.   Bular   orasida
arab shoh avlodidan bo‘lgan Baxtiyor   Sulton ham bor edi. U to umrining oxirigacha
Abulxayrxonning   eng   yaqin   safdoshlaridan   biri   bo‘lib   uning   qo‘shiniga
qo‘mondonlik qildi 7
. 4
1429 - yili  Abulxayrxon yuqorida  nomi  zikr  etilgan Maxmudxujaxonga  qarshi
qo‘shin tortdi. Va uni Tobal daryosi bo‘yida tor-mor keltirdi. Maxmudxo‘jaxonning
o‘zi   asir   olinib   Abulxayrxonning   amiri   bilan   qatl   etiladi.   Uning   o‘rtasi   bo‘lsa
tamoman talon-taroj qilinadi. Abulxayrxon Maxmudxo‘jaxonning   ulusini   o‘z   ulusiga
qo‘shib   oladi,   so‘ng   To‘raga   qaytadi.
7
 Vamberi   X.   Buxoro   yoxud   Mavorounnaxr   tarixi .  - T.: 1990   .-B. 97. 14Shunday   qilib   juda   bir   qisqa   vaqt   ichida   Abulxayxon   ilgari   mayda   qismlarga
bo‘linib   ketgan   Shaybon   ulusining   katta   bir   qismini   birlashtirishga   va   unda
hukmronligini   o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi.
1431-1446   yillarning   o‘rtalarida   Abulxayrxon   katta   bosqinchilik   urushlari   olib
bormadi.   Bunga   quyidagilar   sabab   buldi.   Birinchidan:   Iboqxon,   Burkasulton,   Oq
o‘rda xoni Baroqxonning o‘g‘illari Jonibek va Gerayixon singari ko‘pgina sultonlar
Abulxayrxonga   tobe   bo‘lishdan   bosh   tortdilar   va   Abulxayrxon   xokimiyat   tepasiga
kelgan birinchi kunlaridan boshlab unga qarshi kurash olib bordilar. Bular ichida eng
kuchlisi Mustafoxon bo‘lib uni mang‘itlarning bir qismi qo‘llab- quvvatlab turar edi.
Shuning uchun ham Abulxayrxon o‘sha yillar ichida ichki feodal kurash bilan band
bo‘ldi.   Ikkinchidan,   Abulxayrxon   o‘sha   yillarda   o‘zbek   ulusi   chegaralarida   ko‘chib
yurgan   yana   bir   Shayboniy-Sayid   Ahmad   ayniksa,   Axmadxonning   kuchayib
borayotganligidan   cho‘chir   edi.   Shu   tufayli   u   mudofaa   urushlariga   xozirlanib
turishga majbur bo‘ldi.
XV   asrning   40-yillarida   Oltin   O‘rdada   ko‘chmanchi   o‘zbeklarga   qo‘shni
bo‘lgan   Mug‘ilistonda   va   Temuriylar   davlatida   feodal   kurash   nihoyatda   kuchayib
ketdi. Bu hol Abulxayrxon va ko‘chmanchi o‘zbeklarga Sirdaryoning o‘rta oqimida
joylashgan viloyatlarga bosib olish uchun yo‘l ochib berdi.
Bundan   tashqari   1446   yili   Abulxayrxon   o‘zining   eng   kuchli   raqiblaridan   biri
Mustafoxon   ustidan   g‘alaba   qozondi.   Bu   ham   Abulxayrxonga   xarbiy   yurishlarini
boshlab   yuborish   imkoniyatini   berdi.   Abulxayrxon   bu   qulay   fursatdan   foydalanib,
1446-yili   Sirdaryoning   o‘rta   oqimida   joylashgan   Sig‘noq,   Oqqo‘rg‘on,   Arquq
O‘zgand   va   So‘zoq   shaharlarini   o‘ziga   buysundirdi.   Ko‘chmanchi   o‘zbeklar
Sirdaryo bo‘yidagi yerlarni ishg‘ol qilib, Temuriylar davlatining yon qo‘shnisi bo‘lib
qoldilar   va   Movarounnahrning   qishloq   hamda   shaharlarini   tez-tez   talon-taroj   qilib
turdilar.   Bundan   tashqari   ular   Temuriylarni   toju-taxt   uchun   olib   borgan   o‘zaro
kurashlarida   ham   ishtirok   eta   boshladilar.   Hokimiyat   uchun   kurashgan
Temuriylardan goh unisini, goh bunisini qo‘llab-quvvatladilar.
XV   asrning   30-50   yillarida   Abulxayrxon   o‘zbek   ko‘chmanchi   feodallari   va
ayniqsa,  Chingizi	  Sultonlarning	  separastik	  harakatlariga	  qarshi	  kurash	  olib 15borishga majbur bo‘ldi. U ayrim feodallarning xon hokimiyatiga qarshi chiqqanlarni
shafqatsizlik   bilan   bostirdi.   Abulg‘ozixonning   yozishicha,   xon   xokimiyatiga   qarshi
chiqqanlarning   birontasi   ham   Abulxayrxonning   qahr-g‘azabilan   qochib
qutulolmagan.   Lekin,   baribir   Abulxarxon   ayrim   sultonlarining   qarshiligini   sindira
olmagan.   Baroqxonning   o‘g‘illari   Gerayixon   bilan   Jonibek   Sulton   Xoji
Muhammadxonning   o‘g‘li   Iboqxon,   Yodgor   Sultonning   o‘g‘li   Burka   Sulton   ishlar
jumlasidandir.
Keyingi   yillarda   yuz   bergan   veqealarga   qaraganda     XV   asrning   70- yillarida
Iboqxon Edigey avlodidan bo‘lgan Mang‘it   amirlaridan Muso Mirzo va Yomg‘irchi
bilan   birikkan.   O‘sha   yillarida   Mang‘itlar   Iboqxonning   tobeligiga   o‘tgan   bo‘lsalar
kerak.   Keyinchalik   uni   Qozon   xoni   deb   ataganlar   va   Muxammad   degan   kishi
tomonidan o‘ldirilgan deb aytiladi. Iboqxonning qachon va qaysi yo‘l bilan   Qozonni
olganligi   haqida   hech   qanday   ma’lumot   yo‘q.   Ma’lumki,   1481-yil   yanvar   oyining
boshlarida   Iboqxon   yuqorida   nomlari   zikr   qilingan   Mang‘it   amirlari   bilan   birga
Janubiy   Ruso   yerlarini   talab   qaytib   kelayotgan   Oltin   O‘rda   xoni   Axmadxonni
Donesning   Don   daryosi   bilan   qo‘shilgan   joyida   poylab   turgan   va   uni   shu   yerda
o‘ldirgan.   Shuning   uchun   ham   Iboqxon   Qozonni   70-yillar   oxirida   yoki   80-yillar
boshida   qo‘lga   kiritgan   bo‘lishi   kerak,   deb   aytishi   mumkin.   Bundan   ko‘rinib
turibdiki,   Iboqxon   juda   katta   hudud   ustidan   hukmronlik   qilgan   yirik
Shayboniyxonlardan biri   bo‘lgan.
Burko   Sulton   bo‘lsa,   XV   asrning   30-yillarida   Dashti   Qipchoqda   bo‘lgan
voqealarga   qaraganda   Sirdaryoning   Quyi   oqimidagi   yerlarda   hukmronlik   qilgan.
Ma’sud   ibn   Usmon   Qo‘qistoniyning   yozishicha   Burka   Sulton   Abulxayrxonga   tobe
bo‘lgan. Aslida esa u Abulxayrxon bilan dushmanlik maqomida bo‘lgan sultonlardan
biri edi. Masalan: u Abulxayrxon olib borgan   urushlarning birontasida   ham   ishtirok
etmagan.   Abulxayrxon   atrofida   bo‘lgan   amirlarning   to‘liq ro‘yxati keltirilgan “Tarixi
Abulxayrxon”   kitobida   Burko   Sulton   tilga   olinmagan.   Faqat   kitobning   bir   yerida
ya’ni   Ulug‘bekning   nabirasi   Muhammad   Juqiyning   1460-1461-yillarda   Samarqand
taxti   uchun   Sulton   Abu   Saidga   qarshi   kurashmoq   uchun   Abulxayrxonga   yordam
so‘rab,   murojaat   qilganligi   xon   uning   ixtiyoriga Burka Sulton va Peshkada o‘g‘lon 16boshchiligida   qo‘shin   berganligi   aytilgan.   Fikrimizcha,   Burka   Sulton   Muhammad
Juqiyning iltimosiga ko‘ra, o‘zi ixtiyori yordamga kelgan bo‘lishi kerak.
Separatist feodallarning Abulxayrxon xukumatiga qarshi yana bir ko‘chmanchi
o‘zbek   xonlaridan   Mustafoxon   edi.   Mustafoxon   1428-yilda   Abulxayrxon   bilan
birikkan edi. Lekin To‘ra shahri olinganidan keyin u yana xondan ajralib ketdi.
Ko‘chmanchi  o‘zbeklar  davlatida  boshlangan  feodal   va toju-taxt  uchun  kurash
bu   -   davlatni   oxir   oqibatida   inqirozga   uchratgan   asosiy   saboqlardan   biri   bo‘ldi.
Abulxayrxon   davlatini   inqirozga   olib   kelgan   asosiy   sabablardan   yana   biri   -
Ko‘chmanchi   o‘zbeklar   bilan   Qalmoqlar   o‘rtasida   1457-yili   Sig‘noq   yaqinida
bo‘lgan qirg‘in-barot urush bo‘ldi.
Qalmoqlar   1457-yilning   bahorida   o‘z   Temur   Tayshi   boshchiligida   Sirdaryo
bo‘ylarida   paydo   bo‘ldilar.   Shu   yili   Sig‘noqda   ko‘p   ham   olisda   bo‘lmagan   Ko‘k
koshona   yonidagi   Nurto‘qay   degan   joyda   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   mag‘lubiyatga
uchradilar.   Qonli   urushda   ko‘chmanchi   o‘zbeklarning   Baxtiyor   Sulton,   Sulton
Ahmad   singari   mard   lashkarboshilari   halok   bo‘ldilar.   Abulxayrxon   qolgan   qutgan
askarlari bilan chekinishga va Sig‘noqning mustahkam devorlari orqasiga bekinishga
majbur   bo‘ldilar.   Qalmoqlar   bo‘lsa   Yassi,   Toshkent,   Shoxruxiyani   talon-taroj   qilib
Chu   vodiysiga   qaytib   ketganlar.   Muallifi   ma’lum   bo‘lmagan   “Tavorixi   guzida;
nusratnoma”   degan   asarida   O‘z   Temur   Tayshi   Abulxayrxonning   nabirasi
Muxammad   Shayboniyxonning   inisi   uch   yoshli   Maxmud   Sultonni   o‘zi   bilan   birga
omonat   tariqasida   olib   ketganligi   va   shaxzoda   Qalmoqlar   orasida   yetti   yil   yurib
qaytganligi haqida hikoya qilinadi.
Abulxayrxon vafot etganidan keyin ko‘p o‘tmay ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati
siyosiy   inqirozga   yuz   tutdi.   Abulxayrxondan   keyin   uning   o‘g‘li   Shayx   Xaydarxon
xon qilib ko‘tarildi. Bu paytda Abulxayrxonning barcha dushmanlari birlashib Shayx
Xaydarxonga   qarshi   kurash   boshlaydilar.   XVI   asrning   mashhur   shoir   va
tarixchilaridan   Kamoliddin   Binoiyning   yozishicha,   Shayx   Xaydarxonning
hukmronligi   uzoqqa   bormagan,   u   taxtga   o‘tirgan   birinchi   kunlardanoq,   ko‘pgina 17qabila   va   urug‘larning   boshliqlari   unga   bo‘ysunmay   qo‘ygan.   “Tovarix   guzida,
nusratnoma”da   ham   xuddi   shunday   deyilgan.   Binoiy   Shayx   Xaydarxonning
feodallarning   separatestik   harakatlariga   qarshi   kurashishini   batafsil   talqin   qiladi.
Uning so‘zlariga qaraganda, Iboqxon, Burka Sulton, Jonibekxon, Mang‘it atirlaridan
Yomg‘irchi   va   Muso   Mirzo   qo‘shilib   Shayx   Xaydarxonga   qarshi   urush   ochgan.
Lekin   dastlab   uni   yenga   olmagan.   Keyin   ular   Oltin   O‘rda   xoni   Ahmadxon   bilan
ittifoq   tuzib   oxir   oqibatda   Shayx   Xaydarxon   ustidan   g‘alaba   qozonganlar.   Shayx
Xaydarxonning   urushda   xalok   bo‘lishidan   keyin   Iboqxon   va   uning   ittifoqchilari
qarindosh   urug‘lari   va   tarafdorlarini   qirg‘in   qilganlar.   Bundan   faqat   Muhammad
Shayboniyxon   uning   inisi   –   Muhammad   Sulton,   Abulxayrxonning   o‘g‘li
Suyunchixojaxon,   Ko‘chkinchixon   va   yuqorida   nomi   zikr   etilgan   Baxtiyor
Sultonning   o‘g‘illari   Mahdiy   Sulton   va   boshqa   bir   necha   qarindosh   urug‘lari   beklar
hamda mulozimlar qochib qutilganlar 8
.
2.1.   Shayboniylar   davrida   Movaraunnahrda   iqtisodiy   taraqqiyot   uchun
8
  Ibrohimov   A.   Biz   kim   o‘zbeklar.  -  T.: O‘zbekiston, 1999   .- B.  45. 18shart-sharoitlarning vujudga kelishi.
Shunday   qilib,   ko’chmanchi   o‘zbeklar   davlati   inqirozga   uchradi.   Lekin   bu
davlatning   inqirozi   vaqtincha   bo‘lib,   oradan   ko‘p   vaqt   o‘tmasdan   XV   asrning
80- yillarida Muhammad Shayboniyxon bu davlatni qayta tiklaydi.
Abulxayrxondan keyin bu parchalanib ketgan saltanatni qayta tiklash va yanada
ulkanroq   davlatga   aylantirish   uchun   hech   bir   hukmdor   harakat   qilmadi.   Qabilalarni
birlashtirishga urinmadilar.
Muhammad   Shayboniyxon   bir   qancha   tarqoq   qabilalarni   birlashtirdi.
Abdulxayrxonning   o‘limidan   keyin   Shayboniylar   xonadonidagi   ichki   ziddiyatlar
sabab   sulola   zaiflashishiga   qaramay   Muhammad   Shoxbaxt   davriga   kelib
Shayboniylar   yana   bir   bor   qadlarini   tiklashga   ega   bo‘ldilar.   Muhammad   Shoxbaxt
Abulxayrxonning   Shohbudog‘   nomli   o‘g‘lidan   tug‘ilgan   nabirasi   bo‘lib,   biz   uni
asosan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) nomila yaxshi bilamiz.
Abulxayrxon   davlatining   inqirozga   uchrashiga   quyidagilar   sabab   bo‘ldi:
O‘troq   aholi   bilan   ko‘chmanchi   aholi   o‘rtasida   mustahkam   iqtisodiy   aloqalar   yo‘q
edi.   Ko‘chmanchi   o‘zbeklar   davlatiga   kirgan   G‘arbiy   viloyatlar   Volga   bo‘yidagi
shaharlarga Sharqiy viloyatlar esa Movarounnahrga tortim edi;
Qabilalar   o‘rtasida   ham   mustahkam   aloqalar   yo‘q   edi;
Ko‘chmanchi   feodallarning   mustaqilligi   kuchli   bo‘lgan   holda   markaziy   davlat
apparati nisbatan kuchsiz edi;
O‘rda,   Ichin,   Shaybon   va   To‘qay   Temur   avlodlari   o‘rtasida   toju-taxt   uchun   feodal
kurash benihoya katta edi;
XV   asrning   o‘rtalariga   kelib   Movarounnahrda   Temuriy   shaxzodalar   o‘rtasida
toju-taxt   kurashi   kuchayib   ketdi.   Samarqand   taxtiga   Ibrohim   Sultonning   o‘g‘li
Abdullo   Mirzo   o‘tiradi.   Buxoroda   podsholikka   ko‘tarilgan   Mironshohning   o‘g‘li
Abu   Said   unga   raqib   sifatida   maydonga   chiqadi.   U   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   xoni
Abulxayrxondan yordam so‘raydi va juda ko‘plab yerlar berishni va’da qiladi. 1451-
yilning yozida Samarqand atrofidagi Sheroz qishlog‘ida Abdulla Mirzo hamda   Abu
Said   Mirzo   o‘rtasida   qattiq   jang   bo‘ladi.   Bu   jangda   Abdulla   Mirzo 19mag‘lubiyatga   uchraydi   va   halok   bo‘ladi.   Abulxayrxon  yordamida   Abu   Said   Mirzo
Samarqand   taxtini   egallaydi.   Shu   tariqa   Movarounnahr   xokimi   bo‘ladi.   Abu   Said
Mirzo   davlatining   chegaralarini   kengaytirish   niyatida   edi.   U   avvalo   Xurosonni
egallashni   maqsad   qilib   qo‘ygan   edi.   Xuroson   taxtida   bu   paytda   Abulqosim   Bobur
Mirzo   Samarqand   hukmdori   Abu   Said   Mirzoga   qarshi   yurish   qiladi.   Bu   yurish
muvaffaqiyatli   amalga   oshmagach,   ikki   o‘rtada   sulh   bitimi   imzolanadi.   1457-yili
Abulqosim   Bobur   Mirzo   to‘satdan   vafot   etadi.   Abu   Said   Mirzo   bunday   qulay
vaziftdan foydalanib, Hirotni egallaydi va Temuriylar davlatining ikki qismini   yana
birlashtirdi.   Abdullatif   Mirzoning   o‘g‘illari   Axmad   va   Muxammad   Jo‘chi   Mirzolar
ham taxt uchun kurashni boshlab, Abu Said Mirzoga juda katta xavf tug‘diradi. Bular
o‘rtasidagi   jang  1455-yil  Balx   yaqinida  bo‘lib  o‘tadi.  Bu  jang  Abu   Said   Mirzoning
g‘alabasi   bilan   yakunlanadi.   Jangda   Axmad   Mirzo   vafot   etadi,   Muhammad   Jo‘chi
Mirzo   qochib   qutiladi.   U   ko‘chmanchi   o‘zbeklar   xoni   Abulxayrxondan   yordam
so‘raydi. Bu haqda Abulg‘ozi shunday yozadi:
“Abdullatif   Mirzoning   o‘g‘li   Muhammad   Jo‘chi   qochib   Abulxayrxonga   borib
turar, Abulxayrxonning xotini Abdullatif Mirzoning singlisi ekandur.
