XX asr o’rtalarida monarxiya qulashi, yangi islohotlar bosqichiga o’tgan Misr Arab Respublikasidagi jaroyonlarni qiyosiy va tarixiy tahlili

K I R I S H
  Mavzuning dolzarbligi.  Arab mamlakatlari orasida o’zining yuksak obro’-
e’tibori,   o’ziga   xos   o’rni   va   mavqei   bilan   ajralib   turadigan   Misr   Arab
Respublikasidagi   tarixiy   demokratik   jarayon   va   islahotlarni   o’rganish   va   tahlil
etish juda dolzarb ahamiyatga ega. Buning boisi aynan Misr islomiy taraqqiyotning
dunyoviy   yo’nalishi   sari   harakat   qilmoqda.   Jamiyat   va   davlat   hayotida   islomiy
qadriyat   va   an’analarni,   shu   bilan   birgalikda   dunyoviy   demokratik   prinsiplarni
o’zida   mujassamlashtirgan   “islomiy   demokratik   jamiyat”ni   barpo   etish   Misrdagi
demokratik   jarayonlarning   asosiy   yo’nalishlaridan   biri   hisoblanadi.   Shu   bilan
birgalikda   alohida   ta’kidlashimiz   zarurki,   aynan   Misr   jamiyatida   islom   omilining
tutgan   o’rni   va   rolini   belgilash,   Misrdagi   haqiqiy   islom   g’oyalari   hamda   butun
dunyoga   o’zining   fundamentalistik,   ekstremistik   hamda   terroristik   g’oyalari   bilan
ma’lum   bo’lgan   “Musulmon   birodarlari”   tashkiloti   va   uning   yacheykalari,
tarafdorlari   hamda   boshqa   harakatlarning   Misrdagi   demokratik   jarayonlarga
ta’sirini tahlil etish BMI mavzusining dolzarbligini yana-da boyitishi shubhasiz.
Mamlakatimizda   olib   borilayotgan   barcha   ijtimoiy   islohotlarning   negizida
asosiy   bosh   g‘oya   qilib   inson,   xalq   manfaatlari   oliy   maqsad   qilib   olingan   ekan,
shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarish
orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan erishish mumkin.
O’zbek   xalqi   turmush   tarzini   yaxshilash,   uning   farovonligini   ta’minlash
maqsadida qabul qilingan, davlatchiligimiz tarixida mutlaqo yangi davrni boshlab
bergan   dastur   2017-2021   yillarda   O’zbekistonni   rivojlantirishning   5   ustuvor
yo’nalishini o’z ichiga olgan Harakatlar Strategiyasining 1 bo’limida ham davlatlar
rivojlanishi uchun eng muhim hisoblangan qonun ijodkorligi qo’llab quvvatlanishi
nazarda tutigan.
Albatta, jamiyat uchun muhim bo’lgan, har bir ijtimoiy guruh manfaatlarini
inobatga   oladigan,   hech   qaysi   qatlamni   norozi   qilmaydigan   qonunlarni   yaratish
uchun   barqaror   taraqqiyotga   turli   yo’llarni   bosib   o’tib   kelgan   davlatlar,   jumladan
bizga yaqin, sharqqa xos mentalitetga ega davlatlar yo’lini ilmiy o’rganib chiqish
dolzarb hisoblanadi. 
3 Xalqaro   huquqning   umume’tirof   etilgan   qoidalarining   ustuvorligini   tan
olgan   hamda   unga   og‘ishmay   amal   qilayotgan   demokratik   davlatlardagi   tarixiy
jarayonlarni   o‘rganish   orqali,   birinchidan,   milliy   huquqni   yanada   rivojlantirish
imkoniga   ega   bo‘lsak,   ikkinchidan   ushbu   davlatlarning   mavjud   ijtimoiy
(konstitutsiyaviy) tuzumi haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‘stlik
rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi.
Bugungi   kunda   mamlakatimizda   amalga   oshirilayotgan   ijtimoiy,   siyosiy,
iqtisodiy,   madaniy   va   boshqa   sohalardagi   chuqur   islahotlar   demokratik
jarayonlarning   umume’tirof   etilgan   g’oyalari   va   tamoyillariga   to’la   mos   keladi.
Xususan,   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasining   13-moddasida
“O’zbekiston   Respublikasida   demokratiya   umuminsoniy   prinsiplarga   asoslanadi,
ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz
huquqlari   oliy   qadriyat   hisoblanadi” 1
.   Shu   jihatdan   aytish   mumkinki,
demokratiyaning   bunday   prinsiplar i   amaliyotda   birdaniga   joriy   etiladigan,   bir
urinishda hal bo’ladigan jarayon emas.
  Davlat   va   jamiyat   hayotini   erkinlashtirish,   inson   va   fuqarolar   huquq   va
erkinliklarining   kafolatlari   mexanizmini   yaratish   borasida   jahondagi   yetakchi
davlatlardan   andoza   olishimiz   bilan   birga   ming   yillardan   beri   shakllangan   milliy
urf-odat   va   an’analar,   ajdodlarimizning   boy   merosini   o‘zlashtirgan   holda
jamiyatimizda   keng   demokratik   Islohotlarni   amalga   oshirishga   imkoniga   ega
bo‘lamiz.
Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyev   Samarqand   shahrida   o’tgan   xalqaro
konferensiyada shunday degan edilar: “Bizning mintaqamiz xalqlarini ming yillik
qardoshlik   va   yaxshi   qo‘shnichilik   rishtalari   bog‘lab   turadi.   Bizni   tarix,   din,
umumiy madaniyat va an’analar birlashtiradi” 2
.  
Shunday   ekan,   bugungi   kundagi   davom   etayotgan   ijobiy   jaroyonlar-
Islohotlar   xorijiy   ayniqsa,   sharq   davlatlarining   tarixiy   i slohotlarini   har   tamondan
1
 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. – B. 6-7.
2
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   Samarqand   shahrida   o’tgan   “Markaziy   Osiyo:
yagona   tarix   va   umumiy   kelajak,   barqaror   rivojlanish   va   taraqqiyot   yo’lidagi   hamkorlik”   mavzusidagi   xalqaro
konderensiyasidagi so’zlagan nutqi.
4 o’rganishimiz   va   tahlil   qilib,   kerakli   xulosalar   qilish   bugungi   kun   uchun   dolzarb
hisoblanadi.
Jamiyatimizda islohotlarni samarali tashkil etib, nihoyasiga yetkazish, uchun
ularning muntazam kuzatib borish va o‘rganish zarur. O‘zbekistonda kechayotgan
o‘zgarishlarni baholashning eng samarali usullaridan biri – bu hozirgi jarayonlarni
jahon tajribalariga taqqoslash, ularni jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarda yuz
bergan   demokratik   rivojlanishlar   va   islahotlarda   o‘rganishdir.   S.Xantington
ta’kidlaganidek,   “yangi   demokratik   jamiyatlar   bir-birining   hamda   ancha   avval
paydo bo‘lgan demokratik jamiyatlar tajribasidan foydalanishlari lozim”   1
. 
Mustaqillik   tufayli   O‘zbekistonda   vatan   va   chet   el   tarixining   turli
masalalarini tadqiq etish imkoniyati paydo bo‘lganidan foydalanib, respublikamiz
tarixchilari,   siyosatshunoslari   O‘zbekiston   bilan   bevosita   hamkorlik   va   do‘stona
munosabatlarda   bo‘lgan   davlatlarning   tarixini   va   siyosiy   tizimini   o‘rganishni,
demokratik rivojlanish tajribasini o‘rganishga kirishgani ma’lum.
Mavzuning   dolzarbligini   belgilovchi   yana   bir   omil   –   bu   mustaqil
O‘zbekiston   tarixshunosligida   arab   davlatlarida   islahotlarining   o’sha   mamlakat
taraqqiyotiga   qay   darajada   ta’sir   qilganligi   va   rivojlanish   bosqichlarini   Misr
misolida qiyosiy tahlil etishdan iborat.
BMIning   maqsadi   va   vazifalari.   BMI ning   maqsadi   XX   asr   o’rtalarida
monarxiya   qulab,   yangi   islohotlar   bosqichiga   o’tgan   Misr   Arab   Respublikasidagi
jaroyonlarni qiyosiy va tarixiy tahlili tashkil qiladi.  
Ilgari surilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilmoqda:
- Demokratik siyosiy tizimlar ning  zamonaviy mohiyatini ochib berish;
- Misr   d avlat   boshqaruvi   tarixi da   demokratik   institutlarning   o’tqazilgan
islahotlarda o’rni va ahamiyatini  yoritib berish;
- Misrdagi   XX   asr   o’rtalaridan   bugungi   kungacha   tarixiy-siyosiy   jarayonlar,
tarixiy qadamlarga asos bo’lgan qarorlar va ularning mohiyatini aniqlash;
- Misr davlat boshqaruv tizimining shakllanishining amaliy masalalarini  ochib
berish,  o‘rganishdan iborat ;
1
3
  Демократия   и   авторитаризм   в   третьем   мире   в   конце   ХХ   века.   (Концепция   С.Хантингтона   и   отклики   на
нее). - М.: Изд-во РАН. 1995. - С. 12.
5 - Arab   bahorigacha   va   undan   keyingi   o’zgarishlar,   Islohotlar   ularning   ilmiy
asoslariga e’tibor qaratishdan iborat.
