Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	80.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	История

XVIII-XIX asrlarda rus tarixshunosligi

krepostnoylikning kelib chiqishi haqida (hokimiyatning sinflarga nisbatan qo‘llab-
quvvatlovchi siyosati emas - hokimiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish talablarini
shunchaki bajargan). Klyuchevskiyning bir qator tadqiqotlari (tarixiy manba
sifatida rus avliyolarining hayoti, Boyar Dumasi tarixi va boshqalar) bugungi
kungacha ilmiy ahamiyatini yo‘qotmagan. 15
XIX asrning boshqa nazariy munozaralari qatorida. G‘arbliklar va
slavyanfillar o‘rtasidagi bahsni alohida ta’kidlash kerak . U mamlakatning tarixiy
rivojlanish yo‘lini tanlash muammosi, rus va G‘arbiy Evropa tarixiy tiplari
o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlar atrofida rivojlandi.
Masalan, Mixail Petrovich Pogodin (180-1875) Rossiyada avtokratiya
ommaviy xarakterga ega ekanligini va cherkov tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini
ta’kidladi. Bu uning Yevropadan farq qiladigan o‘ziga xos yo‘li: sinflarsiz,
feodalizmsiz, burjuaziyasiz. G arbda davlat bosqinchilik yo li bilan, bizda esaʻ ʻ
varangiyaliklar chaqiruvi bilan shakllangan. Xalq hokimiyatni ixtiyoriy ravishda
davlatga topshirdi, bu rus tarixining asosiy faol va tashkiliy kuchiga aylandi.
M qarashlariga. P. Pogodin qisman slavyanfillar - Konstantin Sergeevich
Aksakov (1817–1860), Pyotr Vasilyevich Kireevskiy (1808–1856), Aleksey
Stepanovich Xomyakov (1804–1860) g‘oyalari bilan hamohang edi. Ular asosiy
e’tiborni yer tushunchasiga qaratdilar , »jamoa printsipi» bilan aniqlangan, buni
Rossiya va Evropa o‘rtasidagi farq deb bilgan, bu erda xalq konstitutsiyalarni
xohladi va davlat funktsiyalarini o‘z qo‘liga olishga intildi. Slavofillar
Pogodinning davlatning chaqiruv orqali paydo bo‘lishi haqidagi nuqtai nazarini
baham ko‘rdilar va Rossiya tarixi yo‘lining o‘ziga xosligini ta’kidladilar. Shuning
uchun ularning e’tibori tarixning «xalq tomonlariga».
Masalan, Ivan Dmitrievich Belyaev (1810-1873) rus dehqonlarining
birinchi yirik tarixchisi.
Slavofilizm muxoliflari - g‘arbiylashuv yo‘nalishi tarixchilari, masalan,
15
Ломоносов М. В. Древняя российская история от начала российского народа до кончины великого князя
Ярослава первого, или до 154 года. Режим доступа: http://rusnauka.narod.ru/lib/author/lomonosov_m_v/3/
(проверено: 01.5.11).
27

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan
boshlab tariximizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib, sovet davrida noto‘g‘ri
baho berilgan yoki yuzaki ko‘rib chiqilgan masalalarga jiddiy ilmiy yondashuv
kuchaydi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27
iyuldagi “O‘z RFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qaroridan
so‘ng haqqoniy tarixini yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor
berish, qo‘yilgan muammoni soha mutaxasislari tamonidan xal etilishi, mavjud
muammolar echimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Bu
borada yurtboshimiz I.A Karimovning O‘zbekiston tarixining u yoki bu
masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy yondashuv masalasidagi
konsepsiyasidan kelib chiqib ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o‘z
maqsadmuammolari, shu bilan birga, umumbashariy qadriyatlarini o‘z
maqsadmuammolari, shu bilan birga umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida
rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada
tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi” - Ayniqsa, o‘zbek xalqi
davlatchiligi va undagi xukmronlik qilgan sulolar, ularning qo‘shni davlatlar bilan
olib borgan munosabatlari tarixi ham dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Mustaqillik
tufayli o‘zbek xaqining boy madaniy tarixi qayta tiklandi. Istiqlol yillarida
O‘zbekiston tarixining ko‘pgina masalalari o‘zining yangi, ilmiy jihatdan xolis va
haqiqiy yechimini topa boshladi.
Bu ayniqsa, bir necha o‘n yillar davomida sohtalashtirib, bir yoqlama talqin
qilib kelingan XVI-XIX asrlar yani xonliklar davri tarixini o‘rganishda ham yaqqol
ko‘zga tashlandi. O‘rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har
jihatdan ham harbiy strategik ham iqtisodiy va siyosiy jihatdan XVI asrlardan
boshlaboq qiziqtirib kelgan. Shu boisdan Rossiya xukmdor doiralari ko‘rilayotgan
davrda ham O‘rta Osiyoga jumladan, Xiva va Qo‘qon xonliklariga o‘zlarining
ko‘plab elchi va savdogarlarining hamda sayyohlar o‘z xukumatlari tomonidan
2

balki odamlarning tabiatida mavjud bo‘lgan va ularning ongi, xarakteri va
psixologiyasi bilan izohlanadigan ayrim shaxslarning xatti-harakatlarining
sabablarini aniqlashni ham anglatadi. Rossiya tarix fani ham tarixni uch davrga -
qadimgi tarix, o‘rta asrlar va yangi tarixga bo‘lish g‘oyasini qabul qildi. Ular
ma’naviy madaniyat va aql taraqqiyotining bosqichlarini ifodalagan.
Insoniyat tarixida ijtimoiy shakllanishlarni tushunish ham ratsionalistlar
tomonidan shakllantirilgan ijtimoiy shartnoma nazariyasi - davlat ixtiyoriy ijtimoiy
shartnoma natijasi sifatida amalga oshirildi. U ilohiy ixtiyor bilan emas, balki
ixtiyoriy ravishda odamlarning o‘zlari «o‘zaro jamiyatlar» - «huquqlarni hurmat
qilish va umumiy manfaatlar uchun tuzilgan erkin odamlar ittifoqi» bilan
yaratilgan.Tarix ratsional jarayon, degan ratsionalistik g‘oyaga muvofiq,
hodisalarni tushunishda asosiy rol sog‘lom fikrga berilgan. Bu aql mantig‘idan
foydalangan holda bilim olish imkoniyati to‘g‘risida xulosa chiqarishga olib keldi
va tarixiy faktlarning ishonchliligi sog‘lom fikr bilan belgilandi, bu ko‘pincha
printsipial jihatdan mumkin bo‘lgan, lekin ko‘pincha ishonchsiz faktlarni tan
olishga olib keldi. Shunday qilib, ratsionalizm tarixiy jarayonni tushunishda uchta
asosiy g‘oyani - jahon tarixining birligi g‘oyasini, unda aql va inson tabiatining
o‘rni va tarixiy tanqid g‘oyasini o‘rnatdi. Tarixiy hodisalarni ilohiy izhor bilan
tushuntirishdan tarixni “sog‘lom aql” nuqtai nazaridan tushuntirishga o‘tish tarixiy
tafakkur rivojida ulkan qadam bo‘ldi va ilmiy tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishiga
xizmat qildi. Rossiyada tarixiy fikrning yangi g‘oyalari, birinchi navbatda,
maxsus tarixiy adabiyot va jurnalistikada o‘zini namoyon qildi. Ular Petrin
davrining tarixiy ongini va mafkurasini ifodalashning eng muhim shakllaridan
biriga aylandi. Tarixiy fikrning eng ko‘zga ko‘ringan namoyandalari orasida
diplomat, Pyotr 1 ning eng yaqin ittifoqchisi knyaz Boris Ivanovich
Kurakin (1677-1717), diplomat, prorkansler Pyotr Petrovich Shafirov (1669-
1739),diplomat Aleksey Ilich Mankiev (1723 yilda vafot etgan) bor. Pyotr
islohotlarining ideologi arxiyepiskop Feofan Prokopovich (1681-1736 ), taniqli
cherkov va siyosat arbobi, G‘arbiy Evropa adabiyoti tarjimoni Gabriel Bujinskiy.
Ular “maqtovli so‘zlar”, “ta’limotlar”, publitsistik maqolalar va tarixiy
31

2. Mirziyoyev Sh. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: 2016.
II. Manbalar
1. Карамзин Н. М. История государства Российского. Rежим доступа:
http://www.magister.msk.ru/library/history/history1.htm (проверено:
20.06.10).
2. Ломоносов М. В. Древняя российская история от начала российского
народа до кончины великого князя Ярослава первого, или до 154 года.
Rежим доступа: http://rusnauka.narod.ru/lib/author/lomonosov_m_v/3/
(проверено: 01.5.11).
3. Шахматов А. А. Обозрение русские летописных сводов XVIII-XIX вв.
М.-Л., 1938.
III. Ilmiy adabiyotlar
1. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Тошкент: «Шарқ», 200.
2. Баранов А. Н. Введение в прикладную лингвистику: Уч. пос. М.:
Эдиториал УРСС, 201.
3. Воҳидов Ш. Х. Zвания и должность в Какандском ханстве и Бухарском
эмирате. Тошкент, 1996.
4. Зияев Х. Ўрта Осиё ва Сибирь (XVII-XIX асрлар). Тошкент: «Фан»,
1962.
5. Лакофф Дж. Когнитивная семантика // Язык и интеллект. М., 1996.
6. Можаева Г. В., Котляров А. Н. У истоков провинциальной
историографии // Вестник Томского государственного педагогического
университета: Вып. 3: Серия: Правоведение. История. Томск, 1997.
7. Норқулов Н., Жўраев Ў. Ўзбекистон тарихи (XVI-XIX асрнинг биринчи
ярми). Тошкент: «Шарқ», 201.
8. Севастьянова А. А. Русская провинциальная историография второй
половины XVIII в. Ярославль, 1988.
9. Степанов Ю. С. Идеи и методы современной лингвистики. М., 201.
36

bilan izohlanadi. Rossiyada absolyutizmning rivojlanish yo‘llarini ko‘rsatdi .
Siyosiy yo nalishlardan biri keng dvoryanlar doirasiga asoslangan va vujudgaʻ
kelayotgan burjuaziya manfaatlarini ta minlovchi absolyutistik monarxiyani
ʼ
mustahkamlash tarafdori edi. Boshqa bir yo‘nalish o‘zining siyosiy taxminlarini
yuqori tug‘ilgan aristokratiyaning Rossiyaning davlat hayotida etarli darajada
to‘liq ishtirok etishini ta’minlash istagiga asosladi. Rossiya markazlashgan
davlatining shakllanishiga tarixshunoslik nuqtai nazaridan baho berishda olijanob
siyosiy fikrning ushbu yo‘nalishlaridan biri V. N. Tatishchev asarlarida, ikkinchisi
M. M. Shcherbatov asarlarida o‘z ifodasini topdi. Darhaqiqat, bu ikki tarixiy
tushuncha feodal lageridagi XVII asrdagi siyosiy kurashni (XVIII asrning yangi
sharoitida) takrorladi. rus markazlashgan davlatining shakllanish jarayoniga ikki
nuqtai nazarni keltirib chiqardi - Ivan Qrozniy va A. M. Kurbskiy.
2.2 Rus tarixshunoslarining tadqiqotlari
XIX asr - bu milliy tarixshunoslik rivojida yangi bosqichning boshlanishi,
hozirgi holati haqida tanqidiy fikr yuritish va tarixiy bilimlarga yangi munosabatni
22