Muhammad   Jo‘chining   ammasi   bir   necha   vaqt   xon   eshigida   turg‘on   so‘ng
Movarounnahrdin bir kishi borib turur. Sulton Abu Said Mirzo Samarkanddin otlanib
Xurosonga   ketdi.   Andin   nari   Mozondarang‘a   ham   borurman   deb   bu   so‘zni
eshitkandan so‘ng Mirzo Muhammad Jo‘chi bizdan ko‘mak iltimos qilib turur. Xon
Berka   Sultonni   chaqirib   aytib   turur.   Mirzo   Muhammad   Jo‘chi   bizdan   ko‘mak
so‘rayturur. Mening – o‘g‘lonlarimni va yaqin ishlarimda bu ishni boshqarutek kishi
yo‘q.   Sen   mening   o‘g‘limsen.   O‘z   cherigingdin   bilan   otlan.   Men   ham   cherik
qo‘shayin.   Birka   Sultonning   so‘zini   qabul   qilib   Muhammad   Jo‘chi   Mirzoni   o‘ttiz
ming   kishi   birlan   otlanib   Toshkent   kelib   turur.   Otasindin   va   o‘zidan   qolg‘on   Abu
Said   Mirzodin   Jo‘chi   Mirzog‘a   keldilar.   Andin   Toshkentga   borib   kirdi.   Andin
Shoxruxiyani borib oldi” 9
.
Muhammad   Jo‘chi   Mirzo   shu   yerda   vafot   etdi.   Abu   Said   Mirzo   tez   orada
Jo‘rjon,   Seyiston,   Kirmon,   Afg‘oniston   va   Eronning   katta   territoriyalarini   bosib
oldi. Qora quyunli Turkman sulolasining vakili Xasan Ali Abu Said Mirzo g‘uzuriga
9
  Abulg‘ozixon .  Shajarachi   turk. - T.: O‘zbekiston,  -  B.  116. 20kelib, Uzun Xasan bilan bo‘ladigan urushda unga yordam berishini so‘radi. Abu Said
Mirzo   katta   qo‘shin   bilan   Marvdan   harakat   boshlab,   Ozarbayjonga   yo‘l   oldi   1469-
yilda Qorabog‘da uning qo‘shinlari Uzun Xasan bilan bo‘lgan to‘qnashuvda mag‘lub
bo‘ldi.   Abu   Said   Mirzo   Samarqand   taxtini   qo‘ldan   boy   beradi.   Abu   Said   Mirzo
to‘qnashuvda asirga olinadi va qatl etiladi. Shu yili   Xusayn Boyqaro Xuroson taxtini
egalladi va 1506-yilgacha hukmronlik qildi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini o‘zi
tiriklik   vaqtidayoq   katta   o‘g‘li   -   Sulton   Ahmadga   bergan   edi.   Farg‘onani   yana   bir
o‘g‘li Umarshayx Mirzo boshqarar edi. Bu davrda ham  Temuriy Mirzolar  o‘rtasida
to‘qnashuvlar   bo‘lib   turdi.   Sulton   Axmad   Mirzo   Toshkentni   egallash   maqsadida
Umarshayx   Mirzo   ustidan   qo‘shin   tortdi.   Umarshayx   Mirzo   ham   qaynotasi
Yunusxon ko‘magiga ishonib o‘z qo‘shini bilan Sirdaryo yoqasiga keladi. Bu yerda
unga   Sayramdan   yo‘lga   chiqqan   qaynotasi   Sulton   Mahmud   ham   raxbarligida
mug‘ullar   qo‘shini   kelib   qo‘shiladi.   Endi   jang   boshlanay   deb   turgan   vaqtda   oraga
o‘sha   davrning   eng   nufuzli   din   arbobi   Xo‘ja   Nasriddin   (Xoja   Axror)   tushib   qon
to‘kilishiga yo‘l  qo’ymaydi.
Sulh bitimi tuzilib unga binoan Toshkent Sulton Mahmudxonga beriladi. Lekin
bu   sulh   uzoqqa   bormaydi.   Umarshayx   Mirzo   va   Sulton   Axmad   Mirzo   Sulton
Mahmudxonga   qarshi   urush   boshlaydi.   Dastavval   Umarshayx   Mirzo   Toshkentga
yurish   boshlab,   Xavos   qal’asini   egallaydi.   Lekin   Sulton   Mahmudxondan   akasi
Sulton   Axmad   Mirzodan   mag‘lubiyatga   uchrab   Andijonga   qaytib   ketadi.   Bu   voqea
1487-yil   bo‘lib   o‘tadi.   Oradan   bir   yil   o‘tgach,   Sulton   Axmad   Mirzo   Toshkentga
yurish   boshlaydi.   Chirchiq   bo‘yidagi   jangda   Sulton   MahmudxonSamarqand
qo‘shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Sulton Axmad Mirzo juda ko‘p odamni yo‘kotib,
qochishga majbur bo‘ldi. 1494-yilda Sulton Ahmad Mirzo inisi Umarshayx Mirzoga
qarshi yurish boshlaydi. Toshkent xoni Sulton Mahmudxon ham Farg‘onani egallash
uchun   yurish   boshladi.   Ayni   shu   paytda   Umarshayx   Mirzo   fojiali   xalok   bo‘ladi.
Bobur   bu   haqda   shunday   yozgan   edi:   “Bu   asnoda   G‘arb   voqe’   dast   berdi,   mazkur
bo‘lib   edikim,   Axsi   qo‘rg‘oni   baland   jar   ustida  21voqe’ bo‘lubtur, imoratlar jar yoqasida edi. Ushbu tarixda Dushanba kuni Razamon
oyining to‘rtida Umarshayx Mirzo jardin Kabutar va Kaburxona bila uchib, shunqor
bo‘ldi” 10
.
Taxtga   uning   o‘g‘li   12   yoshli   Bobur   Mirzo   o‘tiradi.   Sulton   Axmad   Mirzo
qo‘shini   Quva   yonida   daryodan   o‘tishda   ko‘prik   sinib   ketib   katta   talofat   ko‘radi.
Askarlarning   ko‘pi   suvga   cho‘kib   ketadi.   Buning   ustiga   ot   ulati   boshlanib,   otlar
tappa-tappa yiqilib jon berayotganini ko‘rgan lashkar dilidagi vahima o‘rnini qo‘rquv
egallaydi.   Shu   sababdan   ham   Sulton   Axmad   Mirzo,   Bobur   Mirzo   bilan   sulh   tuzib,
orqaga   qaytishga   majbur   bo‘ldi.   Sulton   Mahmudxon   boshliq   mo‘g‘ullar   qo‘shini
Axsini   qamal   qildi.   Qanchalik   urinmasin   Axsini   olishga   qurbi   yetmadi.   Axsilik
ximoyachilarning matonat bilan jang qilayotganini ko‘rgan Sulton Mahmudxon   ham
orqaga   qaytishga   majbur   bo‘ldi.   Andijon   yurishidan   qaytayotgan   Sulton   Axmad
Mirzo O‘ratepa qo‘rg‘oni yaqinida Oq suv degan joyda to‘satdan vafot etadi.
Sulton   Axmad   Mirzoning   o‘g‘li   bo‘lmaganligi   sababli   taxtga   uning   inisi
Maxmud Sulton o‘tiradi. Ammo uning hukmronligi uzoqqa bormaydi. U xokimiyatni
olti oy ham boshqarmasdan to‘satdan vafot etadi. Sulton Mahmudxon o‘rniga 1495-
yili Samarqand taxtiga ikkinchi o‘g‘li Boysung‘ur Mirzo o‘tiradi. Movarounnahrdagi
vaziyat   keskinlashgan   yillar   ayni   shu   zamonda   ro‘y   bergan,   desak   to‘g‘ri   bo‘ladi.
Zero,   mahalliychilik   avj   olib   Samarqandlik   va   buxorolik   beklar   Boysung‘urni
Xisorlik   beklarga   yon   bosganlikda   ayblab,   oliy   taxtga   uning   ukasi   Sulton   Alini
(1483-1501) o‘tkazish payiga tushadilar. Mazkur qarama- qarshilikka din peshvolari
ham   aralashadilar.   Vaziyatning   nechog‘liq   murakkab   bo‘lganini   shundan   ham   bilib
olsa   buladiki,   Xoja   Axror   avlodlaridan   Muhammad   Xojani   Boysung‘urni   yoqlasa
Xoja   Yaxyo   Sulton   Ali   tomonida   edi.   Bobur   ta’biri   bilan   aytganda,   “Xazrati   Xoja
Ubaydullo (Axror) avlodining orasida bu sababdan taassuf tushdi, ulug‘i – ulug‘iga
murabbiy   bo‘ldi,   kichigi-kichigiga   muqavviy”   bo‘ldi.   Bir   so‘z   bilan   aytganda
mamlakat   nafakat   siyosiy   jihatdan   ham   ikkiga   bo‘linadi.   Boshqa   tomondan   esa
Xuroson hukmdori Sulton Xusayn Xisor va Qunduzga intilishini kuchaytiradi. 1496-
yili Samarqand taxti atrofidagi mazkur mash-mas’halar   xabari   Farg‘onaga   ham   yetib
10
  Z. M.Bobur.Boburnoma.-T.,1960. B. 24. 22boradi.   Bu   yerda   esa   otasi   o‘limidan so‘ng xokim maqomida Zahiriddin Muhammad
Bobur (1483-1530) faoliyat boshlagan   edi.   Bu   haqda   uning   o‘zi shunday   yozgan   edi:
“(Xabar)   kelgach   biz   ham   Samarqand   davosi...   o‘q   cherik   otlanduk” 11
.   Boshqacha
aytganda   Samarqand   taxti  uchun   ya’ni   bir   da’vogar   kupaydi.
Boysung‘urning akasi Sulton Ma’sud (1475-1506) bilan ittifoqga kirgan Bobur
1497-yili   Samarqandni   qamal   qiladi.   Boysung‘ur   yordam   so‘rab   Turkistonga
(Yassiga)   odab   yuborib,   Muxammad   Shayyuoniyxonni   da’vat   qiladi.
Paytdan   foydalangan   Muxammad   Shayboniyxon   tezlikda   lashkar   tortib   kelgan
bo‘lsa-da, ammo so‘nggi pallada Boysung‘ur aynib uni qabul qilmaydi. Muxammad
Shayboniyxon   tezlikda   lashkar   tortib   keladi.   Boysung‘ur   ham   Samarqandni   tark
qilgach, shu yili Bobur ilk bor Samarqandga kirib taxtni egallashga muvaffaq bo‘ldi.
Ammo   bu   yutuq   uzoqqa   cho‘zilmay   tez   orada   Bobur   o‘zi   yo‘qligida   Andijonni
egallab   olgan   raqiblari   bilan   kurashish   uchun   Farg‘onaga   jo‘nashga   majbur   bo‘ldi.
Bir   so‘z   bilan   aytganda,   Temuriylar   xonadonida   boshbodohlik   avjiga   chiqqan,
mahalliy   beklar   mavqe   oshib   rasmiy   sulolani   tan   olmay   qo‘yganlar.   Bunday
sharoitda   Muxammad   Shayboniyxon   uchun Samarqandga intilish tabiiy bir  xol  edi.
Kamoliddin Binoiy shu munosabat  bilan temuriylar o‘rtasida qarama-qarshilik ortib
borayotganidan   bu   sulolaning   umri   tez   orada   bitishini   bildi   deb   yozgandi1.
Haqiqatdan   ham   kuchga   to‘lib   kelayotgan   Muxammad   Shayboniyxonning   mo‘ljali
to‘g‘ri chiqadi.
1500 yilning qishini Shayboniyxon urush hozirligi bilan o’tkazdi. U qish ichida
Qorako‘l   qal’asini   Abul   Muhsin   Mirzodan   tortib   oladi.   G‘uzor   va   Qarshini   qamal
qilib olishga muvaffaq bo‘lishga ulgurmadi. Vabo boshlangach u yerdan qochdi.   Tez
orada   Dabusiya   qal’asi   xon   qo‘liga   o‘tdi.
Shayboniyxon   yana   Samarqandni   egallash   uchun   yurish   boshladi.   Bobur   va
Shayboniyxon   o‘rtasida   jang   1500-yilda   Samarqand   yaqinida   Sariko‘l   degan   joyda
bo‘lib   o‘tdi.   So‘nggi   jang   juda   qisqa   va   bag‘oyat   dahshatli   bo‘ldi.   Ikki   qo‘shin   bir-
biriga jadal yaqinlashib kelayotib, kutilmaganda Shayboniyxon Bulon g‘orining uchi
Bobur Mirzo asakarlarini aylanib o‘tib, orqadan siquvga ola boshladi. Bobur Mirzo
o‘sha   zaxoti   askarlarini   orqaga   yuz   o‘girtirdi.   Buning   oqibatida   shunday   bo‘ldiki,
11
  Z .M .Bobur.  Boburnoma.-T.,1960. B. 37. 23jang ko‘rgan yigitlardan tuzilgan   Qirovul o‘ng qo‘lda - jang markazidan chetda qolib
ketdi. Bobur Mirzo qo‘shini jon holatda jang qilib, g‘anim Barong‘orini g‘o‘ma tiqa
boshladi.
Buni   ko‘rib   Shayboniyxonning   tajribali   sarkardalari   “Hujumni   kuchaytirish
kerak,   to‘xtab   emas,   chopib   jang   qilish   kerak”   –   deb   jangga   maslahat   beradi.   Ikki
tarafdan   siquvga   olingan   Bobur   Mirzo   askarlari   tutday   to‘kila   boshladilar.
Ko‘chmanchilarning   temuriylar   qo‘shinini   yengishda   juda   qo‘l   kelgan   jang   uslubi
bor edikim, Shayboniyxon uni bu jangda uni ham ustalik bilan qo‘lladi. Bu to‘lg‘ama
edi. To‘lg‘ama   ichida qolganlarning omon chiqishi qiyin edi. Bobur jangda yengilib
ozgina   lashkari   bilan   Samarqand   qal’asiga   qochib   kirdi.   Shayboniyxon   tezda
shaharni  qamal  qildi. Shahar axli uchun qamal  oylari juda og‘ir kechdi. Qamalning
to‘rtinchi oyi tugab, beshinchi oyi boshlandi. Shayboniyxon qo‘shinining bir to‘dasi
Qarshi  bilan Kesh tarafga yo‘l oldi. Qamalni davom   ettirish uchun katta o‘lja ko‘p
zahira   kerak   edi.   Xon   qoshida   juda   oz   askarlar   qolganidan   xabar   topgan   shayxul
islom odamlari Bobur Mirzoni g‘animga to’satdan xujum qilish imkoniyatini qo‘ldan
chiqarmaslikka   da’vat   qildilar.   Bunday   qulay   vaziyatdan   foydalanmoq   zaruratini
Bobur Mirzo ham  tushunardi.
Muhammad   Solihning   yozishicha:   “Ming   kishilik   yaqin   odam   qurollanib
tashqariga   chiqdilar.   Temur   Sulton,   Xamza   Sulton,   Sulton   Bahodir,   Maxmud
boshchiligidagi   dushman   ularga   qattiq   zarba   berdi.   Qamalning   oltinchi   oyida
qamalchilarning   ko‘pchiligi   shahardan   qocha   boshladilar.   Shayboniyxon   Boburga
sulh tuzishni taklif qildi. Sulhning birinchi talabiga ko‘ra, Shayboniyxon Boburning
opasi   Xonzodabegimni   xotinlikka   so‘ragan   edi.   Ikkinchi   talabiga   binoan   Bobur
shaharni tark etishi kerak edi. Shayboniyxon Boburni shahardan eson-omon   chiqarib
yuborishga     va’da   berdi.   Bobur   bu   haqida   shunday   yozadi: 24“Zarurat bo‘ldi, sulh guna qilib kechadin ikki pakr yovulib edikim, Shayxzoda
darvozasidan  chiqildi. Volidam   xonimni  olib chiqdim,  yana  ikki   xotun kishi  chiqti.