BMIning   ilmiy   yangiligi.   Arab   davlatlaridagi,   xususan   Misr   Arab
Respublikasidagi   ijobiy   va   mos   demokratik   islohotlarini,   XX   asr   ikkinchi   yarmi,
XXI   asr   boshi   va   hozirgi   zamon   jahon   siyosati   va   bu   mamlakatlarda   amalga
oshirilgan integratsiyaviy amaliyotni Markaziy Osiyo mintaqasi sharoitida qo‘llash
nuqtai-nazaridan qarash bilan namoyon bo‘ladi:
- “demokratiya” tushunchasiga bildirilgan ta’riflar umumlashtirilgan;
- Demokratik   jarayon   va   islahot larni   rivojlanishiga   ta’sir   etuvchi   omillar
hamda shart-sharoitlari aniqlashtirilgan va bayon etilgan;
- Hozirgi   zamon   demokratik   davlatlari   va   ularning   xususiyatlari   XX   asr
o’rtalaridan keyingi Misr misolida aniqlashtirilgan;
- Misrdagi   siyosiy   jarayonlar   va   uning   siyosiy   tizimi,   xususiyatlari   va
muammolari ochib berilgan;
Shu bilan birga Arab davlatlarida demokratlashtirish jarayonlarining tarixiy-
siyosiy   ta’siri,   uning   sabab   va   oqibatlari   yangicha   yondashuvda   atroflicha   tadqiq
qilingan.
BMIning   ilmiy   ahamiyati .   O’zbek   tarixshunosligida   davlatlarda
islohotlatning o’tqazilishi va unda davlat boshliqlari, parlament, ijro hokimiyati, va
shuningdek, boshqa demokratik institutlarning tutgan o’rni, ahamiyati, demokratik
institutlarning shakllanishi, ko‘ppartiyaviylik tizimini va siyosiy partiyalar faoliyati
muammolarini   tadqiq   qilishga   doir   dastlabki   qarashlar   va   nazariyalar
mustaqillikdan keyin paydo bo‘la boshladi.
Bugungi   kun   dunyo   mamlakatlari   o’z   oldiga   davlat   tizimi,   jahon
mamlakatlari   orasida   qiyofasining   ijobiy   ma’noda   kasb   etishi   uchun   islahotlarni
amalga   oshirishga   qa’tiy   kirishgan   davlatlar   orasida   O’zbekiston   ham   dadil
qadamlar tashlayotganligini jahon afkor-ommasi e’tirof etayotgani haqiqatdir. Shu
nuqtai   nazardan   tarixchilarimiz   oldida   davlatlardagi   rivojlanishga   asos   bo’lgan
omillar,   islahotlarni   chuqur   o’rganish   ahamiyati   yuqoriligi   sezilmoqdaki,   bizga
yaqin   qadriyatlarining   asosi   islom   dini   va   sharqonalik   kasb   etadigan   Misr   Arab
6 Respublikasining   bosib   o’tgan   murakkab   davrdagi   mashaqqatli   yo’li   biz   uchun
nihoyatda dolzarb hisoblanadi.
Islohotlar,   davlatlar   rivojlanishini   belgilovchi   shart-sharoitlar   va   omillarni
o‘rni   va   rolini   o‘rganishga   bag‘ishlangan   ilmiy   tadqiqotlar   va   asarlar   ko‘p   sonli
bo‘lib, ular masalaning u yoki bu jihatlarini qamrab oladi. 
Shimoliy   Afrika   davlatlari,   Yaqin   Sharq   mintaqasi   mamlakatlari   ichki   va
tashqi   sohada   o’tqazilgan   islahotlar,   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy   rivojlanishi,
G‘arb   mamlakatlarining   ushbu   mintaqada   olib   borayotgan   siyosatining   asosiy
yo‘nalishlari,   shuningdek,   ushbu   mintaqalarda   xavfsizlikni   ta’minlash   masalalari
xorijlik   siyosatshunoslar:   Z.Vilyams,   Sh.Peter,   M.Karl,   Sh.Feldman,   Ch.Davis,
P.Vudvard hamda ilmiy-tadqiqot va tahlil markazlari tomonidan tahlil etilmoqda 3
.
 
BMIning   tuzilishi   va   hajmi.   BMI   uning   maqsadi   va   vazifalaridan   kelib
chiqib,   kirish,   6   ta   paragrafni   o‘z   ichiga   olgan   2   ta   bob,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. MISRDA DEMOKRATIK JAROYONLARNING TARIXIY
SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Demokratiya tushunchasining xususiyatlari va ko‘rinishlari
3
  ?
  Zack-Williams, Tunde et al.   (eds.), Africa in Crisis New Challenges and Possibilities (London: Pluto Press, 2002),
Schraeder, Peter J., African Politics and Society: a Mosaic in Transformation (New York: St. Martin’s, 2000),    Peter
Woodward.   The   horn   of   Africa:   State   politics   and   international   relations.   –   London-New   York:   Tauris   Academic
Studies, 1996; Davies C.E. (Ed.). Global Interests in the Arab Gulf. – University Press, Exeter, 1992 ,  Magyar, Karl P.
(ed.), United States Interests and Policies in Africa: Transition to a New Era (London: Macmillan Press Ltd., 200 8 )
7 Dastlab   shuni   ta’kidlash   kerakki,   “demokratiya”   tushunchasi   bugungi
taraqqiy   etayotgan   XXI   asrda   eng   ko’p   ishlatiladigan   so’zga   aylanib   ulgurdi.
Negaki,   qaysi   fan   doirasida   suhbat   bo’lishidan   qat’iy   nazar   “demokratiya”,   “xalq
hokimiyatchiligi”,   “fuqarolik   jamiyati”   va   boshqa   shu   turdagi   so’zlar   tez-tez
qulog’imizga   chalinadi.   Insoniyat   paydo   bo’lganidan   beri,   demokratiya   uchun
qanchadan qancha insonlar qurbon bo’ldilar va yana kimlardir yostiqdek-yostiqdek
kitoblar bitdilar. 
Zamonaviy   G‘arb   dunyosida   istiqomat   qiladigan   fuqarolar   “demokratiya”
so‘zini hech bir izohsiz va hissiyotlarsiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalariga
allaqachon ega bo‘lganlar. Ammo bu atamaga nisbatan munosabatlar Xitoy, sobiq
sotsialistik   davlatlar,   shu   jumladan   O’zbekiston   va   ba’zi   bir   uchinchi   dunyo
mamlakatlarida   siyosiy   partiyalar   tizimi   qonunlashtirilganligiga   qaramay,   hali-
hamon uning ijtimoiy-madaniy jihatlari to‘liq anglanmay qolmoqda. Odatda sharq
xalqlari uchun me’yor tushunchasi juda qiyin tushuniladi. Buni shu bilan isbotlash
mumkinki,   ayrim   davlatlar   demokratiya   deb   fuqarolar   urushlarini   keltirib
chiqarayotgan   bo’lsalar(masalan,   Ukraina   va   Qirg’iziston   Respublikalari),   ayrim
davlatlar   go’yoki   ana   shu   to’polonlarni   oldini   olish   uchun   totalitar   tuzum   barpo
etmoqdalar(masalan, Shimoliy Koreya). Shunday ekan, barchada “asl demokratiya
nima?”,   “demokratiya   o’zi   qanday   kelib   chiqqan?”   qabilidagi   savollar   tug’ilishi
tabiiy.
Demokratiyaning   tarixiga   nazar   tashlasak,   uning   ildizlari   Qadimgi
Yunonistonga borib taqaladi. Qadimgi Yunonistonda «demokratiya» atamasi teng
huquqli fuqarolar yig`ini, fuqarolarning asosiy qismi ma`nolarida qo`llanilgan.
Demokratiya   –   doimiy   o‘zgarish,   r I vojlanishda   bo‘lgan   hodisa.   Inson   qo‘li
bilan   demokratiya   ezgulikka   ham,   y ovuzlikka   ham   yo‘naltirilishi   mumkin.
Keyingisi yuz bermasligi  uchun bu hodisaning tabiatidan kelib chiqadigan barcha
nuqson-illatlar   haqida   o‘z-o‘ziga   yaxshilab   hisob   berish   kerak   bo‘ladi.   Asrlar
davomida aksildemokratik tafakkurning juda mustahkam an’analari mavjud bo‘lib
kelganligi tasodifiy emas. 
8 Demokratiyaning   asosiy   muammolari   va   xatto   uning   vakillik,   plebissitlik,
partisipatorlik   modellari   antik   davrdayoq   ta’riflab   berilganligi   katta   ahamiyatga
ega. Xatto demokratiyalar o‘rtasidagi tafovut kabi juda dolzarb muammo – qonun
doirasida   ko‘pchilikning   ustunligi   va   ko‘pchilik   hokimiyati   demokratikligining
hech narsa bilan cheklanmaganligi Arastugayoq ma’lum bo‘lib, u buni qat’iy qilib
qo‘ygan edi.
Antik davr (Aflotun, Polibiy), o‘rta asrlar (Makiavelli) va hatto Yangi va eng
yangi   davr   olimlari   (Kroze,   Xantington)   demokratiyaga   tanqidiy   munosabatda
bo‘ldilar,   anarxiya,   o‘zboshimchalikka   o‘ta   moyil   boshqaruv   shakli   hisoblab,
demokratiyadan   nafratlandilar.   Masalan,   Aflotun   uchun   demokratiya   qariyb
xamisha   bema’nilikka   aylanish   bilan   yakun   topdi.   “Hokimiyat   olomon   qo‘lida
ekan,   safsatabozlar   hal   qiluvchi   ahamiyat   kasb   etadilar   va   qonunlar   o‘rnini   xalq
qarorlari egallaydi” 4
.