Kalugada tug‘ilgan. 1873 yildan boshlab Turkistonda yashagan. U bir necha yil
Farg‘ona viloyatining Nanay qishlog‘ida yashab, o‘zbek, tojik, arab tillarini
o‘rgangan.V.P. Nalivkin etnografiyaga doir ishlar Turkiston tarixi, islomshunoslik,
o‘zbek va fors tillarini o‘qitish bo‘yicha qo‘llanma, ruschao‘zbekcha va o‘zbekcha-
ruscha lug‘at, “Turkiston o‘qituvchilar seminariyasi uchun xrestomatiya”, “O‘zbek
tilini amaliy o‘rganish uchun qo‘llanma”, “Qo‘qon xonligining qisqacha tarixi”
asarlarini yozib qoldirgan.Tarixchi olimlar orasida akademik Bartold Vasiliy
Vladimirovich (1869- 1930 yy) alohida o‘rin tutadi. Uning mukammal ilmiy
asarlari to‘plami to‘qqiz tomdan iborat. Ular orasida “Mo‘g‘ullar xujumi davrida
Turkiston”, “1365 yil Samarqandda xalq xarakati”, “Musulmonlik madaniyati”,
“Turkistonni sug‘orish tarixiga oid”, “Ulug‘bek va uning davri”, “Turkiston
madaniy hayoti tarixi” va boshqa asarlari bor. Bartold Vasiliy Vladimirovich O‘rta
Osiyoga birinchi marta 1893 yilda kelgan. Turkiston universiteti ochilishida faol
ishtirok etgan va tarix-filologiya fakultetida ma’ruzalar o‘qigan. “Mo‘g‘ullar
hujumi davrida Turkiston” asari O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar tarixi uchun ishonchli
manba bo‘lgan va hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan ilmiy asarlardan biri
hisoblanadi. Vyatkin Vasiliy Lavrentovich (1869-1932 yy)- taniqli sharqshunos va
arxeologlardan biri bo‘lib, Samarqandda yashagan va ishlagan. Mahalliy tarix
ishqibozlari bilan birgalikda uzoq vaqt Ulug‘bek rasadxonasini topish bo‘yicha
ilmiy izlanishlar olib borgan. 1908 yilda rasadxona binosi qoldiqlarini va unga
tegishli asbob-uskunalarnng bir qismini topishga muvaffaq bo‘ldi.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi
elchilik aloqalari ancha rivojlandi. Biroq XIX asrning birinchi choragidan boshlab
Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar tobora keskinlasha
boshladi. XIX asrning 30-40 yillarida Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi
munosabatlar keskinlashib ketdi, 1836 yilda esa aloqa uzilib qoldi.
1836 yil 3 avgustda Xiva xoni Orenburg-Buxoro yo‘lida Buxoro amirligi
bilan Rossiya o‘rtasida qatnaydigan karvonlarning yo‘lini to‘sib qo‘yishga harakat
qildi. Bunga javoban Osiyo komiteti qaror chiqardi; shu qaror asosida Orenburg va
12

ratsionalistik tushuntirishga urinishlar bilan almashtirilmoqda. Tarixshunoslik
sohasidagi bu yangi hodisalarning barchasi XVIII asr zodagon tarixchilari talqinida
o z aksini topgan. rus markazlashgan davlatining shakllanishi muammolari.ʻ
Ularning sinfiy mohiyatida XVIII asr zodagon tarixchilarining qarashlari.
Rossiyada yagona davlatning tabiati va shakllanish yo‘llari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar oxiri yilnomachilari va ulamolarining qarashlaridan farq qilmadi. Bu
feodal lager vakillarining qarashlari. Nobel tarixchilar ham xronika
tarixshunosligidan kontseptsiyaning ko‘plab elementlarini oldilar: rus
markazlashgan davlatining shakllanish jarayonini avtokratiya tarixiga qisqartirish,
bu jarayonni davrlashtirish va unga umumiy baho berish. Shunga qaramay, XVIII
asrning olijanob tarixchilari orasida. Rossiyaning markazlashgan davlatini
shakllantirish muammosiga yondashishning o‘zidan oldingilariga nisbatan juda
ko‘p yangilik bor edi. XVIII asrning olijanob tarixshunosligi uchun. u o‘ziga xos
ratsionalistik dunyoqarashi bilan jamiyat va davlat tuzilishining zaruriy sharti
sifatida «tabiiy qonun» (inson tabiatining o‘ziga xos printsipi) g‘oyasi bilan
tavsiflanadi. Davlatning paydo bo‘lishi, bu nuqtai nazardan, odamlarning tabiatiga
xos bo‘lgan irodaning cheklanishi, lekin foydaliligi o‘zlarining tabiiy sabablari
(«asirligi ... o‘zlarining erkinligi» bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovdir. bo‘ladi»).
Demak, davlatning “tabiiy huquq” asosida vujudga kelishi haqidagi g‘oya XVIII
asr olijanob tarixshunosligida mujassamlashgan. odamlar va hokimiyatdagilar
o‘rtasidagi ixtiyoriy kelishuv g‘oyasi bilan davlat hayotining boshlang‘ich nuqtasi
sifatida. Davlat tarixini tushuntirish bilan bog‘liq bo‘lgan «tabiiy huquq» va
ixtiyoriy shartnoma nazariyasi (ayniqsa, Rossiyada V.N. Tatishchev tomonidan
aniq ochib berilgan) feodal tarixshunosligining oldingi davriga xos bo‘lgan
provayderlik nazariyasini almashtirdi.XVIII asr olijanob tarixshunosligi uchun
davlat masalasiga ratsionalistik yondashish bilan bir qatorda.
Feodal monarxiyadagi hokimiyat tuzilishiga, monarx va zodagon
aristokratiya o‘rtasidagi munosabatlar muammosiga katta e’tibor qaratilishi bilan
ajralib turadi. Bu XVIII asr hukmron sinfining turli guruhlariga bo‘lgan qiziqish
21

chiqilgan tadqiqot usuli keyingi huquq tarixi fani uchun klassik bo‘ldi. 14
Yevroosiyolik tarixiy-huquqiy va tarixiy-davlat tadqiqotlari sohasida o zigaʻ
xos yo nalishga aylandi. Ushbu ilmiy yo‘nalish XIX asrning 20-yillarida
ʻ
rivojlandi. Rossiya emigratsiyasi orasida, ammo uning kelib chiqishi XIX asrda
boshlangan. kabi mutafakkirlar K.N. Leontyev va N.Ya. Danilevskiy.
Yevroosiyoliklar (G. Vernadskiy, G. Florovskiy, N. Alekseev Rossiya davlati va
huquqi tarixiga eng katta hissa qo‘shganlar) Rossiya - Yevrosiyoni faqat unga xos
bo‘lgan davlatchilik va huquq xususiyatlariga ega bo‘lgan alohida madaniy dunyo
sifatida belgiladilar. Uning uchun na G‘arb, na Sharqiy taraqqiyot modellari
maqbul emas. Geografik, etnografik va diniy xususiyatlar uning o‘ziga xosligini
belgilab berdi. Rossiya davlati har doim mafkuraviy bo‘lib, u asosiy g‘oyaga
(siyosiy yoki diniy) asoslanadi. Hokimiyat har doim avtoritar xarakterga ega
bo‘lib, huquq doimo ideal maqsadlarga erishishga intilgan.
N. M. Karamzinga bir tomondan Yevropa ma rifatparvarligining
ʼ
ratsionalistik falsafasi, ikkinchi tomondan sentimentalizm ta sir ko rsatdi. Shuning
ʼ ʻ
uchun uning asarlaridagi axloqiylik darajasi yuqori. Karamzin tarixga birinchi
navbatda axloqiy, siyosiy va tarbiyaviy nuqtai nazardan baho berdi. Albatta, bu
tarixshunoslik rivojida oldinga tashlangan qadam edi, chunki psixologizm inson
shaxsini tarixning yetakchi kuchi deb tan oldi (bu yilnomalarda yo‘q edi). Shu
bilan birga, bunday konstruksiyalarda, tabiiyki, sub’ektivlik va tarafkashlik,
noxolis talqinlar juda yuqori bo‘lgan. Karamzinning “Tarix...” asarini ilk milliy
tarixlardan biri deb hisoblash mumkin: unda jahon tarixining yetakchisi sifatida rus
xalqi (millati) va rus avtokratik davlatining shakllanishi va rivojlanishining batafsil
kontseptsiyasi berilgan.Ular orasida Konstantin Nikolaevich Bestujev-Ryuminning
ikki jildli “Rossiya tarixi” (1829–1897), Nikolay Gerasimovich Ustryalovning
(185–1870) besh jildli “Rossiya tarixi”, olti jildlik “Rossiya tarixi” bor. Nikolay
Alekseevich Polevoyning (1796-1846) 19 jildlik «Rossiya tarixi qadimgi
davrlardan». Sergey Mixaylovich Solovyov (1820-1879), Dmitriy Ivanovich
14
Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику: Уч.пос. М.: Эдиториал УРСС, 201. C .87.
25

Hirotni, so‘ngra Marini bosib olishga zo‘r tayyorgarlik ko‘rayotganliklari Xivani
ham xavfga solib qo‘ygan edi. Olloqulixon bu xavf-xatardan qutilish uchun
xonlikdagi ingliz josuslarini haydash choralarini ko‘rishi bilan birga, inglizlar
Xivaga hujum qilgan taqdirda Rossiyadan madad olish niyatida rus davlatiga
elchilar yuborgan edi 8
. Xon yorlig‘ining ikkinchi qismida har ikkala davlat
o‘rtasidagi savdo karvonlarining qatnovini kuchaytira borish choralarini belgilash
va savdogarlardan bir xil miqdorda boj olish zarurligi ko‘rsatilgan edi. Shunday
qilib, 1841 yildagi Xiva elchilarining asosiy maqsadi Rossiya bilan iqtisodiy va
siyosiy munosabatlarni yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, bu sohada muhim qarorga
kelingan edi. Xiva xonligining 1840-1841 yillardagi elchilariga javoban rus davlati
ham Xivaga o‘z elchilarini yuborishga tayyorgarlik ko‘rdi. Rus xukumati va
xukmron doiralari ham har ikki tamon o‘rtasidagi munosabatlarni qayta tiklashdan
manfaatdor edi 9
.1841 yilda Rossiyadan Xiva xonligiga kapitan Nikifirov va
poruchik Aitov boshchiligida ikki topograf, urallik 12 kazakdan iborat elchilar
yuborilgan edi. Ular rus savdogarlariga Xiva xonligining hamma shahar va
qishloqlarida erkin savdo qilish xuquqini berish, ularning mollari dahlsizligini
ta’minlash, rus savdogarlari va ularning gumashtalari tomonidan keltirilgan
mollardan faqat bir marta (kelgan vaqtda) boj olish, bu mollarning narxini rus
amaldorlari ishtirokida belgilash: Xivaliklar tomonidan karvonlarning
o‘zboshimchalik bilan ushlab qolinishiga va Sirdaryo bo‘yidagi qo‘rg‘onlarning
buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik, Osiyodan Rossiyaga boradigan karvonlarga to‘sqinlik
qilinishiga barham berish, Xiva xonligida, Eron va Turkiyadagi kabi, rus
karvonlaridan 3-5 protsent boj olish, xonlikdagi qullikni tugatish, rus asirlarini
ozod qilib o‘z Vataniga qaytarish, Rossiya fuqorosi bo‘lgan ko‘chmanchi
urug‘larga o‘chakishmaslik kabi har ikkala davlat uchun ahamiyatli bo‘lgan
masalalarni hal etishlari kerak edi. Elchilar avgust oyi boshida Xivaga etib keldilar.
8
Мирзаалим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Нашрга тайёрлаганлар А. Матғозиев, М.Усмонова Тошкент.,
1995. B .25.
9
Норқулов Н, Жўраев Ў. Ўзбекистон тарихи. (XVI-XIX асрнинг биринчи ярми) Тошкент., «Шарқ» 201.
B .96.
14

