XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	290.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	23 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

Sotib olish

BITIRUV MALAKAVIY
ISНI
Mavzu: XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy
va madaniy hayot
Reja:
Kirish.
I-bob. Qo’qon xonligining tashkil topishi va uning ijtimoiy siyosiy hayoti
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi.
1.2. Qo’qon xonligining ijtimoiy hayoti.
II-bob. XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligining madaniy hayoti.
2.1. Qo’qon xonligida adabiyot va san’atning rivojlanishi.
2.2. Me’morchilik va hunarmanchilik ning ravnaqi. Xalq amaliy san’ati.
III-bob. Qo’qon xonligining tugatilishi
3.1.Qo’qon xonligi hududlarining Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib
olinishi.
3.2.Qo’qon xonligining tugatilishi va Farg’ona viloyatining tashkil topishi.
3.3.Mavzuni yangi pedagogik texnalogiyalar asosida o’rganilishi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Prezident asarlari, Asosiy adabiyotlar-
Alfabet bo’yicha.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi:
Mustaqil O’zbekistonning uzoq va yaqin o’tmishiga bo’lgan qiziqish ortib
borayotganligi davrimizning o’ziga xos xususiyatidir. O’zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov takidlaganidek “ Mustaqillik
yillari o’z o’tmishimizni o’z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu
jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir ” 1
.
“O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o’tmishimizni –tariximizni
tahlil qilib, xolisona o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Bu esa biz yosh
tarixchilarning oldida nihoyatda katta masulyat turganidan dalolat beradi. Istiqlol
yillarida milliy ma’naviyatimizning tiklash qadimiy tariximizni keng xalq
ommasiga yetkazish borasida ulkan ezgu ishlar amalga oshirildi ” . –“Har qaysi
xalq o’z taraqqiyotini yuksaltirish uchun –tarixiy xotira masalasi alohida
ahamiyat kasb etadi ” 2
–deya ta’kidlagan edi Islom Karimov o’z asarlarida.
Darhaqiqat, o’zbek xalqi tarixi, o’zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan
bevosita bog’liqdir.
XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligida ijtimoiy-siyosiy , madaniy hayot
masalasini o’rganib tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan
biri hisoblanadi.
Negaki, mustaqillik sharofati bilan o’zgalarga qarashlik tobelik va
bog’liqlik qismatidan butkul xalos bo’ldik. Egilgan, majruhlangan qaddi-
bastimizni tiklab, ona yurt taqdirini qo’lga olib uning chinakam sohibiga aylanib
katta ijtimoiy faoliyatga yo’l tutdik, kelajagi buyuk, huquqiy, demokratik
davlat, ochiq, ozod, rivojlangan fuqarolik jamiyatini bunyod etish borasida jadal
sa’y harakat etmoqdamiz.
Biz shu asnoda buyuk kelajagimizni o’z qo’llarimiz bilan yaratib borar
ekanmiz bunda shubhasiz, baquvat tarixiy ildizlarimiz, teran ma’naviy
1
I.A. Karimov . O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T. . “O`zbekiston” , 1995 , l 8-bet.
2
I.A.Karimov . Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. T. , “ Manaviyat” , 2008 , l 4-bet.
2

tomirlarimizga mahkam tayanmog’imiz, ulug’ ajdodlarimiz kimlar bo’lganini,
bizlarning nasl-nasablarimiz kimlarga borib taqalishini, ular qachonlardan buyon
bu hudud sarhadlarini vatan tutib, unda yashab, keyingi minnatdor avlod,
nasllarga qanday boy moddiy va ma’naviy meros namunalarini qoldirib
kelganligini va nihoyat bu jarayonlar silsilasi davomida ularning o’z shaklu-
shamoili, ma’naviy,ruhiy qiyofasi turmush tarzi har qanday jiddiy o’zgarishlarga
uchrab borganligini bilmog’imiz kerak bo’ladi.
Shu bois mazkur mavzuni ilmiy asosda yoritishni o’rganishni o’z
burchimiz deb bildik.
Bitiruv malakaviy ishning davriyligi:
Farg’ona vodiysining eng qadimgi shaharlaridan biri Qo’qon to’g’risidagi
dastlabki ma’lumotlar X-asrga to’g’ri keladi. Uni XIII asrda mo’g’ullar
xonavayron qilgan. Hozirgi shahar 1732-yil qurilgan. Fusunkor Farg’ona
vodiysiga kiraverishda, qulay joyda bo’lganidan tezda qaytadan tiklanadi va
xonlik poytaxti bo’lib qoladi. Qo’qon xonligi Markaziy Osiyodagi feodal davlat
bo’lib 1709-1876 yillarni o’z ichiga oladi.
XVIII asrning boshlarida Farg’ona vodiysi Buxorodan ajrab chiqadi va
mustaqil davlatga aylanadi. U Namangan, Qo’qon Andijon va Marg’ilon
viloyatlaridan iborat edi. Xon avlodlari o’rtasidagi kurashlar natijasida
hokimiyat o’zbeklarning ming urug’idan bo’lgan Erdonobiy qo’liga o’tadi shu
davrda Qo’qon hukmdorlari Farg’ona vodiysidagi hokimiyatni qo’lga kiritib,
Buxoro xonligidan ajralib chiqadilar va harbiy kuchlar yordamida qo’shni
tumanlar hisobidan o’z hududlarini kengaytirishga harakat qiladilar. Natijada
O’rta Osiyo siyosiy maydonida Qo’qon xonligi paydo bo’ldi.
Qo’qon xonligi siyosiy tarixidagi ko’plab voqealar xonlik hududida
yashagan xalqlarning ichki hayotida ham, uning atrofidagi xalqlar va
mamlakatlar hayotida ham katta iz qoldirgan. XIX asr boshlarida bir necha
ulisllarga bo’lingan kichkina davlat bo’lgan. Qo’qon xonligi 20-30 yil
mobaynida O’rta Osiyodagi eng katta davlatlardan biriga aylanadi. Hali bu
3

xaqida batafsil B.M.I mizning keyingi sahifalarida bu muammoga yana
qaytamiz.
Mavzuning o’rganish darajasi:
Ushbu ishda ko’rilayotgan mazkur muammo malakaviy ish mavzusi
sifatida va ayniqsa, Qo’qon xonligining tarixiy tadqiqoti sifatida va ayniqsa,
Qo’qon xonligining tarixi tadqiqoti sifatida nisbatan kam o’rganilgan.
Bugungi kunda yosh avlodni tarixini chuqur o’rganmasdan turib kelajak
yo’q shiori ostida tarbiyalash, tarixiy ongni shakillantirish borasidagi ma’naviyt
–ma’rifiy ishlarni rivojlantirishda o’zbek ziyolisi Mirzo Olim Maxdum Hojining
“Tarixi Turkiston” asari biz uchun muhimdir.
Umuman Qo’qon xonligi va shu nom bilan ataluvchi davlat haqida
yaratilgan mahaliy, tarixchilarning asarlari soni 30dan oshadi 3
.
Keng ko’lamdagi bu manbalarda xonlikning siyosiy tarixi, madaniyati va
uning turli hududlarida yuz bergan voqealar tafsilotlari bayon qilingan. Qo’qon
tarixchilari maktabi va ularning namoyandalari hamda asarlariga bag’ishlangan
maxsus tadqiqot haligacha yaratilgan emas. Ularning asarlarida juda kam qismi
ilmiy muomalaga kiritilgan yoki tarjima etilib chop qilingan.
Birinchi “Qo’qonshunosh” olimlarimiz Qo’qon tarixi va madaniyatiga
doir asarlar yozgan mahaliy tarixchilar hisoblanadi.
Ular turli manbalardan voqea va hodisalarning ishtirokchilari
bergan ma’lumotlardan foydalanib yaratganligi bois asarlari muhim hisoblanadi.
Keyinchalik turkistonlik va rossiyalik olimlardan R.R. Totinin,
D.NB.Ramanovskiy, R.Xanikov, A. Makiev, V.Velyaminov-Zerkov, V.V.
Grigorev, A.P.Xortoshxin, N.Tetrovskiy, A.F. Midendorv, A.Fedrensko, A.Kun,
V.V. Namvkin, I. Kalivkina, N.Ya Buchurin hamda Xorijlik olimlarning bazilari
mahaliy mualliflar asarlaridan ham foydalanib, o’z tadqiqotlarini yaratgan.
So’ngra A.A.Semyonov, R.N.Nabiyev,A.P.,Qayumov,
A.O’rinboyev, P.P. Ivanov, V.M. Ploskix, V.A. Romodin, N.D. Mikluxo-
Maklay, B.V Linin, I.A.Stori, F.A.Azdaev, H.Bobobekov, R.K. Bekmaxonov,
3
Mirzo Olim Maxdum Hoji . “Tarixi Turkiston” . T. , “Yangi asr avlodi” , 2008 , 4-bet.
4

A.Z. Vbalidov M.Qutlug’ov, H.Sodiqov, T.Saidqulov, X.G’G’ulomova
boshqalar o’z asarlarida xonlikning siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
hayotini yoritganlar.
Bugungi kunda Qo’qon tarixchilari maktabi namoyindalari asarlaridan
sanalmish Muhammad Hakimxonning “Muntaxab ut-tavorix” asari (Dushanbe,
1984-1985), Tajir Xo’jandiyning “G’aroyibu sipoh” (Xo’jand, 1991), Mirzo
Olim Maxdum Hojining “Tarixi Turkiston” (Qarshi 1991), Mirzo Olim
Mushrifning “Ansob us-salotinva tavorix al-xavoqin” (Qo’qon xonligi tarixi
nomi bilan nashr etilgan. T. 1995), Muhammad Yunus Tibning “Tarixi aliquli
amirlashkar (sharq yulduzi 1996, 1-2-son) va “Tuhfai Tolib (Toshkent- tokio,
2002), Muhammad Aziz Marg’iloniyning “Tarixi Aziziy” (Toshkent,1999)nomli
asarlar chop qilingan. Tarixchi Haydarbek Bobobekovning ta’kidlashicha barcha
musulmon tarixchilari va ayrim rus mualliflari Qo’qon xonlari sulolasiniOltin
Beshik bilan, u orqali Bobir bilan bog’laydilar 4
. Qo’qon xonlarining
nasabnomalarini Oltin beshik bilan bog’liqligi Niyozmuhammadning “Tarixi
Shohruhiya”, Mirzo Olim Mushrifning “Ansabu savalotun va tavorixul
Havoqin”, Muhammad Solix Toshkandiyning “Tarixi jadidai Toshkand”,
Fozilbek Otabek o’g’lining “Mukammali tarixi Farg’ona “, B. Haluvnikning XX
asr 80-yillari o’rtalarida Qozonda chop etilgan. Qo’qon xonligining qisqacha
tarixi’ ( Кратная история Кокондского Ханстве) Ibratning “Farg’ona Tarixi”,
Mulla Shamsiddin Shavqiyning “Shohnoma” dostonida, Muhammad Aminbek
Xudoyorxon o’g’lining “Turkiston viloyatining gazeti” ning 1894-yil sonlarida
o’zbek va rus tillarida e’lon qilingan “Farg’ona viloyatlari xonlarining
xususidagi voqealar” nomi asarlarida adabiyotshunos, praffessor Sharif
Yunusovning maqolalarida va boshqa ko’plab manbaalarida o’z aksini topgan.
Ishning asosiy maqsadi juda ko’plab materiallar va ilmiy adabiyotlar
hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda mavjud oldimizda turgan
muammoni tarixiy yoritishdan iborat. Yuqorida takidlanayotgan ma’lumotlarga
tayanib shuni aytish mumkinki Qo’qon xonligi o’zining ijtimoy iqtisodiy
4
Bobobekov Haydarbek . Qo`qon tarixi . T. , “Fan” , 1996 , 20-21-bet.
5

siyosiy va madaniy rivojlanish bosqichida turli xususiyatlar va tarixiy
qonuniyatlaga ega bo’lgan.
Qo’qon xonligi siyosiy tarixidagi ko’plab voqealar xonlik hududida
yashagan xalqlarning ichki hayotida ham, uning atrofidagi xalqlar va
mamlakatlar hayotida ham ulkan iz qoldirdi.
Ushbu o’rinda odamlar har yoqlardan ko’chib kelgani oqibatida Farg’ona
vodiysida XVIII asrning ikkinchi yarmida XIX asrning birinchi
yarmida ,millatlararo va qabilalararo munosabatlar ancha murakkab
bo’lganligini ham e’tirof etmoq kerak.
Mazkur B.M.I.da Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda quyidagi
masalalarni yoritishni o’z oldimizga vazifa qilib qo’ydik. Bular:
1. Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlarni o’rganish;
2.Q’qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish;
3. XIX asrda Qo’qon xonligining madaniy hayotini tahlil qilish
4. Qo’qon xonligining o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini boshqa
xonliklar bilan qiyosiy solishtirib o’rganish;
Shuningdek, tadqiqot ishini yoritishda shoir, tarixnavislik, tilshunos va
islomshunos olim Ishoqxon To’ra Ibratning “Tarixi Farg’ona “ asaridan zaruriy
manba sifatida foydalanildi. Ushbu asar Toshkentda “Ma’naviyat nashriyotida
2005 yilda chop etilgan.
Masul muharrir: O’zbekiston Respublikasi fan arbobi filologiya fanlari
doktori, professor Begali Qosimovdir.
Qisqacha ushbu asar to’g’risida to’xtalamiz:
Ishoqxon Ibrat ham muarrix olim sifatida “Tarixi Farg’ona” asarida tarixiy
voqealarga xon va beklarning munosabatini tasvirlashga alohida e’tibor bergan.
Amir Nasrulloning 1842-yili Qo’qondagi mash’um qatli om uyushtirishiga
qarshi chiqadi. Ibrat Amir Nasrullo kabi kaltabin burnidon narini ko’ra
olmaydigan podsholarning yaramas qilmishini qoralaydi. Ishoqxon Ibrat
geografik olim sifatida “Tarixi Farg’ona” asarida Farg’ona vodiysi undagi
shahar va qishloqlarning to’la geografik tavsifnomasini beradi, o’lkadan oqib
6

o’tadigan daryolar iqlimi, havosi, yerlari, hayvonotdunyosi, vodiyda
yashaydigan xalqlar, ularning hunarmanchiliklari, ekinlari, savdo-sotiq ishlari va
yer osti qazilma boyliklariga atroflicha to’xtalib o’tadi.
Masalan, asar muallifi Chust shahri haqida quyidagilarni yozadi: “Chust
shahri Namanganni (ng) g’arb tarafida, 136 chaqwirim g’arbda bo’lib, o’ng
qiblasi Pop qasabasiga janubi daryoga mutassil bo’lib, shimoli Olmos va
Chodak qasabasiga yopishadur …” 5

Boshqa shahar va qishloqlar haqida ham ushbu manbada shunday tol’iq
sinografik va geografik ma’lumotlar beriladi. Mualifning yana bir katta yutug’i
shundaki, u o’z asarini sodda, o’sha davr adabiy til me’yoriga to’la rioya qilgan
holda yaratgan. Uslubi, tasvirlash doirasining kengligi jihatidan “Tarixi
Farg’ona” Boburning buyuk Boburnoma asari ta’sirida yozilgani sezilib turadi.
Bitiruv malakviy ishning mazmuni :
Mazkur bitiruv malakaviy ish Kirish, 3ta bob, 7ta paragraf va xulosa
hamda foydal;anilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5
Ishqxon To`ra Ibrat . Farg`ona tarixi T. , “Ma`naviyat” , 2005, 27-b.
7

I-bob. Qo’qon xonligining tashkil topishi va uning ijtimoiy siyosiy
hayoti
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi.
XIX asrning birinchi yarmida Qo’qon xonligi hududiy jihatdan O’rta
Osiyodagi yirik davlat edi. Qo’qon xonligi sharqda Sharqiy Turkiston, g’arbda
Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh edi. Xonlik hududi shimolda
uchala qozoq juzlarini batamom o’ziga bo’ysundirib Rossiya bilan
chegaralanardi. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko’lob, Darvoz,
Sho’g’non singari tog’li hududlarni o’z ichiga olar edi. Bu hududlar uchun
Buxoro amirligi bilan qonli urushlar bo’lar, ular qo’ldan-qo’lga o’tardi. Qo’qon
xonligi hududi Buxoro amirligi va Xiva xonligidan farqli o’laroq sersuv
daryolari, so’lim vodiylari, serhosil yerlari ko’p edi. Xonlikning markazi
Qo’qon, Marg’ilon, O’zgan, Andijon, Namangan kabi yirik shaharlar joylashgan
Farg’ona vodiysi edi. Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishtak,
Oqmasjid kabi yirik shaharlar ham Qo’qon xonligi tasarrufida edi. Qo’qon
xonligida aholi nisbatan zich joylashgan bo’lib, taxminan, 3 mln. kishi edi.
Xonlikning poytaxti Qo’qonda sakson ming, Toshkent shahrida oltmish ming
kishi yashar edi.
Qo’qon xonligi aholisining ko’pchilik qismi o’zbeklar edi. Shuningdek,
xonlik aholisi tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar, uyg’urlar, qoraqolpoqlardan iborat
bo’lgan. Bular bilan yonma-yon yahudiylar, tatarlar, xindular vakillari yashar
edi.
Minglar urug’idan bo’lgan yirik zodagon Shohru x biy chodak xo’jalari
yordamida Farg’ona vodiysida buxoro amirligidan mustaqil bo’lgan mavqe i ni
egallab, 1709-yilda Qo’qon xonligiga asos soladi. 6
.
Tarixchi H.Bobobekov ham boshqa ko’plab musulmon va rus tarixchilari
kabi Qo’qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan u orqali Bobur bilan bog’laydi.
Keling, shu o’rinda butun e’tiborimizni Oltin Beshik afsonasiga qaratsak:
Yangi tashkil topgan Qo’qon davlati hukmdorlari –o’zbeklar shajaralarini ota-
6
R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan ta rixi . T. , “ Sharq ”, 2010 , 98-bet.
8

bobolari bilan jangu jadalda olishib, omadi yurishmay, Vatandan bosh olib
ketgan ammo qalami va jasorati tufayli nomini qoldirtgan Bobur Mirzo bilan
bog’lashga urinib g’aroyib afsonalar to’qidilar. Mana shunday hikoyalardan biri
qator tarixiy bitiklarda qayd etilgan Oltin beshik afsonasidir. Biz ushbu afsonani
atoqli tarixchimiz Ishoqxon Junaydulloxo’ja o’g’li Ibratning “Farg’ona tarixi”
asari asosida hikoya qilib beramiz 7
.
Ho’qand shahri Farg’ona iqlimida bo’lmagan. Uning o’rnida tevarakda
Targ’ova Chonkat va Saroy degan qishloqlar bo’lgan ekan.
Mana shu qishloqlarning biriga aniqrog’i Targ’ovada bir kishi bo’lib, u bu
qishloqlar xalqi xonzodasi bo’lmasa, itoat qilmasligini bilib bir tadbir ishlatgan
ekan.
U Andijon xonlaridan Bobur ibn Umarshayxning shu qishloqlarga yaqin
joydan qochib o’tganini bilgani uchun o’zining emizikli o’g’liga juda
qimmatbaho liboslar kiydirib, oltin beshik yasatib, beshikni noyob kimxobu
atlaslarga o’rab, Bobur Mirzo o’tib ketgan yo’l chetida yashirib qo’ygan ekan.
Begona odamlar olib ketmasligi uchun bir necha xizmatkorini soqchi ham qilib
qo’yibdi. 8
Bir necha kundan so’ng uch qishloqdan suv ochmoq uchun chiqqan
odamlar mana shu atayin qoldirilgan bola yotgan beshikka duch kelib qolibdilar.
Uch qishloq ahli bola ustida talashib qolibdilar. Oxiri ichlaridan bir kishi chiqib
bu talashni chek tashlash yo’li bilan hal qilishni taklif qilibdi. Hamma rozi
bo’libdi chek tushishiga qarab oltin beshik –saroylik larga uning yopuqlari –
chonkatliklarga bola esa targ’ovulliklarga nasiv qilbdi. Bolani tarbiyalariga
olgan targ’ovulliklar unga Oltin Beshik deb ism berishibdi.
Ibrat ushbu asarida yana quyidagilarni bayon qiladi. “bu Oltin Beshikni
(ng) xalqqa xonzoda ekanligini ravshan qilmoqda necha ilova so’zlar qo’shilib
bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik emizib turgan ekan va qush
soya solgan ekan, deb xalqning qulog’iga o’rnatib to ungacha yigit bo’lib,
hurmati va ruxsori ziyoda bo’lib xushaxloq va xushmuruvvat bo’lsa ham
7
Ishoqxon To`ra Ibrat . “Farg`ona tarixi” T. , “Ma`naviyat” , 2005 , 28-bet.
8
Xurshid Davron Samarqand xayoli Y. “Kamalak” , 1991 , 288-bet.
9