Feodalizmda   avtokratiya   –   avloddan-avlodga   meros   bo‘lib   o‘tadigan   yakka
shaxsning hukmronligi, ya’ni monarxiya davlat tashkilotining yetakchi shakli edi:
u   demokratiyaga   ochiqdan-ochiq   salbiy   munosabatda   bo‘ldi,   boshqacha
fikrlaydiganlarni shafqatsizlik bilan qatag‘on qildi.
“Demokratiya”   iborasi   yangi   zamonda,   ingliz   va   fransuz   burjua   inqiloblari
davrida   ijobiy   mazmunga   ega   bo‘ldi.   Sh.L.   Monteskyo,   T.Gobbs,   J.Lokk,   J.J.
Russo,   I.Kant   kabi   mutafakkirlar   o‘z   qarashlari   bilan   bu   terminning   ilgarigi
huquqini   tikladilar.   Sh.L.   Monteske   (J.Lokk   bilan   bir   vaqtda)   vakillik
demokratiyasining   institusional   asosini   –   hokimiyatning   bo‘linish   nazariyasini
taklif   qildi.   Bu   demokratiyani   kashf   etish   edi,   “Inson   huquqlari   deklaratsiyasi”
(1791)   esa   demokratiyani   davlat   tashkiloti   sifatida   respublika   shaklida   rasman
e’tirof etdi.
XIX   asrda   demokratiyaga   nisbatan,   umuman   olganda,   yana   salbiy
munosabat   bildirila   boshlandi.   Jamoatchilik   fikrida   demokratiyaga   nisbatan
qaytadan   ijobiy   munosabat   shakllanishi   uchun   mashhur   fransuz   davlat   va   siyosat
4
  Качоха В. Проблема об щего блага в современной демократии // Вопросы философии. – М., 2000. - № 5. –
С. 321.
9 arbobi   Aleksis   Tokvil   (1805-1859)ning   “Amerikada   demokratiya”   kitobi   paydo
bo‘lishi katta turtki bo‘ldi.
A.Tokvil demokratiya deganda toifalar o‘rtasidagi tafovutlarning yo‘qolishi,
fuqarolar   siyosiy   tengligining   qaror   topishini   tushundi.   XVIII   va   XIX   asrlardagi
inqiloblar   O‘rta   asrlardan   meros   bo‘lib   kelayotgan   har   bir   kishining   hokimiyat
tizimi,   nufuzi,   madaniyatdagi   mavqei   aniq   belgilanadigan   tarixiy   tuzilmalarga
barham   berdi.   Ayni   ma’noda,   demokratiya   tuzilmasiz   jamiyat,   turli   toifadagi
kishilarning tartibsiz ravishdagi aralashuvi prinsipini o‘zida aks ettiradi. Agar ilgari
har kimning o‘rni oldindan belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, endilikda jamiyatning har bir
a’zosi o‘z ahvolini na kafolatlangan, na tabiiy va na adolatli deb hisoblaydi.
Bunda   har   kuni   kurash   bo‘ladi,   unda   kishilar   nimaga   arzishlari   va   qanday
maqomga ega ekanliklarini bir-birlariga isbotlaydilar. A.Tokvil demokratiyani xar
qancha yaxshi ko‘rmasin, unga xos bo‘lgan anarxiyaga aylanish xavfini ko‘ra oldi.
Lekin   u   hammadan   ko‘proq   demokratik   jamiyatlardagi   ob’ektiv   prinsiplar   –
markazlashuvdan,   inson   hayotining   uning   individual   erkinlillarini   cheklab
qo‘yadigan   darajada   davlatlashuvidan   xavfsiragan   edi.   Erkinliklarning   bu
cheklanishi,   jamiyatning   qullikka   qarab   borishi   ham   demokratik   xususiyatga   ega.
Bu   xavfsirashlarning   behuda   bo‘lmaganligini   biz   bugungi   kun   tajribasidan   ko‘rib
turibmiz.   Hozirgi   davr   uchun   A.Tokvilning   demokratiya   bu   –   jamiyatni   tashkil
qilish   shakligina   bo‘lib   qolmay,   ayni   paytda,   unda   kechayotgan   jarayon   hamdir,
degan xulosasi juda muhim.
1917 yil to‘ntarilishlaridan so‘ng o‘rnatilgan proletariat diktaturasi – proletar
demokratiyasining  oliy tipi  deb tantanali  ravishda e’lon qilindi. Lenin ta’limotiga
ko‘ra,   u   burjua   demokratiyasidan   100,   1000   marta   demokratikroq   edi.   Lekin
proletar   demokratiyasining:   “Nimaiki   inqilob   uchun   maqsadga   muvofiq   bo‘lsa,
o‘sha   demokratikdir”   (maqsadga   muvofiqlik   prinsipi),   “almashtirib   bo‘lmaydigan
kishilar   yo‘q”   (har   bir   inson   –   takrorlanmas   hodisa   va   shu   jihatdan   har   bir
insonning   o‘rni   alohida,   biron   shaxs   emas,   olima   jamiyat   kelajagini   hal   etadi)
prinsiplari amalda demokratik harakatga ozmuncha ziyon keltirmadi 5
.
5
 Васовин В. Переход к демократии в посткоммунистических странах // Вестник Московского Университета.
Сер. Социология и политология. – М., 1998. - № 2. – С.17. 
10 Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   tomonidan   “Inson   huquqlari   umumjahon
deklaratsiyasi”   (1948)   qabul   qilinganidan   keyin   dunyoda   demokratiya   uchun
kurashning yangi to‘lqini boshlandi.
Hozirgi   tarix   va   siyosatshunoslikda   “demokratiya”   iborasi   to‘rt   ma’noda
qo‘llaniladi:
1) asosiysi   –   xalq   hokimiyati,   “xalq   boshqaruvi,   xalq   tomonidan   va
xalq uchun saylanish”;
2) a’zolarining   boshqaruvdagi   teng   huquqli   ishtiroki   va   ko‘pchilik
ovozi   bilan   qarorlar   qabul   qilishga   asoslangan   har   qanday   tashkilotning   tuzilish
shakli;
3) muayyan   qadriyatlar   tizimi,   muayyan   dunyoqarashga   asoslangan
ideal   jamiyat   tuzumi.  Erkinlik,   tenglik,  inson   huquqi   va   boshqalarni   bu  idealning
tarkibiy qismlari qatoriga kiritadilar;
4) xalq   hokimiyatiga   intilgan   ijtimoiy   va   siyosiy   harakatlar,
demokratik maqsad va ideallarni amalga oshirish.
Ijtimoiy   hayotni   demokratiyalash   shunday   bir   siyosiy   tushunchaki,   unda
kishilarning   jamiyatda   erkinlik,   tenglik   tamoyillari   hukmronligi   sharoitida
yashashlari   ifodalanadi.   Demokratiya   sotsial   adolatsizlikning   har   qanday
ko‘rinishlariga qarama-qarshi bo‘lib, u orqali inson huquqlari, ularning manfaatlari
jamiyat tomonidan himoya qilinadi 6
.
Siyosiy tizim va siyosiy demokratik jamiyat siyosiy hayotida o‘zaro bog‘liq
bo‘lgan   siyosiy   hodisalardir.   Ularni   bir-biridan   ajratib   bo‘lmaydi.   Siyosiy   tizim
demokratiyaga   qanchalik   ta’sir   etsa,   demokratiya   ham   siyosiy   tizimning
rivojlanishiga shunchalik kuchli ta’sir qiladi 7
.
Demokratiyaning   siyosiy   tizim   bilan   bog‘liqligi,   avval   siyosiy   tizim
sub’ektlarining   jamiyat   hayotiga   qiladigan   ta’siri,   uning   xalq   ommasi
manfaatlariga   xizmat   qilishi   bilan   belgilanadi.   Siyosiy   tizimning   demokratiyalash
jarayonidagi o‘rni davlat hokimiyati tomonidan keng xalq ommasi manfaatlarining
6
  Азизхонов   А.Т.,   Ефимова   Л.П.   Теория   и   практика   строительства   демократического   общества   в
Узбекистане: Учебн. пособие. – Т.: НУУз им. Мирзо Улугбека, 2005. – С.100.
7
  G’ a f urov  S.M., Haydarov A.A., To’laganova N.O’. Siyosatshunoslik asoslari: O’ q uv  q o’llanmasi. – T.:
O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. – B.   118.
11 himoya   qilinishi   va   ular   uchun   siyosiy,   huquqiy,   iqtisodiy   hamda   ma’naviy
erkinliklarning   qonun   yo‘li   bilan   mustahkamlab   qo‘yilishi   misolida   yaqqol
namoyon   bo‘ladi.   Ammo   davlat   hamma   vaqt   ham   demokratiyani   to‘la   amalga
oshira olmaydi ham. Davlat qachonki xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi
kuch sifatida harakat qilgandagina, u jamiyat hayotini demokratiyalashning asosiy
quroli bulib xizmat qiladi.
Demokratiya   qonunchilik   sharoiti   bilan   uzviy   bog‘liq.   Demokratiyalash
jarayoni O‘zbekistonda ham davom etmo q da.