Biri   Birka   xalifa   edi,   yana   biri   Minglik   Ko‘kaltosh   edi.   Mening   egachim
Xonzodabegim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi” 12
.
Bobur   Samarqanddan   chiqib   ketgach,   Shayboniyxon   shaharni   egalladi.   1501-
yili qishida Shayboniyxon   Shoxruxiya va Pskent qal’alarini egalladi. Toshkent xoni
Sulton Mahmudxon Andijonni bosib olish uchun Sulton Axmad Tanbal bilan urush
olib   borayotgan   edi.   Mana   shu   to‘s-to‘polondan   foydalangan   Shayboniyxon
O‘ratepani qo‘lga kiritdi.
Shu fursat Andijon taxtini qo‘lga kiritgan Sulton Axmad Tanbal Shayboniyxon
huzuriga   og‘asi   Bektalbani   yuborib   itoat   izhorini   qildi   va   xon   xokimiyatini   Qur’on
ustida   tan   olganini   ma’lum   qildi.   Bu   xabarni   olgan   Shayboniyxon   Tanbalga   o‘z
nishonlarini yubordi.
Sulton Mahmudxon Shayboniyxonga ko‘p yordamlar berganini aytib, uning bu
xatti-xarakatlaridan   noroziligini   bildiradi.   Shayboniyxon   Sulton   Mahmudxon
maktubini olib sulh tuzishga rozi bo‘ldi. Biroq bu kelishish vaqtincha ekanligini har
ikkala   tomon   ham   bilardi.   Shayboniyxonga   sulh   tuzish   Xorazmni   qo‘lga   kiritish
kerak   edi.   Xorazmga   yuborilgan   qo‘shinga   xonning   inisi   Sulton   Mahmud   boshchi
bo‘ldi. U yoniga Ubaydulloxonni ham qo‘shib oldi. Xorazm  o‘sha yili - 1502-yilda
zabt etildi.
Shayboniyxon Samarqand, Buxoro va ularga tobe bo‘lgan yerlarda o‘z mavqeni
mustahkamlab   olgandan   keyin   Xuroson   va   Amudaryoning   so‘l   sohilidagi   boshqa
viloyatlarni   tasarrufiga   kiritib   olishga   qaror   qildi.   BIRinchi   navbatda   u
Amudaryoning   yuqori   oqimida   uning   ikki   sohilida   joylashgan   ulkan   hududga
hukmronlik   qilayotgan   va   unga   jiddiy   ravishda   tahdid   solayotgan   Xusravshoxning
yo‘q qilishga axd qildi.
Xusrav   shox   katta   harbiy   kuchga   tayanib   va   Shayboniyxonning   O‘ratepaga
yurish   qilishidan   foydalanib,   ellik   ming   kishilik   lashkari   bilan   Xisordan   chiqib
12
 Z.M.   Bobur .Bobrunoma . - T.,1960. B.85. 25yurish   boshladi.   U   mashhur   Temur   darvoza   mavzedan   o‘tib   Qarshi   ustiga   otlandi.
Lekin   yo‘lda   uning   qo‘shinlari   tarqalib   ketgan   va   Xusrashoh   orqaga   qaytishga
majbur   bo‘lgan.   Keyinchalik   u   Xisordan   ham   qochib   Ayvoch   degan   yerda
Amudaryoning   o‘ng   sohiliga   o‘tib   Arxang   mavzeda   Balx   xokimi   Temuriy
Badiizzamon lashkari bilan birlashgan. Shayboniyxonning qo‘shinlari Xusravshohni
Arxangacha   ta’qib   etib   bordi.   Va   boy   o‘lja   bilan   qaytdilar.   Shayboniyxon   sovuq
bo‘lganiga qaramay Xusravda qoldi va Xisori shodmon qal’asini qurshab oldi. Uzoq
davom etgan qurshov vaqtida Xisori Shoxmonga Xurosondan madad kuchlari yetib
keldi.   Biroq   ular   kutilgan   natijasini   bermadi.   Amir   Vali   Xusravshohning   buyrug‘i
bilan   80   ming   kishilik   qo‘shini   bilan   bu   yerda   hozir   bo‘ldi.   Biroq   qo‘lidan   bir   ish
kelmay   mahlubiyatga   uchrab   qochdi.   Mazkur   jangda   Amir   Vali   tomonidan   turib
urishdan   Muhammad   Xusayn   Ko‘ragonning   ko‘p   amirlari   va   askarlari   xalok   bo‘lib
o‘zi   Oloyga   u   yerdan   esa   Farg‘ona   tog‘lariga   qochadi.   Biroq   o‘shanda   Toshkent
xokimi Sulton Mahmudxon mavqeining kuchayishi natijasida Shayboniylar Xisor va
Badaxshonda   mustaxkam   o‘rnasha   olmadilar.   1503-yilning   bahorida   Shayboniyxon
Toshkentni   bosib   olish   uchun   yurish   boshlaydi.   Sulton   Mahmudxon   jangda
mag‘lubiyatga   uchrab   inisi   Sulton   Ahmadxon   bilan   asirga   tushadi.   Shayboniyxon
xonlarni avf etib, ularni   ozod qilib yubordi.
1503-yilning   noyabr   oyida   Kerki   degan   yerga   Amudaryodan   kechib   o‘tib
osonlik   bilan   Antihudni   qo‘lga   kiritib  oldi   va  Balxni   qamal   qildi.  Badiizzamon   esa
Shayboniyxon   Amudaryoning   so‘l   sohilida   paydo   bo‘lishidan   ancha   ilgari   Balxni
tark etib shahar mudofaasini  o‘g‘li Muhammad zamon Mirzo vaziri Xoja Jaloliddin
va   boshqa   amirlarga   topshirib   o‘zi   Jo‘z   darasaida   o‘rnashib   oldi.   U   yerda   u   Sulton
Xusaynning   ko‘rsatmasiga   muvofiq   ish   yuritgan   bo‘lsa   kerak.   Chunki,   masalan:
Bobur   Mirzo   Sulton   Xusaynning   o‘ziga   Badiizzamon   va   Xusravshohga   yo‘llagan
nomasi   haqida   so‘zlab   jumladan,   shunday   deyilganligini   aytadi:   “Sulton   Axmad
Mirzo  va  Ulug‘bek  Mirzo  og‘a  ishlar   ittifoq  qilib  yurganda   men  Murg‘ob  yoqasini
berkitdim.   Mirzolar   yovuq   yotib   hech   ish   qila   olmay   yondilar.   Agar   o‘zbek
mutavvajjiq bo‘lsa, men Murg‘ob   daryosini berkitay. Badiizzamon Mirzo 26–   Balx   va   Shobirg‘on   hamda   Antihud   qo‘rg‘onlariga   mazbut   kishilarini   quyub   o‘zi
Go‘rvon   va   Darayi   zangda   u   Qo‘histonni   berkitsun.   Sen   Kohmard   Ajarda   ul
Kuhpolni berkitib Xusrav shoh Xisor va Qunduz qo‘rg‘onlarida e’timodiy kishilarni
qo‘yub   o‘zi   va   inisi   Badaxshon   va   Xatlon   tog‘larini   berkitsunlar.   O‘zbek   ish
qilolmay   yong‘usidur”   Shayboniyxon   Balxni   qamal   qildi.   Lekin   uni   ololmadi   va
qo‘shinlarni   Movarounnaxrga   olib   ketishga   majbur   bo‘ldi.   Bunga   sabab   Andijonda
Sulton   Axmad   Tanbal   Shayboniyxonga   qarshi   isyon   boshladi.   Shayboniyxon
qo‘shinlari   bilan   Andijonni   qamal   qildi,   qattiq   janglardan   keyin   shahar   egallanib,
Sulton Ahmad Tanbal og‘a-inilari bilan qatl etildi. Andijonga Jonibek Sulton hokim
etib   tayinlandi.
Shayboniyxon   1504-yilning   bahorida   Xisorga   yurish   boshlagan.   Lekin   hech
qanday   qarshilikka   uchramay   uning   poytaxti   Xisori   Shodmonni   egalladi.   Bag‘lon,
Qunduz va Badaxshonni  zabt etish   uchun   u Mahmud Sulton va   Muhammad Temur
sultonlarni   yubordi.   Xusravshoh   ularning   xujumiga   dosh   berolmay   Qunduzni   o‘z
xoliga   tashlab   o‘sha   paytda   Farxor   qal’asiga   joylashgan   Mirzo   Boburning   panohiga
qochib bordi. Shayboniylar sipohi o‘shanda Arxang va Badaxshonning katta qismini
fath   etdi.   Ilgari   Xusravshohga   tobe   bo‘lgan   viloyatlarni   Shayboniyxon   o‘z   yaqin
qrindoshlari   o‘rtasida   taqsimlab   berdi.   Masalan,   Qunduz,   Bag‘lon   va   Badaxshonni
zabt etilgan qismini inisi Mahmud Sultonga, Xisorni Xamza Sultonga,   Chag‘onyonni
Mahdiy   Sultonga   in’om   etdi.
Xusravshoh   haqida   gapiradigan   bo‘lsak,   u   Qunduzni   qamal   qilishga   otlanib
shahardan  ikki  yag‘och  naridagi   Xoja  Chortoq  degan  yerni   qarorgoh  qildi.   Qunduz
xokimi   Qamarbiy   Soli   saroyga   Xamza   sulton   huzuriga   yordam   so‘rab   chopar
yubordi. Xamza Sulton Qunduzga ko‘p sonli lashkar bilan Matlab Sulton va Mamoq
Sultonni   yubordi.   Oxir-oqibat   Xusravshox   mag‘lubiyatga   uchrab   asir   olindi.   Uni
shahar   ko‘chalari   va   bozorlaridan   sharmandai-sharmisor   qilib   olib   o‘tdilar.   So‘ng
boshini tanidan judo qildilar.
1505-yilning   qishida   boshlangan   Xorazm   qamali   xuddi   Samarqand   qamalidek
olti oy cho‘zildi. Xorazm xokimi Chin So‘fi mardona jang qildi. 27Lekin Shayboniyxon oltinchi oy boshida yetib kelgan yangi kuchlar yordamida
uni yengishga muyassar bo‘ldi. Xon Xorazmni Kupakbiyga berib o‘zi Samarqandga
qaytdi.   Bobosi   saltanatining   asosi   bo‘lmish   yerlarni   birin-ketin   egallab   zo‘rayib
borayotgan   Shayboniyxonning   harakatlari   Xuroson   xukmdori   Sulton   Boyqaro
ko‘ngliga g‘ulg‘ula soldi. U Shayboniylarga qarshi chiqishga ahd  qildi.
Shayboniyxonning   Balxga   qarab   yo‘lga   chiqqanini   eshitib,   jangga   otlangan
Xusayn   Boyqaro   912-yilning   Zulhijja   oyida   –   1506-yilning   5-mayida   yo‘lda   qazo
qildi. O‘sha yilning noyabrida Balx   to‘rt oylik qamalidan keyin Shaybniyxon qo‘liga
o‘tdi.   Sulton   Xusayn   o‘zining   to‘ng‘ich   o‘g‘li   Badio‘zzamonni   valiaxdlikka
belgilagan   edi.   Biroq   uning   qazosidan   so‘ng   Hirot   saroyida   nufuzli   o‘rin   tutgan
Xadichabegim   –   o‘lgan   Mirzoning   bevasi   xiyla-yu   nayranglari   bilan   o‘z   o‘g‘li
Muzaffar   Mirzoni   taxtga   o‘tkazdi.   “Badiizzamon   Mirzo   bilan   Xusayn   mirzo   Hirot
taxtida Bashirkat podshoh qildilar”.
1507-yilning   may   oyida   Shayboniyxon   katta   qo‘shin   bilan   Xuroson   poytaxti
Hirotga   yurish   boshladi.   Qorabog‘da   bo‘lib   o‘tgan   janglarda   Ubaydulla   Sulton   va
Muxammad Temur Sulton temuriylar qo‘shinini tor-mor etdi. Badiuzzamon Hirotga
kirmay Qandahorga qarab qochdi.
Muzaffar Xusayn esa jang payti shaharga yetib shayxul islom Sayfiddin Axmad
Taftozoniyning bog‘iga qo‘ndi. O‘sha zaxoti u o‘z huzuriga qozi Ixtiyoriddin boshliq
shahar   mudofaasini   tashkil   qilishda   ko‘mak   so‘radi.   Ammo   chaqirganlar   bunga
ko‘nmaganlardan so‘ng, badbaxt shaxzoda Astrobodga qarab qochdi. Shayboniyxon
boshchiligidagi ellik ming kishilik qo‘shin tez orada Hirot yaqiniga yetdi. Hirotning
ko‘zga ko‘ringan ayonlari shahar kalitlarini xonga topshirdi. Shunday qilib, 1507-yil
may oyining oxirida Hirot egallanib Shayboniyxon nomiga xutba o‘qildi.
1507-1508-yillarda   Shayboniyxon   Jom,   Marv,   Mashhad,   Sabzavor   va
Damg‘onni qo‘lga kiritdi. Xon yangi zabt etilgan yerlarni o‘z farzandlari, birodarlari
va     sultonlarga     bo‘lib     berdi.     Hirot     –     Jonvafobiyga,     Marv     – 28Qubiznaymanga, Balx – Xorazmlik Sultonshohga, Xisor   atrofi bilan Mahdiy Sulton
va Hamza Sultonlarga, Qunduz – Ahmad Sultonga, Toshkent – Suyunchxo‘jaxonga,
Axsi   –   Jonibek   Sultonga,   Andijon   –   Mahmud   Sultonga,   Xorazm   –   Qushchi
Kupakbiyga, Turkiston – Ko‘chkinchixonga berildi.
Buxoro   va   Qorako‘l   noibligi   Shayboniyxon   ukasi   Sulton   Mahmudga   butun
mamlakatning javohiri  Samarqand  bilan Kesh   va Miyonka   Ayoltiy   bilan   birgalikda
o‘g‘li   Muhammad   Temur   saltanatiga   berildi.   Biroq   Movoraunnahr   bilan   Xuroson
mulkining   yangi   egasi   bo‘lmish   Muhammad   Shayboniyxonning   har   bir   harakatini
ziyraklik   bilan   kuzatib   turgan   shaxs   allaqanchalar   tarix   sahnasida   mavjud   edi.   Bu
shaxs juda yoshligidayoq Shirvonshoh taxtini keyin esa Eron taxtini qo‘lga kiritishga
muvaffaq bo‘lgan shoh Ismoil (1510-1524) edi.
XV   asr   oxiri   XVI   asr   boshlarida   nafaqat   Turkiston   balki   Eronda   ham   katta
siyosiy   o‘zgarishlar   yuz   beradi.   Chunonchi,   G‘qrbiy   Eronda   xokimiyatga   yangi
siyosiy   kuch   -   Safaviylar   (qizil   boshlar)   keladi.   Garchi   manbalarda   Safaviylarning
(1501-1732)   kelib   chiqishi   haqida   turlicha   talqinlar   mavjud   bo‘lsa-da,   (masalan:
Safaviylar sulolasi nasabini arablar, kurtlar, turklar bilan bog‘lash hollari bor), ammo
bir narsa fanda aniq, ya’ni Safaviylar kichik Osiyo va O‘rta sharqdagi muayyan bir
turkiy harbiy-siyosiy kuchlarga suyanganlar. Ular ko‘magida xokimiyatga kelganlar,
ular yordamida xokimiyatni boshqarganlar 13
.
Ularning   qizil   boshli   deyilishiga   sabab   –   bosh   kiyimlarining   qizil   rangda
bo‘lganligidandir.   Zero,   Kichik   Osiyo   qavmlarining   XIII   –   XIV   asrlardayoq   Qizil
quloq   kiyib,   yurganliklari   ma’lum.
Shayboniyxonning   Movoraunnaxr-u,   Xurosonni   qulga   kiritishi   shoh   Ismoil
uchun   navbatdagi   urush   ular   o‘rtasida   bo‘lajagini   bildiradi.   Keyingi   voqealar   shoh
taxminini   isbotladi.  Shoh  Ismoil   davlatida  har   bir  masjidda   shia  imonlarining  nomi
xutbaga   qo‘shib   o‘qitilishi   qonun   kuchiga   kirgan   edi.   Shayboniyxon   esa   sun’iy
mazham   tarafdori   sifatida     bunday   shakkoklikka   tezroq   barham   berilishini   aks
holda   urush   boshlajagini   aytib   Shohismoilga   tahdidli   maktublar   jo‘nata   boshladi.