qildilar. Mustamlaka sharoitida Turkiston o‘lkasini tarixini o‘rganish va ilmiy-
tadqiqot ishlarini tashkil etish og‘ir kechar edi. Turkiston o‘lkasi mustamlaka
davlat ma’muriyati ixtiyorida bo‘lganligi sababli ilmiy jamiyatlar faoliyatiga
befarq qaralar edi. Turkiston o‘lkasini tarixini har tomonlama o‘rganishda
tadqiqotchi olimlarning xizmati katta bo‘ldi. Ular Rossiyaning yuksak saviyali,
mehnatsevar, taraqqiyparvar kishilari edi. Rossiya fani va madaniyatining bu ilg‘or
vakillari o‘zbek, tojik va qoraqalpog‘ xalqlari bilan birgalikda og‘ir kechayotgan
hayotni engillashtirish, ular orasida zamonaviy bilimlarni yoyish hamda xalqlar
orasida do‘stlik tuyg‘ularini kamol toptirishga harakat qildilar. Bu olimlar o‘lkani
ilmiy jihatdan o‘rganish ishlariga mustahkam poydevor qo‘ydilar shu sababli
ularning nomi O‘zbekiston tarixi sahifalarida saqlanib qoldi. Likoshin Nil
Sergeevich (1860-1922yy) turkolog, tarjimon, O‘rta Osiyo haqida yozilgan 70dan
ortiq ilmiy-o‘lkashunoslik sohasidagi ishlar va “Turkistonda yarim umr” asari
muallifi edi. 6
UO‘rta Osiyo tarixchisi Abu Bakr Muhammad Zafar an-
Narshaxiyning (899-959 yy) Buxoro tarixidan hikoya qiluvchi “Tarixiy Narshaxiy”
asarini rus tiliga tarjima qilgan. Ilmiy-o‘lkashunoslik sohasi asoschilardan biri
Maev Nikolay Aleksandrovich hisoblanadi. Uning O‘rta Osiyodagi faoliyati 1869
yildan boshlangan bo‘lib, asosan o‘lkamiz tarixi va madaniyatiga qiziqar edi.
1870 yilda tashkil etilgan o‘lka ma’muriyatining rasmiy nashri
bo‘lgan birinchi O‘rta Osiyo gazetasi “Turkestanskiy vedomosti”ning ilk sonidan
boshlab 1892 yilgacha muxarriri bo‘ldi. Uning tashabbusi va xarakatlari bilan bu
gazeta o‘lkashunoslik mavzuiga katta ahamiyat berdi. Uning sahifalarida maxalliy
tarixchilar, tadqiqotchilar, sharqshunoslar o‘z maqolalarini e’lon qildilar. Bu
an’ana gazetada uzoq yillar davom etdi. O‘rta Osiyodagi birinchi muzey, ya’ni
bugungi tabiat muzeyi va tarix muzeylrining asosi bo‘lib xizmat qilgan-Turkiston
muzeyining paydo bo‘lishi ushbu gazeta nomi bilan bog‘liq.
U shuningdek, Toshkentdagi umumiy kutubxona tashkil etilishi va
kutubxona ishlarining yo‘lga qo‘yilishiga katta hissa qo‘shdi. Yillar o‘tishi bilan
6
Мирзаалим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Нашрга тайёрлаганлар А. Матғозиев, М.Усмонова Тошкент.,
1995. B .69.
10

Mundarija
Kirish …………………………………………………………….…….….…..2-3
I BOB. XVIII - XIX asrlarda rus tarixchilarining yurtimizga qilgan
sayohatlari “Esdaliklar”da.
1.1 XVIII – XIX asrlarda rus elchi va muarrixlari asarlarida O‘rta Osiyo
xalqlarining qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixi………………………………4-11
1.2 Rus tarixshunoslarining o‘lkamiz tarixini o‘rganishdagi o‘rni…………...12-16
II BOB. XIX asrda rus tarixshunoslarining tadqiqotlari.
2.1 XIX asr rus tarixshunosligining rivojlanishi………………………….…..17-22
2.2 Rus tarixshunoslarining tadqiqotlari……………………………………....23-33
Xulosa ………………………………………………………………………...34-35
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..36
1

Osiyo xonliklarining ichki axvoli va xalqaro aloqalari, axolisi, xo‘jaligi, harbiy
saloxiyati xususida imkon qadar batafsilroq ma’lumotlar berishga xarakat qilar
edilar. Bora-bora yurtimizga Rossiyadan kelayotgan odamlar doirasi kengayib
boradi. Ularning qatoriga injinerlar, vrachlar, olimlar, harbiylar va boshqalar
qo‘shilib bordilar. Natijada rus 86 mualliflarining O‘rta Osiyo jumladan xonliklar
xususida to‘plagan materiallarining ko‘lami kengayib bordi. Ularda Buxoro, Xiva
va Qo‘qon xonliklarining davlat tizimi, shaharlari, xo‘jaligi, axolining
mashg‘ulotlari va turmush tarzi xususida boy ma’lumotlar bor. SHu bilan birga
mazkur xotira va xisobotlar mualliflari ba’zi bir xollarda bir yoqlamalikka va
subektivlik singari nuqsonlarga yo‘l qo‘yishlarini ham ta’kidlab o‘tish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998.
35

rivojlandi. Shuni inobatga olish kerakki, madaniy-ilmiy markaz, ayniqsa,
gumanitar fanlar sohasida 60-yillarning o rtalaridan boshlab markaz bo lib kelgan.ʻ ʻ
Lomonosov an’analarini, shu jumladan tarixiy bilimlar nazariyasini (tarixni
falsafiy umumlashtirish bo‘yicha huquqshunoslarning ishi) davom ettirgan va
rivojlantirgan Moskva universitetiga ko‘chib o‘tdi 12
. Ketrin II vakili bo‘lgan
hukumat tarix taraqqiyotini bevosita o‘z qo‘liga oladi. Shunday qilib, tarixga
aloqadorligi ma’lum bo‘lgan Rossiya akademiyasining tashkil etilishi Fanlar
akademiyasini tarixni o‘rganish zaruratidan ozod qildi. Bundan tashqari, G.F
vafotidan keyin Akademiyada. Miller (1783) tarixchi deyarli qolmagan.
Tarixchilar tarixiy mavzularni kengaytirib, yangi faktlar va hujjatlarni
qidirishga kirishdilar. 60-yillarning o rtalaridan 70-yillarning o rtalariga qadar
ʻ ʻ
ko plab tarixiy asarlar va milliy tarix manbalarining nashr etilishi. XVIII asr
ʻ
Rossiyada tarixiy bilimlarning misli ko‘rilmagan darajada tez tarqalishi va
rivojlanishini ta’minladi. Rossiya jamiyatining turli doiralarida tarixiy bilimlarning
tobora ortib borayotgan rivojlanishi va tarqalishi tarixiy ma’lumotlardan
qonunchilik, diplomatiya, ijtimoiy-siyosiy hayot, fan, adabiyot va san’atda
foydalanishga yordam berdi. Barcha jurnallar, shu jumladan, akademik jurnallar
orasida, ayniqsa, o‘n yil davomida (1755-1764) nafaqat tarixiy bilimlarning
zamonaviy rivojlanishini aks ettirgan, balki uni shakllantirgan yagona bosma organ
bo‘lgan «Oylik asarlar» alohida rol o‘ynadi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan
boshlab Rossiyada tarixiy bilimlarni tarqatish va rivojlantirish ko‘rsatkichi va
vositalari. badiiy adabiyot va tasviriy san’atga aylanadi. G‘arbiy Evropada ham,
Rossiyada ham tarixshunoslik rivojlanishining muhim bosqichidir. Tarix fan
sifatida asta-sekin mustaqil ahamiyatga ega bo‘lib,adabiyot va jurnalistikadan
tobora ajralib bormoqda.Tarixiy asarlarning manbashunoslik asoslari
kengaymoqda. XVIII asrda Rossiyada bir qator tarixiy o‘tmish yodgorliklari nashr
etildi (xronikalar, tarixiy materiallar, diplomatik munosabatlarga oid hujjatlar va
boshqalar). Tarixiy hodisalarga diniy-cherkov nuqtai nazari borgan sari ularni
12
Можаева Г.В., Котляров А.Н. У истоков провинциальной историографии// Вестник Томского
государственного педагогического университета: Вып. 3: Серия: Правоведение. История. Томск, 1997. C .57.
20

aylandi.Yangi ilmiy yondashuvlarga ta’rif berishda tarixchilar romantizm
g‘oyalariga murojaat qildilar, ular xalqlar hayoti (xalq ruhi), ularning urf-odatlari,
turmush tarzi va boshqalarga e’tibor qaratdilar. Jahon tarixiy jarayonining umumiy
qonuniyatlari bilan alohida xalqlar hayotining o‘ziga xosligi o‘rtasidagi bog‘liqlik
muammosini qo‘ygan nemis olimi Shellingning falsafiy tizim g‘oyalari va tarixni
taqdim etgan Gegelning tarix falsafasi. jarayon shaklida ruhiy dunyo, ya’ni.
uzluksiz harakat, jamiyatdagi ilg‘or va ilg‘or o‘zgarishlar, ular ijtimoiy hayotdagi
o‘zgarishlarning manbai sifatida hodisalar va jarayonlarning aloqalari, qarama-
qarshiliklarning birligi va kurashi haqida dialektik qoidalarni shakllantirdi.
Bularning barchasi tarixchilarning, xususan, faoliyati tanqidiy yo‘nalish doirasida
ko‘rib chiqiladigan olimlarning keyingi faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini
belgilab berdi.Davlat va huquq tarixi sohasidagi ilmiy maktablar shakllana
boshlaydi: «Pravoslavlik, millat» formulasiga asoslangan «rasmiy millat» maktabi
(M.P.Pogodin); Slavofil yo‘nalishi (I.D. Belyaev); davlat maktabi (B.N. Chicherin,
K.D. Kavelin). Tarixshunoslikdagi davlat yoki “huquqiy” maktab tarixiy
jarayondagi asosiy rolni davlatga yuklagan. Uning tarafdorlari barcha ijtimoiy
o‘zgarishlar yuqoridan amalga oshiriladi va jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlar u
yoki bu darajada davlatga bo‘ysunadi, deb hisoblashgan. Bu, ayniqsa, rus tarixiga
xosdir.
XIX asrning ikkinchi yarmida. Bir qator mashhur davlat va huquq
tarixchilari davlat maktabi bilan bog‘langan: V.N. Sergeevich, A.D. Gradovskiy,
M.F. Vladimirskiy-Budanov. Maktabning asosiy g‘oyalari: davlatning sinfdan
yuqori muassasa sifatidagi g‘oyasi, davlatning shartnomaviy kelib chiqishi (V.N.
Sergeevich), «davlatga nisbatan barcha sinflarning xizmat ko‘rsatish xususiyati»
(B.N. Chicherin), kuch va xalqning «organik» birligi (A.D. Gradovskiy) va
boshqalar. XIX asr oxiri tarix-huquqiy fanning asosiy yo nalishlari. po‘lat:ʻ
huquqning «tashqi» tarixini o‘rganish, ya’ni kodifikatsiya tarixi, huquqning asosiy
shakllarini yaratish (V.N.Latkin va A.N.Filippov kurslari); huquqshunoslik
tadqiqotining madaniy-tarixiy usuli (V.O.Klyuchevskiy va P.N.Milyukov kurslari);
qiyosiy usul (M.M.Kovalevskiy va N.P.Pavlov-Silvanskiy). M.F tomonidan ishlab
24