2017-2021   yillarda   O’zbekistonni   rivojlantirishning   5   ustuvor   yo’nalishini
o’z   ichiga   olgan   Harakatlar   Strategiyasi   asl   mohiyatini   tashkil   qiladigan   xalq   va
inson   manfaatlari   oliy   qadriyat   g’oyasi   ham   bugungi   zamon   nafaqat   sharq   balki
butun dunyo demokratlari ilgari surgan demokratiya haqida barcha tushunchalarni
inkor   etmaydi,   uni   amaliy   ifodasinini   o’zini   o’zbek   jamiyatiga   mansub,   daxldor
hisoblagan fuqorosi tamonidan e’tirof etilmoqda, his qilinmoqda.
  O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov   1996   yil   29
avgustda   Oliy   Majlis   6-sessiyasida   “Hozirgi   bosqichda   demokratik   islohotlarni
chuqurlashtirishning   muhim   vazifalari”   xususidagi   nutqida   bu   masalaga   chuqur
yondoshdi.   Keyinchalik   ham   bu   masalaga   bir   necha   bor   etibor   berib   kelmoqda.
“Demokratiyaning   eng   muhim   tamoyili,   degan   edi   u,   -   odamlarning   saylov
huquqini, o‘z xoxish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ruyobga chiqarish
va   himoya   qilish   huquqini   ta’minlash   uchun   haqiqiy   shart-sharoit,   qonuniy-
huquqiy   zamin   yaratib   berish   lozim” 8
  ligini   bayon   etgan   edi.   Jamiyat   hayotida
demokratiyalash   jarayoni   qanchalik   chuqurlashib   borsa,   bu   ol   shubhasiz,   jamiyat
siyosiy   tizimining   mustahkam   bulishi   va   uning   rivojlanishiga   ijobiy   ta’sir
kursatadi.   Demokratiyalash   jarayoni   murakkab   siyosiy   hodisa   bulib,   u   asosan
vakolatli va bevosita demokratiya orqali amalga oshiriladi 9
.
1. Vakillik demokratiyasi - demokratiyaning bir shakli bulib davlatni boshqarishda,
davlat va jamoat ishlarida fuqarolarning vakillari orqali ishtirok etishidir. Vakillik
8
 Karimov I A. Biz kelajagimizni o’z  q o’limiz bilan  q uramiz. -T.: O’zbekiston, 1999, T 7. – B. 64.
9
 Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное исследование./ Пер. с англ. Под ред.
А.М.Салмина, Г.В.Каменской. – М.: Аспект-Пресс, 1997.  – С.  287.
12 demokratiyasining   yorkin   ifodasi   xalq   deputatlari   bo‘lib,   ular   saylovchilarning
vakilidir.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   ham   xalk   vakilidir.   Vakillik
demokratiyasi  amal qilishi natijasida fuqarolarning aksariyat ko‘pchiligi davlat va
jamiyatni   boshqarishda,   ularning   faoliyatida   keng   ishtirok   etish   imkoniyatiga   ega
bo‘ladi.
2.  Bevosita   demokratiya   -   demokratiyaning   bir   shakli   bo‘lib,   u   har   bir
fuqarolarning   davlatni   boshqarishda,   davlat   ishlarida   bevosita   -   ya’ni   shaxsan
ishtirok etishidir. Bevosita  demokratiyaning ko‘rinishlariga  saylovda ovoz  berish,
saylov   komissiyalari   tarkibida   ishtirok   etish,   qonun   loyihalari   va   boshqa
tadbirlarning   muhokamasi,   referendum   (umumxalq   ovozi),   fuqarolar   yig‘ini
ishlarida   hamda   davlat   organlariga   takliflar   kiritishda   ishtirok   etish   va   boshqalar
kiradi.
Qadimda   Yunonistonda   demokratiya   va   oligarxiya   o‘rtasida   kurash   tarixi
bo‘lib kelganligini ham unutmaslik kerak. Yangi davrda uning mazmuni  erkinlik,
fuqarolik, xalq suvereniteti, milliy suverenitet, milliy davlat g‘oyalari rivojlandi 10
.
Hozirgi vaqtda demokratiya - xalqni hokimiyat manbai, deb e’tirof etuvchi,
fuqarolar   tengligi,   ozchilik   huquqlarining   himoyalovchi,   davlatning   asosiy
organlari   -   saylovlar   natijasida   shakllanuvchi   siyosiy   hokimiyat   tizimi,   sifatida
tushuniladi 11
.
Demokratiyaning   zamonaviy   modellari:   Ilmiy   adabiyotlarda
demokratiyaning   3   asosiy   zamonaviy   modeli   mavjud:   liberal,   identitar,
plyuralistik.
1.   Mumtoz   liberal   demokratiya   modeli:   2   muhim   sohani:   davlat   va   fuqarolik
jamiyatini   bir-biridan   ajratadi   (X1X-XX   asr   boshlarida).   Belgilari:   1)   hokimiyat
manbai   bo‘lgan   xalq   qatoriga   mulkdor   erkaklargina   (quyi   tabaqa,   ayollarsiz)
kiritilgan. 2) Individuallik, shaxsni  hokimiyatning birlamchi  va bosh manbai, deb
bilishi ko‘zga tashlanadi. 
10
11
 Политология: Учебное пособие / Под ред. Г.В. Полуниной. – М.: Акалис, 1998. – С.171-172.
13 2.  Identitar   demokratiya  modeli:  kollektivchilik demokratiyasi  ham   deyishadi.
Belgisi: xalq, millat, sinf yaxlitligidan kelib chiqadi. Umumilliy belgilari: 1) xalqni
kollektivistik talqin  etish,  2)   xalq ichida  qarama-qarshlik  kuchlarning  yo‘qligi, 3)
erkinlikni kollektivistik, davlat va jamiyat ichida faolligi, 4) totalitar tabiatiga ega,
5)   davrning   tarkibi   qismlari   tengligi,   6)   umumiy   siyosiy   safarbarlik,   7)   siyosiy
huquqlarni yuridik jihatdan e’tirof etish va h.k.
3.  Plyuralistik   demokratiya   modeli.   G‘arb   demokratiyasi   liberal   siyosiy
tizimidan   o‘sib   chiqqan.   Ularga   konstitusionalizm,   hokimiyatlar   bo‘linishi   va
hokazolar kiradi. Buni zamonaviy demokratiya modeli ham deyiladi 12
.  
Zamonaviy   demokratiya   -   xilma-xil   ijtimoiy   guruhlarga   o‘z   manfaatlarini   bayon
etish   raqobatli   kurashda   ularning   muvozanatini   aks   ettiruvchi,   murosa-madoraga
asoslangan   boshqaruv   shaklidir.   Boshqa   demokratik   konsepsiyalar   ham   mavjud.
Ular:
4.  Reprezentativ   demokratiya   -   xalq   oldida   mas’ul,   malakali   vakolatli
boshqaruv g‘oyasiga asoslangan.
5.  Partisipatorlik demokratiyasi - boshqaruvda intellektual potensial. 
6.  Demokratiya va Sharq. Sharq demokratiyasining o‘ziga xosligi. Jamoa.
7.  Marksistik konsensiya
8.  Plebissitar konsepsiya (umumxalq fikri, referendum yo‘li bilan)
9.  Elitar demokratik konsepsiyasi.
O‘zbekiston demokratiyaning qaysi yo‘nalishlaridan bormoqda?
1.  Birinchidan,   sharqona   demokratik   yo‘ldan.   Demokratik   jamiyatni   barpo
etishning xalqaro tamoyillari, dunyo hamjamiyati e’tirof etgan qoidalari bor. Bular:
1)   fuqaroning   o‘z   xohish-irodasini   erkin   ifodalash   huquqiga   egaligi,   2)
ozchilikning   ko‘pchilikka   bo‘ysunishi,   3)   barcha   fuqarolarning   millati,   elati,
ijtimoiy kelib chiqishi  va diniy e’tiqodidan qat’iy nazar, teng huquqligi, 4) davlat
va   jamiyat   boshqaruvida   qonun   ustivorligi,   5)   saylov   va   saylanish   huquqi   va
12
  Лейпхарт   А.   Демократия   в   многосоставных   обществах.   Сравнительное   исследование./   Пер.   с   англ.   Под
ред. А.М.   Салмина, Г.В.Каменской. – М.: Аспект-Пресс, 1997.  – С.  287.
14 boshkalardir,   Bular   qariyib   barcha   mamlakatlar   Konstitutsiyalarida   belgilab
qo‘yilgan   tartib-qoidalardir.   Biroq   demokratiyani   joriy   etishda   bularning   o‘zi
kifoya   qilmaydi.   Faqat   shuning   o‘zi   aholi   barcha   ehtiyojlarini,   ma’naviy-
ruxiyolamini qamrab ololmaydi. Chunki xar bir xalqning o‘z turmush va tafakkur
tarzi,   tarixiy   an’analari,   hayotga   munosabati   va   boshqa   jihatlari   bor 13
.   Demak,
demokratiyaga yondashish usuli bor. Birinchi Prezidentimiz: “Sharqda demokratik
jarayonlarning qadimdan shakllangan  o‘ziga xos  va o‘ziga  mos  xususiyatlari  bor.
Buni   aslo   nazardan   qochirib   bo‘lmaydi.   Ya’ni,   Sharqda   demokratik   jarayonlar
uzviy   ravishda   va   asta-sekin   (musulmonchilik   asta-sekin,   kofirlik   bir   pasta)
taraqqiy   topadi.   Bu   sohada   inqilobiy   o‘zgarishlar   yasashga   urinishlar   g‘oyat
noxush, xatto fojiali natijalarga olib keladi. Inqilobni G‘arb olimlari ham «ijtimoiy
taraqqiyotning   ibtidoiy   va   yovvoyi   shakli”   deb   ataganlar.   Tabiiyki,   bunday   yo‘l
bizga   aslo   to‘g‘ri   kelmaydi”,   deganida   demokratiyani   joriy   etishning   yurtimizda
o‘zbekona tamoyillari shakllanayotganini ko‘rsatadi.