Tirg’ova qishlog’idan bo’lak xalq anqiyot (itoat qilmay) har bir jamoada bir biy
bo’lib kelsa ham Oltin Beshikning biyligi shuhratliroq bo’lib, mundin olti avlod
bir suratda o’tib, yettinchi avlodga kelganda bul kishi xoni Hoqqand
bo’lub...nihoyatda so’zi nufuzli bo’lib xon ismini rivojlantirib Shohruhxon deb
shuxrat topgan... 9
Bu g’aroyib afsona bejiz yaratilmagan. Yillar o’tiv olis Hind tuprog’idan
Bobur Mirzoning sog’inchli g’azallari tog’u sahrolari oshib kelib Farg’ona
qolaversa, butun Movarounnahr ahli dilini zabt etadi. Xalq dilidagi mana shu
o’chmas mehni sezib-bilib yurgan hukmdorlar o’z nasl nasablari vatangado
podshoh nomi bilan bog’lab, shu mehr tufayli xalqning o’zi ham g’aroyib
afsonalar to’qiydi.
Farg’ona vodiysining eng qadimgi shaharlaridan biri Qo’qon to’g’risidagi
dastlabki ma’lumotlar X asrga to’g’ri keladi. Uni XIII asrda mo’g’ullar
xonavayron qilgan. Hozirgi shahar 1732-yilda qurilgan, fusunkor Farg’ona
vodiysiga kiraverishda qulay joyda bo’lganidan tezda qaytadan tiklanadi. Va
xonlik poytaxti bo’lib qoladi 10
.
Qo’qon xonligi Markaziy Osiyodagi feodal davlat bo’lib 1709-1876
yillarni o’z ichiga qamrab oladi. Xonlikni hududi 1841-yilgi ma’lumotga
qaraganda asosan hozirgi Farg’ona, Namangan Andijon, Toshkent, Xo’jand
viloyatlari Qirg’iziston Respublikasi va janubiy Qozog’iston sarhadlarini o’z
ichiga olgan. Orenburg va Omsk shaharlari Rossiya imperiyasining xonlik
bilan chegaradosh viloyat markazlari hisoblangan.
Xonlikning vujudga kelishi to’g’risida to’xtaladigan bo’lsak, XVI asrda
Markaziy Osiyoda tinimsiz o’zaro feodal janjal va urushlar natijasida ikkita
mustaqil musulmon davlati: Buxoro va Xiva xonliklari paydo bo’lgan. Ular ham
bir biri bilan tinimsiz janglar qilib turishdi. Bu janglar natijasida Buxoro xonligi
kuchsizlanib, Buxoro hukmdori Abdulazizxon taxtdan vos kechib Makkaga
ketadi. 1680-yil Buxoiro taxtiga Subhonqulixon o’tirib o’z davlatini
9
Ishoqxon To`ra Ib rat . Farg`ona tarixi . T. , “ Ma`naviyat ”, 2005 , 91-92 bet.
10
G Xolliyev, X. G`ulomov . O`zbekiston tarixi . T. , “Universitet” . 1997, 24-bet.
10

mustahkamlamoqchi bo’ldi. Uning hokimlik davrida ham o’zaro urushlar davom
etdi. Xalq qashoqlashdi. Ochlik avj oldi.
1702-yil Subhonqulixon o’ldi. Taxtga esa uning o’g’li Ubaydulloxon
o’tirdi. Uning hukmronlik davrida ashtarxoniylar hukmronligi inqirozining eng
so’ngi cho’qqisiga chiqqan edi. Xon darvishlarning yer egaligini cheklashga
harakat qiladi. Va nufuzli juybar xo’jalari bilan to’qnashadi. Chunki
Ubaydulloxonga ular soliq ham solmoqchi bo’lgandilar. Oqibatda, u darvishlar
jamoasining madadkorligidan o’zini mahrum qilib qo’ydi. 1709-yili Farg’ona
vodiysida chodak xo’jalari qo’zg’alon ko’tarib Shohruhbiyni xon deb e’lon
qildilar va mustaqil davlat tuzdilar.
Shoxruhbiy ibn Ashur Muhammad-Qo’qon xonligiga asos solgan ming
qabilasining boshlig’i. U taxminan 1669—1970-yillarda tavallud topgan. Ming
urug’ XVIII asrning boshlarida siyosiy hukumatni xo’jagan sulolasining qo’lidan
kuch bilan tortib olgan edi. 11

Xo’jalar yoki xo’jagan sulolasi ruhoniy nasab sharqiy Turkistonning
hokimlari bo’lgan. Sulolaning asoschisi Maxdumi A’zamxo’ja Ahmad ibn Sayid
Jaloliddin bo’lib, u “Xo’jagan” tariqatiga mansub. (Yashagan yillari: Hijriy956-
milodiy 1542 yillar) bu xo’jalar sharqiy va g’arb Turkistonda hukm surgan
chig’atoy hokimlari davrida katta mansab va vazifalarga ega bo’lib iqtisodiy
siyosiy kuchlarga sohib bo’ladilar.
Ushbu xo’jalar –Oqxo’jalar va Qoraxo’jalarga bo’lingan. Qoraxo’jlardan
bo’lmish Offoqxo’ja Sin hukumatini tan olgan. Maxdumi A’zamning o’g’li
Muhammadamin Oqxo’jalarga mansub bo’lib, Sin hukumatini tan olmagan.
Uning avlodlari Xitoy sharqiy Turkistoni bostirib kirganda G’arbiy Turkiston ,
yani Qo’qon xonligiga kirib qoladi
Ma’lumki, xo’jagan jamoasi Maxdumi A’zam Ahmad ibn Jaloliddin
xo’jagan Kasoniy avlodlaridan bo’lib ularning hukmronligi XVII asrda sharqiy
Turkistonga ham tarqalgan edi.
11
Mirzo Olim . Maxdum Hoji . Tarixi Turkiston . T. , “ Yangi asr avlodi ”, 2008 . 6-bet .
11

Shohruhbiy ham xo’jalar bilan ittifoq tuzib, hukmronligini mustahkamlash
uchun chodak xo’jalaridan birining qiziga uylanadi. 1709-yili urug’ zodagonlari
hamda xo’jalari roziligi bilan Shohruhbiy xonlik taxtiga ko’tariladi. Shohruhbiy
davrida O’sh, O’zgan, Xo’jand hali mustaqil bo’lib Qo’qon davlatining shimoliy
chegarasi Namanganning shohidonigacha cho’ziladi. 12

Shohruhbiy 1721-yili vafot etdi. (Eslatma o’rinda: undan uchta o’g’il-
Abdurahimbiy, Abdulkarimbiy va Shodibiy qoldi. ) Shohruhbiy vafotidan keyin
uning katta o’g’li Abdurahimbiy taxtga o’tiradi. Uning hukmdorlik davrida
dastlab Andijon va Xo’jand, keyinchalik Samarqand va Kattaqo’rg’on zabt
etildi. So’ngra Shahrisabzga ham taxdid bo’ldi. Shahrisabz hokimi
Abdurahimbiy bilan bitim tuzib unga Oychuchuk ismli qizini nikohlab berdi.
Xo’jandga qaytgan Abdurahimbiy qattiq betob bo’lib 33 yoshida vafot etadi.
Undan o’g’li Erdonbek va uch qiz qoldi. Ammo taxtga uning ukasi
Abdulkarimbiy o’tirdi. 13
Muhammad Abdulkarimbiy hijriy 1115, milodiy 1703 yilda tavallud
topgan. U xon bo’lishidan oldin valiahd sifatida Namanganda hokim edi.
Abdulkarimbiy asosiy e’tiborini davlatni mudofaa qilish ishlariga qaratadi.
Uning zamonida Qo’qon shahri atrofi qo’rg’on bilan o’raladi, Isfara, Qatag’on,
Marg’ilon, Haydarbek darvozalari quriladi. 1741-1745 yillarda Farg’ona
jung’orlar hujumiga duch keladi.
Abdulkarimbiy qipchoq –qirg’izlar hamda O’ratepa hokimi Fozilbiy yuz
yordamida ular bilan urushlar olib boradi. Shu vaqtda Abdulkarimbiy ham
To’raqo’rg’on va Samarqandga Abulfayzxon iltimosiga binoan yurishlar qiladi.
1745 yili Miyonholda xitoy qipchoqlar Ibodullohbiy rahbarligida bosh
ko’taradi. XIX asrning boshlarida Xitoy hukumati tazyiqi ostida sharqiy
Turkistondan Farg’ona vodiysiga qalmoqlar, uyg’urlar, qirg’izlar, qoraqalpoq
va qozoq qipchoqlari ko’chib kelishadi.
Farg’ona vodiysi XVIII asrning o’rtasida ko’plab xalq va jamoalar uchun
Vatan bo’ladi.
12
Mirzo Olim , Maxdum Xoji . Tarixi Turkiston . T. “ Yangi asr avlodi ”, 2008 . 6-b.
13
G. Xolliyev , X.G`ulomov . O`zbekiston tarixi . T ., “ Universitet ”, 1997 , 25-bet.
12

Abdulkarimbiy 40 yoshda vafot etdi. Taxtga uning o’g’li o’tirdi. Ammo
olti oydan keyin u taxtdan tushirilib, Marg’ilonga hokim qilib yuboriladi. Taxtga
esa Erdona o’tqaziladi. U ham tez orada taxtdan ag’dariladi, uning o’rnini
Bobobek egallaydi.
U bir yil hokimlik mqiladi, Beshariqda o’ldiriladi va taxtga yana Erdona
o’tkaziladi. Erdona 14 yil (ayrim manbalarda 12 yil) hokimlik qilib vafot etdi.
Shu o’rinda bir narsani takidlash joizki, Qo’qon xonligida yuqori hukmron
tabaqaning ijtimoiy va etnik jihatdan xilma-xil bo’lishligi turli guruhlar o’rtasida
muttasil davom etadigan hokimiyat talash kurashining asosiy sababidir.
Xonlikda hukmronlik qilgan xonlardan ko’pi saroy to’ntarilishi oqibatida
o’ldirilganlar o’nlab shahzodalar amaldor va sarkardalar saroy to’ntarishining
qurboni bo’lib qatl etilganlar. Bunday qarama –qarshi turishliklar va o’zaro
kurashlar Qo’qon xonligini oxir oqibatda inqirozga uchrab chor Rossiyani
mustamlakasiga aylanishiga sabab bo’lgan bosh omillardandir. 14
Bu haqda
B.M.I. ning keyingi boblarida yanada bastafsilroq ma’lumot berishga harakat
qilamiz.
Yuqorida takidlab o’tganimizdek, Shohruhbiyning ikkinchi o’g’li
Abdulkarimbiy markaziy davlatni mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida
mahaliy hukmdorlar o’zboshimchaligiga chek qo’yishga qaratilgan siyosat olib
boradi. Shundan keyin to 1770 yilga qadar navbat bilan Abdurahmon
Erdonaxon, Bobobek va Sulaymonbek Qo’qon xonligi taxtini boshqaradilar.
Faqat Norbo’tabiy 1762-1698) yurgizgan qattiqqo’l siyosat tufayli ma’lum
darajada bek va biylarning o’zboshimchaligiga chek qo’yiladi. Chust, Namangan
va Xo’jand beklari qarshiligi qattiqqo’llik bilan bostiriladi.
Norbo’tabek davrida ko’pgina tarixchilar o’zlarining qo’lyozma
asarlarida xalq farovon yashaganligi, narx-navo arzon bo’lganligini
takidlaydilar. Biroq No’rtabiy vafot etgach zodogonlarning hokimiyat va davlat
talash kurashlari yangi kuch bilan avj oladi. Qo’qon taxtini egallagan uning
14
R.Shamsuddinov , Sh Karimov , O` . Ubaydullayev . Vatan tarixi . T. , “ Sharq ”, 2010 , 100-b .
13

o’g’li Olimxon (1798-1810) O’zboshimcha beklarga nisbatan qattiqqo’l siyosat
yurgizish va ularning qarshiligi kuch bilan bostirishga majbur bo’ladi.
Olimxon Qo’qon xonlari orasida birinchi bo’lib xonlikning unvonini qabul
qiladi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek “biy” emas, balki “xon” unvoni
beriladigan bo’ladi. U harbiy islohatlar o’tkazdi.va o’z davlatining qudratini
oshiradi. Norbo’tabiy va Olimxon davrida (1798-1810 milodiy yillar) Qo’qon
xonligining birlashish jarayoni oxiriga yetadi. Olimxon davrida Toshkent va
Chimkent xonlik hududiga qo’shiladi.
Uning davrida xonlikning xo’jalik va madaniy hayoti rivojlana boshladi
va Qo’qon, Farg’onaning madaniy va iqtisodiy markaziga aylanadi. 15
. XIX asr
boshlarida Qo’qon xonligi qo’shni davlatlar bilan aloqalar o’rnatib, ularga o’z
elchilarini ham yuboradi. Qo’qonning Xiva, Sharqiy Turkiston Buxoroga
yuborgan elchilari haqida ma’lumotlar bor.
1805-yili yetti yillik harakatlardan so’ng Olimxon Xo’jandni , 1806-yili
esa O’ratepani zabt qilib, itoatiga kirgazdi. Lekin ko’p o’tmay O’ratepa
mustaqillikni qo’lga kiritib, Maxmudxo’ja hokim Olim Buxoro qo’shinidan
mag’lub bo’lib, siyosatini o’zgartiradi. Endi u Toshkentga yurish qilishga qaror
qilib 1809-yili bu viloyatni ishg’ol etadi.
Bu yerda turib Olimxon qishning o’rtalarida qo’shinini Bayram va
Chimkentga chekingan toshkentliklar qo’shiniga qarshi yubordi. Ob-havoning
qiyinchiliklari qishning sovuq kelgani hamda Olimxon qahr-u g’azabidan
to’ygan qo’shin boshliqlari va xon dushmanlari uning ukasi Umarxon tarafiga
o’tadi. Umarxon ham bu kishilarni qo’llab turadi, e’tiroz bildirmaydi Umarxon
qo’zg’alon ko’targan qo’shin bilan Qo’qonga qaytadi va xonlik taxtiga
ko’tariladi. Olimxon Toshkentda qolgan yaqinlari bilan Qo’qonga qaytayotganda
Umarxon va Toshkent zodagonlari odamlari tomonidan Saroy degan mavzyeda
otib o’ldiriladi.
15
Бичурин Н Я Собрани сведени по исторической географии Восточной и Срединной Азии
Чебоксари1960 стр 178
14

1.2. Qo’qon xonligining ijtimoiy hayoti
Amir Temur va uning o’g’li Mironshohdan boshlangan sulola, Qo’qon
xoni Xudoyorxongacha davom etib kelgan. Adabiyotshunos, professor Sharif
Yusupov o’z maqolalarida shunday takidni ilgari suradi:
Qo’qon xonligining so’ngi hukmdori Sayid Muhammad Xudoyorxon
Sohibqiron Amir Temurning Yigirma uchinchi avlodi xonning ikkinchi o’g’li
Sayid Muhammad Aminbek yigirma to’rtinchi hamda Muhammad Aminbekning
o’g’li Sayid Islombek Sohibqironning yigirma beshinchi avlodi bo’lib chiqadi 16
”
Temurshunos, Bobirshunos fransuz olimi O’zbekistonning xalqlar
do’stligi ordeni sohibi Lyusen Kern ham o’zining “Shahzoda Islombek”
maqolasida Qo’qon xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi, degan g’oyani
ilgari suradi.
Qo’qon xonligida tojiklar va qirg’izlar ham katta mavqega ega edilar. Xon
qo’shinlarida ular katta kuch bo’lganlar. 92 o’zbek qabilalaridan biri deb
o’zlarini hisoblovchi qipchoqlarning o’rni ham Qo’qon xonligida ancha katta
bo’lgan ular xonlikning Shahrixon Baliqchi hududlari Qoradaryo bilan Norin
daryosi oralig’idagi yerlarda yashaganlar. Qirg’izlar va asosan Farg’ona
atrofidagi tog’larda va Ketmontepa Oloy singari tog’ havzalarida ko’chib yurub
chorvachilik bilan shug’ullanganlar.
Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singari Qo’qon xonligida ham
davlatni boshqarishda ruhoniylarning o’rni va ta’siri katta bo’lgan 17
. Jumladan,
ruhoniy Hazrati Sohib Naqshbandiylar jamoasining xalifasi sifatida 1844-1869
yillar mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ayrim masalalarni hal
qilishda asosiy ro’l o’ynagan. Hatto Xudoyorxonning o’zi ham u vafot etgach
dafn marosimida oldingi safda borgan.
Ma’muriy boshqaruvi.
Feodal tuzum asosida tashkil topgan o’zbek xonliklarining ma’muriy
tuzilishi shu jumladan Qo’qon xonligida hamhukron doiralarning manfaatini
himoya qilishga asoslangan edi.
16
Sh. Yusupov. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1-son, 18-25-bet.
17
R.Shamsiddinov, Sh Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., “Sharq”, 2010, 99-bet.
15

Qo’qon xonligi Marg’ilon, O’sh, Andijon, Namangan Shahrixon Baliqchi,
Navqat, Chust, Buloqboshi, Aravon, Koson, Mahram, Sux, Bobodarxon,
Xo’jand, Toshkent, Turkiston va O’ratepa bekliklariga bo’lingan. 18
Beklar hokim
yoki parvonachi deb nomlangan Qo’qon xonligida Beklarbegi hisoblangan -
Toshkent begi parvonachi yoki qushbegi deb atalgan. Toshkent bekligi o’z qo’li
ostidagi yerlarga to’la hokim bo’lib, u chet davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va
diplomatik munosabatlar bog’lash huquqiga ega edi.
O’rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi Qo’qon xonligida ham xonning
huquqi mutlaqo chegaralanmagan. Xonlikda quyidagi mansablar mavjud
bo’lgan: mingboshi, otaliq, shayxulislom, qozikalaon qushbegi, mextar
parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og’asi, inoq, shig’avul, to’qsoba mirokur
qorovulbegi va boshqalar. Xo’jakalon, naqib, mirasad, sadr, sudur, uraq
mansablari faqat Muhammad payg’ambar va to’rtta xalifalar avlodlariga mansub
shaxslarga taqdim qilingan 19

Shayxulislom mavlavi, qoziqalon, qoziul, quzzot, qozi askar, qozi mutlaq,
qozi rais, mufti a’lam, mudarris imomlar shunday shaxslar bo’lishi kerak ediki,
ular musulmon maktablarida ta’lim olgan bo’lishlari shart edi. Shayxulislom
unvonini olish uchun bilimdon, o’qimishli bo’lish haqidagi hujjatdan tashqari
tayinli nasl-nasab ham talab qilingan. U xo’jalar avlodidan bo’lishi lozim edi.
Shahardagi tungi tartibni qo’rboshi boshchiligidagi ma’lum miqdordagi soqchi
(mirshab)lar nazorat qilishganlar.
Shuningdek, muxtasiblar lavozimiga odatda axloqiy sifatlari bilan ajralib
turgan va shariat qonunlarini yaxshi bilgan shaxslar tayinlangan, ular rais-a’lam
deb ham atalgan.
Xonning daromadini maxsus amaldorlar boshqarishgan: mirzai daftar xon
xazinasining ahvoli haqida maxsus daftarga qayd qilib borgan. Sarkar va inoq
xonlik xazinasiga qabul qilinadigan maxsulotlarni saqlovchi hisoblangan.
Pullarning hammasini mehtar yoki xonning g’aznachisi (kassiri) qabul qilgan,
18
G.Xo l liyev. X. G`ulomov. O`zbekiston t a rixi. T., Universitet. 1997, 52 bet.
19
H.Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi jurnali to`plam ”, N-2 . T. , “ Fan ”, 2008 , 20bet
16

shuningdek, u xonning barcha qimmatbaho buyumlarini boshqaruvchisi ham
bo’lib hisoblangan.
Odatda, vaqtinchalik hukmronlik qiluvchi guruhning eng nufuzli shaxslari
xonlikdagi yaxshi lavozimlarni egallab olganlar. Barcha masalalarni hal qilish
uchun xonga qarshli doimiy kengash tashkil qilingan edi. Unga xonning o’zidan
tashqari otaliq, mingboshi, parvonachi, sarkar, dasturxonchi, risolachi,
g’aznachi, muxtar, noib, xudaychi, va xonning istagi bilan bazilar amalda esa
mingboshining maslahatiga muvoffiq kiritiladi.
Xonlik hayotida ruhoniylar fuqarolar ishini hal qilishda qozilikka oid
hamma ishlarni oshkor qilardilar. Qozilik ishlarini ma’lum tartibda ko’rish faqat
shariat va odatlar asosida olib borilgan. Qo’qon xonligida mavjud bo’lgan harbiy
unvonlar quyidagicha bo’lgan. Mingboshi –odatda, u vazirlik vazifasini birga
olib borgan. Keyin pansadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o’n boshi to’pchiboshi,
zambarakchi va boshqalar. Bulardan tashqari boshqa harbiy mansablar ham
bo’lgan. Qo’qonda yashagan sarboz va to’pchilar faqat alohida vazifadagi noib,
dodxohning doimiy tasarufida bo’lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o’z
qismiga harakatdagi qo’shinning hamma sarbozlarini qabul qilgan. Unga
vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh
qo’mandon) ga topshirdi. Har bir kishi harbiy xizmatga kirishda hukumatdan
otva om abzali olgan, safarga chiqishdan oldin yuzboshi -2tilla, ellikboshi-1,5
tilla oddiy askar -1tilla olgan. Qo’shinlarni taminlash 1851-yilda pulli unvonlar
va oziq ovqat naturasidan iborat edi. Bir yilda yuzboshi- 147 so’m kumush
tanga, Mingboshi-98so’m, o’nboshi-65so’m, oddiylar 43 so’m olgan. 1860 yilda
qo’qonliklarda aslini olganda muntazam hatto bir ozgina bo’lsa ham oldindan
tashkil etilgan qo’shin yo’q edi. 20
Xonlikda tinchlik xotirjamlikni saqlash va qal’a gornizoni uchun haq
to’lanadigan ko’ngillilar xizmat qilardi. Urush vaqtida xizmatga qurol ko’tarib
yurishga layoqatli bo’lgan barcha erkaklar chaqirilgan. Harbiy xizmatga
ko’pincha kuz oylarida chaqirilgan. Quyi mansabdagi xizmatchilar hukumatidan
20
H/Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi” jurnali. To`plam № 2, T., “Fan”.2008, 21-
bet.
17

bir yilda ikki qopdan arpa, oyiga bir tilladan pul olardilar. Bulardan tashqari ayni
zamonda ularga bahorda 4tadan yozlik to’n, ko’ylak, etik, salla, do’ppi va
belbog’, qishda esa issiq chopon, oshlangan po’stin, etik, issiq shapka va ot
berilardi, qurollardan qilich, nayza, miltiq berilgan. Miltiq hammaga emas faqat
otishni biladiganlarga tanlab berilgan, umuman qo’qonliklarning qurol aslahasi
juda yomon bo’lgan. 21