sohalarida nisbatan ko‘p sonli ensiklopediyalar, lug‘atlar, leksikalar va ko‘plab
lug‘atlar yoki xorijiy tillarning, shu jumladan Rossiya xalqlari tillarining
lug‘atlarini nashr etadi. Bir qancha geografik va tarixiy lug‘atlar paydo bo‘ldi.
Ularning eng yaxshilari F.A. tomonidan nashr etilgan «Rossiya davlatining
geografik leksikasi» edi. Polunin va G.F. Miller (1773 va 1788-1789) va V.N.ning
tugallanmagan ishi. Tatishchev «Rus leksikasi, tarixiy, geografik, siyosiy va
fuqarolik» (1793). Novikovskiyning «Rus yozuvchilarining tarixiy lug‘ati
tajribasi» (1772) birinchi bo‘lib jamiyatning turli qatlamlari vakillarining
biografiyasini taqdim etdi va rus tarixnavislik adabiyotida tarixiy personajlarni
demokratlashtirishning boshlanishini belgilab berdi. XVIII asrning ikkinchi
yarmida. Rossiyada tarixiy bilimlar, bir tomondan, amaliy hayot ehtiyojlariga,
ikkinchi tomondan, fanga yaqinlashmoqda.60-70-yillarning birinchi yarmi. Turli
ijtimoiy qatlamlar vakillari adabiyot va tarixni o‘rganishni boshladilar -
krepostnoylar va oddiy odamlardan zodagonlar va imperatorlargacha. XVIII asr
Rossiyada tarixiy bilimlarni rivojlantirish va tarqatishdagi tub muhim
o‘zgarishlarni belgilab bergan tarixshunoslik bosqichidir. Tarixchilar doirasi
ijtimoiy jihatdan kengayib bormoqda. Dvoryanlardan tarixchilar bilan bir qatorda
savdogarlar sinfidan yoki oddiy xalqdan tarixchilar paydo bo‘ldi. Bu davrda turli
ijtimoiy guruhlarning qarashlarini ifodalovchi tarixiy tushunchalar to qnashibʻ
ketdi, burjua tarixnavisligi vujudga keldi, ayrim asarlarda krepostnoylikni tanqid
qilish paydo bo ldi. O‘z navbatida, olijanob tarixchilar tarixiy tajribaga murojaat
ʻ
qilib, nima sodir bo‘layotganini tushunishga va o‘z sinfining mavqeini
mustahkamlashga harakat qilmoqdalar.Uchinchi mulk vakillarining madaniyat va
ijtimoiy hayotning barcha sohalariga kirib borishi XVIII asrning ikkinchi yarmida
ham juda keng tarqalgan hodisaga aylandi.
Taniqli satirik Denis Fonvizin shunday deb yozgan edi: «Uchinchi daraja
ilm-fan panohi va insoniy bilimning muqaddas maskanidir, uchinchi daraja
keltirmaydigan fazilat va fazilat yo‘q». Tarixchilar doirasining kengayishi
munosabati bilan tarixiy personajlar doirasi ham kengayib bormoqda, ya’ni.
18

tushunish va taqdim etish xarakterida ifodalangan.
Davlat o tmishni o rganish, ijtimoiy institutlarni shakllantirish, kadrlarʻ ʻ
tayyorlash, jamiyatda tarixiy bilimlarni yoyishga ko maklashuvchi ham
ʻ
tashkilotchi bo lgan. U mafkuraviy va siyosiy rahbarlikni amalga oshirdi va tarixiy
ʻ
tadqiqotlar ustidan nazoratni amalga oshirdi.
Rossiyada tarixiy tafakkurning rivojlanishi oldingi davrdagi rus tarixiy
tafakkuri an analariga hamda G arbiy Yevropa falsafasi va tarixshunosligining
ʼ ʻ
g oyalariga asoslanadi. XVIII asr boshlarida. Rossiya tarixiy tafakkurida 16-asr va
ʻ
XVIII asr boshlari ingliz va frantsuz faylasuflarining asarlarida shakllantirilgan
ratsionalizm g oyalari o rin oldi.F.Bekon, T.Gobbs, R.Dekart, J.Bossuet,
ʻ ʻ
gollandiyalik huquqshunos G.Grotsius, nemis tarixchisi S.Pufendorf, italyan olimi
G.Viko va boshqalar. Buyuk Pyotr davrida chet el kitoblarining bir qancha
tarjimalari nashr etilgan. Ratsionalistik falsafa insonga e’tibor bilan ajralib turardi.
U koinotning markaziga joylashtirilgan va tarixning yaratuvchisi sifatida ko‘rilgan.
Tarixiy g‘oyalarning asosini ratsionalistik falsafa doirasida shakllantirilgan, inson
tabiati va uning ongining o‘zgarmas tamoyillari to‘plamini bildiruvchi tabiiy
huquq nazariyasi tashkil etdi.Bundan odamlar faoliyatining rag‘batlantiruvchi
motivlarining o‘zgarmasligi, bir xilligi va natijada tarixdagi voqealarning
takrorlanishi to‘g‘risida xulosa kelib chiqdi. Bu tarixiy jarayon g‘oyasining asosi
bo‘lib, uning asosida shartli va birlashtirilgan. Tarixiy jarayonni bunday tushunish
o‘tmish tajribasidan foydalanish imkoniyati to‘g‘risidagi xulosani keltirib chiqardi
va tarixiy bilimlarning takomillashtiruvchi xususiyatini mustahkamladi. Ma’lumki,
V.N. Tatishchev, «tarix dunyoga qanchalik foyda keltiradi», «ajdodlarimizning
buyuk taqvodor ishlari» ibrat bo‘ladi 16
.
O‘rganish ob’ekti odamlarning, birinchi navbatda, «ulug‘ va ulug‘vor
odamlarning» o‘ziga xos harakatlari natijasida yuzaga kelgan voqealar edi. Tarix
fani pragmatik xususiyatga ega bo‘lib, bu nafaqat uning afzalliklarini tan olishni,
16
Карамзин Н.М. История государства Российского. Режим доступа:
http://www.magister.msk.ru/library/history/history1.htm (проверено: 20.06.10).
30

afzalliklari, voqealardan dalolat beradi.
Qiyinchiliklar davri, shuningdek, Evropa, Osiyo va Afrika davlatlarining
tarixi 17
.Boshqalar ham xuddi shunday nuqtai nazarga ega edilar. Bujinskiy,
Shafirov va Kantemirning fikriga ko‘ra, avtokratik tizim Ilohiy irodasi bilan
muqaddaslangan «insonning tabiiy tabiatiga» ko‘proq mos keladi. Shunday qilib,
XVIII asrning birinchi choragida. Rus tarixiy tafakkurida ratsionalizm tarixning
sabablari va borishini tushuntirish va aniqlashda o‘rnatildi. Bu o‘tmishni bilish va
tushuntirish ko‘lamini kengaytirdi, tarixiy tafakkurni ilmiy pozitsiyaga qo‘ydi, bu
jamiyatning tarixiy ongning yangi bosqichiga o‘tish uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratdi.Tarixiy fikr rivojiga davlat rolining ortib borayotgan ta’siri Rossiya tarixini
yozish zarurligini tushunishda namoyon bo‘ldi. Pyotr 1, XVIII asr an’analariga
ko‘ra, bu ishni bajarishni Moskva bosmaxonasi inspektori Fyodor Polikarpovga
topshirdi. Unga hikoyani «Dunyoning boshidan emas, balki Vasiliy Ivanovichning
hukmronligining boshidan to keyingi davrlargacha» taqdim etish buyurildi.
Polikarpov tomonidan yozilgan «Rossiya Buyuk Gertsoglarining
hukmronligi tarixi» (1715) Pyotrni qoniqtirmadi va nashr etilmadi. 1722 yilda rus
tarixini tuzish vazifasini olgan G. Skvortsov-Pisarevning «Xronikasi» ham xuddi
shunday taqdirga duch keldi.
Xulosa
XVIII asrning boshi va oxiri o‘rtasida Rossiyaning tarix fanida katta farq
bor. Asrning birinchi choragida tarix fanining vazifalariga amaliy utilitar-
17
Шахматов А. А. Обозрение русские летописных сводов XV III -XI X вв. М.-Л., 1938. C.58.
33

Konstantin Dmitrievich Kavelin (18XVIII 1885), Boris Nikolaevich Chicherin
(1828-1904), Sergey Mixaylovich Solovyov va boshqalarning nazariy tuzilmalari
asosiy g‘oyaga asoslangan edi. Rossiya va Evropaning tarixiy yo‘llarining
o‘xshashligi. Xalqlarning tarixiy taqdirlarining naqshlari hamma joyda bir xil yoki
shunday bo‘lishi kerak, ammo Rossiyada, ularning fikricha, «organik» tarixiy
yo‘ldan og‘ish ularga ta’sir qildi.
Tarixiy tafakkur rivojida yana bir yo‘nalish – davlat maktabini alohida
ta’kidlash joiz. Uning asosiy nazariyotchisi Boris Nikolaevich Chicherin
hisoblanadi. U shunday degan edi: “Davlat jamiyat hayotining oliy shakli,
millatning ijtimoiy sohadagi eng yuqori ko‘rinishidir, unda cheksiz millat yagona
tanaga birlashadi, yagona vatan oladi va xalqqa aylanadi . Shunday qilib,
hokimiyatni davlatga beradigan xalq emas (slavyanfillar kabi), balki davlat xalqni
yaratadi. Olim «knyazlik kuchi odamlar hayotining yagona dvigateliga aylandi.»
deb yozgan. Chicherin tabaqalarni davlat tomonidan qul qilish nazariyasini yaratdi.
Evropada odamlar hokimiyatning o‘zboshimchaliklarini cheklaydigan ijtimoiy
tamoyilni ifodalovchi sinflarga birlashdilar. Rossiyada mulklar knyazlik
hokimiyati tomonidan ma’lum bir burchga - suveren solig‘iga (dehqonlar, shahar
aholisi) yoki suveren xizmatiga (zodagonlar) biriktirilgan holda yaratilgan.
Nikolay Pavlovich Pavlov-Silvanskiyning (1869-1908) o‘rta asrlardagi rus
erlarining ijtimoiy-iqtisodiy tizimini G‘arbiy Evropa feodalizmi bilan ko‘p
o‘xshashliklarga ega bo‘lgan feodal deb belgilashga urinishini alohida ta’kidlash
kerak. Shuningdek, Aleksandr Aleksandrovich Kisewetter (1866-1933) tomonidan
olib borilgan Rossiya shahrini o‘rganish, 17-asrning harbiy tarixiga oid asarlarni
ta’kidlash kerak. Aleksey Ivanovich Yakovlev (1878-1951), Aleksandr Sergeevich
Lappo-Danilevskiy (1863-1919) tomonidan Moskva davlatidagi xususiy aktlar va
soliq tizimini o‘rganish, XVIII asr boshlaridagi rus muammolari tarixiga oid
asarlar.
Sergey Fedorovich Platonov (1860-1933), Aleksandr Evgenievich
Presnyakovning (1870-1929) Qadimgi Rusning knyazlik qonuni, Pavel
Nikolaevich Milyukovning (1849-1953) rus madaniyati tarixi, qadimgi rus
28

imzolandi. Aktda xon tomonidan olingan majburiyatlar to‘qqiz mooddadan, rus
davlati zimmasiga olgan majburiyatlar to‘rt moddadan iborat qilib belgilandi.
Bundan keyin Rossiyaga qarshi hech qanday oshkora va maxfiy harakat qilmaslik,
Kaspiy dengizida va cho‘llarda ruslarni asir olishga va talashga yo‘l qo‘ymaslik,
agar Xiva xonligi qo‘l ostidagi urug‘lar tomonidan bunday xollar ro‘y bersa, darhol
aybdorlarni ushlab javobgarlikka tortish va talab olingan mollarni egalariga
qaytarish, rus asirlarini ozod etish.
II BOB. XIX asrda rus tarixshunoslarining tadqiqotlari.
2.1 XIX asr rus tarixshunosligining rivojlanishi
16