1.  Ikkinchidan,   demokratik   jarayonlarni   chetdan   nusxa   olib   ko‘r-ko‘rona
ko‘chirish emas, balki tabiiy, tadrijiy o‘sishini ta’minlash. Bu degani O‘zbekiston
mustaqillikka   chiqqanidan   keyin   bir   qator   mamlakatlar,   jumladan,   Turkiya,
Germaniya,   Angliya,   Fransiya   va   boshqa   mamlakatlarning   demokratik   taraqqiyot
yo‘llari  bilan tanishdi, ularda biz uchun ibratli  va o‘rganishga  arziydigan jihatlari
bor. Biroq O‘zbekiston Prezidenti bu masalaga o‘z munosabatini  bildirdi. Har bir
millat   o‘z   milliy   ruhiyatidan   kelib   chiqib   bu   masalaga   yondashishi   zarur...
Odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasi  bilan demokratik o‘zgarishlar darajasi
va sur’atlari bir-biriga qanchalik mutanosib bo‘lishiga bog‘liq. Tarixiy tajribaning
ko‘rsatishicha,   demokratik   jarayonlarni   chetdan   nusxa   olib   ko‘r-ko‘rona   nusxa
ko‘chirish   aslo   samara   bermaydi.   Aksincha,   bunday   yo‘l   chalkash   va   xatarli
oqibatlarga olib kelishi mumkin, degan edi I. Karimov.
2.  Uchinchidan,   mamlakat   tub   aholisining   (jamoatchilik)   ruhiyatini   hisobga
olish   lozim   bo‘ladi.   Yoki   hurriyatga   munosabati   xam   boshqalardan   andoza   olish,
mamlakat tub aholisi ruhiyatini hisobga olmaslik rahbarni ham, aholini ham, butun
13
  Musaev F. Demokratik davlat  q urishning falsafiy-hu q u q iy asoslari. – T.: O’zbekiston, 2007. – B. 17.
15 mamlakatni ham boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yadi. G‘arb demokratiyasini Sharq
mamlakatlarida ko‘r-ko‘rona joriy etish mumkin emas. 
3.  T o‘ rtinchidan,   jamiyatning   ma’naviy   qiyofasiga   bog‘lik,   umumiy   madaniy
saviyasi,   siyosiy   va   ijtimoiy   faolligi,   bebaxo   mulk   bulgan   oliy   qadriyatlariga
bog‘lik 14
. Odatta yakka-yakka shaxslarning ruhiy kechinmalari, xatti-haraktlari va
fe’l-atvorlaridan   umumjamiyat   kayfiyati,   uning   ma’naviy   qiyofasi   shakllanadi.
Umumxalq   manfaatlarini   hisobga   olish,   unga   tayansagina   qadriyatga   aylanadi.
Qadriyatlar   esa   -   bebaho   mulk,   ularni   xalk   yaratadi,   xalk   baholaydi,   o‘zi   asrab
avvaylaydi. Demokratiya huddi ana shunday buyuk ne’mat.
1.2. XX asr ikkinchi yarmidan keyin  Misr davlat boshqaruv ida kiritilgan
o’zgarishlar va uning amaliy ahamiyati
Misr   Arab   Respublikasi   o’z   davlat   boshqaruvi   tizimi   jihatidan   arab   davlat
orasida alohida ajralib turadi. Zeroki, arab davlatlari ichida yetakchi mavqega ega
Misr   uchun   demokratik   jarayonlarni   davlat   boshqaruvining   umume’tirof   etilgan
prinsiplari   va   mamlakat   milliy   qadriyatlari   hamda   tarixiy-an’anaviy   tuzilish
shakllarini   inobatga   olgan   holda   rivojlantirish   dolzarb   ahamiyatga   ega.   1952-yil
“Iyul inqilob”idan so’ng Misr ijtimoiy-siyosiy hayotida demokratik qadriyatlar va
prinsiplar asta-sekin qaror topa boshladi.  Misrda mana shu davrdan boshlab davlat
va   jamiyat   hayotining   barcha   sohalarida   keng   ko’lamli   islohotlar   olib   borildi.   Bu
islohotlarning tub zamirida demokratik prinsiplarga asoslangan, inson huquqlari va
erkinliklari   to’laqonli   ta’minlangan,   xalqaro   hamjamiyatning   teng   huquqli   a’zosi
bo’lgan,   iqtisodiy   rivojlangan   va   har   tomonlama   kuchli   davlat   qurish   g’oyalari
yotadi. O’tgan yarim asrdan ko’proq bu davrdagi Misr tarixi bir tekisda kechmadi
va   murakkab   bir   sharoitni   boshdan   kechirdi.   Murakkab   bu   vaziyatlarga   qaramay,
Misr   o’z   oldiga   qo’ygan   vazifalarni   uddalay   oldi.   Misr   xalqi   prezidenti   misolida
markazlashgan kuchli davlat qura oldi. 
14
  J o’ raev N. Tarix falsafasi.  -  T.: Ma’naviyat, 1999 .   – B.  133-174 .
16 Misrning   arab   davlatlari   o’rtasidagi   aloqalarni   shakllantirish,   mintaqadagi
munosabatlarda   uning   o’rni   va   rolini   aniqlash   va   mustahkamlashga   bir   qator
iqtisodiy,   ijtimoiy-madaniy   va   diniy   omillar   ta’sir   qiladi 15
.   Davlatning   ichki
tuzilmalarida   qat’iy   va   mustahkam   siyosat   olib   borish   ko’p   hollarda   xalqaro
maydonda   va   mintaqada   davlatning   o’rni   va   mavqeidan,   yuritilayotgan   kuchli
tashqi   siyosatdan   kelib   chiqadi.   Misrning   ijtimoiy-iqtisodiy   ko’rsatgichlari
hukumat   oldida   yetarlicha   muammolar   borligini   ko’rsatadi.   Ishsizlik   va
kambag’allikning   yuqori   darajadaligi   sababli   Misr   inson   rivojlanish   indeksi
bo’yicha   dunyoda   120-o’rinda   turadi.   Ishsizlik   rasmiy   ma’lumotlar   bo’yicha   8-
10%   ni  tashkil  qiladi .   Misr  aholisining  qariyb yarmi  –  35 mln  misrlik  kambag’al
hayot   kechiradi.   Shundan   6   mlni   og’ir   ahvolda.   Shuning   uchun   ham   iqtisodiy
islohotlarni   chuqurlashtirish,   iqtisodiyotni   erkinlashtirish   va   boshqa   shu   kabi
masalalar   yuzasidan   chet   el   investitsiyalari   jalb   qilinadi.   Bu   esa   siyosiy   jihatdan
rivojlangan   davlatlar   ta’sir   doirasiga   tushib   qolishiga   olib   keladi.   Iqtisodiyotni
zamonaviylashtirish,   yangi   ish   joylarini   yaratish,   aholi   turmush   sharoitini
yaxshilashga   qaratilgan   Misr   hukumatining   sa’y-harakatlari   yuqori   darajadagi
demografik   o’sish   bilan   to’qnash   keladi.   1996-yil   Misr   aholisi   60,2   mln   tashkil
qilgan bo’lsa, 2004-yilda bu ko’rsatgich 74 mlnga yetdi. Kuniga 4 ming chaqaloq
dunyoga keladi. Bunday o’sish saqlanadigan bo’lsa, 2030-yilga kelib Misr aholisi
ikki barobarga ko’payishi mumkin 16
. 
Eng   rivojlangan   sohalardan   biri   bu  turizm   hisoblanadi.   Ushbu   soha   Misrga
yiliga   YIMning   10%   miqdorida   daromad   keltiradi.   1996-yildan   boshlab   Misrga
sayyohlar   oqimi   qariyb   ikki   barobarga   ko’payib,   2004-yilda   8   mlnga   yetdi   va
davlat   g’aznasiga   6   mlrd   dollarni   olib   keldi.   Misr   neft   eksport   qiluvchi   davlat
bo’lib, Arab davlatlari neft eksport qilish tashkiloti (OPEK) azosi hisoblanadi. Neft
eksporti   yillik   jami   eksportning   40%ini   tashkil   qiladi.   Neft   qazib   olish   esa   yalpi
ichki   maxsulotning   1/10   qismini   tashkil   qiladi.   Neftga   bo’lgan   ichki   talabning
ortishi   va   Qizil   dengizning   Suvash   qo’ltig’idagi   konlarning   tugashi   yaqin   yillar
15
Ёвкочев   Ш.А.   Исламский   фактор   в   политической   системе   современного   Египта.   –   Т.:   Ташкентский
исламский университет, 2008.   –   C . 32.
16
  Towards constructing an Egyptian democracy index ( A glance on the international indexes ).  The Social Contract
Center August 2014.
17 ichida Misrni neftni import qiluvchi davlatga aylantirishi mumkin. Misr hukumati
bunga   qarshi   yangi   neft   konlari   topishni   va   ichki   talabni   gaz   muqobilida
almashtirishni yo’lga qo’ymoqda. Bugungi kunda Misrning neft zaxirasi  3.5 mlrd
barrelni tashkil qiladi 17
.