Shunday qilib, tashkil etilgan qo’shinning o’z boshliqlari bo’lgan:
mingboshi asosiy harbiy boshliq, pansadboshi, yuzboshi yasavul, ularning bir
qismi xo’jalik ishlari bilan ham shug’ullanganlar. Xon harbiy yurishlar vaqtida
viloyat va qal’a hokimlariga shuningdek, xalqqa qo’shinlarni belgilangan joyga
ma’lum kunda yig’ish haqida farmon berardi.
Ponsadlar o’zlariga yuzboshi yasavvul va boshqalarni yordamchi qilib
olib, ko’ngilli qo’shin boshlig’i bo’lib, bu buyruqni bajarardilar. Shundan keyin
xon o’zining soqchilari bilan safarga chiqardi. Yo’l boylab garnizon va
qal’alarda qo’shin to’plab unda faqat zarur miqdordagi harbiylarnigina
qoldirgan. Xonga ko’ngillilar ham qo’shilib borgan. Qal’alardan tashilgan har
bir zambarakka 6tadan ot qo’yilgan, bundan tashqari yana zaxirada 25tadan
(kerak vaqtda ishlatish uchun) otlar bo’lgan. Qurollar uchun zaryadlar va miltiq
uchun o’qlar alohida maxsus sandiqlarda tashilgan.
Qo’qonliklar o’z qal’alarini himoya qilganlarida olovli sharlarni ham
ishlatar edilar. Bunday qurolni tayorlash maxsus tayorlangan charmga porox
o’ralib u yo’g’on sim yoki arg’amchi (arqon ) bilan qattiq bog’lanib, trubka
tiqib, sharning ustini mum bilan surkashardi va uni yoqib dushman tomon
uloqtirar edi.
Bazi ma’lumotlarga qarganda, xon XIX asrning 50-yillarida 20kun
davomida 40 000ga yaqin kishilik qo’shinni to’plashga va ular bilan safar
qilishga muvaffaq bo’lgan.
Beklar xon tomonidan belgilangan soliqlarni harbiy kuchlarni to’plab
xonga topshirishga majbur edilar. Ammo ular boshqa ishlarni istaganicha
21
H. Bobobekov. Qoqon xonligining qisqacha tarixi . “Turon tarixi” jurnali . To`plam . N-2 T. , “Fan” , 2008-yil ,
22-bet.
18

qilardilar. Hatto harbiy kuchlar va soliqlar yig’ish ishlarini ham o’z bilganicha
bajaraverardi.
Turli soliqlardan to’plangan pulning tegishli qismini xonga yuborib,
qolganini bekning o’zi xohlaganicha sarflay berar uni hech kim nazorat qilmas
edi.
Oqsoqol, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilar aholi o’rtasida bo’lgan
obro’li kishilardan saylanar edi. Ular bu lavozimlarga masjid nomozlaridan
so’ng aholi o’rtasida saylanardilar.
Beklarga qarshli shaharlarda rais, qo’rboshi mirshab, qozi mirza va
mirzaboshilar qishloqlardan kelgan daromad hisobiga yashar edilar. Masalan,
har ikki uch ponsodboshi (besh yuz boshi) ga ayrim qishloqlar tanho tariqasida
berilib, shundan kelgan daromad ular o’rtasida taqsimlanardi. Masalan,
to’qsaboshi va boshqa yuqori mansabdor harbiy boshliqlarning besh oltitasiga
bir qishloq tanho qilib berilardi: ularning har biriga boshqa daromadlaridan
tashqari O’rta hisobda 100, 80, 70 chorak (7 qadoqqa yani 2kg 800 gm ga teng
bo’lgan og’irlik) to’g’ri kelardi.
Qorovulbegi, miroxur va boshqa amaldorlarning har 15-20tasiga bir
qishloq tanho qilib berilardi. Ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari
50-30 chorak bug’doy to’g’ri kelardi. Bundan tashqari xon xarbiy boshliqlarga
har yili sarpo kiyg’izish baytlarda har bir ponsodga 1000(200 so’m)
qolganlarining har biriga 500tangadan 80 tangagacha pul berilgan 22
. Urush
davrida yuzboshiga har oyda ikki tilla ellikboshiga bir yarim tilla oddiy
navkarlarga esa bir tilladan aqcha berilar edi va h.k.
Qo’qonda ham boshqaruv tizimi ko’p jihatdan buxorodagi holatni eslttsa-
da ammo uning ham o’ziga xos tomonlari bo’lgan. Qushbegi, devonbegi, otaliq,
parvonachi dodxoh kabi mansablarning mavqei bu yerda ham baland
hisoblangan, holda harbiy lavozim egalarining ayniqsa mingboshining roli bazi
zamonlarda nihoyatda yuqori bo’lganini bilamiz. 23
. Chunonchi, qushbegi,
parvonachi lavozimlaridagi mingboshi harbiy unvoni berilishi fikrimiz dalili
22
G.Xolliyev , X.G`ulomov . O`zbekidton tarixi . T. , “Universited” . 1997 , 53bet.
23
Azamat Ziyo . O`zbek davlatchiligi tarixi . T. , Sharq , 2000, 297-bet.
19

bo’la oladi. Bizga ma’lumki, Musulmonqul mingboshi hatto hokimiyatni qo’lga
olib butun xonlik ishlarini yurgizgan.
Xonlikda yer munosabatlar suniy sug’orish yer muomalasi doimo o’tkir
va dolzarb masalalardan biri bo’lib kelgan va hozirgi kunda ham u o’zining
ushbu xususiyatini yo’qotgani yo’q.
XVIII asrning oxiri va XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo
xonliklaridagi yerlar uch qisimga bo’lingan:
Birinchisi- Davlat yerlari (amlok, amloki, podshohiy)
Ikkinchisi- shaxslarning xususiy( mulk) yerlari;
Uchinchisi- vaqf yerlari ;
O’lkadagi yer suvning asosiy xo’jayini bo’lgan xonlar eng katta yer
maydonlariga ega edilar. Masalan, Buxoro xonligidagi barcha hosildor
yerlarning uchdan ikki qism amirning yeri hisoblangan. XIX asr o’rtalarida
Buxoro amirligida sug’oriladigan yerlarning jami 2mln 450 ming desyatina
bo’lgan. Bu yerlarning katta qismi xonbeklar va ularning avlodlari qo’lida edi.
Biz tadqiq qilayotgan Qo’qon xonligidagi asosiy yer maydonlari xon va uning
avlodlari ixtiyorida edi. Bunday yerlar chek yerlar deb atalardi. Masalan,
Andijon atrofida Olimbek cheki deb nomlangan yerlar 296 desyatina (bir
desyatina -1,09ga teng) Sheralixon cheki 291 desyatina bo’lgan. Farg’ona
vodiysida bunday chek yerlar ko’p bo’lgan.
XIX asr o’rtalarida chek yerlar yanada ko’paydi. Xususan Xudoyorxon
zamonida xon va uning avlodlari qo’lida juda ko’p chek yerlar to’plangan.
Xudoyorxon , Sultonmurodbek, Nasriddinbek, O’rmonbek va boshqalar
nomidagi cheklar 1845-1875 yillarda ayniqsa kengaygan.
O’rganilayotgan davrda dehqonlar va mohir irrigatorlarning ulkan mehnati
natijasida murakkab suv xo’jaligi barpo etildiki, unga yirik suv xo’jaligi
manbalaridan suv olish ishlarini tashkil etish turli xilo suv olg’ich inshoatlarni
qurish kanallarni tozalash, suvni undan foydalanuvchilarga taqsimlash kirardi 24
.
24
G.Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi T. “Universitet” 1997, 44-bet.
20

Umuman sug’orish tarmog’i ulkan sistema bol’ib, uning shahobchalar
suvni juda katta maydon uzra tarqatardi. Ko’pdan ko’p ariqlar ayrim tumanlarni
sug’orar ularning umumiy uzunligi o’nlab kilometrni tashkil etardi. Masalan,
XIX asrning birinchi choragidan boshlab Farg’ona vodiysi daryolaridan suv
oladigan ko’plab ariqlar va kanallar qazildi. Va shular suvi bilan 1903 yilda
Norin daryosidan Yangiariq, Chagaraxon, Uychi, Kisrabot, Chortoq, Mutagan,
Kosatepa, Namangan, Xonabod atrof yerlari suv bilan ta’minlandi. Hammasi
bo’lib 96 ariq chiqarildi. 1819 yilda Umarxon farmoni bilan yangi ariqlar
qazildi. Eskilari kengaytirilib, ularning uzunligi 100chaqirim (chaqirim-
taxminan 1,5 km ga teng) yetkazildi. Natijada Namangan atrofidagi ko’plab
yerlar sug’orildi. 1820 yilda Farg’ona vodiysida sekundiga 7 kub sorjin suv oqib
o’tadigan Shahrixon soy kanali qazildi. Shu kanal suvidan hozirgi kunda ham
Shahrixon, Bo’z tumani qishloqlari suv ichib, dehqonchilik qilmoqdalar.
Madalixon zamonida Xonariq chiqarilib Toshkent atrofidagi yerlarniong bir
qismi o’zlashtirildi. Chirchiq daryosidan Bo’zsuv arig’i qazildi. Umuman
chirchiqdan 45ta kanal chiqarildi. Bular orasida eng kattasi Zoxariq bo’lib,
uzunligi 70 chaqirim edi. Andijonsoy, Yangiariq kanallari ham qazildiki, ular
Norin va Qorasuv daryolari qo’shilib hosil bo’lgan Sirdaryo suvini dalalarga
oqizish imkonini berdi. Bu vodiy xo’jaligi samaradorligini ortirishga asos bo’ldi.
Xullas, XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarmida O’zbek xonliklarida
sun’iy sug’orish sohasida anchagina ishlar qilingan edi. Lekin kanal va
ariqlarning asosiy qismi yuqori tabaqalar qo’lida bo’lib, mehnatkash aholiga suv
yetishmas edi. Markaziy Osiyoda sun’iy sug’orish tarixida buloq suvlaridan
foydalanish usuli ham o’ziga xos mohiyat kasb etgan. Bu orqali tog’li
tumanlarda hamda buloqlar bo’lgan yerlarda dehqonchilikni har tomonlama
rivojlantirish uchun imkoniyat yaratilgan. Ariq oqsoqollari va mirovlar yuqorida
ko’rsatilgan kanal, ariq, korix va buloq suvlarini aholi o’rtasida taqsim qilish va
yangi irrigatsiya inshoatlarni qazish ishlarini tozalash va buzilgan joylarni
tuzatish ishlariga boshchilik qilib kelganlar. Umuman gidrotexniklarga (ariq
oqsoqoli mirob, minoboshi ) davlat tomonidan hecha qanday haq to’lanmas edi.
21

Irrigatsiya xodimlariga g’alla bilan haq to’lanar edi. Bunday haq to’lash kapson
deb yuritilardi.
Toshkent bekligi miroblarioni yilda bir mukofotlab turgan. Masalan, bosh
ariqoqsoqoliga uchta to’n, bitta bezatilgan ot va ikki yuz pud qishloq xo’jalik
maxsulotlari berilgan. Toshkentdagi to’rtta bosh ariq oqsoqoli qarmog’ida
beshtadan kichik ariq oqsoqoli bo’lgan. Toshkent shahar begi har bir ariq
oqsoqoliga yilda bitta to’n, bitta ot va 1280 pud g’alla berar edi. Ariq
oqsoqollarining hammasi barcha soliqlardan ozod qilinar edi. 25

Umuman, Movarounnahr zaminida bunyod etilgan sug’orish vositalari
hatto yevropalik zamondoshlarni ham hayratga solgan. Rus geografi, knyazi V.
Masalskiy ayrim kanallarni ko’rib, bunday deb yozgan edi. “obi hayotni
ko’pgina o’nlab chaqirimlarga eltayotgan bu qudratli oqimlarni ko’rganda texnik
bilimlari juda nochor bo’la turib, Turkiston quyoshining jazira nurlari ostida
benihoya mehnat evaziga butun mamlakatni sug’orish shahobchalari bilan
to’ldirgan xalqqa beixtiyor mehring uyg’onadi. kishi” 26
.
Qo’qon va Toshkent munosabatlasri.
Toshkent Qo’qon xonligi tarkibida bo’lgan. XVIIIasrning uchinchi
choragida Toshkentda mustaqil davlat yuzaga kelib, u bilan Qo’qon o’rtasida
to’qnashuvlar ro’y beradi. Qo’qon xonligi haqida ma’lumotlar berar ekanmiz.
Albatta, Toshkent bekligiga to’xtalmay ilojimiz yo’q. XVIII asrning 80 yillarida
bu shahrda hokimiyat uchun kurashlarning fojiali oqibatlari ko’zga tashlanadi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent to’rt dahaga: Shayxontohur,
Beshyog’och, Ko’kcha va Sebzorga bo’lingan, har bir daha o’zicha mustaqil
davlat edi. 1784 yilda shahar aholisining yordamiga tayanib Yunusxo’ja
hokimiyatni qo’lga oladi va Toshkentni mustaqil davla tdeb e’lon qiladi. Uning
davrida shahr mustahkam mudofaa devorlari bilan o’rab chiqiladi. 1800 yilgi
ma’lumotlarga qaraganda Toshkent yirik shahar bo’lgan, devor quyi qismining
25
G.Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi . T. , “Universtitet” , 1997, 39-bet.
26
В Масалский Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Спб. 1913 423 стр
22

qalinligi 1,8 metr, ustki qismi 0,9 metr atrofida bo’lib, aylanma uzunligi 18
chaqirimdan ortiq, shahr devorining balandligi esa 7,9m ga teng bo’lgan. 27
Shaharning 12ta oltin kaliti bo’lib hozir milliy bankda saqlanmoqda.
Shaharda o’sha paytda 10mingta xonadon 80ming aholi yashagan.
Yunusxo’ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda olti ming kishilik
qo’shin turgan. Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich nayza, qalqon va
to’plar bilan qurollangan edilar. Qo’shin tarkibi asosan turli shahrlardan kelgan
musofirlar va askarlardan iborat bo’lib, “qoraqozon” deb atalgan.
Rus tog’ muhandislari (aslida Rossiyaning O’rta Osiyodagi ayg’oqchilari)
A.S. Beznosikov va T.S Burnashevlarning qaydnomalarida quyidagilarni
o’qiymiz. “Toshkent hukmdori (Yunusxo’ja) o’z fuqarolari ustidan cheksiz
hokimiyatga ega. Ammo u o’z atrofidagi eng yaxshi amaldorlar bilan
maslahatlashgan holda hokimiyatni boshqaradi. Bu kengashda Yunusxo’ja eng
sodiq va ishonchli xo’jalar qatnashadi”
Hukumat amaldorlariga maosh berilmagan. Bosh xo’ja Yunusxo’jadan
keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Ular faoliyati Yunusxo’ja nazorati ostida
bo’lgan. Toshkent hokimligining tartibiga ko’ra har bir jondan bir oyda
daromadiga qarab 5tangadan 10tangagacha yerdan olinadigan hosilning 40dan
bir qismi undirib olingan. Qoraxonlar har qanday soliqlardan ozod qilinganlar.
Yunusxo’ja davrida Toshkent, Qo’qon, Buxoro, Xo’jand, Chimkent,
Turkiston, Samarqand, Andijon, va boshqa Turonzamin shaharlari Hindiston,
Xitoy, Qashqar,Tibet, Rossiya va boshqa bir qator xorijiy mamlakatlar bilan
tijorat-savdo aloqalari o’rnatilgan.
Yunusxo’ja Toshkent davlati hududlarini ancha kengaytiradi. U 1799
yilda esa Turkistonni bosib oladi. 1800 yilda Yunusxo’ja Chirchiq daryosining
chap qirg’og’ini va Qurama mavzyeni egallaydi.
II-bob. XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligining madaniy hayoti.
2.1. Qo’qon xonligida adabiyot va san’atning rivojlanishi.
27
R.Ramsuddinov, Sh. Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., “Sharq”, 2010, 101-bet.
23

XVI –XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xonliklarining xalq
talimi, fan va ma’daniyati haqida gap borganda shuni alohida takidlash kerakki,
ijtimoiy siyosiy hayotning hamma sohalarida birinchi navbatda madaniyat va
mafkurada islom dini g’oyasi markaziy o’rinni egallar edi. O’z boshlang’ich
nuqtasini X-XII asrlardan e’tiboran olgan sofiylik tariqati naqshbandlik g’oyasi
bilan uyg’unlik negizida XV asrga kelib eng yuksak cho’qqiga ko’tariladi, to
XX asrdagi siyosiy to’lqin va lahzalar davriga qadar jamiyat taraqqiyotining
borishida jiddiy ro’l o’ynaydi. 28
XVI –XIX asrning birinchi yarmida O’rta
Osiyodagi har uchala amirlik va xonliklarning madaniy taraqqiyotiga xos
bo’lgan umumiy o’xshashliklar diqqatga loyiqdir. Bu o’xshashliklarning
sabablari ham bir-biriga juda o’xshashdirlar.
Birinchidan, O’rta Osiyo hududi davlatlari XV asrlarda madaniy
taraqqiyotda dunyoda eng yetakchi o’rinlarda turgan bo’lsa, XVI-XVIIasrlardan
boshlab bu hududda tushkunlik boshlanadi. Ikkinchidan, har uchala davlat
birliklari o’zlari alohida mustaqil faoliyat ko’rsatsalarda davlat idora ishlari
o’zbek va fors tilida olib borilardi. Buxoroda fors, Qo’qonda fors-o’zbek,
Xivada o’zbek tili rasman davlat tili hisoblanardi.
Uchinchidan, an’anaga ko’ra fanda, adabiyot va maktabda arab va fors
tilining obro’si saqlanib qolgandi.
Buxoro amirligi Qo’qon va Xiva xonliklarida xalq ta’limining tuzilishi va
faoliyati deyarli bir xil bo’lgan. Ularda madrasalar, maktablar va qo’riqxonalar
mavjud edi.
Madrasalar musulmonlar uchun oliy o’quv yurtlari hisoblangan.
Maktablar masjidlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Xonlar o’rtasida
esa Xonzoda va zodagonlarniong bolalarini o’qitish uchun maxsus maktab bor
edi.
Odatda maktablarda asosan o’qish va yozish arifmetika va adabiyot
o’qitilar edi. Qo’riqxonalarda esa asosan ko’zi ojizlar o’qib, hunar, doston va
she’rlaru g’azallar yodlash edilar.
28
R.Shamsuddinov Sh Karimov O` Ubaydullayev Vatan tarixi T. Sharq 2010 119-bet
24

Maktablar qizlar uchun alohida, o’g’il bolalar uchun alohida bo’lgan.
Masalan, mashhur shoira Dilshoda Qo’qonda maktab ochgan. U o’zining
maktabdorlik faoliyati haqida bunday deb yozgan edi: “Mening suhbatdoshlarim
va dugonalarim aqlli qizlar va iste’dodli shoiralar edi. Ellik bir yil davomida
men maktabdorlik qildim va yilda o’rtacha 20tadan 30tagacha o’quvchilarim
bo’lib, sakkiz yuz to’qsonta qizlarning savodini chiqardim, bulardan deyarli
chorak qismi, she’riyatga qobiliyatli bo’lib, shoira va o’z davrining aqilli va
dono odamlari edi. 29