oldiga o‘z xukumatlari tomonidan qo‘yilgan masalalar keng va atroflicha ochib
beriladi. SHu o‘rinda yana N.G.Zalesov va I.Zaxarinning o‘zbek xonliklari bilan
rus davlati o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar haqidagi maqolalarini ham
qimmatli manbalar qatorida ko‘rsatib o‘tish lozim. Muarrixlar o‘z maqolalari
orqali o‘zbek xonliklariga XVIII-XIX asrlarda tashrif buyurgan ayrim Rossiya
davlati elchilarining o‘lkada yuritgan diplomatik missiyalari xususida fikr
yuritadilar. S.N. Zikov, P.P.Ivanov va M. Ivaninning asarlarida 1839-1840 yillarda
Xiva bilan Rossiya munosabatlari yoritilgan. Ularda qayd etilishicha, bu davrda
XivaRossiya munosabatlari keskinlashib ketadi. Bunga sabab 1824 yilda Orenburg
savdogarlari S.Sialkovskiy boshchiligidagi harbiy qism hamkorligida yo‘lga chiqib
Buxoroga bormoqchi bo‘ladi.
Biroq 1825 yilning yanvarida karvon Xiva qo‘shini qarshiligiga uchraydi.
Xiva qo‘shini qo‘mondoni karvonni Buxoroga emas Xivaga yuborilishini talab
qildi. S. Sialkovskiy bu talabni rad etadi va orqaga qaytishga qaror qiladi. Xiva
qo‘shini Buxoroga olib boradigan savdo yo‘lini berkitib qo‘yadi. Bu esa ikki davlat
o‘rtasidagi munosabatlarni buzib yuboradi. Xiva-Rossiya munosabatlari
keskinlashgan bir sharoitda Muhammad Rahimxon I vafot etadi. Taxtga o‘g‘li
Olloqulixon o‘tiradi. U Xiva-Rossiya munosabatlaridagi keskinlikni yumshatishga
urinadi. Biroq Rossiya Xiva bilan munosabatni harbiy yo‘l bilan tartibga
keltirishga urinadi. Shu maqsadda 1839 yilda V. Perovskiy harbiy ekspeditsiyasi
tashkil etiladi. Uning ixtiyorida 4 ming piyoda askar, 12 ta to‘p va yuk ortilgan o‘n
ming tuya bor edi. Biroq Usyurtning qattiq sovug‘i, oziq-ovqat va em-xashakning
etishmasligi oqibatida ekspeditsiya talofat ko‘radi. 5
Oqibatda V.Perovskiy orqaga qaytishga majbur bo‘ladi. U 1840 yilning iyun
oyidagina Orenburgga qaytib kela oladi.
Ushbular haqida ko‘proq biz yuqorida qayd etgan rus tarixchilari o‘z asarlari
orqali ma’lumot qoldirganlar. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib
olingandan so‘ng ham rus olimlari o‘lka tarixini o‘rganish borasida ancha ishlarni
5
Норқулов Н, Жўраев Ў. Ўзбекистон тарихи. (XVI-XIX асрнинг биринчи ярми) Тошкент., «Шарқ» 201.
B .96.
9

Sibir yo‘llarida, shuningdek, Astraxanda Xiva savdo karvonlarini vaqtincha tutib
qolinib, ularning mollari savdo omborlariga topshiriladigan bo‘ldi. Shu tariqa 372
Xivalik savdogar Rossiya yerlarida vaqtincha ushlab qolindi.
Rus davlati bu tadbir bilan Xiva xonligining siyosatiga ta’sir qilish, uning
keyingi vaqtlarda Rossiyaga nisbatan tutgan siyosatini o‘zgartirish, rus savdo
karvonlarining Xivaliklar tomonidan talanishi natijasida yetkazilgan zararni
to‘latish, Xivadagi rus asirlarini Rossiyada vaqtincha ushlab qolingan Xivalik
savdogarlarga almashtirish, xonning dushmanlik xatti-harakatlarini to‘xtatish yo‘li
bilan Rossi-Xiva xonligi munosabatlarini yaxshilashni ko‘zda tutgan edi. 7
1839-
1840 yillarda Xivaga yuborilgan general Perovskiy boshliq harbiy ekspeditsiyasi
natijasiz tugadi. Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasida uzilib qolgan iqtisodiy va
diplomatik munosabatlar 1840 yilda tiklandi.
Rossiya endi xonlikni ochiq bosib olish harakati natija bermagach, o‘zaro
diplomatik yo‘l bilan xonlikni to‘liq o‘rganmoqchi bo‘ldi. 1840 yil 23 sentyabrda
Olloqulixon Otaniyozxo‘ja mufti boshchiligidagi diplomatik elchilarni alohida
yorliq va sovg‘alar bilan Orengburgga jo‘natdi. U Rossiya bilan iqtisodiy va
diplomatik aloqalarni tiklashga, rus davlatining hamma talablarini bajarishga
tayyor ekanligini bildirdi. Xiva xoni tez orada Xivadagi rus asirlarini ozod qilish
haqida farmon chiqardi. Podsho hukumatining Orenburgdagi xodimlari, general
Perovskiy Xiva xonligi elchilarini yaxshi qabul qilishdi. Olloqulixonning rus
asirlarini bo‘shatish, Rossiya bilan iqtisodiy va diplomatik munosabatlarini tiklash
yo‘lidagi xattiharakatlarini qo‘llashdi.
1836 yilda Rossiya yerlarida ushlab qolingan Xivalik savdogarlar ozod
qilindi va ularning mollari o‘zlariga qaytarib berildi. 1841 yilda Olloqulixon
Eshniyoz Muhammad Niyoz boshchiligidagi elchilarini Rossiyaga jo‘natdi.
Ular 1841 yil 13 mayda Orenburg shahriga etib bordilar. Xon tomonidan rus
podshosi nomiga yozilgan yorliqda inglizlarning sharq mamlakatlariga
bosqinchilik harakatlarining kuchayib borayotganligi qayd etildi. Inglizlarning
7
Мирзаалим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Нашрга тайёрлаганлар А. Матғозиев, М.Усмонова Тошкент.,
1995. B .78.
13

XVIII asr Rossiyasi va ayniqsa uning ikkinchi yarmi - V.N.dan boshlangan
rus tarix fanining shakllanish davri. Tatishchev va Fanlar akademiyasi faoliyati.
Uning yuksalishi, shuningdek, professional tarixchilarning paydo bo‘lishiga hissa
qo‘shgan Empress Ketrin II tarixiga qiziqish bilan bog‘liq edi. Rus
ma rifatchiligiga asosan G arbiy Yevropa o quv adabiyotlari, Volter, Didro,ʼ ʻ ʻ
d Alember, Mabley, Russo va boshqalarning asarlari ta sir ko rsatdi,
ʼ ʼ ʻ
ma rifatparvarlik mafkurasini yoyishga Yekaterina II boshchiligidagi rus hukmron
ʼ
doiralari asos soldi.Qashshoqlashgan zodagonlar, turli ziyolilar, hatto ba’zi
krepostnoylar ham tarjimaga ishtiyoqmand bo‘lib, ko‘pincha uni kasb va daromad
manbaiga aylantiradilar. XVIII asrning ikkinchi yarmida. Ko‘p sonli nafaqat
frantsuz yozuvchilari, balki tarixiy asarlar ham tarjima qilingan. Birinchi marta rus
o‘quvchisi nafaqat umumiy tarix, balki slavyan xalqlari, shuningdek, Angliya,
Amerika, Yaponiya, Misr, Shvetsiya, Turkiya, Xitoy va boshqalar tarixi bilan ham
tanishishi mumkin edi 10
.
Tarixiy adabiyot qadimgi yozuvchilar asarlarining tarjimalari bilan juda
keng tarqalgan.60-yillarda XVIII asr Rossiyada madaniyat va fanning, shu
jumladan tarixning umumiy yuksalishi munosabati bilan klassik tarixiy
manbalarning tarjimalari paydo bo‘ladi, ularsiz rus tarixining eng qadimgi davrini
o‘rganish mumkin emas edi. 1763-1764 yillarda.Gerodotning «Tarix» asarining
A.A. tomonidan qilingan tarjimasi nashr etildi. Nartov. Rossiyaning ilmiy
hayotidagi muhim voqea I.G. Shtritter - bu Rossiya hududidagi qadimgi xalqlar
haqida yozgan Vizantiya mualliflarining o‘ziga xos antologiyasi. Mashhur tarixchi,
keyinchalik rus tarixi bo‘yicha darslik muallifi, Vizantiya tarixchilarining Parij
«Korposi» misolida ushbu nashrni yaratdi. Ushbu voqea munosabati bilan Sankt-
Peterburg ilmiy gazetasida N.I. Novikov tomonidan Rossiya haqidagi qadimiy
dalillar tarixshunosligining konturi bilan batafsil sharh nashr etildi. 11
O‘sha davrda
ko‘pgina Evropa mamlakatlari uchun xarakterli hodisa ensiklopediyalarni nashr
etish edi.XVIII asrning ikkinchi yarmida. Rossiya, shuningdek, turli xil bilim
10
Севастьянова А.А. Русская провинциальная историография второй половины XVIII в. Ярославль, 1988.
C .41.
11
Лакофф Дж. Когнитивная семантика //Язык и интеллект. М., 1996. C .83.
17

asarlarda o‘tmish va bugungi kunning eng muhim tarixiy voqealarini ko‘rsatib,
tushuntirib berdilar. Ular tufayli rus jamiyati G‘arbiy Evropa falsafasi va tarix
fanining yutuqlari bilan tanishdi. Ratsionalistik pozitsiyalarga ko‘ra, ushbu
mualliflarning asarlarida tarixning borishi xatti-harakatlari ularning ongi va
xarakteri bilan izohlangan odamlar faoliyatining natijasi sifatida ko‘rib chiqildi.
Ular qirolga voqealarda hal qiluvchi rolni yukladilar va uni sodir bo‘lgan va davom
etayotgan voqealarning bevosita «aybdori» deb e’lon qildilar. Mankiev hukmron
arboblar xarakteri va psixologiyasining rus tarixining borishiga ta’siri g‘oyasini
izchil davom ettirdi va bu borada Ivan III, Ivan 1V va boshqa hukmdorlarning
yorqin xususiyatlarini berdi va Rossiyaning bo‘linishini tushuntirdi.
«Shahzodalarning hokimiyat shahvati.» Kurakin tarixni ma’lum bir odamlar
doirasining «intrigalarida» namoyon bo‘lgan insoniy belgilar kurashi sifatida
taqdim etdi.
Pyotr davri mutafakkirlari o‘z oldilariga tarixiy voqealarning sabab va
oqibatlarini aniqlash, qadimgi huquqiy hujjatlarda zamonaviy masalalar yechimini
izlash, Pyotr tashqi siyosatining o‘tgan davrda o‘rnatilgan xalqaro
munosabatlardagi kelib chiqishini aniqlash vazifasini qo‘ygan. Shu nuqtai
nazardan, Shafirovning «Sveyn urushi sabablari haqida nutq» asari ayniqsa
xarakterlidir. Biroq, tarixning borishini ratsionalistik tushuntirish ilohiy ta’sirning
rolini e’tirof etishni istisno etmadi. Xudo koinotning yaratuvchisi va insonni
o‘zining tabiiy huquqlari va aql-idroki bilan yaratuvchisi sifatida ko‘rilgan va
odamlarga o‘z tarixini yaratish uchun qoldirgan.»Bizning barcha qonunlarimiz
Xudodan», deb yozgan Prokopovich. U asosiy tabiiy qonunni hayotni saqlab qolish
va nasl qoldirish istagi, shuningdek, «hokimiyatga bo‘ysunish, qirol hokimiyatiga
hurmat» deb atagan, chunki «shoh hokimiyati va sha’ni to‘g‘risidagi so‘z»
dunyoda Xudo tomonidan o‘rnatilgan va odamlar kerak. shohlarni hurmat qiling va
ularga itoat qiling.
Hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish «Xudoning o‘ziga qarshilik
ko‘rsatishdir». Boshqaruv shakli, Prokopovichning so‘zlariga ko‘ra, «xalqlarning
tabiatiga» bog‘liq va «deyarli barcha xalqlar monarxiyaga ega», bu Kiev Rusining
32