Mintaqada   tinchlik   va   barqarorlikni   ta’minlash   Misr   davlat   boshqaruvining
asosiy yo’nalishi sifatida namoyon bo’ladi.  Chunki chet el investitsiyalari tinch va
barqaror  mintaqalardagina  joriy  qilinadi. Misr  o’zining mintaqadagi   va  jahondagi
obro’-e’tibori   va   ta’sirini   yanada   kuchaytirish   maqsadida   aksariyat   mintaqaviy
loyihalarning   tashabbuskori   sifatida   maydonga   chiqadi 18
.   Integratsion   loyihalar,
Arab-Isroil   muammolarini   hal   qilish,   mintaqaviy   xavfsizllikni   ta’minlash   va
umuman   Yaqin   Sharqdagi   nizoli   hollarni   hal   qilish   shular   jumlasidandir.   Aynan
mana shu omillar Misr prezidentini davlat rahbari va yetakchi sifatidagi obro’yini
ko’tarib   yuboradi.   Bundan   tashqari   o’zaro   foydali   asoslarda   chet   el
investitsiyalarini   jalb   qilinishiga   olib   keladi.   Misrning   xalqaro   maydondagi   yana
bir maqsadi BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi huquqiga ega bo’lishdir.
Bu   haqda   Milliy   Majlisning   tashqi   ishlar   qo’mitasi   1996-yil   mayda   qilgan
ma’ruzasida aytilgan edi. Unga ko’ra, Misr BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy
azosi bo’lishi uchun xalqaro maydondagi barcha davlatlar bilan yaqin va do’stona
aloqalar   o’rnatish   va   mintaqada   Misrning   yetakchi   sifatida   ta’sir   doirasini
kengaytirish   lozimligi   aytib   o’tildi.   Bu   mintaqa   davlatlari   va   Misr   bilan   do’stona
aloqada   bo’lgan   barcha   davlatlar   manfaatlariga   mos   kelar   edi.   Rasmiy   Qohira
BMTni   isloh   qilish   dasturi   bo’yicha   Afrikaga   ajratiladigan   Xavfsizlik
Kengashidagi  ikki  o’rindan biriga mos  kelishini  bir  qator  omillar  bilan izohlaydi.
Buni   isbotlash   uchun   ko’pgina   dalillarni   keltirib   o’tadi.   Misr   tashqi   ishlar   vaziri
Ahmed   al-   Hait   shunday   deydi:   “Misr   butun   Afrika   bo’yicha   eng   katta
iqtisodiyotga   va   xalqaro   hamjamiyat   bilan   keng   aloqalar   o’rnatishga   imkon
beruvchi   eng   ko’p   diplomatik   missiyaga   ega.   Bundan   tashqari   Misr   ko’plab
xalqaro   tinchlikparvar   operatsiyalarda   qatnashayotgan   ko’psonli   armiyaga   ega.
17
 http://www.oilpress.ru//index.html/ 
18
  A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова).
– Т.: ТашГИВ, 2002. –  С.87.
18 Shunday   ekan   arab,   islom   va   O’rtayer   dengizi   nomidan   Xavfsizlik   Kengashida
qatnashishi mumkin bo’lgan Afrika a’zosi bo’la oladi. Misr buning uchun kerakli
yordamni arab davlatlaridan oladi” 19
. 
Misrning kelgusidagi taraqqiyoti va istiqbolini ta’minlovchi omillar qatoriga
geografik joylashuvini keltirishimiz mumkin. Misr Arab Sharqining ikki qismini –
Mag’rib   va   Mashriqni   bir-biri   bilan   bog’labgina   qolmay,   turli   madaniyatlar
tutashgan   markazda   joylashgan.   Bu   Misrning   bir   paytning   o’zida   bir   necha
mintaqaning   xalqaro   munosabatlarida   faol   ishtirokchi   bo’lish   imkonini   beradi.
Chunki   u   Afrika,   Osiyo   va   O’rta   Yer   dengizi   mintaqalari   tutashgan   joyda
joylashgan.   XX-XXI   asr   davomida   mana   shu   mintaqalar   bilan   faol   hamkorlik
munosabatlarini   o’rnatib,   integratsion   tashkilotlarga   a’zo   bo’ldi.   Suvaysh   ustidan
Misrning   to’laqonli   mustaqilligi   uning   xalqaro   maydondagi   strategik   ahamiyatini
oshirib yuboradi. Bu kanal orqali dunyo bo’yicha 10% tashuvlar amalga oshiriladi.
Suvaysh kanalidan Misrga 2002-yil 1,9 mlrd dollar daromad kelgan bo’lsa, 2004-
yil bu ko’rsatgich 3 mlrdga yetdi 20
. 
Misr iqtisodiyoti uchun qimmatga tushayotgan yana bir holat bu Arab-Isroil
mojarosining   davom   etayotganidir.   Chunki   bu   juda   katta   harbiy   xarajatni   talab
qiladi.   XX   asrda   Misr   o’zining   ko’p   sonli   aholisi   bilan   mintaqada   yetakchilik
uchun   davogarlardan   biri   bo’ldi.   Misr   tashqi   siyosati   ko’p   qirraliligi   va   faolligi
bilan, zamonaviy xalqaro munosabatlarning dolzarb masalalarini qamrab olganligi
bilan munosib o’rin egallaydi. Ko’p sonli armiya nafaqat  o’z suverenitetini, balki
mintaqa xavfsizligining garovi hamdir. Misr o’z qo’shnilari bilan iliq va do’stona
munosabatlar   o’rnatib,   mintaqaning   ommaviy   qirg’in   qurollaridan   holi   bo’lishiga
harakat qiladi 21
. ’
XX   asr   o’rtalarida   boshlangan   Misr   demokratik   institutlarining   rivojlanishi
bugungi kunda ham o’zining islahotlar bosqichida davom etmoqda. 
19
Yovkochev   Sh.A.   Misr   Arab   Respublikasida:   davlat   va   diniy   institutlar.   O’ zbekiston   Respublikasi
Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat  q urish akademiyasi.  – T. ,  2007.  –  B. 32 .  
20
Towards constructing an Egyptian democracy index ( A glance on the international indexes ).   The Social Contract
Center August 201 4.
21
Мунавваров   З.И   Страны   Аравийского   полуострова   в   международных   политических   и   экономических
отношениях  XX  века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997.   – C . 34.
19 XXI   asr   birinchi   o’n   yilligidan   keyin   sodir   bo’lgan   “Arab   bahori”
voqealaridan keyin hokimiyatda prezidentning ba’zi vakolatlari parlamentga o’tdi.
Misrning   qonun   chiqaruvchi   hokimiyati   ikkita   palatadan   –   Xalq   kengashi   (quyi
palata)   va   Maslahat   kengashi   (yuqori   palata)   tashkil   topgan.   MARning   Xalq
kengashi davlat hayotining eng muhim masalalari yuzasidan qonunlar qabul qilish
huquqiga   ega   bo’lgan   davlat   organi   hisoblanadi.   Shuningdek,   Xalq   kengashi
qonunchilik,   moliya,   siyosiy   vakolatlarni   ham   o’zi   qo’lida   jamlaydi.   Xalq
kengashining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
- Umumdavlat siyosatini ma’qullash;
- Iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanishga   qaratilgan   davlat   rejalarini   qo’llab-
quvvatlash;
- Davlatning umumiy byudjetini tasdiqlash;
- Davlat byudjeti yuzasidan yillik so’nggi hisobotlarni taqdim etish;
- Ijro   etuvchi   hokimiyat   faoliyati   ustidan   nazoratni   amalga   oshirish   (Xalq
kengashining har bir a’zosi Bosh vazir, uning o’rinbosarlariga, vazirlar va ularning
o’rinbosarlariga   o’z   vakolatlari   yuzasidan   murojaat   qilish   huquqiga   ega;   Bosh
vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar va ularga bo’ysunuvchi shaxslar Xalq kengashi
a’zolari savollariga javob berishga majbur);
- Xalq   kengashi   Bosh   vazir,   uning   o’rinbosarlari,   vazirlar   va   ularning
o’rinbosarlari   bilan   munosabatda   o’zaro   ishonch   masalasida   qaror   qabul   qilishi
mumkin.   Vazirlar   Xalq   kengashi   oldida   umumiy   siyosat   uchun   kollektiv
javobgarlikni   o’z   zimmasiga   oladi.   Har   bir   vazir   o’z   vazirligi   faoliyati   uchun
javobgar hisoblanadi;
- Xalq   kengashi   a’zolarining   1/10   qismi   taklifi   bo’yicha   to’g’ridan-to’g’ri
Bosh vazirdan hisobot talab qilishi mumkin;
- Xalq kengashining har bir a’zosi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega.
Respublika   prezidenti   zarur   hollarda   Xalq   kengashini   tarqatib   yuborishi   mumkin.
Agar   Xalq   kengashi   aniq   asosga   ko’ra   tarqatib   yuborilsa,   yangi   kengash   o’sha
asosga   ko’ra   tarqatib   yuborilishi   mumkin   emas.   Tarqatib   yuborish   to’g’risidagi
20 qaror   chiqqan   kundan   boshlab   60   kundan   kechikmasdan   Xalq   kengashiga   yangi
saylovlar o’tkazilishi kerak.