Shayboniyxon   o‘z   maktublariga   Safaviylar   hukmdorligida   o‘ziga   tobe   sultonlarga
murojaat   qilganidek,   bepisand   tarzda   undan   Makkaga   borib   tavba   qilib,   kaytishini
13
 Farrux   Sumer.   Safaviy   davlatining   barpo   bo‘ishi   va   rivojlanishida   anadulu   turklarning   roli. Anqara , 1992. B.42. 29o‘z nomini   xutbaga qo‘shib o‘qitishini o‘ziga loyiq sovg‘alar hozirlab xuzuriga bosh
egib kelishini talab, iddaoli ko‘rsatmalar berardi. Shoh Ismoil bu maktubni javobsiz
qoldirgan,   shekilli   Shayboniyxon   buni   uning   zaifligiga   yo‘yib   qo‘l   ostidagi   keng
mamlakatni   yanada   kengaytirish   payiga   tushdi.   Xurosonning   janubidagi   shafqatsiz
o‘zbek o‘rdusi Qandahorning nariga tarafiga kechib o‘tdi. Shu   tariqa xirmon ustiga
xujumga hozirlik ko‘rilayotganiga Shox Ismoil hujumni to‘xtatish qasdi bilan javob
berdi.   Sufiga   Kashkul   va   Hassa   yuborib   quyidagi   maktubni   yozdi:   “Bu   hodisalarni
qabul   et,  ular   sening  otangdan  qolgan   meros   alomatlaridir.  Ammo  menga  kelganda
men o‘zimning ulug‘  mashhur  bobom  Chingizxondan   meros  qilich  bilan  xokimiyat
oldim.   Agar   sen   o‘zingning   tilanchilik   davoingdan   rozi   bo‘lmasang   o‘z-o‘zingdan
o‘pkala”.
1509-yilning   Shoh   Ismoil   g‘azabga   to‘la   bir   maktub   bitib   Shayboniyxonga
jo‘natdi.   Maktubda   pand-nasihat   kor   qilmagani   uchun   xonning   tazirini   qilich   zarbi
bilan   berib   qo‘yish   lozim   deb   topilganini   ma’lum   qildi.   Ammo   maktub   junatishga,
jo‘natib   o‘zi   qulay   vaziyatni   kutdi.   Shunday   qulay   vaziyat   haqida   xufiyalar   xabar
keltirdi. Ulardan Shayboniyxon   qo‘shinining asosiysi Dashti Qipchoqdagi Qozoq va
mug‘ul   xonlari   bilan   jangu-suronni   ovora   ekanligini   xonning   o‘zi   rahbarlik
qilayotgan   qo‘shin   esa   Feruzqo‘zi   qabilasining   isyoni   sababli   Janubga   harakat
qilishdan to‘xtaganligini eshitishi bilan Shoh Ismoil Qizil boshlar qo‘shinini boshlab
Xuroson   sarhadlariga   bostirib   kirdi.   Shoh   Ismoilning   bosib   kelayotganini   eshitgan
Muhammad Shayboniyxon Marvga ketdi. Shayboniyxon   Movoraunnaxrga choparlar
yuborib, sultonlarni qo‘shinlari bilan tezda kelib yetishini aytdi. Lekin, sultonlar o‘z
vaqtida   yetib   kelmadi.   Bunga   sabab   Shayboniyxon   Sultonlarni   o‘zboshimchaliklari
uchun   vazifalaridan   chetlashtirilgan   edi.   Jumladan,   Ubaydullo   Sulton   Buxoro
xokimligidan,   Jonibek   Sulton   Andijon   xokimligidan   va   –   Ko‘chkinchixon
Turkiston   xokimligidan   olib  tashlangan   edi.
Qo‘shinlarida bu sultonlarning ta’siri kuchli bo‘lib, ular xonning   bu siyosatidan
norozi   edilar.   Shoh   Ismoil   Marv   qo‘rg‘onida   qamalib   olgan   Shayboniyxonni   xiyla
bilan qal’adan   tashqariga   chiqardi   va   uning   qo‘shiniga   jiddiy   shikast   yetkazdi.   Mana
shu   jang   so‘ngida   bo‘yniga   o‘ralgan   qilich   ziyoni   bilan   o‘zbeklar   hukmdori   halok 30bo‘ldi. Bu voqea 1510-yilning 6-fevralida sodir bo‘ldi.
Abu   Tohirho‘ja   “Samariya”   asarida   yozishicha,   Shayboniyxonning   o‘g‘li
Muhammad   Temurxon   otasining   murdasini   keltirib   o‘z   xotini   Mahdiy   Ulyaxonim
soldirgan   madrasa   hovlisida   tuproqqa   topshiradi.   Shundan   buyon   bu   madrasa
Shayboniyxon madrasasi nomi bilan atala boshlandi.
Shunday   qilib,   Muhammad   Shayboniyxon   Eron   bosqinchilariga   qarshi   tengsiz
janglarda   dinimiz   yo‘lida   qahramonlarcha   xalok   bo‘ldi.   U   boshlab   bergan   sulola
tariximizda Shayboniylar sulolasi nomi bilan ataldi.
Muhammad   Shayboniyxon   o‘limidan   so‘ng   taxtga   Abdulxayrxonning   o‘g‘li
Ko‘chkinchixon (1510-1530) marhumning amakisi chiqardi. Garchi u rasman 20 yil
mamlakatni   boshqargan   bo‘lsa-da,   ammo   sulola   ichida   mavjud   ba’zi   bir   qarama-
qarshiliklar   sabab,  Shayboniylar  Muhammad   Shayboniyxon  zamonidek  qat’iy   ichki
va   tashqi   siyosat   yurgiza   olmaganlar 14
.
Shoh Ismoil Hirotni olgach, Badaxshon, Qobul, Qandaxorni ham egalladi. Tez
orada   Shayboniylar   va   Eroniylar   o‘rtasida   sulh   bitimi   tuzildi,   unga   binoan
Amudaryoning chap tomoni Eroniylarniki, qilib belgilandi. Sulh natijasida   Xuroson
Shayboniylar   qo‘lidan   ketdi.   Bobur   -   Movoraunnaxrni   egallash   uchun   shoh   Ismoil
bilan   ittifoqlashdi.   Bobur   1511-yili   xon   Mirzo   ibn   Sulton   Mirzoni   shoh   Ismoil
huzuriga yubordi. U bilan hayrihoxlik, itoatkorlikni ifodalovchi  ariza ham yuboriyu
yordam   so‘radi.   Shoh   Ismoil   Bobur   Mirzo   iltimosini   ortig‘i   bilan   bajarib   o‘z
askarlaridan xon Mirzoga hamroh qildi. Mirzo qo‘shin bilan Xurosonga yetib keladi.
Bobur bularning yordamiga tayanib Xisor ustiga qo‘shin tortdi. Xisorni boshqargan
Xamza   Sulton   va   Mahdiy   Sulton   dushmanlarning   kelishlaridan   ogoh   bo‘lib   bu
hodisani   ma’lum   qilish   uchun   Samarqand   va   Buxoroga   odam   yubordilar.  O‘zlari esa
dushmanga   qarshi   chikdilar.   Surxob   daryosining   so‘l   irmog‘i   obi   Hingov   ustiga
qurilgan   bo‘sh   Sangin   deb   atalgan   Tosh   ko‘prik   ustida   bu   2-qo‘shin   to‘qnashdi.
Bobur bu jangda g‘alaba qilib Xamza Sulton Mahdiy Xisor mamlakatini bosib oldi.
Bobur   Mirzo   Samarqandga   kirgan   kuniyoq   shoh   Ismoilning   shoh   Ismoilning
14
  Ahmedov   B.   O‘zbekiston   tarixi   manbalari.  -  T.:   2001.   – B. 68. 31qat’iy   talablaridan   birinchisini   bajardi   –   Samarqanddagi   Jome’   masjidida   o‘n   ikki
Shia   imomlarining   va   shoh   Ismoilning   nomi   xutbaga   qo‘shib   o‘qitildi.   Bobur
Mirzoning   Samarqand   jome’   masjidida   o‘n   ikki   shia   imomi   nomini  xutbaga qo‘ydirib
o‘qitishi  Samarqandliklar  orasida  norozilik uyg‘otdi. Ikki  o‘t  –   Vatan   mehri   va   taxt
da’vosi   o‘rtasida   qolgan   Samarqand   bilan   Buxoro   oralig‘ida   ot  choptirib yurib o‘zbek
sultonlari   hujumlarini   qaytirish   o‘z   mavqeini   mustahkamlash   uchun   qanchalik
urinmasin qilgan xatti-harakatlarini mahalliy   xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi.
Bobru   Mirzo   Turon   saltanati   poytaxtiga   qizilboshlilar   vasalli   sifatida
kirganidan   norozi bo‘lgan Samarqand kazo-kazolari xususan, Shayboniyxonga yaqin
kishilardan   bo‘lmish   Xo‘ja   Nizom   boshchiligidagi   odamlar   Ubaydulloxonning
Samarqandga   kelishini   so‘raydi.   Ko‘li   Malikda   Ubaydullo   Sulton,   Temur   Sulton,
Jonibek   Sulton   boshliq   Shayboniylar   qo‘shini   bilan   Bobur   o‘rtasida   jang   bo‘lib
o‘tadi.   Bu   jangda   Bobur   mag‘lubiyatga   uchrab,   Xisorga   chekinadi.   U   yana   Shoh
Ismoil huzuriga odam yuborib undan yordam so‘raydi. Shox Ismoil uning iltimosini
yerda   koldirmaydi   va   o‘zining   bosh   amiri   Najmi   Soniy   boshchiligidagi   80   ming
qo‘shinni  yordamga  jo‘natadi. Bobur  Mirzo mana  shu amir  boshchiligidagi  qo‘shin
bilan   dastlab   Qarshi   shahrini   qamal   qiladi.   Najmi   Soniy   qo‘shni   Ubaydulloxon   va
Jonibek   Sulton   Karmana   atrofida   Ko‘chkinchixon   bilan   Temur   Sulton   boshliq
boshqa   o‘zbek   sultonlari   Miyonkolda   edilar.   Miyonkoldan   yo‘lga   chiqqan   Temur
Sulton   va   Abu   Saidxon   ildam   yurib,   G‘ijduvon   qal’asiga   kirib   uni   istexkomga
aylantirdilar.   Najmi   Soniy   qo‘shini   yetib   kelib   qal’ani   qamal   qiladi.   Qarshi   shahri
egallanib   aholisi   qilichdan   o‘tkaziladi.   Bu   jangda   Shayboniylarning   qo‘li   baland
kelib   Eroniylarni   mag‘lubiyatga   uchratadi.   Najmi     Soniy     jangda     o‘ldiriladi.
Sakkiz     oylik     Bobur     xokimiyatidan     keyin   Samarqand   yanak   Shayboniylar
qo‘liga   o‘tadi.   Bobur   xavfni   qaytarishda   Muxammad   Shayboniyxonning   jiyani
Ubaydullo   Sulton   jonbozlik   ko‘rsatadi.   Umuman,   olganda,   xuddi   mana   shu   sulton
oliy taxtga o‘tirganga qadar Shayboniylarni ichki va tashqi siyosatga e’tiborga molik
tadbirlarni   amalga   oshirolmaganlar.   1530-yilda   Ko‘chkinchixon   vafot   etadi.
Vafotidan   keyin   1530-   1533   yillarda   Ko‘chkinchixonning   o‘g‘li   Abu   said
xukmronlik   qiladi.   1533-yili   uning   vafotidan   so‘ng   oliy   xokimiyatga   ya’ni 32Movoraunnaxr taxtiga Ubaydullo keladi. Shunda ham osonlik bilan emas, chunonchi
poytaxt   Samarqandda   o‘rnashib   olgan   Ko‘chkinchixon   avlodlari   uning   shaharga
kirib,   rasm   bo‘yicha   taxtga   chiqishiga   to‘sqinlik   qilganliklari   sabab   Ubaydullo
Buxoroda Oliy xukmdor deb e’lon qilinadi.
Demak,   poytaxt   ham   o‘sha   yoqqa   ko‘chadi.   G‘ayratli   va   uddaburon
Ubaydulloxon   (1533-1539)   mamlakat   ichkarisida   tartib   o‘rnatishda   va   ayniqsa
Xurosonda  Movoraunnahrning ilgarigi  mavqeini  mustahkamlashda  ko‘p tadbirkorni
amalga oshiradi. Ubaydulloxon davrida   Eronga va Xorazmga bir   necha bor harbiy
yurishlar   uyushtirildi.   Hirot,   Mashhad   kabi   shaharlar   ham   egallanib   keyinchalik
qo‘ldan   ketdi.   Bu   davrda   Sultonlarning   o‘zboshimcha   xarakatlariga   barham   berilib
mustahkam   davlat   boqaruvi   joriy   etildi.   Ubaydulloxon   vafotidan   keyin
Movoraunnahrda   feodal   tarqoqlik   kuchaydi.   Xokimiyat   tepasiga
Ko‘chkinchixonning     o‘g‘li     Abdullaxon     (1539-1540)     keladi.   Lekin
Abdullaxonning xukmronligi 6 oydan oshmaydi. U vafot etgach, mamlakatda qo‘sh
xokimiyatchilik   boshlanadi.   Buxoroda   Ubaydulloxonning   o‘g‘li   Abdulazizxon
(1540-1550)   Samarqandda   Shayboniy   sultonlarning   xokimiyat   uchun   kurashsh   shu
qadar   kuchayib   ketadi.   Bu   vaqtda   Toshkent   va   Turkistonda   Navro‘z   Axmadxon
(1551-1556), Karmana va Minkolda Abdullaxonning otasi Iskandarxon (1561-1583),
Balxda   Pirmuxammadxon   (1557-1561)   Nasaf   viloyatida   Abdullaxonning
amakivachchasi   Qilich   Qora   Sulton,   Xisor   va   Badaxshonda   Shayboniyxonning
nabirasi  Burxon sulton (1550-1556)  mustaqil  xokim  edilar.   Oliy   hukmdor   sifatida
rasman   Abdulloxon   II   ning   amakisi   Pirmuhammadxon,   1561   yili   esa   otasi
Iskandarxon e’lon yilingan bo‘lsa-da, ammo amaldagi siyosat tuguni Abdulloxon   II
ixtiyorida edi 15
.
Rasmiy xon sifatida esa u faqat 1583 yili ya’ni otasi o‘limidan so‘ng oliy taxtga
chiqadi.
Abdulloxon   II   so‘nggi   20   yil   davomida   siyosiy   boshbadoqlik   natijasida
parchalangan   mamlakat   qilib,   bu   yo‘lda   ko‘p   va   muvaffaqiyatli,   shu   bilan   birga
mashaqqatli   harakatlarini   amalga   oshirgan   buyul   siyosiy   davlat   arbobidir.   U
Samarqand,   Shaxrisabz,   Farg‘ona,   Toshkent,   Xorazm,   Termez   kabi   viloyatlarni
15
 Hofiz   Tanish   Buxoriy.   Abdullanoma.1-jild , B. 139. 33poytaxt   Buxoro   atrofida   birlashtirish   yo‘lida   harbiy-siyosiy   tadbirlarni   ruyobga
chiqaradi. Bu siyosatning murakkabliligi nechog‘lik bo‘lganini shundan ham ko‘rsa
bo‘ladiki, 1578-yili ya’ni faol siyosat yurgiza boshlaganidan 20 yil o‘tganidan keyin
ham   Samarqand,   Xorazmni   poytaxt   ixtiyorida   saqlab   qolishdek   yumushlarini
bajarishga majbur bo‘lgan. Xorazmni Markaziy   xokimiyat doirasiga kiritish uchun -
uch   marotaba   uringan   va   oxiri   maqsadiga   1596-   yilda   o‘limidan   2   yil   burungina
erishganini olaylik. Xullas, mamlakat siyosiy yaxlitligiga erishish oson kechmagan.
Abdullaxon   II Amir Temurdan so‘ng Dashti Qipchoqqa nisbatan qat’iy siyosat
yurgiza olgan yagona   va so‘nggi davlat arbobi hisoblanadi. Chunonchi, u 1582-yili
mazkur yo‘nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash niyatida harbiy yurish uyuushtirib,
ulug‘   toqqa   (hozirgi   Qarag‘anda   viloyatining   g‘arbida   Sariq   suv   daryosining
shimolida   joylashgan   tog‘lik)   boradi.   Manbalarda   shu   munosabat   bilan   qiziq
ma’lumot bor. Abdullaxon II ulug‘ toqqa yetib borgach, tog‘ tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so‘zlarga ko‘zi tushadi: “Tarix yetti yuz to‘qson uchinda qo‘y yili,
yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz ming cherik bila To‘xtamishxon
yurtiga intiqom   uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsin deb bu minorani qurdirdi.
Tangri   nusrat   bergay,   inshoollox   Tangri   el   kishiga   rahmat   qilg‘ay,   bizni   duo   bilan
yod qilgay” 16
.