Qo’qon shahrida boshqa shaharlarga nisbatan ko’proq maktablar bo’lgan.
Shuning uchun savodlilar ko’p bo’lib, o’qish va yozishga usta bo’lganlar. 1841-
yilgi ma’lumotlarga qaraganda, Qo’qon shahridagi xonning asosiy madrasasida
1000ta mulla o’qigan. Bu madrasani ikkita bosh muzarrix boshqargan: Eshon
Mavloniy va Maxzumi Buxoriy.bu hurmatli insonlar bo’lib katta ilmga ega
edilar.
Har bir maktabdor domlaning ham o’zicha o’qitish usullar bo’lgan.
Ularning bazilari bolalarning yosh xususiyatlariga alohida e’tibor bergan holda
kichik yoshdagi o’quvchilarga husnixat va og’zaki hisobni o’rgatsa, katta
yoshdagi o’quvchilarga esa Quronning oyat va suralaridan tashqari fors, arab,
turkiy tillarda yozilgan o’nlab hayotiy kitoblarni ham o’qishni o’rgatar edi.
O’zbekiston hududidagi xonliklar va amirliklar davrida fan, adabiyot,
san’at birmuncha rivojlangan. Ko’proq xon saroylari doirasida ham diniy, ham
dunyoviy adabiy asarlar yozilgan. 30
Tarixshunoslik ham ancha rivojlangan.
Garchi bu davrdagi tarixchi olimlar yozgan tarix kitoblar ko’pincha o’sha xonlik
va amirliklardagi siyosiy voqealar salnomasiga aylanib qolgan bo’lsa ham biz
uchun bugungu kunda o’sha davrni yoritishda muhim ahamiyatga molikdir.
Adabiyot sohasida juda ko’plab shoir va shoiralar ijod etadilar. Qo’qon
xoni Umarxonning o’zi “Amiriy” taxallusi bilan o’zbek tilida go’zal g’azallar
yozgan.
29
Muxtorov.A.Дилшод и его место в истории оьшественной мисли тадомского народа в XIX кагом XX
в.в. 301 стр
30
Sh. Karimov O`zbekiston tarixi va madaniyati T. “O`qituvchi” 1992, 119-bet.
25

Ko’rilayotgan davrda fan va madaniyat har xolda bit yerda to’xtab
qolmagan. Yuqorida bizlar takidlagan qurilishlar ayniqsa, madrasalar bunyodi
shunga ishoradir. Sovet davri tarixshunosligi iloji boricha XVIII-XIX asrlarda
o’zbek xalqining bu sohalaridagi tarixini bo’yab ko’rsatishga intilib, o’lkani
madaniy qoloqlikda ayblab, bu bilan Rossiya bosqinining “O’zbekiston uchun
progressiv ahamiyatini “ isbotlashga atayin harakat qilgan. 31
O’tgan sulolalar kabi mang’itlar, qo’ng’irotlar minglardan chiqqan
namoyondalar ham o’z davri va doiralarining o’qimishli shaxslari bo’lganlar.
Masalann Qo’qon xoni Umarning “Amiriy”, Malika Mohlaroyning “Nodira” ,
“Komila”, “Maknuna”, Xiva xoni Muxammad Raximxon II “Feruz” , Uning
akasi Otajon To’ra Murod “Murodiy” taxallusida she’r bitganlarini, Abdulg’oziy
Bahodirxonning “Shajarai Turk “, “Shajarai Tarokima “ kabi o’zbek tilida
yozgan asarlarini shu o’rinda eslash joiz.
Fazliy, Mushrif, G’oziy, Afsus, Sodiq, Hijolat, Hoziq, Xotif, Maxmur,
Gulxaniy kabi yetuk qalam sohiblari Farg’ona vodiysida yashab ijod qilganlar.
Shuningdek, “Afzal at- Tavorix “, “ Tarixi Umarxon”, “Risolai Askariya”,
“ Muntaxab at-tavorix”, “Tarixi Shohruhiy”, “ Tarixi Jahonamoy”, “Xulosat al
axbor”, “ Tasnifi g’arib”, “ Tarixi jadidai Tashkand” kabi boshqa ko’plab tarixiy
asarlar ham huddi shu davrda Qo’qon xonligi doirasida yozilgan.
Nodira o’zbek shoirasining taxallusidir, u tengi yo’q. Yakkayu yagona
ma’nosini anglatadi. Nodira faqat o’zbek tilidagina emas balki fors, tojik tilida
ham “Maknuna” , “Komila” taxallusida she’rlar g’azallar bitgan.
Nodiraning eng oliyjanob va e’tiborga loyiq tadbirlaridan shu bo’ldiki, u
o’z atrofiga zamonasining qobilyatli va ijod egalari bo’lmish shoirlarni to’pladi
va ularga homiylik qildi. Uvaysiy, Mahzuna, Mushtariy va boshqalar uning eng
yaqin maslakdosh va maslahatgo’ylari edilar. 32

Nodira o’zi yashagan feodal tuzumni lanatlab ijod etar ekan, bu
jamiyatdagi o’zbek xotin qizlarining og’ir qismatli hayotiga dardkash bir siymo
sifatida faryod qiladi. U hatto saroyda yashasa ham o’zini baxtiyor hisoblamadi.
31
Azamat Ziyo . O`zbek davlatchiligi tarixi . T. , “Sharq” , 2000 , 800-b
32
Sh. Karimov O`zbekiston tarixi va madaniyati T. “O`qituvchi” 1992, 119-b
26

Nodirabegim o’zining bir g’azalida “Tushdi ohimdin bu oqshom charx
maydoniga dud… “ deb kuylar ekan, bu oh shoiraninggina dardu alami bo’lmay
feodal zulimdan ezilgan xalq ommasining barcha xotin qizlarining ohi edi 33
Nodira insoniylikni ezgulikni ulug’ladi, hayotbaxsh orzu-umidlarini
tarannum etadi.
1842 yilda Nodira hayotida katta fojia yuz beradi. Buxoro amiri
Nasrulloxon Qo’qonni bosib oladi va Nodirabegimni shariatni buzganlikda
ayblab uni qatl qildiradi. Nodira feodal jaholatning qurboni bo’ladi.
Ha, shoira haq bo’lib chiqdi. Bizning zamonda bir qancha maktab va
ko’chalar uning nomi bilan atalgan. Nodira haqida Turob To’la “ Quvvai
qahqaha “ pyesasini, K. Yormatov “Odamlar orasida” (Nodirabegim) filmini
yaratdi.
Bu davrda ijod etgan Fazliy Namanganiy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar
o’z zamonasining zabardast siymolari edilar. Masalan: Mushfiqiy Buxoro amiri
Abdulloxon saroyida “ Malik ush-shuaro” unvoniga ega bo’lgan bo’lsa Fazliy
Namanganiy Qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan. Umarxonning topshirig’i
bilan Fazli va Mushrif tomonidan “ Majmuat-ush shuaro” to’plami tuzildi.
XIX asrdagi o’zbek va tojik adabiyoti tarixida salmoqli o’ringa ega
bo’lgan, ammo ijodi yetarli darajada o’rganilmagan shoir va tabib Hoziqdir.
O’zbekiston sharqshunoslik institutida Muhammad Husayn bilg’oriy tomonidan
tuzilgan “Marsad ut-tasonif” nomli ( to’plamlarni o’rganish joyi) antalogiyada
O’rta Osiyo va Eron shoirlaridan katta bir guruhining shu jumladan Hoziqning
ham o’zbek va tojik tillarida yozilgan 354 misra she’ri bor. 34
Bundan tashqari
Hoziqning bir necha g’azal va qasidalari 1820- 21 yillarda Namanganlik shoir
Fazliy tomonidan Qo’qonda tuzilgan “ Majmuat ush – shuaro” ( shoirlar
anjumani ) qo’lyozma asarida ham uchraydi. Uning o’zbek va tojik tillarida
yozilgan shiorlaridan tuzilgan to’plam Rossiya FA ning Sankt Peturburgdagi
sharqshunoslik institutining bo’limida № 470-C sonli hujjatda saqlanadi. 35

33
Ўша жойда.
34
Sh. Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T. Sharq 2010 132-b
35
R.Shamsiddinov, Sh Karimov O` Ubaydullayev Vatan tarixi T. Sharq 2010. 132-b
27

O’zbek milliy madaniyati markazlaridan biri shubhasiz bu Qo’qon shahri
edi. Bu yerda XVIII-XIX asrning birinchi yarmida ilm marifat olamida nomi
dunyoga mashhur bo’lgan ulug’ va mutafakir shoirlar yetishib chiqadi. Xususan,
XIX asrda Qo’qon xoni Umarxon (1810-1822) va uning umr yo’ldoshi shoira
Nodiraning say harakati tufayli Qo’qon shahri ilm marifat adabiy muhiti paydo
bo’ladi.
XVIIasrning ikkinchi yarmi va XVIIIasr boshlarida yashab ijod etgan
iste’dodli va isyonkor shoir Boborahim Mashrab ( 1640-1711) dir. U
Namanganda tug’ilgan 7yoshidan mashhur Shayh Mullo Bozor Oxund qo’lida
ta’lim olib xat savodini chiqargan. 15 yoshidan Qashqarda mashhur Shayx Ofuq
Xo’ja qo’lida 7yil tasavvuf ilmini egallaydi, so’ng kanizaklardan birini sevib
qolgani uchun Ofoqxo’ja dargohidan quviladi. Erkentga u yerdan Xo’tanga,
so’ng guljaga borgan. Mashrab g’uljadan Qashqarga qaytadi. So’ng Ofoqxo’ja
topshirig’idan Toshkentga va yana Ofoqxo’ja huzuriga, undan keyin o’z ona
yurti Namanganga keladi. Xullas 18 yil davomida yuqorida nomlari tilga olingan
yurtlarni kezgan Boborahim Mashrab Yaman, Hindiston, Dakan, Isfaxon, Hirot,
Mashhad, Makka, Madina, Halab, Sherzod, Shom, Rum, so’ng Buxoro
Toshkent, Shohimardon, Avg’onistondagi Shibirg’on, Andixo’y kabi joylarda
ham bo’ladi.
Buni O’zbekiston FA sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 9968
raqamli qo’lyozma asoslab beradi. Unda Mashrabning “Kimyo” asaridan ‘16
kimyo (bob) va “ mabdai nur” kitobidan ikkinchi daftari, so’ng shoirning 71
g’azali, 7muhammasi va bitta musaddasi berilgan. 36

Mashrab she’rlarida o’zi yashagan davr hukmronlarining mehnatkash
xalqqa qarshi qaratilgan siyosatini, boylar, amaldor to’ralar va chalasavod
mullalarning riyo korliklari munofiqliklari, o’zboshimchaliklari, xullas o’rta asr
zulmining barcha illatlari fosh etiladi. Xalqning og’ir qismatiga achinadi.
Dili Tig’i sitamdin, pora bo’lgan xalqni ko’rdim,
Tani dardu alamdan yora bulg’on xalqni ko’rdim.
36
R/Shamsutdinov, Sh/ Karimov, O`.Ubaydullayev. vatan tarixi. T.,”Sharq” 2010, 134-bet.
28

San’at.
O’rta Osiyodagi xonliklarda XVIII-XIX asrlarda xo’jalik tushkunlikka yuz
tutib borayotgan va aholi turmushi tobora tubanlashayotgan bo’lsada san’at va
me’morchilik taraqqiyotida bir qator ibratli ishlarning amalga oshirilganligiga
guvoh bo’lamiz.
Yuqorida biz alohida ta’kidlagan mashhur shoira Nodira haqida uning
zamondoshi, saroy shoiri Hojar shunday deydi: “Umarxon vafotidan so’ng bu
iffat sadafining injusi Farg’ona, Toshkent, Xo’jand, Andijon va boshqa
shaharlarda fozillar, olimlar, hattotlar, naqqoshlarni o’z hizmatiga chaqirtirib
keldi”.
Bu davrda qurilgan ulkan va go’zal me’morchilik yodgorliklari hozirgi
kunda ham har qanday kishining diqqat e’tiborini o’ziga tortadi.
XVII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi yarmida Qo’qon
xonligida ham xalq me’morchiligi rivojlanadi. Xonlikning markazi Qo’qon
shahrida, Marg’ilon, Andijon, Namangan, Toshkent shaharlarida masjid,
madrasalar, kutubxonalar quriladi. Binolarni bezatish uchun ham gul namunalari
keng qo’llanilib naqshlar chizish, naqshlarni ganchga o’yib solish odat bo’ladi.
O’sha davrda ham uchala xonlikda ham yuqoridagidek inshoat qurilishi va
hunarmandchilik san’atining turli yo’nalishlari rivoj topadi. Bulardan tashqari
yog’och va misga o’yib nozik naqshlar solish, sopol va chinni yarog’-aslahalar
yasash va har xil uy-ro’zg’or buyumlari matolar to’qish keng tarqaladi. 37
Qo’qon shahri o’ziga xos yodgorliklari bilan ham mashhurdir. Bu borada
Qo’qon shu kunga qadar saqlanib qolgan tarixiy me’morchilik yodgorliklari
bilan Samarqand, Xiva, Buxorodan keyin to’rtinchi o’rinda turadi.
Bu borada xususan Xudoyorxon o’rdasi Norbo’tabiy madrasasi, Kamol
madrasasi qozi kabi boshqa o’nlab tarixiy obidalar diqqatga loyiqdir.
Ko’plab tarixiy me’moriy yodgorliklar urush ob-havo va yer qimirlashlari-
zilzilalar tufayli buzilib vayronaga aylanadi, yoki yo’q bo’lib ketadi. Jumladan,
37
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O` . Ubaydullayev . Vatan tarixi . T. Sharq . 2003, 143-144-b .
29

1815-yilda Qo’qon shaxrida yuz bergan zilzila oqibatida juda ko’plab odamlar
uylar tagida qolib, halok bo’ldilar. Ayrim joylarda yerlar yorilib ketadi.
Bir necha kishilar unga tushib halok bo’ladi. Yerdan tutun chiqib suv
favvora bo’lib otilgan. Yer olti oy davomida silkinib turgan.
Teatr san’atida masqarabozlik, qiziqchilik, dorbozlik, qo’g’irchoqbozlik
kabi tomosha ko’rinishlari keng tarqaldi. Masalan, Buxoro amirligining turli
shaharlarida XVIII-XIX asrlarida Sayfulla Masxara, Zokir Masxara, Ergash
Masxara kabi artistlar “Rais”, “Sudxo’rning o’limi”, “Ko’histonlik domla”,
“Murobboshi” singari asarlarini sahnalarda mohirlik bilan ijro etganlar.
XIX asrda qo’g’irchoq teatrining Shosalix, G’ofur, Halfarang (Qo’qon),
Orifjon qo’g’irchoqboz, Azimburin, Doniyor (Toshkent), Shomuxuddin
Shoazimov, Tursinboy Abduljabborov, (Marg’ilon), Siddiqkalon, Jo’raqaynoq
qo’g’irchaqboz (Samarqand) Zarikmisgar, Sharif sayyoh, Qori Xoji, (Buxoro),
Qilich (Shahrisabz) va boshqa shular singari ustalar bo’lgan. Xonliklar hududida
raqs san’atining Farg’ona, Buxoro, Xorazm va tog’li usullari mavjud bo’lib, o’z
navbatida ularning har biri o’ziga xos jang xususiyati va turlariga ega edi.
Masalan: Farg’ona o’yin san’ati “Katta o’yin”, “Kema o’yin”, “Xonaki o’yin”,
“Yalla”, Xorazm o’yin san’ati “Maqom oyin”, “Xonaki o’yin”, “Lazgi”, “Yalla”,
“Zangbozi” larni o’z ichiga olgan va hokazo. “107-o’yin” ko’proq O’zbekiston
hududidagi janub xalqlari madaniyatiga xos bo’lib “Beshqarsak”, “Uchqarsak”,
“Dastbozi” kabi usullardan iborat edi.
2.2. Me’morchilik va hunarmanchilikning ravnaqi. Xalq amaliy
san’ati.
Qo’qon xonligi me’morchiligining o’ziga xos tomonlarini ko’rib chiqqan
ekanmiz, bu mintaqaning qadim zamonlardan boshlab taraqqiy etgan madaniy
maskanlardan biri bo’lganligini va teran me’morchilik hamda shahasrsozlik
tarixiga ega ekanligini ta’kidlab o’tmoq lozimdir. Qo’qon xonligining
shahaharsozlik madaniyati mil.avv. II-I ming yilliklarga borib taqaladi.
Jumladan, Elaton, Buzilmas, Olis Iskandariya (Aleksandriya, Esxata) Oqtepa
30

Qultepa Munchoqtepa Mug’ qal’a, Ershi singari 2-3 ming yillik tarixni o’zida
mujassamlashtirgan shahar xarobalarining qazib o’rganilganligi bundan dalolat
berib turibdi. 38
Shuningdek, Hoson, Quva, O’zgan, Axsi shaharlari o’rta asr
tarixiy manbalarida ko’p o’rinlarda tilga olinadi.
Ilk o’rta asrlar Farg’onaning yuksak madaniyati haqida Xitoy tarixiy
manbalarida ma’lumotlar saqlangan. Temuriylar davriga kelib esa Umar Shayx
hamda Bobur Mirzo tomonidan barpo etilgan shaharlar tafsiloti shoh asar
‘Boburnoma” da keng yaratilgan.
Demak, Qo’qon xonligi me’morchiligi butun O’rta Osiyo me’morchilik
an’analarini o’ziga sindirish bilan birga qadimiy Farg’ona vodiysiga xos mahaliy
madaniyat asosida yuzaga kelgan, shu sababli XVIII asr Qo’qon xonligi
shaharlari asosan o’rta asrlarga oid feodal shaharlarga xos ko’rinishni ifoda
etgan. Shaharlar ark va Shahristondan iborat bo’lgan. Shahriston markazlarida,
ko’chalar kesishgan joy chorsuda odatdagicha bozor joylashgan. Bu ikki asosiy
ko’chaning kesishishi natijasida shahar to’rt dahaga bo’lningan. Dahalar esa o’z
navbatida bir necha mahalla va go’zarlardan shakillangan.
Qo’qon va Toshkent arklari “O’rda”deb atalgan. Toshkentdagi O’rda
buzib tashlanganligi bois u haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Ammo
Qo’qondagi Xudoyorxon nomi bilan ma’lum bo’lgan o’rda bugungi kunga qadar
yaxshi saqlanib qolgan.
Qo’oqn o’rdasi XIX asrda bunyod etilgan bo’lib, yaxlid imorat shaklida
birlashgan bir necha katta va kichik hovlilarni o’ziga birlashtirgan. Uning
umumiy sathi 4gektarni tashkil etadi.
Xalq amaliy san’ati.
Hunarmanchilik- o’zbek xonliklaridahunarmandchiliksanoati o’z davriga
yarasha ancha taraqqiy etgan edi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotida
to’qimachilik (ipak) muhim ahamiyatga ega edi. Bu hunar egalari paxta, ipak,
jundan turli narsalar to’qishgan. Ipak yegirishdan oldin paxtani chig’iriqdan
o’tkazilgan. Ya’ni chigiti ajratib olingan. Chigiti ajratib olingan paxta tolasi
38
M.G. Ahmedov . O`rta Osiyo me`morchiligi tarixi . T. “O`zbekiston” 1995, 84-b
31

charxdan yegirilib kalava qilingan va tayyor ipni to’qish do’konlariga jo’natilar
edi. Bo’z to’qish keng avj olgan. Shahrisabz, Buxoro bo’zlari muhim o’rinni
ishg’ol qilardi. Namangan, Andijon to’qimachilari to’qigan olacha, qalami, bo’z,
chit, dokalari yaxshi sifati va bo’yoqlari bilan ajralib turar edi. Buxoroda sifati
baland ikki xil chit, ya’ni chiti sari gaz va chiti chatti to’qilgan. Bu chitlar
nafaqat ichki bozorlarda hatto qo’shni mamlakatlarda, Rossiyaga ham chiqarilar
edi. Ipak mollar tayorlashga ham katta e’tibor berilgan. Xo’jand Andijon,
Namangan va boshqa joylarda ipak kiyimlar to’qish ishlari avj olgan. XIX asr
o’rtalarida o’lkada atlas, shoyi doroyi, oq shoyi, adras, beqasam, banoras gul
bosilgan choyshablar va shunga o’xshash ko’p narsalar to’qilar edi.
Gilamchilik.
Gilamdo’z ustalar asrla mobaynida ko’p tarjibalarni to’plashga muyassar
bo’lganlar. Xiva Buxoro, Samarqand, Xo’jand, Andijon shahar va ularning
atroflarida olma gullari ko’plab to’qilgan. Hunarmand oilalarning gilam
to’quvchilari chuval nomli uy-ro’zg’orda ishlatiladigan “to’y gilami” degan
gilam to’qilgan va unga turli ranglarda gullar bosilgan va boshqa turdagi
rangdagi hamda Gudiz gilamlar ko’plab to’qilar edi. To’quvchilar faqat
shaharlardagina emas shu bilan birga qishloqlarda ham rivojlanadi. Ammo
to’quv dastgoxlari to’quvchilik ishlari iptidoiy usulda bo’lib ular oddiy dag’al
matodan to’qish bilan shug’ullanadilar.
Biroq eng moxir to’quvchilar ham kuniga 14-16 soatlab ishlasalar ham
topganlari o’z oilasiga yetmas edi. Qog’oz ishlab chiqarish o’lkadagi
hunarlarning eng qadimgilardan hisoblangan. Qo’qon, Samarqand, Buxoroda
ishlab chiqarilgan qog’ozlar ayniqsa ipakdan ishlab chiqarilgan qog’oz butun
sharqqa nom chiqarilgan edi. 39