MARning   Maslahat   kengashi   (Sho’rolar   kengashi)   maqomi   1980-yil   22-
maydagi   Misr   konstitutsiyasidagi   o’zgartirishlar   hamda   2007-yildagi   tuzatishlar
bilan   qabul   qilingan.   Sho’rolar   kengashining   asosiy   vakolatlari   konstitutsiyaning
192-moddasida ko’rsatib o’tilgan:
- Konstitutsiyaning   bir   yoki   bir   nechta   moddalariga   o’zgartirish   kiritish
yuzasidan takliflarni tasdiqlash;
- Konstitutsiyaviy qonun, qonun loyihalarini tasdiqlash;
- Davlat   hududini   o’zgartirish   yoki   davlat   suverenitetiga   taalluqli   masalalar
yuzasidan shartnomalar, ittifoqlar va kelishuvlarni tasdiqlash.
Sho’rolar kengashi maslahat organi sifatida quyidagi masalalar yuzasidan taklif va
tashabbuslar bilan chiqishi zarur:
- Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ommaviy rejasi loyihasi bo’yicha;
- Prezident tomonidan tasdiqlangan qonun loyihalari bo’yicha;
- Davlat,   arab   dunyosi   yoki   jahondagi   siyosiy   jarayonlar   bo’yicha   Xalq
kengashi yoki Prezidentga o’z fikrlarini taqdim qilishi mumkin.   
Umuman Misrning yaqin o’tmishdagi tarixiga sinchiklab nazar tashlaydigan
bo’lsak,   davlat   hayotidagi   siyosiy   munosabatlar   ko’proq   davlat   rahbarining
irodasiga bog’liq holda rivojlanadi. Bundan shuni ko’rish mumkinki, Misrda davlat
rahbari bo’lgan prezident qo’l ostida kuchli markazlashgan hokimiyat shakllangan.
Bu   esa   Misr   davlat   boshqaruvining   qat’iy   yo’nalishda,   ustuvor   maqsadlardan
og’ishmay   borishida   muhim   omil   bo’lib   xizmat   qiladi.   Misr   Arab   Respublikasi
konstitutsiyasiga   binoan,   prezident   davlat   rahbari,   Qurolli   kuchlar   oliy   bosh
qo’mondoni   hamda   ijro   etuvchi   hokimiyatning   rahbari   hisoblanadi.   U   xalq
suvereniteti, konstitutsiyani hurmat qilish, milliy birlikni ta’minlash va boshqa shu
singari   masalalarga   javobgar   hisoblanadi.   Shu   bilan   birgalikda,   prezidentning
asosiy vakolatlari quyidagilardan iborat:
- Xalq kengashi a’zolarini tayinlash;
21 - Birinchi   va   ikkinchi   vitse-prezidentni   tayinlash   va   ularning   vakolatlari
doirasini belgilash;
- Joriy va favqulodda sessiyalarni o’tkazish uchun Xalq kengashi va Maslahat
kengashini chaqirish;
- Qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish;
- Davlatning   ichki   va   tashqi   siyosatini   yo’lga   qo’yish,   xalqaro   shartnoma   va
kelishuvlarni imzolash;
- Bosh vazirni tayinlash va uni lavozimidan ozod qilish;
- Vazirlarni tayinlash va ularni lavozimidan ozod qilish;
- Oliy harbiy va yuqori mansabdor shaxslar, diplomatlarni tayinlash;
- Qonunga binoan jazo choralarini yumshatish yoki avf etishi mumkin. 
Shu   o’rinda   aytib   o’tish   o’rinliki,   Misr   davlat   boshqaruvining   tarixiy   shakllanish
jarayonlarida prezidentning oldida turgan eng bahsli muammo dunyoviy yoki diniy
boshqaruv uslublaridan birini tanlash zarurati hisoblanib kelgan. XIX-XX asrlarda,
hattoki   XXI   asrda   ham   Misrni   boshqargan   prezidentlarning   ko’pchiligi   harbiy
sohada   yuksak   mavqega   ega   bo’lganligi   bois   mamlakatda   diniy   boshqaruvdan
ko’ra,   avtoritar-harbiy   ko’rinishdagi   boshqaruvni   saqlab   qolishga   uringanligini
guvohi   bo’lish   mumkin.   Tarixchilarning   qayd   etishicha,   XIX   asr   va   XX   asr
boshlarida,   deyarli   yuz   yil   davomida   (1820-1920)   Misrda   din   e’tibor   nuqtai
nazardan   ikkinchi   o‘rinda   turgan.   Bunga   davlatni   boshqargan   Muhammad   Ali
(1805-1849)   va   uning   nabirasi   Ismoil   (1863-1883)   tomonidan   mamlakatni
modernizatsiya qilish bo‘yicha keng qamrovli islohotlarning boshlanganligi asosiy
sabab   bo‘ldi 22
.   Muhammad   Ali   asos   solgan   islohotlar   mohiyatini   jamiyat
hayotining   barcha   sohalarini   tubdan   yangilash   hamda   Misrni   harbiy-iqtisodiy
jihatdan qudratli davlatga aylantirish maqsadi tashkil qiladi.
Misr   Arab   Respublikasi   davlat   boshqaruvi   jarayonlarini   tahlil   qilishda
harbiylar  hokimiyatining  o’rnini   e’tirof   etmaslikning  imkoni   yo’q.  Chunki,   1952-
yildan   buyon   mamlakatda   faqat   harbiylar   boshqaruvi   joriy   etilganini   ko’rish
mumkin.   Masalan,   qirol   Foruq   1952-yilda   harbiy   to’ntarish   natijasida   taxtdan
22
  Vatikiotis   P.J.   The   Middle   East.   From   the   end   of   Empire   to   end   of   Cold   War.   –   London   and   New   York,
Routledge, 1997. – P. 119.
22 ag’darilib, Jamol  Abdul Nosir  boshchiligidagi  “Ozod ofitserlar” guruhi mamlakat
boshqaruvining muhim kuchiga aylandi. Jamol Abdul Nosirdan so’ng hokimiyatga
kelgan   Anvar   Sadatning   harbiy   parad   paytida   suiqasd   orqali   yo’q   qilinishi   va
keyingi   prezidentlik   kursisini   harbiy   vitse-prezident   Husni   Muborak   tomonidan
egallanishi mamlakat tarixida harbiylar boshqaruvining nechog’lik kuchli mavqega
ega ekanligini ko’rsatib beradi. 
1955-yil   28-martda   general-mayor   Muhammad   Najibdan   keyin   Misr   prezidenti
vazifasini   bajaruvchi   Jamol   Abdul   Nosir   Misr   davlat   boshqaruvining   oltita
tamoyilini ma’lum qildi.  Ular quyidagilar:
- imperializmni batamom yo’qotish;
- feodalizm qoldiqlariga barham berish;
- kapitalistik   monopoliyalar   va   ularning   siyosiy   ta’sir   doiralarini   yo’q   qo’lib
tashlash;
- ijtimoiy adolat muhitini vujudga keltirish;
- kuchli milliy armiyani barpo etish;
- chinakam demokratik tizimni joriy qilish 23
. 
  1956-yil 23-iyunida Misr Arab Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qilinuvchi
yangi konstitutsiya qabul qilindi. Mamlakatda bir partiyali tuzum o’rnatildi. Islom
rasmiy   din   deb   e’lon   qilingan   bo’lsa-da,   u   faqat   jamiyat   hayotidagi   mavqeni
saqlashi   lozim   edi.   Boshqacha   aytganda,   islom   dinining   davlat   boshqaruviga
aralashishiga   yo’l   qo’yilmadi.   Ushbu   davrda   mamlakat   prezidentligiga   asosiy   va
yagona   nomzod   Jamol   Abdul   Nosir   edi.   Jamol   Abdul   Nosir   davlat   boshqaruvida
sotsialistik yo’nalishga moyil bo’lgan islohotlarni amalga oshirdi. U yerga xususiy
egalikni cheklab, ortiqcha yerlarni musodara qildi va ularni kam yerli hamda yersiz
dehqonlarga bo’lib berdi. Muxolifat qattiq ta’qib ostiga olindi. Avvaliga inqilobni
qo’llab-quvvatlagan   “Musulmon   birodarlar”   qonundan   tashqari   deb   e’lon   qilinib,
sotsialistik   boshqaruvga   qarshi   o’zgacha   qarash   tarafdorlari   qattiq   siquvga   olindi
va qamoqqa tashlandi.
23
  Сапронова   М.А.   Арабо-мусульманский   мир:   история,   география,   общество.   Учебное   пособие.   –   Казань:
Казань ун-т, 2013. – С. 254-255.
23 1970-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Anvar Sadat dastlab Nosir sotsializmi
yo’lidan   bordi.   Biroq,   keyinchalik   1974-yildan   boshlab   AQSHning   kapitalistik
boshqaruv   uslubi   tomon   o’zgarishni   amalga   oshirdi.   Albatta,   bunga   asosiy   sabab
Yaqin Sharqdagi vaziyatga AQSHning aralashuvi hisoblanadi. Aynan 1974-yildan
boshlab A.Sadat “intifax” deb atalgan xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlovchi
“ochiq eshiklar” siyosatini e’lon qildi. “Ochiq eshiklar” siyosatining negizida Misr
iqtisodiyoti G’arb va Amerika mablag’larining oqib kelishi  bilan jonlanishi kerak
edi. 1979-yil 26-martda Misr  va Isroil o’rtasida imzolangan Kemp-Devid tinchlik
shartnomasi   mamlakat   boshqaruviga   qarshi   islomiy   kuchlarning   g’alayon
ko’tarishiga olib keldi. Mana shunday vaziyatda Musulmon birodarlar hokimiyatga
intilayotgan   qudratli   siyosiy   kuchga   aylana   bordi.   Oddiy   xalqning   ko’z   o’ngida
“Musulmon   birodarlar”   byurokratik   qonunsizlikka,   poraxo’rlikka,   to’rachilikka
qarshi   kurashuvchilar   edi   va   ularning   qonundan   tashqari   deb   e’lon   qilinishi,
aksincha, ular ta’sirining oshishiga olib kelardi. Ular Misrning hukmron tabaqasini
islomdan   chekinishda   ayblar   ekanlar,   barcha   musulmonlarni   jihod   –   muqaddas
urushga   chaqirardilar   va   haqiqiy,   islomona   boshqarishni   talab   qilardilar.   Bunda
jihod   davomida   ko’ngillilarning   o’limiga   dinning   eng   ulkan   ulug’vorligi   deb
qaralardi 24
. 