bu kichik kutubxona Alisher Navoiy nomidagi “O‘zbekiston milliy kutubxonasi”ga
aylandi. O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullangan yana bir rus olimi Vaselovskiy
Nikolay Ivanovichdir (1848-1918 yy). U sharqshunos, arxeolog-O‘rta Osiyo
xududida birinchi bo‘lib arxeologik qazishmalar olib borgan mutaxassis olim
hisoblanadi. 1885 yil qadimiy Samarqandning Afrosiyob xarobalarini qazish
vaqtida qadimiy buyumlar, odamlarning va hayvonlarning bosh qismi tasvirlangan
sopol parchalari, sapol va g‘ishtdan qurilgan devor qoldiqlari, quduqlar, hovuzlar,
suv quvurlari kabi inshootlar topildi. Afrosiyobdagi qazishmalar 1895 yilda ham
davom ettirildi. Samarqandning tarixiy arxitektura yodgorliklarini ilmiy asosda
ta’rif berish bilan ham N Veselovskiy nomi bilan bog‘liq. U 1895 yilda Bibixonim
masjidi va Go‘ri Amir maqbarasi rasmi va chizmasini tayyorlagan olim va
rassomlar ekspeditsiyasiga boshchilik qilgan. 195 yilda ushbu ekspeditsiya
materiallari asosida Go‘ri Amir maqbarasiga bag‘ishlangan rangli albom
tayyorlandi. N. I. Veselovskiy Samarqanddagi “Xo‘ja Ahror yodgorligi”,
“Bibixonim masjidi”, “Yana Ossuariylar haqida”, “Samarqandda ramazon”,
“Buxoroda Qurbon xayiti” va boshqa ko‘plab asarlar muallifidir.
1.2 Rus tarixshunoslarining o‘lkamiz tarixini o‘rganishdagi o‘rni
O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borgan yana bir rus
turkshunos olimi Nalivkin Vladimir Petrovichdir. U 1852-1918 yillarda yashagan.
11

millatchilik nuqtai nazari, manbani tadqiqot bilan chalkashtirib yuborish,
zamonaviy terminologiyada tarixning boshlanishini belgilash, o‘zboshimchalik
bilan etnografik tasniflash va turli yilnomalarning tanqidsiz uzatilishi vujudga
keldi. variantlar bitta qisqacha taqdimotda. Ammo butun asr davomida bitta g‘oya,
o‘tmishni haqiqiy tushunishga, uni hozirgi paytdan tushuntirishga bo‘lgan umumiy
istak paydo bo‘ldi va aksincha. Bu shon-sharaf yoki foyda emas, balki haqiqatni
bilish tarixchining vazifasiga aylandi. Manbani ko‘rsatish o‘rniga, unga asoslangan
tadqiqot tobora muhim ahamiyat kasb etdi.Vatanparvarlikdagi mubolag‘alar,
modernizatsiyalar asta-sekin yo‘qoldi.Xronikalarni, lingvistik arxeologik va
etnografik yodgorliklarni maxsus o‘rganish ilmiy talablarni oshirdi. Manbalarni
o‘rganishning ilmiy tasnifi va tanqidiy usullari ishlab chiqildi. Va nihoyat, tarix
faniga yangi tarixiy materialning kiritilishi bilan ilmiy ufqlar sezilarli darajada
kengaydi. Tarixchilarning e’tiborini Rossiyaning ichki tarixi tobora ortib bordi.
Shu bilan birga, tarixchining vazifalariga adabiy qarashga ega Lomonosov-ritorik
yo‘nalishi, ehtimol, eng chuqur folklor an’analari bilan bog‘liq holda mavjud
bo‘lib qoldi. Adabiyot va she’riyat rivojiga tarixiy ildizlar ta’sir ko‘rsatdi. XVIII-
XIX asrlarda Xiva va Qo‘qon xonligida hamda Buxoro amirligida kechgan
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot masalalarini yoritishda ushbu
davrlarga ya’ni xonliklar davri tarixiga oid birlamchi manbalar jumladan Rossiya
elchilari hamda sayyohlarining esdaliklarini tanqidiy ravishda o‘rganish va tegishli
ilmiy xulosa chiqarish muxim ahamiyatga ega. Tarixiy manbalarni o‘rganmasdan
turib, bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar to‘g‘risida to‘g‘ri ilmiy xulosa chiqarish
mumkin emas. Faqat asl manbalargina o‘sha davr voqealari tarixidan chuqur
anglash imkonini beradi. SHuni e’tiborga olganda Rossiyalik elchi va
sayyohlarning esdalik hamda asarlari ushbu davr tarixiga oid muxim manbalar
sirasiga kiradi.Chunki, sayyoh va elchilar o‘zlari ko‘rgan, so‘rab surishtirgan
xodisa va voqealarni tafsilotlari bilan boricha bayon qiladilar.
Rossiyalik tarixchilar ham o‘z asarlarini shu bois ko‘proq xonliklarga tashrif
buyurgan sayyohlar va elchilarning axborotlari, esdaliklariga tayangan xolda
yozganlar. Rus elchi va sayyohlari o‘z xukumatlarining talabiga muofiq, O‘rta
34

faoliyati tarixiy asarlarda aks ettirilgan odamlar doirasi. Krestinin, M.D. Chulkov,
I.I. Golikov va boshqalar XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan yangi
sinfdan edi. Rossiyaning iqtisodiy hayotida tobora muhim rol o‘ynadi.
Burjuaziyaning tarixga qiziqishi tabiiy, chunki savdogarlarning qarshiligi ma’lum
darajada tarixda o‘z o‘rnini topdi. Savdogarlar yoki oddiy aholi tarixchilari,
shubhasiz, feodal toriografiyasining standart predmetlari bilan unchalik
qiziqmagan, ular savdo, moliya, zavod va fabrikalar tarixi deb tushungan savdo
tarixi kabi. Savdogar mafkurachilarning qarama-qarshiligi Pyotr I ning
idealizatsiyasida ham o‘z aksini topdi. Ular bu buyuk davlat arbobini namuna
sifatida ko‘rib, zamonaviy hukumatlar birinchi navbatda savdogarlarga nisbatan
Pyotrdan boshqacha harakat qila olmasligini aniq ko‘rsatdilar. Agar XVIII asrning
ikkinchi yarmidagi olijanob tarixshunoslik. Birinchi yarmidan farqli o‘laroq, u
XVIII asr boshidagi ko‘plab o‘zgarishlarga salbiy munosabatda bo‘ldi,
rivojlanayotgan burjua tarixshunosligi ularni davom ettirishga intilib, himoya
qildi.60-yillarda XVIII asr Birinchi marta rus tarixshunosligining asosiga aylangan
va tarix fanining rivojlanishida katta rol o‘ynagan asarlar nashr etildi. Nafaqat
zamondoshlar, balki XVIII asrning birinchi yarmi tarixchilarining asarlari ham
nashr etilgan. M.V vafotidan bir yil o‘tgach. Lomonosovning «Qadimgi rus tarixi»
nashr etildi (1766), 1767 yilda F. Eminning «Rossiya tarixi» ning birinchi jildi va
nihoyat, bir yil o‘tgach - V.N.ning «Rossiya tarixi» birinchi kitobining birinchi
qismi nashr etildi. Tatishcheva; 1770 yilda M. M. Shcherbatov o‘zining «Qadimgi
davrlardan rus tarixi» fundamental asarining birinchi jildini nashr etdi. Shu bilan
birga, Rossiya tarixining asosiy manbalari birinchi marta nashr etilgan - yilnomalar
va qonunchilik yodgorliklari: 1767 yilda - Koenigsberg va Nikon yilnomalari,
1768 yilda «Rus haqiqati» - Ivan IV ning «Qonun kodeksi»; 1773 yildan boshlab
«Qadimgi rus vivliofikasi» nashr etila boshlandi.
Asta-sekin rus milliy adabiyoti va tarixshunosligi tasviriy san’at, tarixiy
drama va tarixda klassitsizm va qadimiy mavzularga bo‘lgan ishtiyoq o‘rnini
egallaydi.Biroq, rus tarixshunosligida ta’lim yo‘nalishi deyarli mustaqil ravishda
19

I BOB. XVIII - XIX asrlarda rus tarixchilarining yurtimizga qilgan
sayohatlari “Esdaliklar”da.
1.1 XVIII – XIX asrlarda rus elchi va muarrixlari asarlarida O‘rta Osiyo
xalqlarining qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixi
Vatanimiz boy o‘tmishi tarixini o‘rganishda yurtimizga tashrif buyurgan
Arab, Xitoy va Rossiya elchilari va sayyohlarining esddaliklari ham muhim manba
hisoblanadi. Ularning xotiranoma va asarlarida tariximizning u yoki bu davriga oid
ma’lumotlar chuqur va atroflicha bayon etiladi. SHu bois esdaliklar ham muhim
tarixiy manba hisoblanadi. Shuni e’tiborga olib, ushbu Bitiruv Malakaviy
ishimizda biz asosan Rossiya sayyohlari va elchilarining esdaliklariga atroflicha
to‘xtalib o‘tishga qaror qildik. O‘rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador
guruhlarini har jihatdan: harbiy strategik, ya’ni uning Hindiston va Xitoyga
yaqinligi, zaminning boyligi va xalqning soddadil hamda mehnatsevarligi bilan
ko‘p vaqtlardan beri qiziqtirib kelgan 2
.
O‘rta Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish
yo‘lidagi harakat podshoh Mixail Feodorovich Romanov (1613-1645 yy) davridan
boshlandi va ikki yuz qirq besh yildan keyin, 1865 yillarga kelib Qo‘qon, Buxoro
va Xiva xonliklarini bo‘ysindirish bilan yakunlandi. Rossiya xukumati o‘zining bu
siyosatini amalga oshirish uchun O‘rta Osiyoni yaxshi bilgan, keng ma’lumotli
diplomatlari va harbiylaridan foydalangan. Ular savdo-sotiq va madaniy aloqalarni
rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o‘rganish
uchun yuborilardi. SHuningdek, ularni yana Xiva, Buxoro va Qo‘qon
xonliklarining qo‘shni davlatlar: Hindiston, Eron, Turkiya va Xitoy bilan qanday
munosabatda ekanligini aniqlash va O‘rta Osiyo shaharlariga olib boradigan yaqin
va qulay yo‘llarni o‘rganib, xaritasini tuzish maqsadida yuborilar edi. Biz ushbu
Bitiruv Malakaviy ishimizda 1620 yildan to rus armiyasining O‘rta Osiyoga
bostirib kirib, mustamlakaga aylantirgunga qadar kechgan 20 yil mobaynida
mamlakatimizga xususan Xiva va Qo‘qon xonliklariga Rossiyadan kelib ketgan
sayyohlar, elchilar va harbiy mutaxasislarning faoliyati va ular yozib qoldirgan
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи Тошкент., «Шарқ» 200. B .69.
4