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To‘xtamishxonga qarshi lashkar tortgan
kezi   shu   tog‘   ustiga   chiqib   be   yerda   bir   minora   qurdirib   unga   yozdirgan   xotira
so‘zlari   edi.   Abdullaxon   II   Sohibqiron   haqida   duolar   o‘qittirib,   o‘zi   ham   Qarshi
tomonda minora qurishga buyruq beradi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo‘ysa,
xayrli   duo   ila   yod   aylasin”   degan   so‘zlarini   uydirtiradi”   Mazkur   guvohliklar
Abdullaxon   II   ning   Amir   Temur   davri   Turon   zamin   shuhrati   va   qudratini   tiklash
niyatini   nechog‘lik   baland   bo‘lganligidan   dalolatdir.   Firkimiz   isboti   sifatida
Abdullaxon   II   ning   1563-yiliyoq   Shayboniy   Ko‘chkinchixonga   lashkar   berib   uni
Sibir   xonligida   xokimiyatga   kelishida   qo‘llab-quvvatlaganligi   hamda   Sibir
xonligining   Buxoro   bilan   yaqindan   siyosiy,   iqtisodiy   va   diniy   aloqalarda
bo‘lganligini keltirish mumkin. Agar biz, Abdullaxon II ning 80- yillarda Xurosonda,
ayniqsa   uning   markazlari   Hirot,   Mashxadda   90-yillarda   esa   Seyiston   Garmsir   va
16
  Abulg‘ozi   Bahodirxon   . Shajarai   turk. T.,2001. B.143. 34Xilmant   daryosigacha bo‘lgan yerlarda Buxoro xokimiyatini o‘rnatgani Qandaxorga
qamal   qilganini   nazarda   tutsak,   u   xolda   biz   Abdullaxon   II   davrida   ulug‘   tog‘dan
Xilmant daryosigacha, Sibir daryosidan Mashhadgacha bo‘lgan xokimiyat – Buxoro
qo‘l   ostida   birlashganini   guvohi   bo‘lamiz.   Bunday   natijaga   Amir   Temurdan   so‘ng
Abdullaxon II erishdi.
Abdulloxon   II   1598-yili   65-yoshida   vafot   etdi.   Umrining   so‘nggi   yillarida   u
o‘g‘li   va   valiy   ahdi   Abdulmo‘min   (1568   yilda   tug‘ilgan)   bilan   biroz   qarama-
qarshilikda   bo‘lgani   ma’lum.   Aniqrog‘i   manbalarda   berilgan   ma’lumotlarga   ko‘ra
Shayboniylar   orasida   mardlik,   shijoat,   benazir   Abdulmo‘min   otasidan   oliy   taxtni
talab qila boshlaydi. Yuqorida aytilgan Iskandarxon rasman oliy xukmdor bo‘lsa-da
ammo amaliy ishni Abdulloxon II ning o‘zi bajarganini vaj qilib olgan Abdumo‘min
niyatidan   qaytmay   oliy   taxt   uchun   ochiqchasiga   bo‘lmasa   ham   har   holda   ko‘p
uringan.   Lekin,   tez   orada   otasining   kuni   bitib,   1598-yili   u   rasman   xonlik   kursiga
o‘tiradi.
Abdulmo‘min o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lida taxtga da’vogarlik yillarida
otasi   tomon   bo‘lgan   ba’zi   amallarni   qatl   ettirdi.   Bu   bilan   ham   cheklanmay   hatto
Shayboniy   shahzodalarni   ham   ayamaydi.   So‘ng   esa   saltanat   ishlariga   kirishib, avval
shu   yili   Toshkentda   yuz   bergan   Shayboniy   sultonlar   isyonini   bostiradi.
Keyin Xurosonda o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lida yo‘lga chiqaradi. O‘sha
davr tarixchilarining guvohlik berishicha, Abdulmo‘min qiziqqon, cho‘rtkesar shaxs
bo‘lib,   otasi   davrida   xuzur   halovat   va   taqvoga   o‘rganib   qolgan   Buxorolik   bir   qator
beklarning   payiga   tushgan.   Ular   buni   sezib   mazkur   Xuroson   yo‘liga   chiqqan
O‘ratepa va Zomin oralig‘iga yetgan. Abdulmo‘minga qarshi suiqasd uyuushtirib uni
o‘ldirganlar. Taxtga so‘nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon chiqadi. Oradan
2 yilcha vaqt o‘tib, 1601 yili Samarqand xokimi Boqi Muhammad   taqdiri bilan birga
umuman   Shayboniylar   sulolasi   taqdiri   hal   bo‘ladi.   Zero,   Boqi   Muhammad   boshqa
bir   sulola   –   Ashtarxoniylar   sulolasi   edi.   Demak,   1601   yili   mamlakatimiz   siyosiy
sahnasiga yangi sulola - Ashtarxoniylar sulolasi chiqadi.
Shunday   qilib,   1500-1601   yillargacha   Movoraunnaxrda   xukmronlik   qilgan
Shayboniylar sulolasi hukmronligiga barham berildi. 35Shayboniylar davri – davlat boshqaruvi   masalasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, oliy –
davlat   idorasi   dargoh   hisoblangan.   Uning   tepasida   Oliy   hukmdorlar   –   xon   turgan.
Oliy   hukmdorlik   otadan   bolaga   emas,   balki   suloladagi   eng   ulug‘   yoshdagi
namoyondaga   o‘tishi   tartibi   dastlabki   Shayboniylar   davrida   saqlangan   bo‘lsa-da
asosan   XVI   asrning   40-yillaridan   boshlab   sulola   ichidagi   ommaviy   an’ana   ustun
chiqa   boshlagan.   Abdullaxon   II   davriga   kelib   esa   bu   halokat   aniq   bir   shaklga
tushgan. 
Dargohdagi   xondan   keyingi   muhim   davlat   vazifasi   -   naqib   hisoblangan.
Tarjimada   sardor,   boshliq,   yetakchi   ma’nosini   beruvchi   naqiblik   mansabi   amalda
ancha   keng   mazmun   va   vakolatga   ega   bo‘lgan.   Naqib   xonning   eng   yaqin   va
ishonchli   kishilaridan   hisoblangan.   Rasmiy   qabul   marosimlarida   uning   oliy
xukmdorlaridan   chap   tomonidan   birinchi   bo‘lib   joy   olishi   Naqibning   dargohda
tutgan yuksak maqomidan dalolatdir. Xonning farmon, yorliqlarida ham Naqib nomi
birinchi bo‘lib zakr etilgan.
Davlat ahamiyatiga molik mansablardan yana biri Otaliqdir. Nomidan ko‘rinib
turibdiki,   Otaliq   qilmoq,   otasining   o‘rnini   bosmoq   mazmunini   beruvchi   mazkur
lavozim   Markaziy   hokimiyatning   viloyatlardagi   siyosatini   belgilashda   katta
ahamiyat kasb etgan.
Oliy   Hukmdor   chiqargan   hukmlar,   yorliqlar   va   boshqa   rasmiy   xujjatlarni   o‘z
egalariga   yetkazish   tartiblariga   parvonachi   javobgar   bo‘lgan.   Urush   paytlarida   esa
ular harbiy yetakchilik vazifalar bilan ham shug‘ullangan.
Dargohga   tushgan   arizalarni   qabul   qilish   ularga   javobini   berish   hamda
mamlakatdagi ijtimoiy adolat tartiblariga rioya qilishning nazorati kabi yumushlariga
Dodgoh   mutasaddi   edi.   Shuningdek,   u   elchilarni   qabul   qilish,   hatto   shaxsan   elchi
sifatida boshqa mamlakatlarga borib kelishini amalga oshirgan.
Dargohdagi yana bir muhim lavozimlardan biri bu – Ko‘kaldosh   hisoblanadi.
Ular Oliy xukmdorlarga va rasmiy sulolaga eng yaqin kishilardan bo‘lgan. Bir
so‘z   bilan   aytganda,   mazkur   maqom   vazifasi   mamlakatda   Oliy   hukmdor   olib
borayotgan   siyosiy   daxlsizligi   unga   kishilarning   munosabati   bilan   bog‘liq
yumushlardan iborat bo‘lgan. 36Sulola   ichki   munosabatlariga   oid   tadbirlar,   chunonchi,   oliy   hukmdor   bilan
shahzodalar   o‘rtasidagi   aloqalarni   tashkiliy   tartibi   asosida   yo‘lga   qo‘yish   ishini   –
Xon yasovuli olib borgan.
Dargohdagi   haqsizlik,   tartib   keldi-ketdidan   xabardorlik   kabi   tadbirlar   –   Eshik
og‘asi   kabi   ichki   taqsimotlari   bo‘lgan   bu   xizmat   vakillari   urush   paytlarida   oliy
xukmdorlarning   eng   muhim   harbiy   topshiriqlarini   ham   bajarib   borganlar.   Dargoh
faoliyatida katta mavqega ega lavozimlardan yana biri – Shayxulislom bo‘lib, davlat
va mafkuraviy xayotda uning o‘rni favqulodda edi 17
. 14
Shayboniylar davridagi devonlar tizimi haqida fikr yuritish bir oz mushkulroq.
Xofiz   Tanish   Buxoriy   guvohliklariga   ko‘ra,   Devonbegi   mamlakatning   muhim
ishlaridan   Moliya,   Soliq,   Yer,   Suv   masalalari,   viloyatlar   bo‘ylab   amaldorlarga   ish
tafsimlash,   mansablarga   tayinlash   va   bularning   barchasi   haqida   oliy   hukmdorlarga
har kuni hisobot berib turishi kerak bo‘lgan.
Demak,   Devonbegi   (bosh   vazir)   nima   bo‘lganda   ham   o‘zining   ilgarigi
maqomini butunlay yo‘qotmaganlar.
Shayboniylar   davrida   Movoraunnahrda   ye,   suv   munosabatlari   quyidagi
ko‘rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi.
Unumli   yerlarning   asosiy   qismi   xonlar   ularning   qarindosh   urug‘lari,   ruhoniylar   va
hukmron   sinfning   boshqa   namoyondasi   qo‘lida   to‘plangan   edi.   Dehqonchilik   va
chorvachilik   xo’jaligining   asosiy   tarmoqlaridan   edi.
Dehqonchilik   haqida   so‘z   yuritganda   avvalo   sug‘orish   ishlari   qay   darajada
yo‘lga qo‘yilganligini aytish joizdir. Bunda sug‘orish ishlarida tabiiy tayanch bo‘lib
kelgan   an’anaviy   manbalar   –   Zarafshon,   Chirchiq,   Sirdaryo,   Amudaryo,   Vaxsh,
Murg‘ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir.
Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari   haqida
so‘z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko‘plab, katta-katta
anhorlar   qazilgan   va   suvi   bilan   atrofdagi   ekinzorlar   sug‘orilganligini   alohida
ta’kidlaydi.   Sig‘noq   atrofini   obodonlashtirishda   bu   yaqqol   ko‘rsatilgan.
Sun’iy   sug‘oriladigan   yerlar   dehqonchilikni   rivojlantirishda   asosiy   negiz
hisoblangan.   Sug‘oriladigan   yerlarda   paxta,   bug‘doy,   sholi,   beda,   bog‘dorchilik   va
17
 Ravshanov   P.   Qashqadaryo   tarixi.  - T.: O‘zbekiston  , 1995 .- B.165. 37sabzavotchilik yaxshi edi.
Dehqonchilikning   bunday   turi   adirlar   va   vodiylarida   yaxshi   yo‘lga   qo‘yilgan
edi.   Lalmikor   dehqonchilik,   chorvachilik   bilan   birga   olib   borilgan.   Dehqonchilik
uchun yaroqsiz bo‘lgan yerlarda, sero‘t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
. 38II   BOB.   SHAYBONIYLAR   HUKUMRONLIGIDA   IQTISODIY   VA
SIYOSIY   JIHATDAN   MAMLAKATNI   MUSTAHKAMLASH   YO‘LIDAGI
QATOR ISLOHOTLAR
1.1. Shayboniylar   davrida   davlat   boshqaruvida   iqtisodiyot   va   siyosatning
o‘sziga xos o‘rni.
     Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan   turli   soliqlar   olinar   edi,   asosiy   yer   solig‘i   -   xiroj   hisoblanib,   ho‘kizdan–
foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun –   zobitona
degan   soliq   yig‘ilardi,   qo‘shinlarni   saqlash   uchun   butun   aholidan   harbiy   soliq
undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik,
temirchilik,   qurolsozlik,   zargarlik,   duradgorlik,   qog‘oz,   qurilish   ashyolari   kabi   bir
qator,   sohalar   faoliyat   ko‘rsatib   ichki   va   tashqi   bozorda   sotiladigan   turli   xildagi
mahsulotlar   tayyorlangan.   Bu   mahsulotlar   (ipak,   jun,   ip   gazlamalari,   gilam,   quruq
mevalar,   qorako‘l   va   boshqalar)   bilan   savdogarlar   Eron,   Xindiston,   Arab   o‘lkalari,
Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o‘lkalarga qatnagan.
Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli
maqsadga   mo‘ljallangan   qurilish   ishlarini   amalga   oshirganlar.   Bu   borada   nafaqat
sulola   namoyandalari,   balki   o‘z   davrining   ko‘zga   ko‘ringan   katta   moddiy
imkoniyatiga   ega   kishilari   ham   chetda   qolmaganlar.   Chunonchi,   Samarqanddagi
Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko‘kaldosh nomi bilan
bog‘liq   madrasalar,   Buxoroda   shahar   devorining   ta’mirlanishi,   Mir   Arab.
Abdulloxon,   Modarixon,   Juybor,   Fatxulla   Qushbesh   madrasalari,   Kalon,   Xoja
Zayniddin,   Abdullaxon,   Chorbakir   masjidlari,   Toshkentda   Ko‘kaldosh   madrasasi,
Baroqxon   madrasasi,   Turkistonda   Muhammad   Shayboniyxon   masjidi   va   ko‘plab
mana   shunday   madrasa-yu,   masjidlar   turli   shaharlarda   qurilgan   karvonsaroylar,
bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar.
Manbalarda yozilishicha,   birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta
ravot va sardoba   qurilgan ekan 18
.
Shayboniylar   davrida   fan   va   madaniyatning   rivojlanishida   mazkur   sulola
18
 Xoja Mir Muhammad Salim.Silsilot as   salotin. – T.: O‘zbekiston,- B. 147. 39namoyandalarning   tutgan   o‘rni   katta   bo‘lgan.   Avvalo,   ularning   o‘zlari   nihoyatda
o‘qimishli  shaxslar  edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko‘chkinchixon,
Ubaydulloxon,  Abdulazitzxon   kabi   Shayboniylar   turkiy   va  forsiyda   she’r   bitganlar.
Diniy   va   dunyoviy   ilmlarda   yetarli   salohiyatga   ega   bo‘lganlar.   Muhammad
Shayboniyxon   yoshligida   ta’limni   Buxoro   madrasasida   olgan.   Ubaydulloxonning
musiqa   ilmiga   katta   rag‘bati   bo‘lgani,   musiqiy   asboblar   chalgani,   nozik   xusnixat
egasi   bo‘lgani   ma’lum.
Shayboniylar   davrida ham   tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr   tarixini yoritib
beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”,
Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”,
Abdulloh Nasrullohning   “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro‘zbekxonning
“Mehmonnomai   Buxoro”, Zayniddin   Vosifiyning   “Badoi   ul   vaqoye”,   Hofiz
Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi   mumtoz tarixiy   asarlari fikrimiz dalilidir.
XV   asrning   ikkinchi   yarmida   milliy   –   madaniy   markazi   bo’lgan   Hirot,   XVI
asrga   kelib   o’z   mavqieni   yo’qotdi,   avval   Shayboniy,   keyinchalik   esa   Eron   shohi
Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu   davrga   kelib   madaniy   va   adabiy   markazlik   roli   Samarqand   va   Buxoroga
ko’chgandi.   Bu   shaharlarga   faqatgina   O’rta   Osiyo   territoriyasidangina   emas,   balki
Eron,   Afg’oniston,   Hindiston   shaharlaridan   ham   bu   yoki   u   sohalarning
ishtiyoqmandlari   kelar   edilar.   Natijada   bu   o’lkada   o’sha   zamon   madaniyati   va
adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod  etishgan.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy san’at
rivojlanib   bordi.   Poeziya   juda   ravnaq   topdi.   Hasan   Buxoriy   Nisoriy     (1566 yil)ning
“Muzakkir   ul   -   ahbob”   va   Mutribiyning   (1604   –   1605   yillar)   “Tazkiroti   Shuaro”
nomli   O’rta   Osiyo   antolgiyalari   buning   shohididir.   Bularda   Samarqand,   Buxoro,
Toshkent  va O’rta Osiyoning  boshqa shaharlarida  yashab ijod qilgan bir  necha yuz
adabiyot   va   fan   arboblarining   nomlari   keltirilgan.   Antologiya   tuzilishi   bu   davrda
aholining madaniy saviyasi yuksak   ekanligini   ko’rsatadi.