1863-yilda Turkistonning ko’plab shaharlarida bo’lgan Vengr
sharqshunosi X.Vamberi. Samarqand va Buxoro qog’ozlari o’zining silliqligi
bilan chet mamalakatlarida shuxrat topganligini qayd etadi. Qo’qon xonligiga
qarashli Charq qishlog’idagi qurilgan qo’g’oz ishxonasi asosan suv kuchidan
39
X . Vamberi . Путешествие по средней Азии 1967 стр 221.
32

foydalanishga moslashtirilgan edi. Shuning uchun ham buni “qog’oz objuvozi”
deb atashadi. Bu ishxonada asosan eski latta puttalar objuvoz orqali tozalanib,
turli qog’ozlar tayorlanar edi. Muqavosozlik hunari ham uzoq tarixga egadir.
Buxoro, Samarqand, Xiva, Urganch, Andijon, Namangan, Toshkent, Xo’jand
kabi shaharlarda charm va qalin qo’g’ozlardan muqovalar qilish kengaygan.
Bo’yoq hosil qilish va rangli bo’yoqlar ko’paygan. Bizgund degan qorabo’yoq
va serparak yoki isparak degan to’q sariq bo’yoq ikki xil o’simlik
aralashmasidan tayorlanradi. Turkiston yerlarida bo’yoqli o’simlik ro’yan ko’p
bo’lib yovoyi holda o’sardi. Toshkent atroflarida va boshqa joylarda sarg’imtil
isparak o’simligi o’sib unda sariq bo’yoq olingan. Boshqa turdagi bo’yoqlar –
Hindiston, Avg’oniston, Eron va Rosiyadan keltirilardi.
Misgarlik katta shaharlarda (Buxoro, Qarshi, Toshkend, Samarqand,
Xo’jand, Qo’qon, Andijon, Namangan) alohida misgarlik rastalari bo’lar edi.
Misgarlik qo’mg’on, tovoq, cho’mich, qozon, ko’za barkash, choyidish, obdasta,
samovar, choynak, paqir, lagan, siyohdon, karnay va shu kabi narsalar
yasashardi. Idishlarda gul kelish san’ati takomillashgan edi. Turkistonda
hunarlar orasida eng qadimiylaridan biri zargarlikdir. Zargarlik asosan oltin,
kumush va qimmatbaho rangli tolalardan xilma-xil shishalardan turli narsalar
yasashardi.
Turkistonda kulolchilik keng yoyilgan edi kulollar ro’zg’orga kerakli har
xil tovoq, piyola, kosa, ko’za, xum, tog’ora, tandir va boshqa narsalar yasardilar,
g’isht quyardilar 40

Juvozkashlik o’lkada hunarlar orasida muhim o’rinni egallardi, juvozlarda
asosan zig’ir moy va kunjut yog’i chiqarilardi. Urug’larda yog’ olinardi. XIXasr
o’rtalarida Toshkend shaharlarining o’zidagina 500 juvoz bor edi. Butun o’lkada
esa bir necha o’n ming juvozxona bo’lgan. Duradgorchilik – ancha yetakchi
bo’lgan. Duradgorlar qoshiq, cho’mich, qozon, qopqoq, xamir taxtasi, o’xlog’i,
karson, sandal, beshik, panshaxa kurak, charx, chig’iriq, to’quvchilik do’koni
dastgohi, omoch bo’yinturuq va boshqa asboblarni tayyorlar edi.
40
G . Xolliyev . X . G ` ulomov . O`zbekiston tarixi. T. “Universitet, 1997,46-b
33

Duradgorlarning ikkinchi guruhi esa uy, madrasa va machitlar uchun eshik
darvoza tuynuk, darcha, kursi va boshqa narsalarga juda ustalik bilan o’yma
gullar ishlar edilar.
O’lkaning katta shahsrlarida o’nlab va yuzlab aravasozlik ustaxonalari bor
edi.Toshkend shahridagi aravasozlik ustaxonalarida 200 kishi ishlar edi.
Hunarmandchilik sanoatida poyabzal ishlab chiqarish katta o’rinni tutardi. Bu
hunar etikdo’zlik, kovushdo’zlik, maxsido’zlik dev nomlanar edi va h.k. lar.
Erkaklar kiyim kechagi. Kiyim kechak, moddiy-madaniyat
ko’rinishlaridan biridir. Unda etnik tarix, ijtimoiy- munosabatlar mafkuraning
ayrim unsurlari – e’tiqodlar, estetik me’yorlar aks etadi. Kiyim kechakda jamiyat
a’zolarining ijtimoiy tengsizligi aniq namoyon bo’ladi.
O’zbeklarning XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmidagi libosi asosan
o’tgan vaqt shakillarini saqlab qolgan bo’lsada ayrim qismlari anchagina
o’zgargan edi. Ayni vaqtda unga kiyim- kechakning yangi shakillari qo’shildi
O’zbek erkaklarining libosi ko’ylak va ishton, ustki chopon, belbog’, bosh
kiyimi va poyafzaldan iborat edi. O’zbekistonning butun hududida to’g’ri keng
yengli va yoqasi ko’ndalang o’yiq, to’ni kasimon bichikli erkaklar ko’ylagi
keng tarqalgan edi. Agar yoqa yirmochi haddan ortiq keng bichilgan bo’lsa,
unda yelkalarga bir tomondan bog’lash uchun bog’ichlari tugilardi. Ko’ylakning
doira yoqali keyinchalik “ kiftaki” yoki “mullacha ko’ylak” deb atalgan turi ham
chiqqan edi. Uni katta yoshdagi va nomdor kishilar kiyardi, u kuyovlar kiyim-
kechagiga ham kirardi.
O’zbeklar ustki kiyimining eng ko’p tarqalgan turi keng va uzun yengli
ustki chopondir. Uni hozirgi O’zbekiston hududidagi jamiyat barcha
qatlamlarining vakillari kiyganlar. Qishloq aholisi choponlari alohida bezaksiz,
ancha odiy bo’lgan. Shahar axlining, ayniqsa davlatmand kishilarning choponlari
ancha nafis, tekis bo’ylama qaviqli qilib tikilar edi. Qimmatbaho choponlarning
etagi va yenglari ipak iplar bilan bezatilar edi. Xorazm choponlari mayda
qaviqlari va jiltligi bilan ajralib turardi. Badavlat kishilar qishda va tantanovor
34

damlarda issiq bo’lishidan ko’ra ko’proq manmanlik o’z boyligini ta’kidlash
uchun ikki uch choponni ustma-ust kiyar edilar. 41
Buxoxo amirligining dasht tumanlarida qishda ham, yozda ham paxtali
chopon kiyardilar, u sovuqdan ham, issiqdan ham saqlar edi. Boshqa joylarda
yozda astarli va astarsiz yengil yozlik yaxtak kiyardilar. XIX asr o’rtalarida
shahar (masalan: Toshkent) aholisi modasiga ustki kiyimning yangi turi –
tatarlardan olingan kamzol kirib keldi. U chopondan ancha yengil edi. U astarli
qilib tikilar edi va uni yozda asosan katta yoshli kishilar kiyardi. Chopon
mahaliy sidirg’a yoki yo’l-yo’l matta (alak, olacha va hokazo) dan, shuningdek
qalin ipak, atlas, baxmaldan tikilar edi. Boy bezakli qimmatbaho choponlarni
asosan xonlar beklar yuqori darajadagi amaldorlar kiyardi. Chopon eng xurmatli
kiyim bo’lib, mehmon uchun eng yaxshi sovg’a hisoblanar edi. Yozlik va qishlik
ustidan belbog’ yoki junli naqshlar bilan bezatilgan to’qima, charm yoki baxmal
kamar bog’lanar edi.
Xorazm aholisi belbog’ birga uch metrcha keladigan keng qo’shoq ham
bog’lar edi. Qo’shoqning rangi shuningdek sifati egasining ijtimoiy mavqeyi va
yoshiga bog’liq bo’lardi. Masalan, yo’l-yo’l ip matodan tikilgan qo’shoqni
shaharlarining eng kambag’al aholisi bog’lardi. Bo’yalmagan jun matodan
tikilgan qo’shoq katta yoshli erkaklar libosining tarkibiga kirar edi. Boy
bayramona libos, ayniqsa kuyov libosi tarkibiga ipak kamarlar modali belbog’
yoki terma belbo’g kirardi.
Ayollarning kiyim-kechagi.
Ayollarning asosiy kiyim-kechaklari ko’ylak, ishton, (lozim), xalat, (to’n,
mursak, kaltacha) edi. Oyoqqa maxsikovush kiyiladi. Boshda ro’mol, boshqa
bosh kiyimlari va ularning xillari (salla, kasava, kulta, lachan va hokozolar)
o’ralardi. Shuningdek paranji, kurta va boshqalar yopinilardi.
41
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,”Sharq” 2010, 219-b
35

Ayollar ko’ylagi uzun yengli qilib, tunikasimon tarzda erkin bichilardi.
Yoqasi belgacha tikka o’yilar va keng jun yoki ipak tasma – jiyak solinar, yosh
ayollarda esa zanjirsimon choklanardi. 42

Ayollar ko’ylagi erkaklar ko’ylagi kabi avvolo xomsurpdan, ko’pincha
olachadan tikilardi. Ko’chalik va to’y kiyim-kechagi ipak yoki yarimipak
matodan shoyi, atlas, roxo esa baxmaldan tayyorlanardi. Qimmat ko’ylaklarni
badavlat xonadon ayollari qolgan ayyolar esa xonaki matodan tikilgan oddiy
ko’ylaklarni kiyardilar. 43

Mursak, peshvon, paranji va to’n ayollarning ochiq barli ustki kiyim-
boshining asosiy turlari sanalardi. O’zbekistonning qariyb butun hududida
tarqalgan mursak uzun ochiq barli, tunikasimon, yoqasiz chopon edi. Mursak
XIX asr o’rtalariga kelib, ayrim tumanlarda (masalan Toshkentda) modadan
chiqadi, boshqa joylarda (Qashqadaryo va Sirdaryo, Buxoro voxasining ayrim
tumanlarida) ustki yoki motam kiyimi shuningdek bosh yopgich (kurta, chelak)
sifatida foydalanaverildi. Buxoroda ayollar Mursakning xaltacha deb ataladigan
juda kalta turidan foydalanardilar. Paranji ayollar kiyim-kechagining alohida
turidir.
Ayollar uni uydan chiqishda yopinardilar. Yuzga ot qilidan to’qilgan
chachvon tutilardi. Paranji yelkaga yopiladigan kiyim chopon ancha bugungi
shaklining bir turi edi. U orqaga tashlangan uzun yolg’on qo’lli cho’ziq
to’rtburchak ko’rinishda bo’lardi. U ko’k rangli matodan astarli bo’lib tikilardi.
Paranjini asosan shaharlarda yopilardilar, ularni sotish uchun ham buyurtma
bo’yicha o’sha joylarda tayyorlardilar. XIX asr o’rtalariga kelib Toshkent
ayollari o’rtasida ochiq barli kiyim-kamzul kiyish rasm bo’ldi. Ikkita yon
cho’ntakli, tikka yoki yotiq yoqali etib paxta yonini astar bilan qo’yib tikiladigan
bu kiyim ustki kiyimga yopishib turardi. Charm kovush ayollar poyafzalining
asosiy turi edi. U sirti yassi do’ngsasi baland va tumshug’i keng o’rtacha
poshnali dag’al yashil yoki sariq charimdan tikilardi. Kovushning o’rtacha yoki
42
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N.Habibullayev G.A.A`zamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev taxr.
Ostida T.,”O`qituvchi” 1994, 187-b
43
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N.Habibullayev G.A.A`zamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev taxr.
Ostida T.,”O`qituvchi” 1994, 187-b
36

past poshnali, sirti tor turi qora charmdan tayyorlanardi. Kovush bilan
kiyiladigan maxsi ko’chalik poyafzal hisoblanardi.
Bezaklar.
O’zbek ayollari kunda va bayramlarda taqiladigan turli xil bezaklar
taqardilar. Bayram bezaklari majmuyi peshona, bo’yin, chakka, burun, ko’krak
va boshqa bir qancha ashyolardan iborat bo’lardi. Peshona bezaklari qoshlar
yoyiga o’xshardi (tilla qosh). Chakka bezaklari (gajaklar) kumush va tilladan
suvi berilgan naychalar bo’lib, sochning uzun zulflari ulardan o’tkazilardi. Oltin
va kumush bo’yin marjonlari, rang-barang xafanbonular bo’yinga yopishib
turardi. Quloqlarga ilmoqli ziraklar taqilardi. Qizlar uchun qimmatbaho bezaklar
erga chiqishdan avval sotib olinardi. Davlatmand oilalardan bo’lgan ayollar
(asosan shaharlarda) peshovuz va peshxalta deb atalgan ko’krak bezaklari
taqardilar. Peshovuz qosh terish mo’ychinagiga va ayollar pardoz andozining
boshqa ayollarga o’xshash ilmoqli tilla (tilla suvi yuritilgan) qubbacha shaklida
bo’lib, ayollar ko’ylagining yon etagiga taqib qo’yilardi. Ilmoqlari ichida
kalitchalari bo’lgan peshxalta ham shunday taqilardi. 44
Aftidan, kalitchalar
savlatlilik vazifasini bajarardi. Qimmatbaho bezaklar asosan kumush, oltin va
nodir toshlardan yasalardi ularni badavlat xonadonlargina olardi, bunga
mehnatkash xalqning qurbi yetmasdi. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent,
Qo’qon, Marg’ilon va boshqa shaharlarning hunarmandlari bezaklarning barcha
turlari bilan savdo qilardilar. Hunarmandlar ularning mahalliy aholining
an’analari va didini hisobga olgan holda tayyorlardilar.
III-bob. Qo’qon xonligining tugatilishi
3.1. Qo’qon xonligi hududlarining Rossiya Imperiyasi tomonidan
bosib olinishi.
Markaziy Osiyoni zabt etish tashabbusini Pyotr I boshlab bergan u 1817-
yili knyaz Bekovich Cherkas 6574 kishilik qo’shini 3727 piyoda, 617 otliq
askarlar, 2000 qozoq, 230 dengizchilar va 22 ta to’pni Xivani egallashga
44
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr.
T.,”O`qituvchi” 1994. 189-b
37

yubordi. Xorazmxoni Sherg’ozixonning ishbilarmonligi, tadbirkorligi bilan olib
borilgan jang tufayli Bekovich Cherkaskiy sarbozlari qirib tashlandi. Chor
ma’murlari Qo’qon xonligini tamomila egallash uchun faqat XVIIi asrning
o’zida Qozog’iston yerlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy istexkomlar
qurdilar. 1864-yil 16-iyunga qadar chor armiyasi qo’shinlari ikki yo’nalish
bo’yicha mustaqil harakatni davom ettirgan. Sibir –Yerkend tomonidan 8-
g’arbiy sibir 21-sibir qozoq armiyasi batareyasi Orenburg –Xiva yo’nalishi
bo’yicha esa 4- Orenburgliniya batyoni 1864 yildan boshlab 2- Orenburgliniya
1-Vzvozdi, 1865 yilda Turkiston viloyatining tashkil etilishi bilan 6-va 9-
Orenburg liniyalari batolyoni janub tomondan o’z xarakati davom ettirib
shahar va qishloqlarni birin ketin egallab bordi. 45

1847 yili general Obruchev orol dengizining shimoliy qirg’og’ini egallab
Rai’m qal’asini barpo etdi.
23-avgustda polkovnik Yerofev 200 kazak va saldatlar hamda 2 to’p
bilan Xiva qo’shinlarini tor-mor keltirdi. Jahon Xo’ja qal’asini egalladi.
“Nikolay” va “Konstantin” nomli kemalar bilan orol flotiliyasini tashkil etdi.
1848-yili Xiva xonligida qarashli Xo’janiyoz qal’asini qo’lga kiritildi va
vayron qilindi.
1852-1853-yillarda polkovnik Blaramberg va Graf Petrovskiy
bo’linmalari Qo’qon xonligiga qarashli Kumush, Qo’rg’on, Chimqo’rg’on,
qo’shqo’rg’on va Oq masjid (qizil o’rda)ni egalladi.
1860-yili Pishpakni olish uchun chor qo’shinlari bilan Qo’qon qo’shinlari
o’rtasida to’qnashuv yuz berdi. Palkovnik Simmerman qo’shini Qo’qon
xonligining beshming kishilik qo’shinini tor-mor keltirib, To’qmoq va Pishpek
qal’alarini egalladi. Bu hol butun xonlikda xalq noroziligini kuchaytirdi. O’zbek
Qozoq va Qirg’izlar Toshkent hokimini qanoat shoh boshchiligida yigirmaming
sarboz birlashtirdi. G’azovat e’lon qiladilar. Pishpak ostonalarida qonli
to’nashuvlar bo’ldi. Dushman askarlaridan 13 kishi o’ldirildi va yigirma uch
kishi jarohatlanadi. 576 nafar sarboz, shundan 23 nafar sarboz boshlig’i asrlikka
45
G.Xolliyev, X.G`ulomov O`zbekiston tarixi, T. “Universitet” 1997, 59-b
38

olingan. 1863- yili yozida polkovnik Chernyayev Sirdaryo yoqasidagi Suvzoq
qal’asini Rossiya mulkiga o’tkazib xonlik ichkarisiga qarab yurishni davom
ettirdi.
1864-yil boshida Olmota (Verniy) qal’asidan 2500 kishilik chernyayev
otryad 4-iyun Avliyosta ostonasida 1500 kishilik Qo’qon qo’shinlari
to’qnashadi. Bu gal ham Qo’qonliklar mag’lubiyatga uchrab, 307 kishi o’ladi.
309tasi jarohatlanadi.
Polkovnik Chernyayev bilan izma-iz Pereozkiy( Oqmachit) qo’rg’onidan
chiqqan polkovnik Vereyovkin otryadi Turkiston shahriga yurish qiladi.
Ma’lumki Turkiston shahri o’sha vaqtda kiraverishdagi birinchi shahar bo’lgan,
shaharda “Hazrat masjidi” bo’lib, ayrim paytlari shaharning o’zini ham “Hazrat
sulton” deyishgan chor qo’mondoni agar shahar taslim bo’lmasa, Ahmad
Yassaviy maqbarasiga to’p otilishini ma’lum qiladi. Himoyachilar bu muqaddas
madaniyat ko’rkini yer bilan yakson bo’lishini xoxlamasdan urushni to’xtatishga
majbur bo’ldilar. Shundan so’ng urush qo’shinlari shaharni 12-iyunda bosib
oldilar. 46