Osiyo bozorlarini egallash istagi. O‘rta Osiyoning boy xomashyo manbalariga ega
bo‘lishga intilishlari. Bu omillar dunyodagi ikki yirik mustamlakachi davlatlar
manfaatlarining to‘qnashuviga olib keladi. Hindistonda mustahkam o‘rnashib
olgan ingliz mustamlakachilari o‘zlar tuzgan Ost-Indiya (Sharqiy Hindiston)
kompaniyasi orqali O‘rta Osiyo tomon siljishga urindilar. Ularning maqsadi
Rossiyaning o‘zbek xonliklaridagi ta’sirini yo‘qqa chiqarish hamda xonliklarni o‘z
ta’sir doirasiga olishdan iborat edi.Angliya xukmron doiralari xonliklarning ichki
va tashqi ahvolini, ularni bog‘lab turgan yo‘llarni aniqlash, xonlar bilan aloqa
o‘rnatish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshlaydi. Ekspeditsiyalar
zimmasiga, ayni paytda, maxalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa o‘rnatish vazifasi
ham yuklatilar edi. Xususan, hind savdogarlariga qarz hamda ingliz mollaridan
berib turildi.Bu mollar O‘rta Osiyoda Rossiya mollari narxidan orzonga sotilar edi.
Yuqorida qayd etilgan ingliz elchilari (ayg‘oqchilari) Xiva, Buxoro, Qo‘qon
xonliklariga kelib harbiy, siyosiy, iqtisodiy masalalarda ma’lumotlar to‘plab, o‘z
rahbarlariga etkazardi.Inglizlarning O‘rta Osiyodagi xarakatlaridan tashvishga
tushgan Rossiya O‘rta Osiyo xonliklariga bosqinchilik yurishlarini tezlashtirilishini
yuqoridagi muarrixlar ayrim joylarda voqealar tafsilotini o‘z nuqtai nazaridan
yoritib berdilar shu bois tadqiqotchilar ushbu manbalarga sinchkovlik bilan
yondoshib tanqidiy ruhda foydalanmog‘i lozim. Venger sharqshunosi A. Vamberi
XIX asrning 60-70 yillarida O‘rta Osiyoga kelib, xonliklar tarixiga doir ko‘p
materiallar to‘plagan va ilmiy asar yaratgan. Ushbu asar ham xonliklarning xududi,
xalqi, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik sohasi, siyosiy tuzilishi, ichki va tashqi
savdosi, o‘zaro munosabatlari, xalqlarning urf odatlari haqida ma’lumot beruvchi
qimmatli manba sanaladi.
Uning esdaliklari o‘zbek tilida ham chop etilgan. Bundan tashqari, Xiva
bilan Rossiyaning XVIII-XIX asrlardagi o‘zaro aloqalari yana bir sharqshunos
olim S.V.Jukovskiyning asarida beriladi.
Jukovskiyning asarida keyingi 30 yilda Buxoro va Xivaga yuborilgan rus
davlati elchilari va xonliklardan rus davlatiga yuborilgan elchilar haqida qisqacha
ma’lumotlar beriladi. Asar yana shunisi bilan ham qimmatliki unda asosan elchilar
8

yilnomalarini o‘rganish bo‘yicha ishlaydi.
Aleksey Aleksandrovich Shaxmatov (1864–1920) va boshqalar. XIX - XX asr
boshlarida. XVII asr oxirigacha rus tarixini o‘rganishda sezilarli yutuqlarga
erishildi. Xususan, ushbu davrga oid manbalarning aksariyati muomalaga kiritildi,
uning siyosiy tarixi yozildi, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining ko‘plab
qirralari o‘rganildi, bir qator tushuncha va nazariyalar ilgari surildi. Rossiyada
ijtimoiy hayotning faollashishi, dunyoviy ratsionalistik tafakkurning rivojlanishi,
Evropa sivilizatsiyasi bilan kengroq tanishish jamiyatning dunyoqarashini
o‘zgartirdi va odamlarning ijtimoiy va tarixiy ongidagi sifat o‘zgarishlarini
oldindan belgilab qo‘ydi, tarixiy tafakkurda yangi hodisalarni keltirib chiqardi.
O‘tmish hozirgi kunning o‘lchoviga aylandi. Bu sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni
tarixiy jihatdan asoslab berishi va ularning sabablarini tushuntirishi kerak edi.
Antik davr «asl ruhiy tajribaning qo‘riqchisi» bo‘ldi.
Jamiyatda tarixning siyosiy va mafkuraviy ahamiyati to‘g‘risidagi e’tiqod
shakllandi. O‘tmishni o‘rganish ijtimoiy foydali ish sifatida e’tirof etildi. «Tarixda,
- deb yozgan edi Buyuk Pyotr davrining cherkovi va siyosiy arbobi G. Bujinskiy, -
qayerdan qaytib, o‘zingiz va jamiyat uchun foyda yarating». U bugungi kunning
siyosiy, mafkuraviy va amaliy muammolarini hal qilish uchun zarur bo‘lgan tajriba
ombori sifatida ko‘rildi. G‘arbiy Evropa dunyosida hokimiyatni mustahkamlash va
Rossiyani o‘rnatish uchun tarixning ahamiyati tushunildi. XVI-XVIII asrlardagi
xorijiy mualliflarning asarlarida Rossiyaning vahshiyligi va qoloqligi, uning
o‘tmishi haqidagi tendentsiyali g‘oya haqidagi Evropada keng tarqalgan fikrni yo‘q
qilish kerak edi. Buning uchun, deb yozadi 1-Pyotrning sheriklaridan biri
F.Saltikov, “Rossiya davlati tarixini yaratish” va uni xorijiy tillarga tarjima qilish,
chet ellarda tarqatish, “bu haqda ular batafsil bilishlari kerak. va mudofaa uchun.»
Ma’rifat davri tarixning tarbiyaviy roli, ma’rifat imkoniyatlari, “fuqarolik
fazilati”ni qaror toptirish, yuksak ma’naviy-axloqiy e’tiqodlarga e’tiborni
kuchaytirdi.
XVIII asr boshlarida. tarix davlat ishiga aylandi. Davlat o‘tmishni tadqiq
qilish buyurtmachisi bo‘lib, bu tarixiy tadqiqot muammolari, tarixiy materialni
29

esdaliklar hamda asarlarda bu ikki mustaqil davlat tarixi haqida yozilgan faktik
materiallarga to‘xtalib o‘tamiz. Jumladan, biz yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek
XVI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklaridan iborat uchta
o‘zbek xonligi bor edi. Bu xonliklar o‘lkaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
hayotida muxim o‘rinni egallagan edi. 3
O‘zbek xonliklarining tarixi o‘sha davrlardan boshlaboq rus va G‘arbiy
Evropa tadqiqotchilarining diqqat-e’tiborini tobora ko‘proq o‘ziga jalb eta bordi.
Natijada o‘zbek xonliklari to‘g‘risida bir qancha asarlar yozildi. Endilikda u
asarlardan, asosan, qimmatli materiallar, manbalar tariqasida foydalanilmoqda.
O‘zbek xonliklari tarixiga bag‘ishlab yozilgan o‘sha davrdagi asarlarning
aksariyati rus elchi va sayyohlarining bergan ma’lumotlari asosida yozilgan.
Biz bu o‘rinda ushbu Bitiruv malakaviy ishimizda XVI-XIX asrlardagi Xiva
va Qo‘qon xonligi tarixiga doir rus elchi va sayyohlari hamda tarixchilari
tomonidan yozilgan esdaliklar, asarlarni tarixiy manba sifatida ko‘rib
chiqmoqchimiz. Bu o‘rinda F. Nazarovning 1813-1814 yillarda Qo‘qon xonligida
elchi sifatida yozgan kitobini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Xiva xonligida elchi
bo‘lgan N.N. Muravyovning sayohatnomasi ham alohida ahamiyatga egadir.
Bunda Xiva xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli, uning chet davlatlar va ayniqsa
Rossiya bilan munosabatlari haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek,
XIX asrning 20-30 yillardagi Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganishda Potaninning
maqolasi qimmatlidir. Rus elchilarining asarlari orasida ayniqsa 1842 yilda Xivada
elchi bo‘lib turgan G.Danilevskiyning kitobi alohida o‘rin tutadi.
G.Danilevskiyning asarida Xiva xonligining chegarasi, xalqi, hunarmandchilik
sanoati va siyosiy tuzilishi, xususan uning qurolli kuchlari, umuman iqtisodiy va
siyosiy axvoli, uning ichki hamda tashqi savdosi haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Ko‘rilayotgan davrda o‘zbek xonliklari tarixini o‘rganishda sharqshunos,
akademik V.V. Velyaminov-Zerkov asarlari alohida ahamiyatga egadir. Mualliflar
o‘z asarlarida Qo‘qon xonigining tashkil topishi, xonlikdagi mansab va lavozimlar,
xonlikning qurolli kuchlari, ichki va tashqi savdosi, shu jumladan, Rossiya bilan
3
Воҳидов Ш.Х. «Звания и должность в Какандском ханстве и Бухарском эмирате» Тошкент., 1996. B .85.
5

atlas to‘qish, do‘ppichilik, Rishtonda kulolchilik, Buxoroda zargarlik, Shaxrixonda
pichoqchilik, do‘ppichilik, duradgorlik, Chustda ham do‘ppichilik, pichoqchilik,
Qo‘qonda temirchilik, duradgorlik, zargarlik, Samarqandda zargarlik, Xivada
me’morchilik, ganchkorlik rivojlangan. Xiva va Qo‘qon xonligida bu darda
kulolchilik, temirchilik, misgarlik, zardo‘zlik, shishasozlik, kandakorlik, badiiy
kashtachilik sohalari ham keng tarqalgan. Xonliklarda temir mahsulotlariga ehtiyoj
katta bo‘lgani bois, metallga ishlov beruvchi mahalliy temirchilik sohasi
rivojlangan.Temirchilar tomonidan ketmon, o‘roq, chalg‘i va boshqalar
tayyorlangan.Suningdek, xonliklar davri xususan Qo‘qon xonligi tarixini
o‘rganishda 1813-1814 yillarda yurtimizga tashrif buyurgan rus etnografi Filipp
Nazarov esdaliklari ham muhim ahamiyat kasb etadi.
U o‘z esdaliklarida Qo‘qon xonligi xududi, chegeralari, qishloqlari va
shaharlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tgan. Filipp Nazarov o‘z esdaliklarida
aholining mashg‘uloti hunarmandchilik, dehqonchilik, bog‘dorchilik, poliz
mahsulotlari etishtirilishi va chorvachilik haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Savdo-sotiq
aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlar keltiradi.Shuningdek, u xonlikning yirik
shaharlari ham bo‘lib, shao‘arlarning tuzilishi, axolining turmush tarzi, xonlik
qo‘shinining umumiy axvoli haqida o‘z ko‘rganlari asosida ma’lumotlar yozib
qoldiradi.Shu bois ham muarrixlar Filipp Nazarov esdaliklarini Qo‘qon
xonligining XIX asr birinchi choragidagi axvoli haqida ma’lumot beruvchi
qimmatli manbalar sirasiga kiritishadi. XIX asr o‘rtalarida Osiyo, shu jumladan,
O‘rta Osiyo bozorlarini egallashda ingliz mustamlakachilari bilan chor
samoderjaviyasi o‘rtasidagi raqobatli o‘rganishda M.A. Terentev, A.P. Subbotin,
F. Marten asarlari qimmatli manbadir. YUqoridagi muarrixlar asarlarida XIX
asrning birinchi yarmida Angliya va Rossiya davlatlari o‘rtasida Buxoro, Xiva,
Qo‘qon xonliklari xududlari uchun raqobatchilik kuchayib keskinlashib ketgani
qayd etiladi.
Raqobatchilikning kuchayishiga quyidagilar sabab qilib ko‘rsatiladi. Angliya
va Rossiyaning O‘rta Osiyo hisobiga yangi mustamlakalarga ega bo‘lish yo‘lidagi
urunishlari. O‘z mollarini sotish va undan mo‘may daromad olish uchun O‘rta
7