XVI   asrning   birinchi   yarmida   Movarounnahrda   O’zbek   tilida   adabiy   va   tarixiy
asarlarning   paydo   bo’lishi   maroqli   hodisadir.   “Tarixi   guzidayi   Nusratnoma”   shu 40sohadagi   ilk   asarlaridandir.   Muhammad   Solihning   “Shayboniynoma”   dostoni   ham
o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki
bilan   yozilgan   bo’lsada,   har   holda   O’rta   Osiyo   xalqlarining   tarixi,   etnografiyasi   va
adabiyotiga   doir   faktlarga   asoslangan   juda   qiziq   materiallarni   o’z ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim
Boburdir.   Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“…   sahovatliligi,   mardligi,   talantligi,   fanga,   san’atga   muhabbati   va   ular   bilan
muvaffaqiyatli   shug’ullanishi   jihatidan   olib   qaraganda,   Osiyodagi   podsholar   ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur   12   yoshidan   boshlab   umrining   oxirigacha   deyarli   uzluksiz   urush   va
yurishlar   bilan   band   bo’ldi.   Lekin,   shunga   qaramay,   u   keng   va   chuqur   bilim   olgan
hamda   ajoyib   iste’dodi   bilan   o’z   davrining   yirik   madaniyat   arboblaridan   biri   bo’lib
yashagn   edi.   U   qaerda   bo’lmasin,   doimo   ilm   –   fan,   san’at   va   adabiyot   oqillari   bilan
yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda
munozaralar uyushtirar edi.
Bobur   16-17   yoshlaridan   boshlab,   badiiy   ijodiyot   bilan   shug’ulanadi.   U
“Boburnoma”da   906   –   907   yillar   (1449   –   1500   yillar)   voqeasi   haqida   so’zlar   ekan,
“ul   fursatlarda   biror   ikki   qator   bayt   olishuv   erdim,   vam   g’azal   tugamaydir   erdim”
deydi. Bobur o’zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy
merosini   hamda   fors,   tojik   adabiyoti   ustoz   san’atkorlarining   adabiy   tajribalarini
o’rganadi.   Boburni   eng   yirik   va   eng   ajoyib   asari   uni   butun   dunyoga   tanitgan.
Yevropa   sharqshunoslari,   jumladan,   X.   Vamberi   tomonidan   Yuliy   Sezarning
komentariyalari   bilan   bir   qatorga   quyilgan   kitobi   “Boburnoma”dir.   Bu   asar   tarixiy
manba   bo’lishi   bilan   birga   o’zbek   prozasining   qimmatli   yodgorligidir,  shu bilan birga
“Boburnoma”   geografiya,   etnografiya,   tabiat,   xalq   meditsinasi   va   boshqa   ilmiy
sohalar   boyicha   ham   qimmatli   ma’lumotlar   beradi.
Boburning “Boburnoma”dan tashqari  yana   bir   qancha   asarlari   bor,   bular   islom
dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she’riy
risolasi   “Validiya”   nomi   bilan   atalgan   tasavvufga   oid   kitobi   “Xatti   Boburiy”   nomi
bilan   mashhur   bo’lgan   alfabit   jadvalidan   iborat.   Shular   jumlasidandir.   Abdulla   ibn 41Muhammadning   “Zubdat   ul   asror”   nomli   tarixiy asari
XVI   asrning   birinchi   choragida   majburdir.   Unda   Shayboniyxonning   halok
bo’lishiga   olib   brogan   sabablardan   biri   –   Shayboniylar   lageridagi   ziddiyatlar   ochib
ko’rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek   tiliga tarjima
qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan   “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan
asarning   o’zbek   tiliga   tarjima   qilinganligi   o’zbek   tilining   ta’sir   doirasi   kengayib
borganidan dalolat beradi.
O’z  zamonining tarixiga doir  “Sharafnomai  shoxiy”  degan katta asarini  Hofuz
Tanish   Buxoriy   yozgan   bo’lib   siyosiy   voqealarga   boy.   Bu   asarda   O’rta   Osiyoning
ijtimoiy   – iqtisodiy   tarixiga   oid   juda   ajoyib ma’lumotlar   bor.
Shuningdek,   bu   davrda   ayrim   Shayboniy   hokimlari   adabiy   asarlar   yaratishda
qatnashganlar.   Shayboniyxonning   o’zi   ham   o’z   zamonasining   o’qimishli   odami edi.
Bu   haqda   X.Vamberi   shunday   yozadi,   u   har   holda   o’zining   Eroniy   dushmanlari
tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa
emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha
itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal kutubxonasini
olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan. Qur’onning
ba’zi   bir   oyatlari   haqida   Hirotning   nimqadam   tafsifchilari   bo’lgan   qozi   Ixtiyor   va
Muhammad Yusufga   e’tiroz   ham bildirgan edi 19
.
Shayboniyxon   Bobur   aytganidek,   ma’nosiz   va   lazzatsiz   she’rlar   yozmagan,
balkim   go’zal   she’rlar   yozgan.   Shayboniyxon   tomonidan   1508   yilda   yozilgan,
chig’atoy   Turkiy   tilidagi   “Bahr   ul   asror”   (Haqqiqiy   yo’lning   dengizi)   nomli   diniy
qasidaning   yagona   qo’l   yozma   nusxasi   Angliyaning   Londondagi   Britaniya   muzeyi
kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday  deydi:
Podsholig’da   Shayboniy   faqrdan   ayrilmag’il, 
Faqr shohi ikki olam ichra bo’lur podsho.
Tetri   gar   berdi   seta   Eroniy   Turon,
Bandalik   tavrin   Shayboniy   bermagil   eldan   daho.
Shayboniyxonning   she’rlar   to’plami   bo’lgan   “Devon”   191   varaqdan   iborat
bo’lib,   bugun   Turkiyaning   Istambul   shahridagi   To’nqoni   saroyi   kutubxonasida
19
  “O‘zbekistonda   ijtimoiy   fanlar”   jurnali.   2005   yil.   №4. 42saqlanmoqda.   Sakkokiy,   Gadoiy,   Navoiy   an’anasidagi   klassik   chig’atoy   Turkiy
she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o’ziga jalb qilgan
hassos   –   shoirning   Turkiston   yurtiga   bo’lgan   cheksiz   muhabbatini   har   doim tilga olib
turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi  shaharlari   nomini   o’z
she’rlarida   Shayboniyxonga   qadar   ko’p   ishlatgan   boshqa   shoir   yo’q   desak   sira
yanglishmaymiz. Masalan:
Jannati   ma’vo   degan   bog’i   Samarqand   elim, 
Navsari a’lo degan obi   Samarqand elim, 
Yoki Buxoro haqida yizilgan
Bir   zayolim   bor   ko’ngilkim   pirmu   vafoiy   atayin. 
Ul Buxoro sharida Ka’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon   XVI   asr   adabiyotiga   katta   xissa   qo’shgan   shoirlardan   biridir.
Shayboniylar   zamonida   fan   keng   rivojlandi.   Hatto   sonlarni   zarb   qilish   haqida
izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI  asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin
Ahmad   Roziy   “Haft   iqlim”   (Etti   iqlim)   degan   jo’g’rofiy   –   biologic   lug’at   tuzdi.
Mutrabiyning   dunyo   xaritasi   kashf   qilingan.   “Tazkiroti   shuaro”   ham   taxminan   shu
vaqtlarda   yozilgan.   Bu   davrda   meditsina   sohasida   qilingan   ilmlar   sezilib   turardi.
1541   yilda   Muhammad   Husayn   Ibn   Al   –   Me’roni   as   -   Samarqandiy   tibbiy   va
farmakalogiya   ruyxatiga   oid   ilmiy   asar   yozib,   o’ta   dorivor   o’simliklardan   dori
tayyorlash   va   saqlash   uchun   ishlatiladigan   idishlarning   rangdor   nafis   sur’atlar   ilova
qilindi.   XVI   asr   Qozilarning   hujjatlaridan   biz   Samarqandda   tabiblar   ko’z
kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi Shoh
Ali   ibn   Sulaymon   Navro’z   Ahmadxon   huzurida   ishlagan.   Samarqandda
Ko’chkinchixon   zamonida   Hirotlik   tabib   Sulton   Ali   ishlagan.   U   kasalliklar   va
terapiya   haqida   umumiy   ma’lumot   beradigan   “Tabiblik   dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar   davrida   ko’p   asarlar   o’zbek   tiliga   tarjima   qilingan.   Kitobga
qiziqish zo’rligidan   kutubxonalar   tashkil   qilingan.
XVI   asrda   hattotlik   san’ati   juda   yuqori   darajada   rivojlandi.sulton   Ali
Mashxadiy,   Mir   Ali   Xiraviy,   Muhammad   ibn   Ishoq,   ash   Shixobiy   va   boshqalar
mashhur   husnixat   ustalari   edilar.   1586-1587   yillarda   Darvesh   Muhammad   ibn
Do’stmuhammad   Buxoriy   polisrafiya   san’ati   nazariyasiga   oid   asar   yozgan.
Bu  davrda  yozilgan  asarlar  suratlar   bilan bezatilgan.  Bunday  asarlar   jumlasiga 43“Fathnoma”,   “Tarixi   Abulxayrxoniy”   1521   yilda   tuzilgan.   Alisher   Navoiy
asarlarining   ruyxati   1562   –   1563   yilda   ko’chirilgan   “Tavorixi   guzidayi
nusratnoma”ni   ko’rsatish   mumkin.   Bu   asarlarni   bezashda   ishlatilgan   minatyuralar
O’rta   Osiyo   moddiy   madaniyatini   aks   ettiradi.
Bu   davrdagi   musvvirlar   ijodini   tadqiq   qilgan   G.   A   Pugachenkova   XVI   asrda
O’rta   Osiyoga   xos   alohida   minatyura   rassomligi   paydo   bo’ldi,   deb   aytgan   edi.
Shayboniylar  xuddi  Temuriylar  singari   nihoyatda o’qimishli  madrasa  ta’limini
olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san’atda ham,  she’riy   san’atda
ham   iste’dodli, ijodkorlar   bilgan,   hatto forschani   go’zal yozishni  mukammal   egallagan.
Xullas,   ziyoli   davlat   arboblari   bo’lishgan.
Shayboniylar   davrida   ilm   –   fan,   madaniyat,   adabiyot   va   san’at,
me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ham
zarvorlidir.   Mamlakatning   turli   tomonlaridan   taniqli   shoir,   tarixchi   va   olimlarning
Shayboniyni   qora   tortib,   panoh   izlab   Buxoroga   kelishlari   va   layoqatlariga   qarab
mansab   hamda   uy   joy   va   etarli   mablag’   bilan   ta’minlanishlari,   izzat   –   ikrom
topishlarining   boisiham   ana   shundadir.   Muhammad   Shayboniyxon,   Ubaydulloxon,
Rustam   Sulton,   Abdulazizxon   va   Jahongir   Sulton   shoir   bo’lishgan,   o’zbekcha   va
forscha  she’rlar   yozishgan.   Abdullaxon   I   esa  musiqashunos,   sozanda   va   astronomiya
bilan   shug’ullangan.   Abdullaxon   II   Qur’oni   karimni   tafsir   qilishda   hadisi   shariflarni
tahlil   va   talqin   qilishda   din   peshvolarining   fan   olamlariga   sazovor   bo’lgan….Bu
ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o’sha  davrda   zamondoshlari
bo’lmish   taniqli   mualliflar   tomonidan   yozib   qoldirilganxolis   fikrlardir.   Misol
tariqasida  bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”,
Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla
Shodining   “Fathnoma”   (Shayboniyxonning   tarjimoiy   holi   she’riy   tarzda   hikoya
qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn
Muhammad   ibn   Ali   Nasrulloning   “Zubdat   ul   -   osor”   (o’zbek   tilida),   Hofuz   Tanish
ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma”
nomi   bilan   mashhur),   Muhammad   ibn   Valining   “Bahr   ul   –asror”,   Zayniddin
Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana 44davom   ettirish   mumkin,   lekin   shu   nomi   tilga   olingan   mumtoz   tarixiy   va   memuar
asarlarning   o’ziyoq   shayboniylar   davrida   ham   bo’lganidek,   tarix   fani   ancha   rivoj
topganini   ko’rsatadi.   Biroq   farqi   shundaki,   temuriylar   davrida   tarixiy   kitoblar
ko’plab forscha yozilgan  bo’lsa,   shayboniylar   zamonida   esa   o’zbek   tilida   ham   ta’rif
etiladi.
Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan   ko’chirish
yo’li   bilan   nusxani   ko’paytirish,   ularni   voqeaband   miniatyuralar   bilan   bezatish,
chiroyli   va   chidamli   muqovalarga   jamlashga   katta   e’tibor   berilgan.   Shu   tariqa,
Alisher   Navoiy   homiyligida   Kamoliddin   Behzod   va   uning   safdoshlari   tomonidan
yaratilgan   Hirot   rassomchilik   maktabi   vujudga   keladi.   Zotan   bu   davrga   kelib,   bu
ham,   o’zbeklarning   bu   boradagi   markazi   ham   Hirotdan   Buxoroa   ko’chgan   edi.
Shayboniylardan   Abdulazizxon   va   Abdullaxon   IIning   kutubxonalari   o’sha   zamon
musulmon Sharqidagi   eng   yirik   kitob   xazinalaridan   edi 20
.
20
 Muhammad   Solih  . Shaybiniynoma.  -  T.: O‘zbekiston,   1988.- B.  92. 452.2  Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim 
Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan
edi.   Nafaqat   poytaxt   shaharlar   bo’lmish   Samarqnq   va   buxoroda,   balki shular bilan bir
qatorda   mamlakatning   barcha   viloyatlarida   halqimizning   bunyodkorlik   ishlari
davom   etar,   barcha   viloyatlarimizda   ham   bizkim  o’zbeklar   bag’ridan   etishib
chiqqan   iste’dodli   olimlar,   shoirlar,   tarixchilar,   ulamolar,   san’atkorlar   va   shu   kabi
madaniyat,   ilm   –   fan,   adabiyot   va   san’at   ahli   samarali   va barakali faoliyat ko’rsatar
edilar.   Chunki   bizkim   o’zbeklarning   birlashgan   va   markazlariga   o’z   milliy   davlati
dovrug’i   etti   iqlimga   etgan   Buxoroi   sharifday   poytaxti   bor   edi,   Qoraxoniylar
saltanatidan   so’ng,   ya’ni   1212   yildan   keyin   oradan   uch   yarim   asr   o’tgach,   Buxoro
poytaxtlik   maqomiga   erishgan   edi.   Musulmon   sharqidagi   an’anaviy   udumga   ko’ra
sulolaga   asos   solgan   shaxs   sulolaboshi   nomi   bilan   atashuvchi   Shayboniylar   davlati
ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham
Turkiston   deb   nomlanib   kelayotgan   mamlakatimizga   angi   nom   berdi:   O’zbekiston
deb   atala   boshladi.   Shayboniylarning   tarixiy   xizmatlaridan   biri,   aytish   mumkinki,
qaytarilmas   xizmatlaridan   biri   shuki,   Turkiston   deganda   barcha   turkiy   xalqlarga
ma’lum  darajada o’ziga xos  belgi  va hislatlari, turmush  tarsi  va boshqa  shu kabilar
bilan farqlanuvchi, xullas o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim o’zbeklarning mamlakati
tushuniladigan   bo’ldi.   Bu   chindan–da   qaytarilmas   va   tarixiy   voqea   bo’lib,
allaqachonlardir   dunyoga   kelgan   kamolotga   etib,   o’zligini   namoyon   qilgan   Turonu
Turkiston   zaminiga   tup   quyib   palak   yozgan   xalqa,   bizkim,   o’zbeklarning   vataniga
xuddi   oltin   uzukka   yoqut   ko’z   qoyilganidek   munosib,   mazmundor   va   sharafli   nom
berilgan   edi.
Me’morchlik   –   qurilish   san’atining   yuksak   pog’onasi.   Go’yo,   unda   davriy
taraqqiyot-   sivilizatsiyaning   qiyofasi   aks   etda.   U   davrning   vakili   bo’lmish,
jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik haqidagi ko’tarinki g’oyalarini  o’zida
saqlab   qolishi   mumkin.   Me’moriy   yodgorliklar   qiyofasida   tarixini   o’ziga   xos   tosh
kitobi   shakllanadi,   qo’l   bilan   yaratilgan   musiqa   timsoliga   aylanadi.
O’zbekiston   me’morchiligining   tarixiy   ildizlari   uzoq   asrlarga   borib   taqaladi. 46Tarixga   nazar   tashlar   ekanmiz,   So’g’d,   Baqtriya,   Xorazm   kabi   ilk   davlar   davridan
boshlab,   to   Temurgacha   va   undan   so’bg   me’morchilik   borasida   muhim   ulkan
qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz. Ayniqsa, Temur va   temuriylar
davrida   me’morchilik   o’z   davrini   rivojining   yuksak   cho’qqisiga   erishdi.   O’zbek
me’morchiligida   shayboniylar   temuriylardan   keyin   eng   katta   hissa   qo’shgan   sulola
sanaladi.   Shayboniylar   Temur   va   temuriylar   davridagi   me’morchilik   an’analarini
davom   ettirdilar,   XVI   asrdan   bizgacha   ko’pgina   arxetuktura   yodgorliklari   ko’proq
dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar,
shuningdek, savdo – sotiq uchun belgilangan binolar etib kelgan.