Turkiston shahri bosib olingandan so’ng qo’qonliklar payg’ambarning
ko’k bayrog’i ostida “muqaddas” urush e’lon qildi. Shundan so’ng Toshkent
chorizm bosqinchilariga qarshi kurash martkaziga aylandi. Bu yerga
Marg’’ilondan Yusufbek, Xo’janddan Mirza Ahmad, Qushbegi qo’mandonligida
qo’shinlar, shuningdek Andijon, Namangan, O’sh va boshqa joylardan harbiy
qismlar keltirildi.
Qo’shinlarga Qo’qon xonligining lashkarboshisi Alimqul boshchilik qilib
Chimkentni himoya qilishga yuradi bu xabarni eshitgan Chernyayev Avliyo
Otadan 1300 kishini Veryovkin esa 300 kishi va 30ta qozoqni kapitan Mayer
boshchiligida yuboradi. Chimkent uchun bo’lgan jangda har ikki tomondan ham
ming minglab kishilar halok bo’ldilar va yaralandilar. Alimqul Buxoro amiri
Muzaffarxon Qo’qonga hujum qilganligi to’g’risidagi ig’vo xabarni eshitgach,
bir qism qo’shinlarni Chimkent mudofasiga qoldirib Qo’qonga qaytadi. Bundan
46
G.Xolliyev. X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997, 61-b
39

foydalangan Chernyanev 1864-yilning 21-sentabrda Chimkentni jang bilan
egallashga muvoffiq bo’ldi. Chimkentni bosib olgan chor qo’shinlari 1864-
yilning 27-sentabrda Toshkentni egallash uchun jiddiy kirishadi. Ma’lumki,
Toshkent Qo’qon xonligining eng yirik va muhim strategik ahamiyatga ega
shahari hisoblanardi. Lekin Toshkentni egallash chor qo’shinlari uchun oson
kechmadi. Toshkent uchun shiddatli janglar bo’lib o’tadi. Va nihoyat, 1865-
yilning 17 iyulida toshkentliklar dushman hujumiga bardosh bera olmay taslim
bo’lishdan o’zga chora topa olmaydilar. 1867 yil 14 iyulda Rossiya imperatori
AleksandrII Qo’qon va Buxorodan tortib olinib Rossiyaga qo’shilgan hududlar
hisobiga Turkiston general gubernatorligini tuzish to’g’risida farmon berdi.
Uning birinchi okrug qo’mondoni va general gubernator qilib general adyutant
fon K.P.Kaufman tayinlandi. Unga imperator AleksandrII cheklanmagan
vakolatlar berdi. General gubernator dastaval ikki viloyatdan tashkil topdi.
Markazi Toshkent bo’lgan-Sikrdaryo va markazi Verniy shahri bo’lgan-
Yettisuv Kaufmanning tashqi siyosati Markaziy Osiyodagi uch o’zbek xonligini
darajasida ya’ni tobelikda ushlab turishdan iborat edi. 47
Shu sababli u “bo’lib
tashla hukmronlik qilaver” shioriga amal qilib, xonliklarni bir-biridan ajratib
tashlab, ularning kuchsizlanishida ham turli xil xalq harakatlarini bostirishda shu
shiorga amal qiladi.
Xiva xonligi rus bosqinchilari tomonidan bosib olinib turkmanlar
hududida qizg’in janglar davom etayotgan bir paytda Turkiston general-
gubernatori fon Kaufman Qo’qon xonligini tugatishga kirishdi.
Chor Rusiyasining Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan
mustamlakachilik, ulug' davlatchilik va shovinistik siyosati albatta qonuniy
suratda mahalliy aholining o'z milliy ozodligi, erki va insoniy haq-huquqlarini
himoya qilish uchun muqaddas jangga otlantiradi. Chorizm tomonidan asoratga
solingan, mustamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o'z mil liy
mustaqilliklari, ozodliklari va erklari uchun kurashib keldilar. E'tibor qiling:
1.1856-yilda Sirdaryoda Jonho'ja Nurmuhammad qo'zg'oloni.
47
A.Nabiyev. Mustaqillik muchun kurash yoxud parchalangan Turkiston tarixi T., “Yozuvchi”, 1998, 59 b
40

2.1868-yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi Buxoro shahri,
Shahrisabz bekligidagi harakatlar.
3.1870-yilda Mang'ishloq qirg'izlarining isyonlari.
4.1871-yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligida Sirdaryo viloyatidagi
chiqishlar.
5.1871 -yildagi Farg'onada Yetimxon qo'zg'oloni.
6.1872-yildagi Chirchiqdagi isyonlar.
7.1872-1876-yildagi Po'latxon boshchiligida Qo'qondagi qo'zg'olon.
8.1885-yildagi Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olon.
9.1892-yildagi Toshkent qo'zg'oloni.
10.1898-yilda Andijondagi Dukchi Eshon qo'zg'oloni.
11.1899-yilda Sirdaryo viloyatidagi harakatlar.
12.1916-yil Jizzax qo'zg'oloni va boshqalar.
Chor Rossiyasi hukumatining o'tkazgan siyosatiga qarshi mil liy ozodlik
kurashlari juda ko'p bo'lgan. Biz yuqorida ularning ba'zilarinigina sanab o'tdik.
1887-1897-yillar mobaynida Farg'ona, Samarqand va Sirdaryoda,
mustamlakachilar idoralariga qarshi 668 marta hujum bo'lgan. 1897-1917-yillar
orasida Turkistonda Rusiya bosqinchilariga qarshi 4922 marta isyon bo'lgan 48
.
Ana shu qo'zg'olonlar va milliy ozodlik kurashlaridan ba'zilarini eslash joizdir 49
.
1885-yilda Farg'ona vodiysida mustamlakachi hukumatga qarshi
umumxalq qo'zg'oloniga tayyorgarlik ko'rildi.
Vodiyning bir qator joylarida qo'zg'olonga tayyorgarlik ko'rish masalalari
yashirin yig'ilishlarda ko'rilayotganidan mustamlakachi ma'murlar xabar topgan
edilar. Shunday yig'ilishlardan biri 1885-yil 16-avgustida Asaka qishlog'ida
Mullaxo'ja Nazirmirza uyida bo'lib o'tadi. Vodiyning turli joylaridan kelgan 20
dan ortiq nufuzli kishilar qatnashgan bu yig'ilishda yurtni diet el
bosqinchilaridan ozod qilish, o'lkada milliy davlatni tiklash uchun
mustamlakachilarga qarshi birlashib kurash olib borish vazifasi ilgari suriladi.
Yig'ilishda qo'zg'olon rejasi, uni o'tkazish vaqti, qo'zg'olonga rahbarlik qiladigan
48
Misr o’g’li Qodir. Moskva zulmi, II jild, Istanbul, 1972, 537-bet.
49
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov, Q.Ubaydullayev. Vatan tarixi. T, “Sharq”, 2010, 181-bet.
41

shaxs kabi masalalar hal etiladi. Qo'zg'olonga rahbarlik qilishga Darvishxon
Eshon To'ra ko'rsatiladi. Bunga sabab bu vaqtda aholining norozilik harakatida
faol ishtirok etib el-yurtga an-cha tanilib qolgan edi. U Andijon uyezdi
Qo'rg'ontepa volostiga qarashli Chekto'ra qishlog'i fuqarosi, qo'zg'olonga
rahbarlik qilgan paytda 45 yoshda bo'lib, Andijon va Qo'qon uyezdlarida ancha
katta yer mulkka ega bo'lgan. Ammo shunga qaramasdan Darvishxon o'z
manfaatidan xalq, vatan manfaatlarini ustun qo'yib, milliy ozodlik harakatiga
boshchilik qiladi. U qisqa vaqt ichida O'sh, Andijon uyezdlari volost va
qishloqlarida ko'plab aholini qo'zg'olonga jalb eta oladi.
Darvishxon boshliq qo'zg'olonchilar yangi Marg'ilon shah-rini Andijon va
Qo'qon bilan bog'lovchi aloqa simlarini uzib tashlaydi. Bu hodisa to'g'risida
keyinchalik mustamlakachi hukumat vakillaridan biri «bu hodisa qo'zg'olon
boiishi muqarrar ekanligini ko'rsatgan edi» deb xotirlagan. 50
Darvishxon
boshchiligidagi qo'zg'olonchilar ko'lami tobora kengayib bo-radi. Asaka,
Qo'rg'ontepa, Shahrixon, Oltinko'l, Jalolquduq, O'sh uyezdining Novqat, Tutlik
qishloqlari, Oqbo'yra volosti, Marg'ilon kabi joylar ham qo'zg'olon girdobiga
tortilgandi.
Qo'zg'olon shunchalik keskin tus oldiki, uni bostirish uchun mustamlakachi
hukumat viloyatni turli joylariga, jumladan
Andijon, O'sh va Marg'ilon uyezdlariga harbiy kuchlarni yuborishga
majbur bo'ladi. Vodiy bo'ylab borgan sayin avj olayotgan Darvishxon
rahbarligidagi qo'zg'olonni bostirish va uning rahbarlarini qo'lga olish vazifasi
Andijon uyezdi boshlig'i kapitan Bryanovga topshirilgandi. Uning ixtiyoriga
O'sh uyezdi ning boshlig'i podpolkovnik Deybner, uning yordamchisi kapi tan
Glishanovskiylar boshchiligidagi harbiy kuchlar yuboriladi.
Qo'zg'olonchilar bilan Bryanov boshchiligidagi harbiy kuchlar birinchi bor
17-avgust kuni kechqurun to'qnashadi. Kutilmaganda qilingan hujumdan
Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olonchilar har tomonga chekinishga majbur
50
Tillaboyev S. Mustamlakachilarga qarshi Darvishxon boshchiligidagi qo’zg’olon. «O’zbekiston tarixi», T.:
2002, 1-son. 12-13-betlar.
42

bo'ladilar. Shundan so'ng Darvishxon Namangan tog'lari tomonida o'z atrofiga
800 ga yaqin odam to'plashga erishadi.
Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olon to'g'risida Turkis-ton general-
gubernatori O.Rozenbax Rossiya harbiy vaziri P.S. Vannovskiyga yozgan xatida
«qo'zg'olon viloyatning tur li joylarida bir vaqtda boshlanishi va
qo'zg'olonchilarning o'g'rilik va talonchilik qilmasdan, barcha aholini bu
harakatga chaqirilishi, bu harakatning to'liq ma'noda amaldagi hukumatga qarshi
qaratilganligini ko'rsatadi... ular yomon qurollangan, oz sonli bo'lishlariga
qaramasdan jiddiy tartibsizliklarni kel-tirib chiqarishlari..., ayniqsa soliqlar
to'lanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi». 51
Chorizm ma'murlari kuch bilan qo'zg'olonni shafqatsizlarcha bostirdilar.
Qo'zg'olonchilardan shunchalik darajada ko'p qamoqqa olindiki, hatto ularni
qamash uchun joy masalasi muammo bo'lib qolgandi, qo'zg'olon rahbari
Darvishxon 1886-yil 22-fevralda Samarqand viloyatining Sutxona qishlog'i
yaqinida qo'lga olinadi, lekin u Jizzax yaqinida qochib qutulib ketadi.
Darvishxon akasi Iskandarning bergan ma'lumotiga ko'ra 1889-yili
Afg'onistonda vafot etgan. Uning boshchiligidagi qo'zg'olon garchand
bostirilsada, biroq u bundan keyingi milliy ozodlik harakatlariga zamin
hozirladi.
Bu davrda xonlik o'z boshidan og'ir vaziyatni kechirayotgan edi. Bu
davlatga shimoldan Rossiya, janubdan Xitoyning hu-jumi xavf tug'dirayotgan
edi. 1865-yili Sharqiy Turkistonda xitoyliklarga qarshi yangi milliy isyon
boshlangan edi.Qo'qon xonligida bu isyonga xayrixohlik bildiriladi. Yoqubbek
bosh-chiligida harbiy qo'shin Sharqiy Turkistonliklarga yordamga keladi va
xitoyliklar bu mintaqadan quvib chiqariladi. Mustaqil Sharqiy Turkiston davlati
vujudga keldi. Bu davlat Qo'qon xonli-gi va Turkiya davlatlari bilan yaqin aloqa
51
Tillaboyev S. Kursatilgan adabiyot, 22-bet.
43

o'rnatishga harakat qi-ladi. Ammo Yoqubbek tashkil etgan mustaqil Sharqiy
Turkiston davlati Xitoy tomonidan 1875-yili bosib olinadi 52
.
Ayni shu vaqtda chor istilochilari Qo'qon xonligini tugatishga kirishadilar.
Ular Turkiston, Chimkent, Toshkent va boshqa joylarni bosib olib Qo'qon
xonligiga qattiq zarba bergan edilar. Qo'qon xoni Xudoyorxon qo'rqoq va
tadbirsiz bo'lganligi uchun vatan himoyasi yo'lida biron arzigulik ish qilmaydi.
Aksincha, chor hukumati panohida o'z taxtida o'tirishni o'ylardi, xolos. U 1868-
yili chorizm bilan sulh tuzadi va amalda Rossiyaga qaram bo'lib qoladi, uning
itoatkorligini taqdirlagan chor hukumati Xu-doyorxonni Rossiya davlati or-
deni bilan mukofotlaydi va unga «Aslzoda» degan faxriy unvon beriladi.
Xudoyorxon ning Du siyobau an rib yuboradi. Buning ustiga xonning zulmi
tobora kuchayib boradi. Natijada 1872-yili xalq qo'zg'oloni ko'tariladi. 1876-
yilgacha davom etgan bu qo'zg'olonga marg'ilonlik Is'hoq Mulla Hasan o'g'li
boshchilik qiladi. 1872-yilda bir guruh norozi zodagonlar Xudoyorxonning
qarindoshlaridan bo'lgan Po'latbekni taxtga ko'tarmoqchi bo'ladilar. U taxtdan
voz kechgach, fitnachilar roziligi bilan, Po'latbek ismini olgan Is'hoq Mulla
g'azovotning boshida turadi. 1873-yilda unga Abdurahmon oftobachi
(Qo'qonning sobiq hukmdori Musulmonqulning o'g'li), bundan tashqari
Xudoyorxonning to'ng'ich o'g'li Nasridddin (Andijon ho-kimi) va akasi
Murodbek (Marg'ilon hokimi) kelib qo'shiladilar. Qo'zg'olonni bostirishga
ojizligini payqagan Xudoyorxon «pushti panoh imperatur hazrati oliylari»ning
qudratiga suyanadi va fon Kaufmanga «do'stona» murojaat qilib, iloji boricha
tezlik bilan Qo'qonga o'rus qo'shini va zambaraklarini yuborishni so'raydi.
Yurtni sotganligi uchun Xudoyorxon va yaqinlariga qarshi g'azovat e'lon
qilinadi. Xudoyorxon 1875-yil 2-iyul kuni o'z oilasi bilan Toshkentga, rus
elchixonasi panohiga qochib boradi. Ta-rixchi olim X.Bobobekovning
yozishicha 1875-yil yozida, Qo'qon xoni Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500
ga yaqin hamrohlari, 40 arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general
52
Mazkur mavzu batafsilroq quyidagi asarlarda aks ettirilgan: O`zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. 146-
178-betlar: X.Bobobekov. P o` latxon qo’zg’oloni. T., 1996:
44

gubernatori fon Kaufman huzuriga panoh tortib kelgan. Kaufman 40 arava xalq
boyligini olib Xudoyorxonning o'zini Orenburgga surgun qilgan. Keyinchalik
xon Orenburg tutqinligidan qochgan.
Toshkentdan chiqqan rus qo'shinlari bilan qo'qonliklar o'rtasidagi birinchi
jang (kichik janglarni hisobga olmaganda) Mahram qal'asida bo'ladi. Bu qal'ada
60 ming atrofida sarboz bor edi (ba'zi manbalarda 30 ming va 50 ming raqami
qayd etiladi). Qal'a zambarak o'qlari ostida 10 daqiqada vayron bo'ladi. Jang
qanday o'tgani va qancha odam nobud bo'lgani haqida yaxshisi hujjatlar tili bilan
gapirgan ma'qul.
«Mahram atrofida dushman (o'zbeklar - mualliflar) qan cha talofot
ko'rganini aniq raqamlarda ifodalash qiyin. To'siqlar orqasida va Mahram qal'asi
ichida 100 dan ortiq murda topi-lib, dafn etildi. Mahram orqasidagi maydonda
kazaklarning qilichi bilan chopilgan 1000 dan ortiq murdani otryaddagi yigitlar
yig'ishtirib olishib, ko'mishdi; general fon Kaufmanning qo'riqchi bo'linmasi
daryo yoqalab qochayotganlarni quvib, 100 kishini qilichdan o'tkazdi. Tog'dan
tushib kelib otryadlarimizga qo'shilgan chavandozlar ham ko'p qurbon berishdi.
Ulardan qanchasi o'lib, qanchasi yarador bo'lgani noma'lum. Juda ko'p
qo'qonliklar Sirdaryoga cho'kib ketdi. Ochig'ini aytganda, shafqatsiz qirg'in ro'y
berdi, Chegaramizni buzishga jur'at etib, yerlarimizga bostirib kirishgani va
bizga tobe odamlarning osoyishtaligini.buzgani uchun munosib intiqom olindi».
«Rayimxo'janing hikoya qilishicha, Mahramni olish chog'ida general Kaufman
o'zini juda xotirjam tutgan. Rus qarorgohi yaqiniga o'qlar uchib kelib, to'p o'qlari
yorilib, bir askar va bir yigit yarador bo'lgan. Shundan keyingina Kaufman
general Golovachovga qal'ani to'pga tutishni buyurgan. Ikki zambarak qulay
marrani egallab, yaqin masofadan qal'ani yakson qilishga kirishadi. O'n
minutdan keyin qal'a vayron bo'lgan va rus askarlari hujumga o'tadi. Yerlilarning
juda ko'pi o'ldirildi, qo'rquvdan o'zini daryoga tashlab g'arq bo'lganlarning son-
sanog'i yo'q edi. Hujum tamom bo'lib hammayoq tinchigandan keyin nihoyatda
dimog'i chog' Kaufman Rayimxo'janing oldiga kelib: «Rus askarlari qanday
urushar ekan» - deb so'radi. Yaxshi urushdilar, a'lo hazratlari», - deb javob berdi
45

Rayimxo'ja. General Kaufman bunga javoban: «Xudo xohlasa, butun Farg'onani
mana shunday jangovar harakatlar bilan bo'ysundiramiz va qo'shib olamiz», deb
aytdi.
Skobelevning ma'lumotnomasiga ko'ra-, jang maydonidan 2000 salla
yig'ib olingan. Vereshchagin buni ikkiga bo'ladi, ammo «jang chakki bo'lmadi»
deb qo'shib qo'ydi».
«Biz 39 zambarak (daryoga tushib ketgan to'p bu hisobga kirmaydi)1500
miltiq, behisob nayza, qilich, cho'qmor, 50 dan ortiq tug', bayroq, nishonlarni
o'lja qilib oldik. Qal'ada o'q-dori, snaryadlar va qo'rg'oshin hamda 1910 pud un,
837 pud guruch, 320 pud jo'xori saqlanayotgan katta omborxonalar topildi, 224
ta ot qo'lga olindi.
Ko'rgan talofotlarimiz: 6 kishi o'ldirildi (1 qarorgoh zobiti, 4 oddiy askar
va bir yigit), 8 kishi yarador (bir qarorgoh zobiti va 7 quyi amaldagilar) bo'ldi.
Dushman talofotini 1200 kishi deyish mumkin. 149 zambarak o'qi, 29 raketa va
9.387 patron ishlatildi.
Jangdan keyin Kaufman Toshkent orqali Oliy hazrat janobi oliylari
nomiga g'alaba, qo'lga tushgan o'ljalar va qurbonlar soni ma'lum qilingan
telegramma yubordi: «...dushman to'la mag'lub etildi: uning xonlikning aholisiga
ta'siri nihoyatda katta bo'ldi, ammo Mahram jangining oqibatlari haqida oldindan
bir narsa deyish qiyin. Xo'janddan kutilayotgan qo'shimcha ulov kelishi bilan
Qo'qon sari harakatni davom ettiraman. Sizga tobe ulug' imperator qo'shinlari o'z
shuhratiga munosib mardona jang qila-di. Vazifa a'lo darajada bajarildi».
A.I.Terentyev yana quyida-gi ma'lumotini beradi: Aderkas (chor zobiti)
Qashqar qishlog'ida dushmanning ot-aravalari bilan kelayotgan to'dalariga duch
kelib qoldi. Ko'cha butunlay chang-to'zon bilan qoplangandi. Kazaklar .chang
to'dasiga qarata miltiqlardan o'q uzib, so'ng hujumga o'tishdi. Oqibatda to'rt
bayroq, 25 miltiq, behisob qilich va nayza, bir qancha ot va yuk ortilgan 10
arava o'lja olindi. Biz talofat ko'rmadik. 40 ga yaqin dushman o'ldirildi».
«Dushman (Namangandagi jang tafsiloti) Skobelevning hisobiga ko'ra
(musulmonlar uchun qog'oz ham xayf) 3800 kishini yo'qotdi. Uch kun ichida
46

bizning talofatimiz: quyi amaldagilardan olti kishi o'ldi, 29 kishi yarador bo'ldi,
3 zo-bityaralandi».
Xullas, 29 avgustda general K.P.Kaufman boshliq rus qo'shini Qo'qon
shahriga g'olib sifatida kirib keldi. Qo'qon a'yonlari Xudoyorxonning o'g'li
Nasriddinbek boshchiligida undan ke-chirim so'raydilar. 1875-yil 22-sentabrda
Nasriddinbek bilan Kaufman o'rtasida olib borilgan muzokaralardan so'ng
tengsiz va sharmandali bitim imzolanadi.
Bu bitimga ko'ra Qo'qon xoni o'zini Rossiya saltanatining quli deb tan
oladi, qo'shni xonliklar bilan hech qanday aloqalar va munosabatlar qilmaslikka
va'da beradi. Sirdaryoning o'ng qirg'og'idagi barcha yerlar Rossiya ixtiyoriga
o'tadigan bo'ladi. Qo'qon xonligiga qarshi olib borilgan urushda rus armiyasi
ko'rgan olti yuz ming so'm hajmdagi zararni to'lash Qo'qon xon-ligi yelkasiga
yuklatiladi. Ayni chog'da shartnomada 1876-yil 1-noyabrdan boshlab Qo'qon
xonligi Rossiya xazinasiga har yili 500 ming so'mdan to'lab borishi shart qilib
qo'yiladi. Bu so’mma besh yil davomida foiz haqini to'lash hisobidan kuchga
kiradigan bo'ladi.
47