Ilovaiskiyning besh jildli «Rossiya tarixi» (1832-1920), Vasiliy Osipovich
Klyuchevskiyning uch jildli «Rossiya tarixi kursi» (1841-1911) va boshqalar.
Ushbu asarlar orasida S. M. Solovyovning «Rossiya tarixi ...» faktik
materiallarni jamlashda asos bo‘lib, «o‘rmon» va «dasht» ning abadiy kurashi
kontseptsiyasini ruslarning urushi sifatida shakllantirgani ajralib turadi.
«Osiyoliklar», Sharq ko‘chmanchilari bilan. Rossiya mustamlakasi Sharqqa,
“osiyoliklarga” qarshi qaratilgan edi. Shu sababli davlatning roli ortdi: usiz bunday
qiyin tashqi sharoitlarga dosh berish mumkin emas edi. Solovyovning klan
nazariyasi Qadimgi Rossiya tarixini o‘rganishda katta rol o‘ynadi . Muallif, erta
o‘rta asrlarda barcha erlar Rurik knyazlari oilasining mulki bo‘lib, ular o‘rtasidagi
munosabatlar kattalik printsipi bilan belgilanadiganligidan kelib chiqqan (garchi
amaliyot bunday sxemaga o‘ziga xos nuanslarni kiritgan bo‘lsa ham). Moskva
avtokratiyasi va buyuk knyazlik hokimiyati bu qabilaviy tamoyilga qarshi
kurashda rivojlandi.
XIX asr boshlari tarixshunosligida rus tarixini kontseptual
tushunishning eng yuqori rivojlanishi. V. O. Klyuchevskiy asarlarida erishilgan. U
Qadimgi Rus iqtisodiyotida savdo munosabatlarining katta roliga e’tibor qaratdi,
«savdo kapitali» va shahar savdosi haqida yozdi, dastlabki davrda ijtimoiy-
iqtisodiy hayotning ustun xususiyati sifatida. Klyuchevskiy Rossiyaning
rivojlanishining «mustamlakachilik nazariyasini» himoya qildi: «Ko‘chirish,
mamlakatni mustamlaka qilish bizning tariximizning asosiy haqiqati bo‘lib, uning
boshqa barcha faktlari yaqin yoki uzoq bog‘liq edi». Klyuchevskiy Rossiya tarixini
milliy nuqtai nazardan ko‘rib chiqdi va Buyuk rus xalqining davlat
shakllanishidagi rolini va «kelayotgan chet elliklarni o‘zlashtirish» orqali
imperiyaning shakllanishining ahamiyatini ta’kidladi.
V. O. Klyuchevskiy keyingi tarixshunoslikka qat’iy kiritilgan bir qator
nazariy pozitsiyalarni shakllantirdi, masalan, 16-asr oxiridagi ijtimoiy-iqtisodiy
inqiroz haqida. (Muammolarning sababi bo‘lgan), iqtisodiy rivojlanish natijasida
26

bo‘lgan savdosi, xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urushlari haqida yozadi. Ayniqsa
uning Qo‘qon xonligining Muhammadalixon xukmronligidan to Xudoyorxon
davriga qadar bo‘lgan tarixiga bag‘ishlangan asari ushbu davr tarixini yoritishda
qimmatli manba sanaladi. Qo‘qon xonligining tarixiga doir asarlar orasida
V.Nalivkinning asari diqqatga sazovordir 4
.
U Qo‘qon xonligi haqida XVIII asr boshlaridan to XIX asrning uchinchi
choragi oxirigacha bo‘lgan davrni yoritdi. Muallif ko‘proq xon avlodlarining taxt
uchun kurashlari, ayniqsa Buxoro-Qo‘qon o‘rtasidagi Jizzax va O‘ratepa uchun
olib borilgan azaliy urushlar haqida muhim ma’lumotlar berdi. N. Veselovskiy
ham Xiva xonligi tarixini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan. Muallif
xonlikningRossiya tomonidan bosib olinishigacha bo‘lgan davrini yoritishga
intilgan. Muallif asarining eng qimmatli jihati shundaki unda xonlikning tashkil
topishi, SHayboniy inoqlarining boshqaruvni qo‘lga olishi, Buxoro xonligi bilan
olib borilgan o‘zaro kurash jarayonlari, Xivadagi XVI asr davomida ro‘y bergan
taxt uchun kurash jarayonlari atroflicha yoritiladi. N. I. Veselovskiy asarlarida
asosan ko‘proq xonlikning iqtisodiy va siyosiy ahvoli, uning ichki va tashqi
savdosi haqidagi ma’lumotlardan tortib, ichki va tashqi faktorlar haqida ham
qimmatli ma’lumotlar beriladi. Muallif o‘z asarida qo‘ng‘irotlar sulolasining
siyosiy maydonga kelishi, bu davrda xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotida bo‘lgan o‘zgarishlar haqida fikr yuritadi.O‘zbek xonliklarining
hunarmandchilik sohasini o‘rganishda G.R.Golovin, A.D.Grebenik, N. Burdikov,
N.I.Gabbin, P.I. Pashino asarlari muhim ahamiyatga egadir. XIX asr o‘rtalarida
Osiyo, shu jumladan, O‘rta Osiyoda asosan sanoat uncha taraqqiy etmagani bois
bozorni asosan hunarmandchilik mahsulotlari to‘ldirgani haqida ko‘plab faktik
ma’lumotlar beriladi. Yuqoridagi muarrixlar asarlari orqali O‘rta Osiyo
davlatlarida ko‘plab hunarmandchilik markazlari mavjud bo‘lib, ular maxalliy
xususiyatlariga ko‘ra turli hunarmandchilik sohalariga ixtisoslashganligi to‘g‘risida
ma’lumotlar olish mumkin.
Masalan, A.D.Grebnik bergan ma’lumotda qayd etilishicha Marg‘ilonda
4
Зияев Х. Ўрта осиё ва Сибирь (XVII-XIX асрлар) Тошкент., «Фан» 1962. B .158.
6

Olloqulixon 11-13 avgustda elchilar bilan suhbat o‘tkazdi. Lekin
Nikiforovning xon va saroy xodimlari borilgan suhbatlar paytida qo‘pollik
ko‘rsatishi, xon va uning vazirlariga do‘q-po‘pisa qilishi, qonunga xilof ravishda
suratga olish hodisalari Xonda norozilik o‘yg‘otdi. Olloqulixon tezlik bilan oliy
kengash yig‘ilishini chaqirdi. Oliy kengash Nikiforov tomonidan o‘rtaga
tashlangan masalalarga hech qanday javob bermasdan, Rossiyadan yangi elchilar
yuborishni iltimos qilish haqida qaror qabul qildi. Olloqulixon odatdagicha katta
sovg‘alar, 20 tilla, to‘n va otlar, yo‘l xarajati uchun 14 ming so‘m qag‘oz pul
berib elchilarni kuzatdi. Shunday qilib, Nikiforov boshliq elchilar xonning yangi
elchilari bilan birga qaytib ketishga majbur bo‘ldilar.
1841 yil 27 oktyabrda Olloqulixon Niyoz Eshboy boshchiligida 16 kishidan
iborat elchilarni Rosiyaga jo‘natdi. Ular 1842 yil, 10 martda Peterburga etib
bordilar. Elchilarni Nikolay I qabul qildi. Xivaga yangi elchilar yuborishga qaror
qilindi.29 Xiva elchilari 1842 yilning mayida Peterburgdan Orenburgga kelib, bu
erda Xivaga boradigan rus elchilari bilan birga safarga tayyorgarlik ko‘ra
boshladilar.Orenburg general gubernatori Obruchev podpolkovnik Danilevskiy
boshchiligida elchilar tarkibini belgiladi. Ikki ofitser-topograf, aka-uka Zeleninlar,
25 qozoq, ularga qo‘shilgan savdogarlar va xon vakillari bilan birga 1842 yil 1
avgustda Xivaga qarab yo‘l oldilar. 17 sentyabrda xonning nufuzli kishilari 30
askar bilan birga elchilarni Xiva chegarasida kutib oldilar. 19 oktyabrda elchilar
Xivaga etib bordilar.30 Olloqulixon betobligi sababli Xiva xonligi Rossiya akti-
loyihasini oliy kengashning noyabr – dekabr oylaridagi yig‘ilishlarida muhokoma
qilishda bevosita qatnasha olindi. Uning ukasi Muhammad Rahimquli va vazirlar
rus elchilari bilan muzokaralar olib bordilar. Muzokaralar davomida Rahimquli
Eron asirlarini ozod qilish va Xivada rus konsulligini tashkil etish to‘g‘risidagi
takliflarni rad qildi.
1842 yil 25 dekabrda Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi akt loyihasi ikki
nusxada, rus va o‘zbek tillarida tayyor bo‘ldi. Bu akt 27 dekabrda oliy kengash
yig‘ilishida xon va rus davlatining vakili podpolkovnik Danilevskiy tomonidan
15

oldilariga qo‘ygan missiyalarini bajarish barobarida, o‘z sayohatlari davomida
ko‘rgan kechirganlari hamda xalq vakillari bilan olib borgan suhbatlari jarayonida
eshitganlari asosida o‘ziga xos esdaliklar va xotiranomalar yozib qoldirganlarki
ushbu manbalarni tanqidiy ruhda o‘rganish biz tarixchilarga xonliklar davri tarixini
yanada teranroq, chuqurroq tadqiq qilish imkonini beradi. 1
Mavzuning maqsad va vazifalari mavzuning maqsadi etib XVIII – XIX
asrda rus tarixshunosligining o‘rganilishi etib bergilandi. Vazifalari esa
quyidagicha - XVIII – XIX asrlarda rus elchi va muarrixlari asarlarida O‘rta Osiyo
xalqlarining qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixi;
- Rus tarixshunoslarining o‘lkamiz tarixini o‘rganishdagi o‘rni;
- XIX asr rus tarixshunosligining rivojlanishi;
- Rus tarixshunoslarining tadqiqotlari.
Mavzuning obekti va predmeti XVIII - XIX asrlarda rus
tarixshunosligining o‘rganilishi mavzuning obekti etib bergilandi. Predmeti esa
ushbu asrlarga oid bo‘lgan rus tarixshunoslari asarlarini iliy tadqiqot qilinishi,
monografiyalar, maqolalardan o‘rganishdir.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tuzilishi : ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar
va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
1
Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Асарлар. Тошкент., «Ўзбекистон»,1998. 45-б
3

belgilash davri. Tarixiy fikrdagi o‘zgarishlar rus jamiyatining ichki ehtiyojlari,
odamlarning ijtimoiy, shu jumladan tarixiy ongidagi o‘zgarishlar va tarixiy
tafakkurning rivojlanish an’analari bilan bog‘liq edi. Tarixiy tadqiqotlarning
manba bazasi sezilarli darajada kengaydi; Universitetlar va ilmiy jamiyatlar tarixni
o‘rganishning eng yirik markazlariga aylandi va tarixiy bilimlarni tarqatish
imkoniyatlari kengaydi («Yevropa xabarnomasi», «Shimoliy arxiv», «Vatan
o‘g‘li» va boshqalar jurnallarida nashrlar).
Bu davr tarix fanida yangi yo‘nalish N. M. Karamzinning «Rossiya davlati
tarixi» atrofidagi bahslarda namoyon bo‘ldi. Karamzinning ushbu asari XVIII asr
va XIX asr boshlari rus tarixshunosligining eng yuqori yutug‘i sifatida baholandi,
bu o‘tmishda qiziqish uyg‘otdi va Rossiya jamoatchiligi va ilmiy dunyosi uchun
doimiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni ko‘tardi. Polemikalar davomida
uning kontseptsiyasining g‘oyaviy asoslari, tarixiy tadqiqotning vazifalari va
predmetini tushunish, manbaga munosabat, rus tarixining alohida hodisalarini
sharhlash tanqid qilindi. «Rossiya davlati tarixi» haqida tanqidiy fikr bildirgan va
o‘tmishni tushunishda yangi g‘oyalarni taklif qilgan olimlar o‘sha davr
tarixnavisligidagi «tanqidiy yo‘nalish» bilan bog‘liq. Yangi yo‘nalish Rossiya
davlati tarixini uning organik rivojlanishi nuqtai nazaridan tushunishga harakat
qilgan G. Eversning asarlarida eng aniq namoyon bo‘ldi, N.A. Tarixni
o‘rganishning yangi nazariy-metodik konsepsiyasining asosiy qoidalarini yagona
tizimda jamlagan Polevoy M.T. Kachenovskiy, empirik materialni chuqurroq
o‘rganish zarurligini bildirgan 13
.Tanqidchi olimlarning asarlarida jamiyat tarixini,
uning ichki tuzilishini, xalq tarixini milliy tarixning o‘ziga xos xususiyatlarining
tashuvchisi sifatida, Rossiya tarixini jahon tarixi kontekstida o‘rganish mavzusi
sifatida ko‘rsatilgan. tadqiqot.
Tadqiqot maqsadlarini belgilashda o‘zgarishlar yuz berdi. Tarix tajribasi
orqali zamonaviy hukmdorlarga ta’lim berishni o‘z maqsadi qilib olgan fandan
o‘tmishning tabiiy va zaruriy natijasi sifatida bugungi kunni o‘rganuvchi fanga
13
Степанов Ю.С. Идеи и методы современной лингвистики. М., 201. C .162.
23

XVIII-XIX asrlarda rus tarixshunosligi

Купить