Shayboniylar   davri   me’morchilikda   ustalarning   ijodi   hajmini   qisqartirish   va
soddalashtirish hisobiga ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga,
asosan gumbazsimon toshlarning me’moriy formalari va ularni qurishda omilkorligi
ko’zga   tashlanadi.   Bu   me’mor   ustalarning   katta   iste’dodga   ega   ekanliklarini,
materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini  ko’rsatadi.
Shayboniylar   davrida   eng   yirik   binolar   Buxoroda   qurilgan.   Bu   davrda
Buxoroning   iqtisodiy   va   siyosiy   obro’sini   oshishi   shahar   aholisining   ko’payishi
uning   kengayishiga   sabab   bo’ldi.   Ma’lumki,   me’morriy   qurilishlarda   nafaqat
shayboniy   hukmdorlar,   balki   saroy   ayonlari   ham   aktiv   ishtirok   etganlar.   Masalan,
Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar   qurdirganlar.
Muhammad Shayboniyxon bundan  tashqari  Yassi  shahrida jome masjidi  qurdirgan.
Balx   shahri   qal’asining   devorini   ta’mirlashtirgan.   Uning   vorislari   davrida   mazkur
faoliyat   davom   ettirildi.   Xususan   Abdullaxon   va   Abdullaxon   II   davrida   Buxoro
shahri   yangi   devor   bilan   o’rab   olindi.
XVI   asrda   qurilgan   juda   ko’p   monulintal   binalar   shaharni   yanada   bezadi.
Samarqandda   Bibixonim   masjididan   keyingi   „rinda   turuvchi   masjidi   Kalon   bunga
misol bo’la oladi. Masjidi Kalon o’zining tarixiga ko’ra Temur Bibixonim masjidini
takrorlaydi:   hovlissi   to’g’ri   burchakli,   atrofi   ayvon   bilan   o’ralgan,   shuningdek,
hovlini   g’arb   tomonidan   katta   darvoza   qarshsiga   mehrob   ustida   monumental   yirik
binosifatida   ko’kka   ko’tarilib   turgan   qurilishining   bosh   qismida   alohida   ko’zga
tashlanib   turadi.   Binoning   bu   qismi   tetjida   baland   havorang   gumbaz  bor.  471536   –   35   yillarda   Masjidi   Kalon   qarshisida   Mirarab   madrasasi   qurildi.   Bu   katta
madrasa   Ubaydullaxonning   mablag’lariga   Mirarab   deb   atalgan   nufuzli   shayx
Abdulla   Yamonli   uchun   qurilgan.   Ma’lumki,   Shayboniyxon   shahid   ketgan.  1510   –
1520   yillarda   amakim   Ko’chkichixon   1530   –   1533yillarda   uning   o’g’li   Abu   Said
Shayboniylar   davlatini   boshqaradi.   Biroq   ularda   ichki   nizolarni   bartaraf   etishda
Safoviylar davlatidek qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda shijoatu   –
o’quv   etishmaydi.
Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad Shayboniyxonning
jiyani   Ubaydullo   Sulton   chiqadi.   U   g’ayratli,   o’quvli   davlat   arbobi   va   shijoatli
lashkarboshi   edi.   1533   yil   xonlik   mansabini   egallagan   Ubaydullaxon   mamlakatni
rasman poytaxt Samarqanddan emas, balki Buxorodan turib boshqardi.
1530 yili,   Ubaydullo   Sultonxon   noibi bo’lgan   bir paytda   ham, uning   o’ziga ham
fikr do’sti Mir Arabga og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi. Safoviylarning qizil
boshlilardan   iborat   katta   qo’shini   mamlakatimizga   bostirib   kirib   to   G’ijdivongacha
etib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi
to’qnashuv   jang   taqdirini   hal   qila   olmaydi,   sababi   dushman   qo’shini   son   jihatidan
o’zbek   qo’shinidan   ortiq   edi,   Ubaydullo   Sultonning   qo’shini   kam   sonli   bo’lgani
uchun   ertasi   kuni   bo’lajak   jangda   qo’li   baland   kelishi   amri   mahol   bo’lib   qoladi,
lashkar   orasida   tushkunlik   yuz   bera   boshlaydi.   Ana   shunday   qaltis   bir   vaziyatda,
kech   oqshom   paytida   Mir   Arab   Hazratlari   qo’shin   qoshida   shunday   bir   nutq   irod
etadilarki,   bundan   lashkarlar   o’ta   mutassir   bo’ladi,   ruhi   ko’tariladi   va   o’sha
xuftondayoq   tungi   hujumga   o’tib   dushman   ustidan   to’la   g’alaba   qozonadi.
Turkistonning   mustaqilligi,   halqimizning   erki,   dini   –   mashabi,   or   –   nomusi,   iftixori
saqlanib   qoladi,   Ubaydullo   Sultonni   bu   g’alaba   uni   ma’naviy   ilhomxhisi   Mir   Arabga
bag’ishlaydi,   keyinchalik   shu   g’alaba  sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi.
Bu   madrasa   Buxoroni   Buxoro   qilib,   unga   ko’rk   bag’ishlab,   ma’rifat,   ruhoniyat
o’choqlaridan biri bo’lib kelayotgan Mir Arab madrasasidir.
Madrasa   qurilishi   1530   yili   boshlab   yuboriladi.   Qurilishda   xalqimizning   turli
qatlamlari,   hunarmandlardan   tortib   tolibi,   ilmlargacha,   o’sha   jangda   qatnashgan
g’oliblardan   tortib   ruhoniylargacha   qatnashadi,   chunki   mag’lub   bo’lib   imon   – 48e’tiqodidan   ayrilib   qolish   xavfidan   qutulishi   sevinchi   shunday   qimmatli,   shunday
safarbarlikni keltirib chiqargan edi.
O’z   yirikligi   va   arxitektura   sifatlari   bilan   katta   qimmatga   ega   bo’lgan   binolar
XVI asr   Buxoroning atroflari   ham   qurilgan. Sulton   qishlog’idagi   bir – biri   bilan ikki
qavvatli   ark   orqali   birlashtirilgan.   Bahouddin   qishlog’idagi   mashhur   xo’ja
Bahouddin   Naqshbandining   mozori   oldida   qurilgan   katta   gumbazli   xonaqo,   hokimi
Mulla   Mir   qishlag’idagi   masjidlar   shular   jumlasidandir.
Samarqand   arxitektura   sohasidagi   ijod   hatto   temuriylar   bilan   Shayboniylar
o’rtasida   hokimiyat   uchun   kurash   avj   olgan   paytda   ham   to’xtashadi.   Shayboniyxon
davrida   madrasa   va   Zarafshonda   qoldiqlari   g’isht   arki   ko’rinishida   bizning
kunlarimizgacha etib kelgan suv taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning diqqatga
sazovor qurilishlari, shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib  qolgan.
Grajdan   arxitekturasi   yodgorliklaridan   ko’prik   va   sardobalardan   tashqari
Buxoroning   bozor   ko’chalari   chorrahalarida   qurilgan   naqshli   beshta   bino,   ayniqsa,
katta   diqqatga   sazovordir.   Bu   binolar:   Toqi   Sarofon,   Toqi   Telpakfurushon,   Toqi
Zarafshon va bizgacha etib kelmagan, Toqi Tirgdan hamda Toqi Urufurushondir. Bu
hashamatli   binolar   tipi   Abdullaxon   nomli   tepasi   yopiq   katta   bozor   bilan   birga
poytaxtning   markaziy   qismini   hamisha   gavjum   bozorning   tashqi   arxitektura
ko’rinishini   tashkil   qilar   edi.   Grajdan   arxitekturasi   asarlaridan   juda   yaxshi   va
hozirgacha   ishlab   turgan.   Sarafon   hammomini   ko’rsatish   mumkin.   Buxoroning
arxitektura   binolarini   ichki   va   tashqi   tomonining   bezagida   turli   tuman   usullar
qo’llanilar, ammo tayyor suratga qarab maxsus qurilgan turli rangdagi koshinlardan
iborat   bo’lgan   sirli   uymakor   mozoika   XVI   asrda   juda   qimmatga   tushuvchi   va   ko’p
mehnat   talab   qiluvchi   usul   sifatida   ancha   kam   qo’llanilardi.   Naqshning   relvori,
qismlariga tillo suvi berilar, fon ko’k yoki yashil ranglarga boyalar,   mayday   gullar
va   naqshlar   ham   shunga   qarab   boyalardi.   Bularning barchasi   go’yo   mayday   gulli
armomentga   ega   bo’lgan   yashil   yoki   ko’k   maydonga   tilla   naqshlar   yoyilib
tashlanganday   tasavvur   hosil   qilardi.   Toshga   naqsh   ishlash   Buxoro   muzeyida
saqlanuvchi   kulrang   marmardan   ishlangan   ajoyib   qabr   toshlaridan   ma’lum.   Bu
toshlar   boshdan   oyoq   juda   yaxshi   ishlangan   va   sinchiklab   oyilgan  gullar   armament 49bilan hamda kalligrafik qoidalarga qat’iy buysunib oyilgan yozuvlar bilan qoplangan.
Umaman,   XVI   asrda   me’morchilik   sohasida   ham   ulkan   ishlar   qilindi.   Turli
maqsadlar   uchun   ko’pdan –   ko’p   grajdanlik,   madaniy   va   injenerlik   binolari   qurildi.  Bu
binolar   O’rta   Osiyoda   me’morchlikning   shu   asarda   injenerlik   va   texnik   badiiy
jihatdan   yuksak   mahorat   darajasiga   erishganidan   me’morchilikni   rivjlantirishda
yangi yo’l kashf etilganidan dalolat beradi. Afsuski, karvonsaroylar, rastalar, masjid
–   madrasa,   ko’priklar   bino   qilgan   xalq   ustalarining   nomlari   bizning   zamonamizga
etib   kelmagan,   ayrimlarini   hisobga   olmaganda,   masalan,   1541   –   1545   yillarda
Kafolat   shogird   maqbarasini   qurgan   me’mor   G’ulom   Husaynning   nomi   saqlanib
qolgan.
O’rta   Osiyoda   shu   davrda   srajdanlik   ahamiyatiga   molik,   har   turli   savdo
rastalari,   ariq   va   kanallar,   ko’prik   solish   ishlari   keng   quloch   yoydi.   Shayboniyxon
davrida yangi karvon saroylari solindi. Masalan, G’ijduvon Buxorodagi Tilla Kalon
hammomlar   solindi.   Jenkinsonning   garlariga   qaraganda,   Buxoroda   hammomlar
shunday   ustalik   bilan   solinganki   bunaqa   hammom   dunyoda   yo’q.
XVI   asr   nafaqat   Buxoro,   Samarqand   shaharlariga   katta   e’tibor   qilindi,   balkim
boshqa   shaharlarda   ham   katta   –   katta   binolar   qurildi.   Yassada   masjid,   Qarshi   shahri
daryo yonida saroy, sovrinda madrasa qurildi.
XVI   asrning   eng   yirik   me’morchilik   inshoatlaridan   biri   Termiz   nohiyasi
“Namuna”   jamoa   xo’jaligi   territoriyasida   “Kokildara”   (Kokildor   ota)   bo’lib,
mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis panjara va ayvon xuddi
shu Kokildora mavzoleyida ham bor. 
Shayboniyxon   vafotidan   so'ng   uning   avlod-ajdodlari   o'rtasida   toj-u   taxt,
hokimiyat,  mol-dunyo  va   davlat   talashib   o'zaro   qonli   urushlar   ayj   oldi.   1510-1530-
yillarda   Shayboniyxonning   amakisi   Ko'chkinchixon   hokimlik   qiladi.   Unga   o'g'li
Abdusaid   (1529-1533)   va   jiyani   Ubaydullaxon   (1533-1539)   merosxo'r   bo'ldi.
Abdullaxon   I   ning   qisqa   hukmronligidan   (1539-1540)   so'ng   Movarounnahrda
qo'shhokimiyatchilik   vujudga   keldi.   Bunga   sabab,   Buxoroda   Ubaydullaxon   o'g'li
Abdulazizxon   (1540-1550),   Samarqandda   esa   Ko'chkinchixon   o'g'li   Abdullatifxon
(1540-1551)   taxt   boshqarganlar.   Hokimiyat   talashib   kurash   mis-li   ko'rilmagan 50cho'qqiga ko'tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan o'g'il farzand
bo'lib,   ularning   har   biri   taxt   uchun   vorislik   qilishga   da'vogar   edi.   Shu   bois
Movaroun-nahr   hududi   bir   necha   bo'laklarga   bo'linib   ketdi.   Karmana   va
Miyonqal'ada   Iskandar   Bahodir,   Balxda   Pirmuhammad,   Qarshida   Sulton   Qilich
Qora,   Hisorda   Shayboniyxonning   nabirasi   sulton   Burhon   hokimlik   qiladi.   1556-
yilda   Abdullatifxon   vafot   etgach   Samarqand   taxtini   Baroqxon 3
  qo'lga   kiritib,   Navro'z
Ahmadxon nomi   bilan   besh yil   hukmronlik   qiladi.
1550-yiIda   Sulton   Abdulazizxon   vafot   etgach,   o'nlab   sultonlar,   beklar   va
amirlar   Buxoro   taxti   uchun   kurashni   avjiga   mindirdilar.   Dastlab   Buxoro
Shayboniyxonning   nabirasi   Sulton   Muhammadyorga   tegdi,   lekin   u   bir   yil   o'tmasdan
Pirmuhammad   tomonidan   quvildi.   Pirmuhammadga   qarshi   Baroqxon   va
Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qo'shiladi. Ular
birgalikda Miyonqal'a, Karmana va Qarshiga   yurish   boshlaydilar 21
.
Vahimaga   tushgan   bu   shaharlaraing   hokimlari   qochib   ketadilar.   Faqat
Miyonqal'a   hokimi   Iskandarning   18   yoshli   o'g'li   Abdullagina   qal'ada
mustahkamlanib   sultonlaraing   bir-lashgan   kuchlariga   qarshi   yolg'iz   o'zi   kurashga
otlanadi.   12   kun   davom   etgan   jangdan   so'ng   sulh   bitimi   imzolanadi.   Bitimga   ko'ra
Abdulla   Balxga   jo'nab   ketishga   majbur   bo'ladi.   1556-yilda   Baroq-xon   vafot   etgach
uning   farzandlari   o'rtasida   boshlangan   taxt   vo-risligi   uchun   kurashga   aralashib   undan  
21
  Ahmedov   B.   O‘zbek   ulusi . -   T.: O‘zbekiston,   1992 . - B.   54. 51ustalik   bilan   foydalangan   Abdulla   navbatdagi   g'alabaga   erishadi.   U   quvg'inlik
yillarini   bekorga   o'tkazmadi.   Eng   obro'-e'tiborli   o'nta   o'zbek   qabilasi   -qushchi,
o'tarchi,  kenagas,   yuz,  jaloyir,  major,   qipchoq,   ming',   bahrin   qabilalari,  shuningdek
jo'ybor   shayxlari   hamda   musul-mon   ruhoniylarining   boshqa   e'tiborli   va   qudratH
vakillarining   himoyasi   va   qo'llab-quvvatlashiga   sazovor   boladi.   Abdulla   Ilono'tdi
yaqinidagi   jangda   Baroqxonning   o'g'il   Bobosulton   va   uning   ittifoqchisi   Toshkent
hokimi   Darveshxonning   birlashgan   kuchlarini   tor-mor   keltiradi.   Abdulla   uchun
Buxoroga   yo'l   ochiq   edi.   U   Qarshi,   Chorjo'yni   egallab,   sulton   Burhonni   mag'lubiyatga
uchratib   Buxoroga   tantanavor   kirib   boradi.   Buxoroni   zabt   etadi.   Buxoro   Abdullaxon
zamonida   siyosiy   hokimiyat   markaziga   ayla-nadi.   Markazi   Buxoro   bo'lgan   davlat
Buxoro xonligi deb atala boshlanadi.
Abdullaxon   Shayboniylar   urf-odatlariga   katta   hurmat   bilan   qaraydi   va   yoshi
ulug' bo'lgan o'z amakisini, so'ng otasini  xon deb e'lon qiladi. Amalda Abdullaning
o'zi   ularning   nomidan   hokimiyatni   idora   etardi.   Otasi   Iskandarxon   1561-yili   xon   deb
e'lon qilinadi. U 1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida o'tiradi. Otasi vafotidan so'ng
1583-yil   Abdullaxon   II   o'zini   rasman   xon   deb   e'lon   qiladi.   Abdullaxon   (1557- 1598)
hukmron bo'lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos   soldi.