3.2.Qo’qon xonligining tugatilishi va Farg’ona viloyatining tashkil
topishi.
1873 yilda Qo’qon xonligida Xudoyorxon va rus mustamlakalariga qarshi
xalq qo’zg’aloni ko’tarildi. U 1876 yilgacha davom etdi. Qo’qon xonligida bu
voqealar rus imperatorini tashvishga solib qo’ydi. Xayoti xavf ostida qolgan
Xudoyorxon 1875 yilning 22-iyulida podsho hokimiyati himoyasi ostida
Toshkentga qochib ketadi. Xudoyorxonning katta o’g’li Navriddinbek xon deb
e’lon qilinadi. Agar xalq ommasi o’z mustaqilligi uchun bosqinchlarga qarshi
kurash olib borayotgan bo’lsa, yangi xon podsho hokimiyati bilan yarashib o’z
taxtini mustaxkamlab, olish yo’llarini qidira boshlaydilar. 1875-yil 25-sentabrda
Nasriddinbek qo’zg’alonchilardan yashirincha Kaufman bilan shartnoma tuzdi.
Shartnomaga ko’ra Nasriddinbek o’zini rus podshosining itoati xizmatkori deb
tan oldi. U mustaqil ravishda tashqi siyosat olib bormaslik katta tovon to’lash va
xonlik hududining bir qismini Rossiyaga qo’shib olinishiga rozi bo’ldi. Bu esa
qo’zg’alonchilarning g’azabini uyg’otdi va qo’zg’alon xonlik hududida keng
yoyilib ketdi. Qo’qon voqealari fon Kaufmanni jiddiy tashvishga solib qo’ydi,
va bunday sharoitda u Qo’qon xonligining mustaqilligini tugatish haqida rus
podshosi Aleksandr II dan rozilik oldi. Bundan ilhomlangan fon Kaufman
general Skobelov ixtiyoriga katta kuch ajratib, Qo’qonni tiz cho’ktirishga
qaratdi. Hatto xonlik hududini imperator Aleksandr II ning tug’ilgan kuniga
sovg’a qilmoqni diliga tugdi shunday bo’lib chiqdi. 53
1876 yil 19 fevralda rus
imperatori Aleksandr II ning 12 fevraldagi farmoniga ko’ra, Rossiyaga (qo’shib)
harbiy vaziri D Milyutin Qo’qon xonligi. Rossiyaga qo’shib olinganligi o’rniga
Farg’ona viloyati tuzilganligi rasman e’lon qilindi. O’zining yovuzligi bilan
dong chiqargan jazo ekspersiyasining boshlig’i jallod general Skobelov viloyat
harbiy gubernatori qilib tayinladi. Qo’qon xonligini tugatishga shaxsan
tashabbusini o’z qo’liga olgan Turkistonning birinchi gubernatori K.P.Kaufmen
rus imperatori Aleksandr II ning eng arzanda generallaridan biriga aylandi. 1867
yildan 1881-yilga qadar Turkiston xalqlari taqdirini xal qilish fon Kaufman
qo’lida bo’ldi. U bir vaqtning o’zida Turkiston harbiy okrugi qo’mondoni.
53
A.Nabiyev , Mustaqillik uchun kurash y oxud parchalangan Turkiston tarixi. T., “Yozuvchi” , 1998- yil , 61-b
48

Yettisuv kazak qo’shinlari qo’mondoni, Turkiston ichki ishlar boshlig’i va bosh
prokror vazifalarin ham bajaradi. Endikda Turkiston general gubernatorlik
tarkibiga: Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Kasbiyortu va Yettisuv viloyatlari
kirdi. Bundan tashqari bazi obektiv va subektiv sabablariga ko’ra o’lkada yarim
mustaqil, mutlaqo yakka qo’yilgan. Buxoro, Xiva xonliklari saqlab qolindi.
G’arbiy Turkistonni shu tariqa parchalab yuborish natijasida u yerdagi xalqlarni
istagancha talash imkoniyati tug’ildi. Turkistonda milliy ozodlik harakati tarixni
o’rganishda sinfiy yondashuvdan partiyaviylik nuqtayi nazaridan turib tadqiq
qilish va baxo berish va baxo berishdan uzil kesil voz kechmoq va
ajdodlarimizning mustaqillik uchun olib borgan qahramonona kurashini
yoritishda obektivlik, ijtimoiylik, tarixiylik kabi asosiy tamoyillarga amal qilish
kerak. Tarixiy haqiqat, adolat hamma narsadan ham ulug’ va mo’tabardir.
Qo'qon xoni Xudoyorxonning qochishi, Nasriddinbek bilan Kaufman
o'rtasidagi tengsiz va sharmandali bitim xalq ommasining yangidan katta kuch
bilan qo'zg'olon ko'tarishiga sababchi bo'ladi. Bu galgi qo'zg'olon markazi
Andijon edi. Qo'zg'olonchilar Po'latxon nomi bilan yurgan Is'hoq mullani
Bo'taqara qishlog'ida xon deb e'lon qiladilar. Po'latxonga qarshi jo'natilgan
Kaufman otryadi Andijon ostonasida mag'lubiyatga uchraydi. 1875-yil 7-
oktabrda qo'zg'olonchilar xon qo'shinini tor-mor keltirib Qo'qonni
egallaydilar. Nasriddinxon Xo'jandga, ruslar panohiga qochadi. 11-noyabrda
Skobelev qo'mondonligidagi rus askarlari qo'zg'olonchilarni Baliqchi yaqinida
zarbaga uchratdilar. Terentyev bu haqda shunday xabar beradi:
«...Baliqchi shahriga yorib kirib, dushman lageri va ku-chini egalladilar.
Tong otgandan keyin artilleriya kechuvdan o'tib, shaharga o'q ota boshladi, shu
zahoti Skobelev 2-yondosh batalonga qarashli 2-rota va ellikta kazak otliq
o'qchilari bilan hujumga o'tadi, dushmanning chekinishiga yo'l qo'ymaslik uchun
butun otliq askarlarni zambaraklar bilan shaharning orqa tomoniga yuboradi.
Jangga kirgan bo'linmalar uchta istehkom-ni majaqlagandan keyin bozorni
ishg'ol qiladilar va shu yerda tor ko'chadan kelayotgan qipchoqlarning katta otliq
olomoniga duch kelib qoldilar... Dahshatli ur-yiqit ichida merganlarimiz do'ldek
49

yog'dirayotgan o'qqa uchgan qipchoqlar bor-yo'g'i 20 qadam narida to'da-to'da
bo'lib yiqilar, ko'cha yuzi ularning o'ligiga to'lib ketgan edi. Bu dahshatli
jahannamdan bir amallab qutulib chiqqanlar narigi yonboshda poylab turgan
kazaklar-ning changaliga tushar edi. Ularni ikki chaqirim joygacha quvib borib,
hech qanday rahm-shafqat qilmay qilichdan o'tkazishdi. Biz tomondan bir quyi
amaldagi kishi o'lib, 8 ta yarador (shundan uchtasi og'ir), uch kishi kantuziya
olgan edi. Skobelev dushman ning talofatini 2000 kishi deb hisoblaydi».
Skobelev yo'1-yo'lakay barcha qishloqlarga shafqatsizlar-cha o't qo'yib
yakson qilib olg'a siljib bordi. Ayniqsa, u Andijon shahrining kulini ko'kka
sovurdi. Uni yovuzlarcha to'pga tutib, bombardimon qildirdi. Terentyev bunday
yozadi;
«Skobelev yo'lda kelar ekan, sanasini ko'rsatmay, Kolpa-kovskiyga telegramma
jo'natdi, u 7-fevralda egasiga kelib tegdi. Unda Andijonda hamma narsa joyida
ekanligi, aniq ma'lumotlarga qaraganda, shahar to'pga tutilgan paytda xaro-balar
orasida 20000 kishi halok bo'lganligi aytilgan edi».
1907-yilda Toshkentda chop etilgan «M.D. Skobelev xotirasi»da
quyidagilarni o'qiymiz: «Andijonliklar qattiq qarshi-lik ko'rsatdilar: ular har bir
to'siqdan foydalanar edilar, tomlar ustidan turib o'q otishar, ko'chalar, hovlilar,
uylar, masjidlar ichida yuzma-yuz olishardilar. Ularning qarshilik ko'rsatishlari
oldinda hujum qilib borayotganlarni g'azablantirar, tobora junbushga keltirardi.
Bozor maydonida Skobelev kolonnasi yirik xarilardan qilingan to'siqqa duch
kelib qoldi. Zambaraklarimiz oldinga o'tkazildi va bir necha o'q uzilgandan
keyin dushman tumtaraqay bo'lib ketdi. Turkistonliklar beshta istehkomdan
tashqari, mus-tahkam qo'rg'onchaga aylangan, uylarni ham jang bilan qo'lga
kiritdilar. Nihoyat, har uchala kolonna o'rdaga yetib keldi va saroyni
isyonchilardan tozaladi. Qisqa muddatli hordiqdan so'ng manzilgohga qaytildi,
darvoqe, yo'l yoqasidagi imoratlarning hammasiga o't qo'yib borildi. Old qismlar
qayerda ketayotga-nini yong'inga qarab bilib olish mumkin edi. Otishmalar hali
tinmagan, andijonliklarning harbiy uroni-«Uri», «Uri» sadolari eshitilib turardi.
Andijonni butunlay vayron qilish uchun gene ral Troitskiy Skobelevga oltita
50

zambarak berib, shaharni to'pga tutishga, bozor va yong'in bo'layotgan
tomonlarni nishonga olishga buyruq berdi».
1876-yil 9-yanvarda Skobelev vayrona va kultepaga aylangan Andijonga
kirib boradi. Po'latxon qolgan-qutgan kuchlari bilan Uchqo'rg'onga chekinishga
ulgurgandi. 1876-yil 28-yanvarga o'tar kechasi Skobelev tomonidan yuborilgan
jazo otryadi Uchqo'rg'onni egallaydi, barcha himoyachilar o'ldiriladi. Po'latxon
bu yerdan qochib ulgurdi, biroq tez orada Marg'ilonda qo'lga olindi. Po'latxon
qo'zg'olonini tor-mor keltirishda qirg'iz Shabdon Jontoyev rus zobitlariga o'z
yigitlari bilan yordam beradi.
Rus qo'shinlarining Qo'qon xonligiga qarshi olib borgan urush
harakatlarida Xudoyorxon tomonidan general fon Kaufmanga asir sifatida ushlab
berilgan Kitob va Shahrisabz beklari Jo'rabek va Bobobek faol qatnashdilar va
Xudoyorxon-dan «o'ch» oladilar.
K.P.Kaufman Qo'qonda ko'tarilgan xalq harakatini bos-tirish bahonasida
Qo'qon xonligini mustaqil davlat sifatida tugatadi. 1876-yilning 19-fevralida
Qo'qon xonligi bekor qilin-di va uning o'rniga Farg'ona viloyati tashkil qilinadi.
Turkiston xalqlarining jallodi, Farg'ona vodiysida vahshiylarcha faoliyat
ko'rsatgan jazo ekspeditsiyasining boshlig'i general Skobelev Farg'ona
viloyatining harbiy gubernatori etib tayinlandi.
Xulosa shuki, o'zbek xalqi mustaqillik uchun kurashining Po'latxon
rahbarligidagi qo'zg'oloni mag'lubiyati bilan uchala o'zbek xonligi ham rus
podsholigiga to'la qaram bo'lib qoladi. Ammo bu Farg'ona vodiysida chor
Rossiyasi bosqinchilariga qarshi kurash barham topadi, degan ma'noni
anglatmaydi. Erk ozodlik va mustaqillik kurashida boy tarixiy an'analarga ega
bo'lgan o'zbeklar, qirg'izlar va tojiklar bosqi-ni va kelgindi battol dushmanga
qar shi kurashni davom ettirdilar, vatan tuyg'usi, nomus va or tuyg'usi ularga
hech orom bermaydi. Chor Rossiya si bosqiniga qarshi kurash markazi endi Oloy
tog'lari hududlariga ko'chadi. Bu yerda To'maris ulug' an'analarining davomchisi
jasur turk malikasi qirg'iz ayoli Qur-bonjon dodxoh o'z o'g'illari bilan son va
qurollanish bo'yicha teng-siz chor askarlariga qarshi kurashda afsonaviy
51

qahramonliklar ko'rsatadi. Qurbonjon dodxoh ayol holiga qaramasdan Turkis ton
xalqlarining jallodi maqtanchoq va alchoq chor generali Sko-belevni u bilan sulh
muzokaralari boshlashga majbur qiladi.
Chunki Skobelev nopisandlik bilan tinchlik bitimini tuzish uchun
Qurbonjon dodxoh huzuriga mayor Ionovni yuborgan edi. Mag'rur qirg'iz
vatanparvar ayoli Ionovni qabul qilmadi va mavqeyi o'zi bilan teng bo'lgan
qo'mondon bilan muzokara boshlashga rozi ekanligini ma'lum qiladi. Natijada
general Skobelevning o'zi Qurbonjon dodxoh bilan sulh muzokaralari olib
borishga majbur bo'ladi va uning talablarini inobatga olish-dan boshqa chora
topa olmaydi. Bu qonxo'r ustidan Qurbonjon dodxohning qo'lga kiritgan katta
ma'naviy g'alabasi edi. Turkis ton general-gubernatori fon Kaufman faqat 1877-
yil yanvarida-gina Sank-Peterburgga axborot yuborib, Farg'ona vodiysida
tinchlik o'rnatilganligidan oq podsho hazratlarini voqif etib, ko'nglini
tinchlantirgan edi.
1892-yilda Turkistonda vabo tarqalgani xususida xabar paydo bo'ladi.
May oyida Jizzaxda vabo bilan og'rigan kishilar topiladi. Vaboning Sirdaryo
viloyatiga tarqalishiga yo'l qo'ymaslik uchun Chinoz qishlog'ida Sirdaryodan
o'tadigan kechuv oldida chor hu-kumati tomonidan kuzatish manzilgohi ochiladi.
1892-yil 7-iyunda Toshkent hokimi uzoq o'ylab o'tirmay qator farmoyishlar
chiqardi. Shahardagi 12 mozor yopiladi. Uning o'rniga to'rtta maxsus vabo
qabristonlari ochilishi ma'lum qilina-di. Mustamlakachi ma'murlar marhumlarni
eski qabristonlarga dafn etishni taqiqlab qo'ydi. Vabodan o'layotganlar ko'payib
borsa ham yangi qabristonlardan atigi bittasi ochildi. Marhumlarni yashirincha
eski mozorlarga ko'mish boshlandi. Bundan xabar topgan politsiya pristavi
«gunohkor» mahrumlar qarindoshlarini hibsga olib, ularni to'g'ri bozor orqali
haydab ketishadi. Pristav yo'1-yo'lakay ularga dag'dag'a qilib ko'milgan
jasadlarni go'rdan qazib olinishini aytadi. Rus ma'murlarining musulmonchilik
odatlarini oyoq osti qilishi va sharoitni poymol etishdan xalq g'azabga keladi.
Olomonning g'azabi anchadan beri xalqqa zulm o'tkazib, ruslarning nog'orasiga
52

o'ynayotgan bosh oqso-qol Muhammad Yoqub Karimberdi o'g'liga qarshi
qaratiladi.
Ziyo Muhammad boshchiligida Shayxontohur dahasidan kela-yotgan 500
kishilik to'da asosiy olomonga qo'shildi. Odamlar oq soqol shahar boshlig'ining
idorasida ekanligini eshitib, shu idora tomon yurish boshlaydilar. Xalqning
bostirib kelayotganligidan xabar topgan shahar boshlig'i Putinsev Matyoqub
bilan xalq oldiga peshvoz chiqadilar. Ular O'rda bozori yaqinidagi Voronsov
xiyobonida uchrashadilar. Matyoqub qamchisini o'ynatib, xalq-ni so'kaverdi,
olomon esa uni toshbo'ron qila boshlaydi. Bunday xatti-harakatdan kapalagi
uchgan oqsoqol Sayfilla mirshab bilan shahar boshlig'ining idorasiga otda
qochib yashirindi.
Putinsev odamlarni tarqatmoqchi bo'ladi. Lekin olo mon oqsoqolni topib berishni
talab qiladi. Bu talab rad etiladi. Xaloyiq Putinsevni ham toshbo'ron qiladi va
urib yiqitadi, kaltaklashadi. Qo'zg'olonchilar binoning ichiga bostirib kiradilar.
Qo'zg'olonchilarning Putinsevdan Matyoqubni ushlab berish, xalqni qiynab
kelayotgan chora-tadbirlarni bekor qilish haqidagi talablari qondirilmagach,
shahar boshlig'ining idorasini ostin-ustun qilib tashlaydilar.
Qurolsiz xalq askarlar yaqinlashib kelayotganligini eshitib, tarqala
boshlaydi. Harbiy gubernator Grodekov unchalik katta bo'lmagan otryad bilan
voqea ro'y bergan joyga yetib kelganidan «tartibsizlik» ishtirokchilaridan hech
kim qolmagan edi. Qo'zg'olonchilar Matyoqubni uyiga bostirib borib, bu uyni
ham ostin-ustun qilib tashladilar. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda, shu joyning
o'zida o'nga yaqin kishi o'ldirilgan. Ammo qan-cha kishining o'lganligi haqida
ma'lumot yo'q. Chunki xaloyiq o'ldirilgan va yarador qilinganlarni o'zlari bilan
birga olib ketib yashirgan.
Qo'zg'olonchilarning yuzga yaqini oq podsho sarbozlari tomonidan Anhor
tomonga qisib boriladi va suvga cho'ktiriladi. Qochganlar ayovsiz qiriladi. Bu
yerda shahid ketganlarning soni haqida ma'lumot yo'q. Tarixga «Toshotar
voqeasi» deb kirgan bu qo'zg'olon oqibatida g'alayon qatnashchilari bo'lmish 60
53

kishidan 8 kishi o'lim jazosiga, 3 kishi qamoqqa hukm qilinadi. Qo'zg'olon sodir
bo'lgan bu joy Toshkentda «Jangob» nomi bilan mashhur.
Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori N.I.Grodekov 1892-yil 1-iyulda
general-gubernatorga yo'llagan raportida qo'zg'olonning tasodifiy bo'lganini
ta'kidlab, uning asosiy tashkilotchilarinitopgani va hibsga olganini bayon etgan:
«...shaharning osiyoliklar yashaydigan qismi oqsoqoli In'omxo'ja
Umarxo'jayevni 24-iyun voqealariga olib kelgan harakatning asosiy rahbari va
haqiqiy sababchisi deb hisoblash kerak. U shaxsan o'zi va eng yaqin xodimlari
orqali nodon xalq ommasi orasida tashviqot olib borgan, ma'muriyatimizning
vaboga qarshi farmonlari va xatti-harakatlari xususida tashvish tug'diradigan
xabarlar hamda mish-mishlar tarqatgan. Mazkur yerlik kishining eng yaqin
sheriklari unga qa-rindosh bo'lgan yuzboshi Ahmadxo'ja va qudasi
Usmonxo'jadan tashqari Shayxontohur dahasining qozisi Sharifxo'ja so'ngra
Beshyog'och dahasining yerlik fuqarolari Badalmuhammad Xolmuhammedov va
Boqijon Dadajonboyev bo'lgan. Menga ma'lum bo'lishicha, bu kishilar awallari
ham shaxsan o'zlari va ko'p sonli tarafdorlari orqali olomonga boshchilik
qilganlar, olo-monni hukumatning tadbirlariga qarshi qo'zg'atganlar. Bu bar-cha
shaxslarning xalq orasidagi zararli tashviqiy ta'sirini hisobga olib, 24-iyun
voqealari sodir bo'lgan kunning o'zidayoq barchasi-ni qamoqqa olishga
farmoyish berdim».
Turkiston harbiy okrugi sudi yuzboshi lavozimida halol xizmat qilib yurt
ahlining mustamlaka istibdodiga qarshi ko'-targan qo'zg'oloniga bosh bo'lgan
Ahmadxo'ja Abdurashid-xo'jayevni 1892-yil 10-dekabrdagi majlisida osib
o'ldirishga hukm qiladi. Ammo jamoatchilik fikrini hisobga olib bu hukm 15 yil
surgun bilan almashtiriladi. Sobiq yuzboshi bu muddatni o'tash davomida
salomatligini butkul yo'qotib 1907-yili Toshkentga qaytgach, ko'p o'tmay vafot
etadi.
N.P.Ostroumov bu qo'zg'olonning asosiy sababi to'g'risida 1892-yil 29-
iyunda bir do'stiga yozgan xatida bunday de-gandi: «Ko'p jihatdan ayb
o'zimizda, albatta, ularning fe'l-
v atvorlarini va qonun-qoidalarini o'rganganimiz
54

yo'q va hali ham o'rganmayapmiz. Bunda ayb faqat vaboning o'zida emas, sabr
kosasini to'ldirib-toshirib yuborgan so'nggi tomchidir. Noro-zilik allaqachondan
beri kuchayib, yig'ilib kelmoqda edi, keyin esa boshqa noroziliklar qo'shilishi
bilan birdaniga qo'zg'olon boshlanib ketadi».
3.3.Mavzuni yangi pedagogik texnalogiyalar asosida o’rganilishi .
Keyingi yillarda mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan
islohatlarning asosini jahon ta’limi standartlariga javob bera oladigan ilg’or
tajribalarni ommalashtirish hamda ta’lim-tarbiya jarayonida kam jismoniy kuch
sarflab,yuqori samaradorlikka erishish yo’lida amaliy faoliyat olib borish tashkil
qilmoqda.Hozirgi vaqtda umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilari oldida
turgan eng muhim va dolzarb vazifa o’quvchilarning ilm olishga bo’lgan
qiziqishlarini orttirish,ularning tasavvurlarini kengaytirishdan iboratdir.Ana shu
ishni amalga oshirish uchun bugunga qadar bir qator tadbirlar bajarildiki,
natijada umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi ta’lim samaradorligining
muvaffaqiyatiga zamin yaratildi. Dars samaradorligining muhim shartlaridan biri
o’qituvchi va o’quvchilarning haqiqatni birgalikda izlashi va o’quvchilarning
butun dars jarayonida faol ishtirok etishidir. Albatta, bu o’rinda o’qituvchiga
o’zi o’zlashtirgan yangi pedagogik texnologiyalarning qo’l kelishi amaliyotida
ko’rsatib turadi.
Hozirgi zamon har bir fan o’qituvchisi zimmasiga inson,uning
jamiyatdagi o’rni va roliga har tamonlama yondashish vazifasini yuklaydi.
Buning uchun o’qituvchi ta’lim-tarbiyaning yangi shakllari,vositalari va
usullarini egallagan bo’lishi, shu bilan birga o’zi ham zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni yaratishga,shaxsni tarbiyalashning yangi noa’nanaviy, samarali
usullarini tanlashga harakat qilishi, eng muhim ijodkor bo’lmog’i lozim.
Maktablarda o’qitilayotgan ijtimoiy,shu jumladan tarix fani o’zida
oliyjanob fazilatlarni mujassamlashtirgan insonni tarbiyalashda benihoya
ahamiyat kasb etadi.Maktabda o’quvchi kishilik jamiyati bosib o’tgan
yo’lni,ularning bosqinchilarga qarshi,o’z ozodligi va baxt- saodati, porloq
55

kelajagi uchun olib borgan kurashlari haqidagi asosiy ma’lumotlar hamda
taassurotlarni tarix darslaridan bilib oladi.Shuningdek, tarix darslari
o’quvchining hozirgi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni to’g’ri anglashga va unga
to’g’ri yondosha olishida yordamlashadi.
Ma’lumki, tarix ayni juda qadimiy fanlardan hisoblanadi.Tarix fanini
kelajakni ko’rsatuvchi „Ko’zgu” desak mubalag’a bo’lmas va bu ko’zguga
qarab har qanday inson o’z kelajagini oldindan belgilab olishi mumkin. Hozirgi
kunda O’zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoridan o’rin egallashi onson
kechyotgani yo’q. Shuning uchun tarixni o’qitish jarayonida o’quvchilarga
bugungi kunning qadriga yetishini, o’tmishda yo’l qo’yilgan hatolarni
takrorlamaslikni, o’tmishdagi hatolardan xulosa chiqarib olishini o’rgatmoq
lozimdir . Qolaversa maktabda tarix fanini o’qitish orqali o’quvchilarda
o’zlarining mustaqil va ijodiy fiklashini rivojlantirishga, milliy ong va
tafakkurini o’stirishga, eng asosiysi ma’naviy barkamol shaxsni, haqiqiy
vatanparvar insonni tarbiyalab voyaga yetkazishga ahamiyat bermoq darkor .
Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun
bugungi kunning pedagog hodimlari har bir darsda qiziqarli, samarali bo’lgan
yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydala bilmoqlari kerak.
Bizga ma’lumki,tarix voqealar haqidagi ma’lumot va sanalar tashkil
etadi.Ularni to’liq eslab qolishi o’quvchilar uchun bir oz qiyinchilik tug’dirishi
mumkin. Bu kabi ma’lumotlarni o’quvchilar xotirasida bir umrga saqlab qolishi
uchun utuvchi turli xil sahna ko’rinishlari,qiziqarli o’yin usullari,
krossvordlar,guruhlar bilan ishlash, baxs-munozaralarni olib borishiga bog’liq.
Har bir mavzu uslubiy qo’llanmada xar xil uslubiy vositalar bilan ochib
berilganbchunki bilimlar turli usulda oydinlashtirilganda o’quvchilarning o’quv
faoliyati ham turlicha bo’ladi ba’zi o’quvchilarning tasavvurlarini kengaytiradi,
boshqa birlari ularning tafakkur faoliyatini kuchaytiradi. Asosan esda saqlab
qolish qobiliyatini o’stiradi. Shuning uchun ham, darslarda o’quvchining
qobiliyati va o’zlashtirish xususiyatlariga e’tibor berishga, mavzuni yoritishda
yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanilgan holda yondashishga harakat
56

qilaman. Qiziqarli usullar tarix darslarining qiziqarli va samarali o’tishiga
yordam beradi deb o’ylayman va ushbu usuldan foydalanib mavzuni yoritib
berishga harakat qildim.
“Mavzularning mazmuni rasmlarda nomayon” usuli -mavzuni o’quvchi
o’z fikri va o’z tasavvurini rasm yoki belgilar orqali bayon etishini ta’minlab
beruvchi usuldir. Bu usul orqali o’quvchilarni shu fanga nisbatan qizig’ishini
uyg’otish,mustaqil fikrlashga va xulosaga kelishini ta’minlash mumkin.
Qolaversa o’quvchilarning tarix darslarida mavzuni tushuntirish chog’ida eslab
qolishi qiyin bo’lgan uzundan-uzun ismlar,nomlar yoki yillarni yodda saqlab
qolishga, mustahkamlab olishiga yordam beradi.
“Mavzularning mazmuni rasmlarda namoyon” usulini qo’llash
bosqichma-bosqich va ma’lum bir muddat mobaynida amalga oshiriladi. Har bir
bosqich mobaynida o’quvchilarning fikrlash doirasi kengayib,shakllanib boradi
va so’nggi III bosqichda o’quvchilar to’liq biror-bir mavzuning mazmunini o’z
fikri va o’z tassavvurini rasmlar orqali bayon eta oladi.Ular quyidagi
bosqichlardan iborat:
Bosqichlar
I-bosqich “Mavzularning mazmuni rasmlarda namoyon” usulini birinchi
marta qo’llashda o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun
o’qituvchi bir mavzuni olib,shu mavzuning asosiy mazmunini
rasm yoki belgilar orqali tasvirlab beradi.(Bu usul haqida to’liq
tushunchalar keyingi bosqichlarda berilgan. Shu II va III
bosqichlarga tayangan holda o’qituvchi bu usulni qo’llashi
kerak)
II-bosqich Bu usul o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlash jarayonida
amalga oshiriladi.Ya’ni har bir o’quvchiga sinfda o’tilgan
mavzuning mazmuni o’z g’oya va tasavvurlarini turli-tuman
belgilar va rasmlar orqali bir varaqqa chizib kelish uyga vazifa
qilib beriladi. Rasm va belgilar cheklanishlarga ega bo’lmaydi.
Mavzuning mazmunini rasmlar orqali aks ettirish chog’ida eslab
qolishi qiyin bo’lgan ism,nom yoki yillar,rasm va belgilarga
qo’shib yozib qo’yilishi mumkin.Chunki yoddan chiqadigan
57

uzunroq ism, yil rasm yoki belgiga chizib qo’yilsa,o’quvchi o’z
fikrini tushuntirish chog’ida yoddan ko’tarilganda yuqoridagi
yozib qo’ygan ism,nom va yilga qarab yodga solishi va o’z
fikrini davom ettirish mumkin.Keyingi darsda o’quvchilardan
birma-bir bu rasmlar orqali nimani aks ettirgani so’ralib,fikrlari
tinglanadi va chizib kelgan rasm yoki belgilari qanchalik
mavzuning mazmunini keltirib chiqarayotganligi o’quvchilar
bilan birga tahlil qilinib,xulosa yasaladi va shu o’quvchiga
yo’nalish beriladi. Yakka tartibda foydalanish natijasida,
o’quvchining fikrlash doirasi kengayib boradi va keyingi III
bosqichdagi guruhlar bilan bu usuldan foydalanishiga zamin
hozirlanadi. Bizga ma’lumki guruhlar bilan ishlanganda ayrim
past o’zlashtiruvchi o’quvchilar o’z fikrlarini bayon etaolmasligi
mumkin.Buning oldini olish maqsadida bu usul har-bir
o’quvchidan alohida-alohida so’raladi va hamma o’quvchini
Savol-javobda faolroq qatnashishini ta’minlaydi. Yakka tartibda
bu usuldan 5-6 dars davomida foydalanish mumkin. So’ngra III
bosqichdagi „Mavzularning mazmuni rasmlarda namoyon”
usulining guruhlar bilan ishlash tartibiga o’tiladi.
III-bosqich Guruhlar bilan ishlash natijasida „Mavzularning mazmuni
rasmlarda namoyon” usulining III bosqichi quyidagicha amalga
oshiriladi.
1. Ko’proq o’tilgan bob yoki bo’lim yuzasidan mavzularni takrorlash
chog’ida qo’llash zarur.
2. Bu usul 8-9-10-sinflarda o’tilayotgan dars jarayonida amalga oshirilsa
maqsadga muvofiq bo’ladi.
3. Dastavval guruhlar belgilanadi. O’quvchilar guruhlarga 5-7 kishidan
bo’linishlari kerak.Guruhlarga bo’lish chog’ida ularning kuchlari teng
bo’lishiga ahamiyat berish lozim. Har bir guruhga 1-2 ta yaxshi
o’zlashtiradigan o’quvchilarni va unchalik yaxshi o’zlashtira olmaydigan
o’quvchilarni joylashtirish kerak. Shunda bu usuldan samarali
foydalanishga sharoit tug’iladi. Agar guruhlarni bo’lish chog’ida guruh
kuchlari teng bo’lishiga ahamiyat berilmasdan bir guruhga yaxshi
o’zlashtiradigan o’quvchilar,ikkinchi guruhga yaxshi o’zlashtira
olmaydigan o’quvchilar joylashib qolgudek bo’lsa,bunday vaziyatda
guruhlar o’z fikrlarini, g’oyalarini, e’tirozlarini to’liq bildira olmaydi.
58

4. Har bir guruh o’tilgan mavzu nomlari yozilgan kartochkalardan birini
guruh sardori tanlab oladi va shu mavzuga tayyorgarlikni boshlaydi .
5. Guruhlar o’zlariga tushgan mavzularni o’z g’oya va tasavvurlari asosida
turli-tuman belgilar va rasmlar orqali yoritib berish-lari kerak. Rasm va
belgilar cheklanishlarga ega bo’lmasligi kerak.Lekin guruh o’ziga tushgan
mavzuni belgi yoki rasm orqali mavzudan chiqmagan holda o’z fikrini
tasavvuri orqali yoritib berish uchun imkon berilishi lozim.
6. Rasmlar,belgilar orqali mavzuni aks ettirish chog’ida eslab qolinishi qiyin
bo’lgan uzundan-uzoq ism, nom yoki yillar, rasm va belgilarga qo’shib
yozib qo’yilishi mumkin.Bu esa o’quvchilarda juda ko’plab uchraydigan,
ya’ni biror-bir mavzuni tushuntirayotganda, o’z fikrini bayon etayotganda
biror-bir uzun so’zlar (oy, yil, ism,nom) esdan chiqib qolsa, o’quvchi shu
yerda to’xtab qolib,aytadigan fikri ham esdan chiqarishi mumkin. Shuning
uchun yoddan chiqadigan uzun ism va yil rasm yoki belgiga qo’shib
chizib qo’yilsa,o’z fikrini tushuntirish chog’ida yoddan ko’tarilganda ham
yuqoridagi ism, nom va yilga qarab yodiga solishi va o’z fikrini davom
ettirishi mumkin. Qolaversa eslab qolishi qiyin bo’lgan nom, ism, yil
qaytadan mustahkamlanadi.
7. Rasmlar,belgilar chizib bo’lindi.Shundan so’ng har bir guruh o’ziga
tushgan mavzuga oid chizgan rasmi yoki belgisini tushuntirishi chog’ida
bu rasmni nima uchun chizganligini,bu belgi qaysi voqeani tasvirlab
berishi mumkinligini aytib o’tadi.
8. Bu usulni iloji boricha,birinchi marta o’tkazilishi chog’ida
(I bosqichda ko’rsatilib o’tilgan) o’qituvchining o’zi biror-bir mavzuni
olib o’zi qiziqarli belgilar,rasmlar orqali bayon yetib,izohlab bersa
maqsadga muvofiq bo’ladiyu. Bu usul haqida o’quvchilarda yanada
qiziqish ortadi va o’quvchilarda bu usulni mustaqil bajarishlari uchun
ko’nikma hosil bo’ladi.
59

XULOSA
Xulosa shuki XVI-XIX-asrlarda vatanimiz hududidagi xalqlar hududiy
tarqoqlik, xo’jalik va iqtisodiy tushkunlik holatida bo’lsalarda fan madaniyat
taraqqiyotida bir qator ijobiy yutuqlar va salmoqli muvoffoqiyatlarga erishdilar.
Bu bilan ular jaxon madaniyati va sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib
ulushlarini qo’shdilar. Ammo XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyo va undagi
davlatlar jaxon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg’or
davlatlardan orqada qoldi . Yurtboshimi Islom Karimov xonliklar davri tarixiga
yangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan
murojat qildi: “Nega jaxonda Axmad Farg’oniy Muxammad Xofiziy, Ibn Sino,
Abu Rayxon Beruniy, Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher
Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib
to shu chog’gacha erishgan yuksalish jarayonlaridan tushib ketdi? Nega so’ngi
uch asr mobaynida boshimiz qaloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning
qattiq qarshiligiga qaramay chor Rossiyaning o’lkamizni nisbatan oson zabt
etishida mana shu qaloqlikning ham o’rni bo’lmaganmikin.” 54

Darxaqiqat XVII-XIX- asrlar jaxon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish
davri bo’lib qaralganligi ma’lum. Xususan Yevropadagi bir qator mamlakatlarda
ishlab chiqarish sezilarli darajada o’sdi, zavod fabrikalar qurilib, yangi texnik
uskunalar bilan jixozlandi, temir yo’llar qurildi dengiz yo’llari ochildi, mehnat
unumdorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko’tarildi.
O’rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlarda chetta qoldi. Qaloqlikka
yuz tutti
Bu qaloqliklarning ildizi, sabablari bor edi.
Birinchidan asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning,
yagona iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan xalqning uchga bo’linib
ketishi xonliklar o’rtasidagi to’xtovsiz urushlar har bir xonlik ichida boshbosh
boylik va hokimiyat uchun o’zaro tinimsiz davom etgan ikki nizo va urushlar
butun mamlakatni vayron qiladi. Bu jaxon guruhbozlikni keltirib chiqaradi,
54
Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., “Sharq” 1998-yil 9-b
60

qabilalarning etnik aralashuviga, bir xalq bo’lib qovushishiga jipslashishiga
xalaqt beradi. Davlat darajasida ham viloyatlar darajasida ham xalq, yagona
vatan tushunchasining qadri anglab olinadi.
Ikkinchidan O’rta Osiyo davlatlarining asrlar davomida o’zgarmay
kelayotgan davlat boshqaruv usuli, tuzumi tor doiradagi hukmdorlarning
taraqqiyotiga g’ov bo’lib keladi.
Uchinchidan o’zbek xonliklari o’rtasida ichki iqtisodiy va savdo borligi
shakllanadi. Natijada bu davlatlar hududlarida yashagan xalqlar o’rtasida yagona
xalq, yagona millat, yagona vatan xis tuyg’usi shakllanadi. Aksincha, bunday
oliyjanob xistuyg’ularning rivojlanishi va kamol topishiga to’sqinlik qilindi. Bu
XVII-XX asrlarda O’rta Osiyoda iqtisodiy va siyosiy xayot turg’unligining eng
asosiy sabablaridan biri edi.
To’rtinchidan, qishloq xo’jaligida yerga xususiy mulkchilik qilishdan
iborat, ishlab chiqarish munosabatlari saqlanib qolganligidir. Yer barcha
boyliklarning manbayidir. Unga bo’lgan mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi
kuchlarni rivojlantiruvchi asosiy omil bo’lib hioblanadi. Yevropa va dunyodagi
boshqa mamlakatlarda mavjud yerga egalik qilishning xususiy mulk shakli
qishloq xo’jaligi taraqqiyoti va dastlabki kapital jamg’arish jarayonlarining
qudratli vositasi bo’ldi 55

Osiyoda xususan O’rta Osiyo xonliklarida esa mulk shakllari va
dehqonchilik shakllari asrlar mobaynida o’zgarmadi. Yerga xususiy
mulkchilikka asoslangan ishlab chiqarish munosabatlari o’zgarishsiz qolaverdi.
Yerning asosiy egasi ilgarigidek oliy hukmronligicha qoldi. Xonliklarda oliy
xukmdor yerning birdan bir egasi bo’lib, yer ishlovchilariga dehqonlarga ijara
tarzida xatlab biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerdan olinadigan
xosilning egasi edi xolos. Shu bois, dehqon yerni asrab avaylashga, uning
unumdorligini oshirishga intiladi. Hukmdor yerni foydalanish uchun mahaliy yer
egalari va masjidlarga ulashardi.
55
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998, 147-b
61

Beshinchidan, xonliklarda sanoat rivojiga e’tibor kuchaymadi, oltingugurt,
rangli metallar, marmar, toshko’mir, neft kabi boyliklarga serob konlar bo’lsada
ularno qazib olish, tog’-kon ishlarini rivojlantirish kemasozlikni yo’lga qo’yish
masalalari hal qilinadi.
Oltinchidan, tovar pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste’mol
va qo’shin harajatlarini zo’rg’a qoplab kapitalga qilinmadi. Pul, oltin, kumush
xon va amaldorlarning xazina to’plash manbayi bo’lib qolgan edi. 56

Yettinchidan, xonliklarning savdo munosabatlarlarida xamon ayirboshlash
usuli davom etardi. O’rta Osiyo jaxon bozoridan ajralib qolgani ustiga bu yerda
yagona ichki bozor ham tashkil topmadi.
Sakkizinchidan, XIX-asr ikkinchi yarmida vatan istiqboli uchun
qayg’uradigan odamlarni bir g’oya va bir ezgu maqsad yo’lida birlashtira
oladigan hamda ortidan ergashtira oladigan yo’lboshchilardan bo’lmadi. Buxoro
amirligiga xam, Qo’qon va Xiva xonliklarida xam shunday arbob tarix
saxifasiga chiqmadi. Bosqinchilarga ko’ksini qalqon qilib ko’hna turon jangovar
shavkatini namoyish qila oladigan va Turkistonni bir umuminsoniy makon uy
deb bilgan yurtboshi topilmadi. 57

Xullas, O’rta Osiyodagi yuqorida tavsiflangan omillar, bu yerdagi
iqtisodiy va harbiy tang holat o’ziga qo’shni bo’lgan mamlakatlarni o’z
mustaqilligiga aylantirish siyosatini avj oldirayotgan chor Rossiyani saltanatiga
juda ham qo’l keladi. Mintaqadagi ijtimoiy siyosiy madaniy qaloqlik,
parokandalik o’zaro nizo va urushlar pirovar natijada O’rta Osiyoning Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakaga aylantirishiga olib keldi.
56
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998, 147-b
57
Ўша жойда.
62

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998 .
2. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston
tarixi. T., “Yozuvchi” 1998.
3. G.Xoliyev. X.g’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet” 1997 .
4.O’zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova,
E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T.,”O’qituvchi” 1994.
5. N.Norqulov, U.Jo’rayev. O’zbekiston tarixi. T.,”Sharq” 2010 .
6. M.G. Ahmedov . O’rta Osiyo me’morchiligi tarixi . T. “O’zbekiston”
1995 .
7. R.Shamsiddinov , Sh Karimov , O’ . Ubaydullayev . Vatan tarixi . T.
Sharq . 2003.
8. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., “Sharq”, 2000.
9. H. Bobobekov. Qoqon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi”
jurnali . To’plam . N-2 T. , “Fan” , 2008 .
10. Sh. Yusupov. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1-
son.
11. Mirzo Olim , Maxdum Roji . Tarixi Turkiston . T. “ Yangi asr avlodi ”,
2008.
12. Ishoqxon Jo’naydullaxo’j’ o’g’li Ibrat. Farg’ona tarixi . T. ,
“ Ma’naviyat ”, 2005 .
13.mirza Olim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. (Ansov us-salotin va
tavorix ul- xabonin) T., “G’.G’ulom”, 1995.
14.Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T: “Ma’naviyat”, 1999.
15. Sh.Vohidov. Qo’qon xonligida unvon va mansablar “Sharq yulduzi”,
T.,!995, №3,4.
16. R . Nobiyeb . из историм Кокондского хантва T .,” Fan ”, 1973.

63

XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

Sotib olish