Uning   butun   hukmronlik   yillari   urush   va   jang-u   jadallar   bilan   o'tdi.   1557-
yildaShahrisabzni,   1569-yilda   Samarqandni   egalladi.   1558-1572-yillarda   o'rtada
tanaffuslar   bilan   Badaxshon   uchun   jang   qiladi,   Balx   va   Hisorni   qo'lga   kiritdi.   1582-
yilda   Toshkent,   Sayram,   Turkiston,   Farg'ona,   1583-yilda   Xuroson,   1595-yilda   esa
Xorazm taslim etiladi.
Abdullaxon   II   Amir   Temurdan   so'ng   Movarounnahrda   nisbatan   qat'iy   siyosat
yurgiza   olgan   yagona   va   so'nggi   davlat   arbobi   edi.   U   Buxoro   hokimiyatini   tiklash
maqsadida   Qozog'istonning   hozirgi   Qarag'anda   viloyati   g'arbidagi,   Sariqsuv
daryosining   Shimolida   joylashgan   Ulug'toqqa   yetibborgach,   tog'   tepasidagi   bir
minorada   bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix   yetti   yuz   to'qson   uchinda
qo'y   yili,   yozning   ora   oyi,   Turon-ning   sultoni   Temurbek   ikki   yuz   ming   cherik   bila
To'xtamishxon   yurtiga   intiqom   uchun   yurdi.   Bu   yerga   yetib,   belgi   bo'lsun   deb   bu 52minorani   qurdirdi.   Tangri   nusrat   bergay   inshoolloh.   Tangri   el   kishiga   rahmat   qilg'ay.
Bizni duo bilan yod qilg'ay».
Mazkur   bitiklar   1391-yili   Amir   Temur   To'xtamishxonga   qar-shi   lashkar   tortgan
kezi   shu   tog'   ustiga   chiqib,   so'ng   bu   yerda   bir   minora   qurdirib   xarsang   toshga   o'ydirib
yozdirgan xotira so'zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o'qittirib,
o'zi   ham   qarshi   tomonda   bir   minora   qurishga   buyruq   berdi   va   unga «Kimki bu
manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» so'zlarini o'ydirtiradi.' Amir
Temur Turkiston shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini   qurdirgani
ma'lum.   Tugallanmay   qolgan   bu   ishni   oxiriga   yetkazish   Abdul-   laxon   II   ga   nasib
etadi.
Abdullaxon   II   XVI   asrning   80-yillarida   Xurosonda,   uning   markazlari   Hirot,
Mashhadda,   90-yillarda   Seyiston,   Garmsir   va   to   Xilmand   daryosigacha   bo'lgan
hududlarda o'z saltanatini o'rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida hozirgi
Qarag'andadan   (Ulug'tog'dan)   Xilmand   daryosigacha,   Sibir   xonligidan
Mashhadgacha   bo'lgan   hududlar   yana   bir   bor   Oliy   hokimiyati   Buxoro   qo'l   ostida
birlashdi.   Bunday   katta   saltanatga   Amir   Temurdan   so'ng   Abdullaxon   II   asos   soladi.
Rossiyaliklar   uning   davlatiga   nisbatan   «Buyuk   Buxoriya»   degan   iborani   qo'llashgan
edilar.
Ana   shu   davrdagi   Abdullaxon   II   ning   markazlashgan   davlat   tuzish   borasidagi
faoliyati   Hofiz   Tanish   Buxoriyning   «Abdullanoma»   asarida   o'zining   mukammal
ifodasini topgan.
Abdullaxon   zamonida   Buxoro   xonligida   dehqonchilik,   hu-narmandchilik,
savdo-sotiq   rivojlanadi,   madaniy   hayot   ancha   yuksaladi.   Juda   ko'p   sug'orish
inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy to'g'oni va suv ombori,
Vahshdan chiqarilgan ko'plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivoj- lantiradi. Bu
vaqtlarda   Buxoro   xonligida   bug'doyning   10   xil   turi,   suli,   qo'noq,   jo'xori,   mosh,
no'hat,   makkajo'xori,   loviya,   sho-li   paxta,   kunjut,   beda,   arpa,   sabzavot   va   poliz
ekinlari   ekilgan,   bog'dorchilik,   chorvachilik   va   ipakchilik   rivojlangan.   Samar-qand,
Buxoro,   Marg'ilon,   Xo'jand,   Andijon,   Toshkent,   Jizzax,   O'ratepa,   Shahrisabz   va
boshqa   yirik   shaharlarda   hunarmand-chilik   taraqqiy   qilgan. 53Samarqand   qozi   kalonining   hujjatlaridan   ma'lum   bo'lishicha,   XVI   asrda
Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo'lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zo'r
san'at   bilan   turli-tuman   metall   buyumlar,   ip   va   ipak   matolar,   a'lo   navli   qog'ozlar
ishlab   chiqarganlar.   Buxoro   shahri   bu   vaqtda   ancha   kengaytirilgan,   devor   va   harbiy
istehkomlar   qaytadan   qurilgan.   Shaharda   madrasalar,   xonaqoh   va   karvonsaroylar,
yangi   rastalar   barpo   qilingan.   Shahar   o'rtasidagi   tim,   ko'chalar   chorrahasi   ustiga
gumbaz-toqlar,   hammomlar,   karvon   yo'llarida   sardobalar,   karvonsaroylar,   ko'priklar
qurilgan.
Abdullaxon   davrida   Buxoro   xonligining   Hindiston,   Xitoy,   Turkiya,   Rossiya
bilan   savdo   va   diplomatik   munosabatlari   rivojlangan.   1572-1578-yillari   Hindistonda
Buxoro   xonining   elchilari,   Buxoroda   esa   Hindiston   podshohi   Akbarning   elchilari
bo'lgan.
Abdullaxon   II   elchilari   1583-yili   Moskvadan   o'q-dori,   ov   qushlari,   mato   olib
kelganlar.   Bunday   elchilik   1589,   1595-yillarda   ham   takrorlangan.
Abdullaxon   II   ning   mamlakat   ichki   siyosatidagi,   davlat   boshqaruv   tizimini
mustahkamlash,   ayniqsa,   pul   islohoti   o'tkazish   yo'lidagi   faoliyati   natijalari   keyingi
davrlarda   ham   saqlanib   qolgan.   Uning   davrida   Buxoro   yaqinida   Sumitan   (Jo'ybor)
mavzesida   Jo'ybor   xojalaridan   Abu   Bakr   Sa'd   mozori   atrofiga   madrasa,   masjid,
xonaqoh va chorbog', Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi,
Mirakan,   Xoja   Muhammad   Porso,   Yangi   Chorsu   (1569-1570),   tim   (Abdullaxon
timi),   Karmana   yaqinida   Zarafshon   daryosi   ustiga   ko'prik   (1582)   qurilgan.  Bu   kabi
inshootlar   Toshkent,   Samarqand,   Balh   va   boshqa   shaharlarda   ham   qurilgan.
Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi  ta'mirlangan 22
.
Abdullaxon   II   ning   nufuzli   amiri   Qulbobo   Ko'kaldosh   sharafiga   Toshkentda
Ko'kaldosh   madrasasi   qurilgan.   Uning   davrida   shaharsozlik,   ilm-fan   taraqqiy   etadi.
Buxoro   madaniyat,   ilm-fan   markaziga   aylanadi.   Buxoroda   mashhur   Abdullaxon
kutubxonasi   tashkil   bo'ladi.   Unda   mashhur   hattotlar   Mir   AH   Hiraviy,   Ahmad
Husayniylar   va   boshqalar   kitob   ko'chirish   bilan   mashg'ul   bo'Iishgan.   Sayid
Hasanxoja   Nisoriyning   «Muzakkiri   ahbob»   asari   Abdullaxon   II   ga   bag'ishlangan.
Bu   davrda   shoir,   adib   va   ilohiyotchi   olimlardan   Mushfiqiy,   Nizom   Muammoiy,
22
  Hasanxoja   Nisoriy   . Muzakkiri   ahbob. -   Т.: O‘zbekiston,   1997 .- B . 73. 54Muhammad   Darvish   oxund,   Qozi   Poyonda   Zominiy,   Mulla   Amir,   Muhammad   Alti
Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon
II ning o'zi  ham iste'dodli  shoir  bo'lib «Xon» taxallusi  bilan o'zbek va fors tillarida
she'r yozgan.
Harbiy san'at taraqqiy etgan. Qo'shin tarkibini nayza, qi-lich, manjaniq, shotular
bilan   qurollangan   otliq   va   piyoda   qismlar   tashkil   qilganlar.   XVI   asr   ikkinchi
yarmidan qo'shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar bilan qurollana
boshlagan.
Abdullaxon   II   markazlashgan   davlatni   tuzishda   isyon-kor   zodagonlarni
qattiqqo'llik   va   shafqatsizlik   bilan   jazoladi,   sultonlar,   beklar,   amirlar   va o'zining
bir   qator   qarindosh-urug'larining   boshlarini   tanlaridan   judo   qildirdi.   Ammo   u   har
qancha  qattiqqo'l	  bo'lmasin	  siyosiy	  tarqoqlik	  tartibotlariga   qarshi   kurashda
ojizlik   qiladi   va   bu   tartibotlarning   navbatdagi   qurboni   bo'ladi.   Rivoyatlarga
qaraganda   Abdullaxon   II   o'g'li   Abdulmo'min   tomonidan   1598-yili   zaharlab
o'ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tash-
kilotchilik   qilgan.   Hokimiyatni   zo'rlik   yo'li   bilan   otasi   qo'lidan   olgan   oqpadar
Abdulmo'min   yarim   yil   o'tmasdanoq   o'zi   ham   boshqa   bir   dushman   zodagonlar
guruhi   qolida   (1599)   halok   bo'ldi.   Taxtni   so'nggi   Shayboniy   hukmdor
Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi  Muhammad
bilan   kurashda   u   yengiladi   va   taxtdan   ag'dariladi.   Shu   bilan   Shayboniylar
hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir  sulola   -   Ashtarxoniylarga
mansub   edi.   1601-yildan   vatanimiz   siyosiy   hayotida   yangi   sulola   -Ashtarxoniylar
hukmronlik   qila   boshlaydi.   Shu   tariqa   qariyb   yuz   yil   davom   etgan   Shayboniylar
sulolasi o'zaro qirg'inbarot urushlar va o'zaro nizolar   oqibatida qirilib   tamom   bo'ladi
va   taxt   vorisligiga   da'vogar   qolmaydi. 55X   U   L   O S   A
XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib ketgan
o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi.
Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar yasagan
Shayboniylar   davlarini   tashkil   qildi.   O’zbekiston   tarixi   darslarida   bu   davrdagi
ijtimoiy-iqtisodiy   va siyosiy ahvolni o’rganish va uni o’quvchilar   ongiga   singdirish
maqsadida   olib   borilgan   tadqiqotlar   ishida   quyidagi xulosalarga kelindi.
Birinchidan,  Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan keyin
butun Movoraunnahr va Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni egallagan
Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi.
Ikkinchidan,   Shayboniylar   davrida   etnik   o’zgarishlar   ro’y   berib   dashti
qipchoqdan   ko’chib   kelgan   qabilalar   o’zlari   bilan   “o’zbek”   degan   etnik   nomlarni  olib
keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi  aniqlandi.
Uchinchidan,   Shayboniylar   davlatida   katta   qurilish   ishlari   olib   borildi.
Shayboniyxon   madrasasi,   Abdurahm   Sadr   madrasasi,   Baroqxon   madrasasi,   Masjidi
kalon,   Mir   arab   madrasasi,   Abdullaxon,   Ko’kaldosh   kabi   madrasalar   buni   yaqqol
misoli   sifatida   ko’rsatib   berildi.
To`rtinchidan,   Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib   temuriylar
qodirgan   meros   davom   ettirildi.   Hukmdorlardan   Shayboniyxon,   Ubaydullaxon   kabi
shoirlarni   xalqimizning   ma’naviy   merosiga   qo’shgan   hissasi nihoyatda katta ekanligi
dalillar asosida asoslandi. 56FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1.1.   Ўзбекист o нРеспублик a сиПрезидентиШ a вк a тМирзиёевнингОлий
М a жлисг a  Мур o ж aa тн o м a си . 2020. 29  дек a брь .
1.2.  МирзиёевШ . М .  ЯнгиЎзбекист o нстр a тегияси . –  Т o шкент . 2021. – 462
б .
II. Ilmiy adabiyotlarva nashrlar
2.1.   Muhammadjonov   A.R.   Quyi   Zarafshon   vodiysining   sug orilish   tarixi	
ʻ
(Qadimgi davrdan  –  XX asr boshlarigacha). – T., 1972. – 315-bet
2.2. Zamonov   A,   Subhonov   F.   Buxoro   xonligining   ashtarxoniy
hukmdorlari.Toshkent: Bayoz, 2021 — 136 bet.
2.3. Азамат Зиё Ўзбекдавлатчилиги тарихи . – Тошкент :  Шарқ , 2000,- Б .268
2.4. “ Бухоро   тарихи   масалалари   ( энг   қ адимги
замонлардан ҳ озиргача )”. Республика   илмий - назарий   анжумани
материаллари .–  Бухоро, 2016 – 220 бет.
2.5. “Бухоро   тарихи   масалалари   (энг   қ адимги   замонлардан ҳ озиргача)”.
Республика илмий-назарий анжумани материаллари.– Бухоро, 2017 – 221 бет.
2.6. “Бухоро   тарихи   масалалари   (энг   қ адимги   замонлардан ҳ озиргача)”.
Республика илмий-назарий анжумани материаллари.– Бухоро, 2019 – 256 бет.
2.7.Бухоро   шарқ   дурдонаси   .   /Муаллифлар   жамоаси.   –Тошкент:   Шарқ,
1997.
2.8.Ҳофиз   Таниш   Бухорий.   Абдулланома/Содиқ   Мирзаев   тарж.   –
Тошкент: Шарқ, 2-жилд.  1999, -Б. 201-217
2.9. “XIX   аср   охири   -   XX   аср   бошларида   Бухоро”.   Республикаилмий-
назарийанжумани материаллари. – Бухоро, 2016 – 177бет
2.10.Хофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. биринчи китоб /форс тилидан
С.Мирзоев   таржимаси,   сўз   боши   ва   изоҳлар   муаллифи   Б.   Ахмедов.   –
Тошкент: Шарқ, 1999. –Б. 60- 62.
2.11. Замонов   А.   Бухоро   хонлигининг   қўшин   тузилиши   ваҳарбий 57бошqаруви   (XVI   аср).   Тарих   фанлари   бўйича   фалсафадоктори   (PhD)
диссертацияси автореферати. Тошкент, 2018.
2.12. Ражабов   Q.,   Очилов   Э.   Убайдуллахон.   –   Т.:   Abu   matbuotkonsalt,
2011. – 31 бет.
2.13. Ражабов Q. Насруллоhхон. – Т.: Abu matbuot- konsalt,2011. – 47 бет.
2.14. Тураев Х. Традиция посешений култовых мест в Бухаре:Социалная
и   религиозная   оценка//History   and   Culture   of   CentralAsia.   –   Toki o,   2012.-
С.213-228.
2.15. Тўраев H. Бухоро обидалари ва Жўйбор хўжалари //Бухорои шариф
2500. - № 4. - Маънавият нашрлари, 1997.- Б. 12-15.
2.16. Тўраев H. Убайдуллахонинг сўнгги кунлари // Мулоqот.- Тошкент,
1997.- № 4.- Б.41-42.
2.17. Бартолд   В.В.   Географический   очерк   Маверанахра.   Соч.   в9-томах.
Т.2. -М.: Наука, 1963
2.18. Выборова   И.В.,   Распопина   А.А.,   Распопина   И.А.Иркутское
краеведение:   основы   экскурсионой   работы:   учебнометодический   материал.
– Иркутск: БГУЭП, 2008
2.19. История   Узбекистана   (XVI   –   первая   половина   XIX   века.   –Т.:   Фан,
2012.
2.20. Сухарева   О.А.   К   истории   городов   Бухарского   ханства   (историко-
этнографические   очерки).-Ташкент:   Изд-во   академии   наук   Узбекской   ССР.
1958. 20-36.
2.21. Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3,
§ 3.4.

MUNDARIJA

Kirish .......................................................................................................................... 3

I BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVARAUNNAHRDA IJTIMOIY IQTISODIY VA SIYOSIY AHVOL

1.1 XVasrning ikkinchi yarmidaDashti Qipchoq va Movaraunnahrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvol ................................................................................................................6

1.2 Shayboniylar davridaMovaraunnahrda iqtisodiy taraqqiyot uchun shart-sharoitlarning vujudga kelishi….................................................................................16

II BOB. SHAYBONIYLAR HUKUMRONLIGIDA IQTISODIY VA SIYOSIY JIHATDAN MAMLAKATNI MUSTAHKAMLASH YO‘LIDAGI QATOR ISLOHOTLAR..........................................................................................................27

1.1 Shayboniylar davrida davlat boshqaruvida iqtisodiyot va siyosatning o‘sziga xos o‘rni.............................................................. ..............................................................35

2.2Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim............................................................ 43

Xulosa ....................................................................................................................... 52

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ......................................................................  54