1981-yil   6-oktabrda   harbiy   parad   davomida   Anvar   Sadatning   o’ldirilishi
Misr davlat boshqaruvida yangi o’zgarishlarni olib kelishi ehtimoli haqida gapirila
boshlandi.   Lekin   bunday   ulkan   yoki   keskin   o’zgarishlar   vujudga   kelishi   sodir
bo’lmadi. Albatta, davlat boshqaruvida turli xil islohotlar yo’lga qo’yildi, biroq bu
islohotlar   oldingi   harbiy   avtoritar   boshqaruv   unsurlaridan   deyarli   farq   qilmasdi.
Mamlakat   prezidenti   lavozimini   egallagan   Husni   Muborak   mamlakat   harbiylari
orasida   kuchli   fitna   borligini   juda   yaxshi   bilardi.   Ular   orasida   “Musulmon
birodarlari”   tarafdorlari   ham,   g’arbiy   kapitalizm   rivojlanish   tarafdorlari   ham
mavjud   edi.   Shu   boisdan   Husni   Muborak   o’z   boshqaruvining   dastlabki
davrlaridanoq   mutaassib   va   radikal   ko’rinishdagi   oqimlardan   armiyani   tozalash
ishlarini olib bordi.
24
  E rgashev Sh., Bobomatov T.  XX asr t a q dirlarda aks etgan tarix.  – T. :   “O’zbekiston”, 2015. – B. 342.
24   MARning   davlat   mexanizmida   asosiy   o’rinlardan   birini   ijro   etuvchi
hokimiyat (Vazirlar kengashi) egallaydi. Vazirlar kengashi  davlatning oliy ijroiya
ma’muriy organi  bo’lib, Bosh vazir, vazirlar  va ularning o’rinbosarlaridan tashkil
topgan. Vazirlar kengashining asosiy vakolatlari sifatida quyidagilarni sanab o’tish
mumkin:
- umumdavlat siyosatini ishlab chiqish va uni hayotga tadbiq etilishini nazorat
qilish;
- qonunlar   va  qarorlar  ijrosini  ta’minlash  yuzasidan  ma’muriy  qarorlar  qabul
qilish;
- ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish   rejasi,   davlat   byudjeti   loyihalari   va   boshqa
qonun loyihalarini tayyorlash;
- qonunlarning   ijrosini   nazorat   qilishi,   shuningdek   davlat   xavfsizligini
ta’minlash, fuqarolarnining huquqlari va davlat manfaatlarini muhofaza etish 25
.
Konstitutsiyaga binoan, hukumat a’zolari ham prezident oldida va ham Xalq
kengashi   oldida   javob   beradi.   Biroq,   ta’kidlash   joizki,   vazirlarning   qonunchilik
hokimiyati   oldidagi   javobgarligi   faqat   rasmiy   bo’lib,   hukumat   hayotda   faqat
prezidentga   bo’ysunishini   amaliyot   ko’rsatmoqda.   Buning   asosiy   sababi   shundan
iboratki,   amaliyotda   faqat   prezident   hukumat   a’zolarini   tayinlaydi   va   ularni
lavozimidan   ozod   qiladi.   Qolaversa,   prezident   vazirlarning   faoliyati   yuzasidan
hisobot berishini talab qiladi, shuningdek Vazirlar kengashi yig’ilishini chaqiradi.
MAR   sud   hokimiyati   tizimi   sud   tizimining   mustaqiligi   va   odilligi   prinsipiga
asoslanadi. Sudyalar faqat Misr fuqarosi bo’lishi zarur. Birinchi instansiya sudlari
uchun sudyalar  30 yoshdan kam  bo’lmasligi, apelyatsiya sudlaridagi sudyalar  esa
40   yoshdan   kam   bo’lmasligi   kerak.   MARdagi   barcha   sud   organlari   tarkibi
prezident   huzuridagi   Oliy   kengash   magistraturasi   tomonidan   tayinlanadi.   Sud
hokimiyati   tizimida   konstitutsiyaga   rioya   qilinishini   nazorat   qilish   ishlarini   Oliy
konstitutsiyaviy sud amalga oshiradi.
25
Современные избирательные системы. Вып. 7: Египет, Исландия, Колумбия, Пакистан   / М.А. Сапронова,
И.А.   Ракитская,   А.Г.   Орлов,   Н.Б.   Крысенкова;   науч.   ред.   А.В.   Иванченко,   В.И.   Лафитский.   –   М.:   РЦОИТ,
2012. – Б. 37.
25 O’tqizilgan   bir   nechta   islohot   va   o’zgarishlardan   keyin   Misr   prokuratura
tizimi prezident tomonidan tayinlanadigan Bosh prokuror tomonidan boshqariladi.
Har   bir   gubernatorlikning   o’z   prokurori   mavjud   bo’lib   prokuratura   xodimlari
Adliya vazirligi tomonidan tayinlanadi. 
Shu   bilan   birgalikda   MAR   davlat   boshqaruvida   asrlar   davomida   mavjud
bo’lgan   shariat   normalari   qonunchilik   tizimining   muhim   manbasi   hisoblanadi.
Shariat   normalari   asosan   jamiyatda   oila-nikoh   munosabatlari,   axloqiy   normalar,
diniy   marosimlarni   amalga   oshirish   qoidalarini   nazorat   qiladi.   Biroq,   MAR
konstitutsiyasi   dunyoviy   xarakterga   ega   bo’lganligi   bois   musulmon   huquqi
normalari ma’lum darajada cheklangan. 
Yuqoridagilardan   kelib   chiqish   aytish   mumkinki,   Misr   Arab
Respublikasining   davlat   boshqaruvi   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlarda   rivojlangan
davlatlarning tajribasiga asoslanadi.  Barcha boshqaruv organlari faoliyati jahonda
umume’tirof   etilgan   huquq   normalari   bilan   muvofiqlashtirilib,   mamlakat
konstitutsiyasida o’z aksini topgan. 
1.3. Misr siyosiy partiyalarining o’tqazilgan islahotlardagi o’rni va ahamiyati
Misr   Arab   Respublikasi   demokratik   jarayonlari   xususida   gapirganda,   eng
avvalo   demokratik   mezonlarni   shakllantiruvchi   siyosiy   institutlarning   jamiyat   va
davlat   munosabatlari   borasidagi   o’rniga   alohida   to’xtalib   o’tmaslikning   imkoni
yo’q.   Misrda   davlat   va   jamiyatning   demokratik   boshqaruvi   haqida   gapirar
ekanmiz, davlatda hukumatni shakllantiruvchi asosiy kuch - siyosiy partiyalarning
ta’siri katta ekanligini ko’rish mumkin. Misrda siyosiy partiyalarni shartli ravishda
ikki   turga   ajratish   mumkin:   birinchisi   bu   islomiy   vakillar   ichidan   chiqqan   va
xalqning   islomiy   xohish   irodasini   o’zida   aks   ettirgan   partiyalardir.   Bu   partiyalar
o’z   faoliyatida   biroz   keskinlikni   ifoda   etib,   ko’proq   diniy   xarakterga   ega   bo’lib,
aksariyat   hollarda   faoliyati   taqiqlab   qo’yiladi   (Musulmon   birodarlar).   Ikkinchisi
esa   hokimiyatda   hukmron   g’oya,   qarashlar   ta’sirida,   ya’ni   ayni   paytdagi   siyosiy
ehtiyojdan   kelib   chiqib   shakllanadi.   Aniqroq   qilib   aytadigan   bo’lsak,   hukmron
26 doiralar   tomonidan   shakllantiriladi.   Misol   sifatida   prezident   Abdul   Nosir
hokimiyatga   kelishi   bilan   davlat   siyosati   sotsialistik   yo’l   tomon   o’zgarishi
munosabati   bilan   Misr   Sotsialistik   Partiyasi   yetakchilikni   qo’lga   oladi.   Anvar
Sadat   hokimiyatga   kelishi   bilan   davlat   siyosati   kapitalistik   yo’nalish   tomon   yuz
buradi. 
      Ba’zi tadqiqotchilar fikriga ko'ra, Misrda hokimiyat tepasiga kelgan islomiylar
hokimiyatni   o’z   qo’lida   saqlab   qolish   uchun   nodemokratik   metodlardan
foydalanishi   mumkin.   Rus   islomshunosi   A.A.Ignatenko   fikriga   ko'ra,   “Bugungi
kunda Misrda “Musulmon birodarlar” ga qarshi turuvchi ulardan ham qattiq kuch-
islomiy   salafiylar   mavjud.   Ular   demokratiyadan   oqilona   foydalanib   parlament
saylovlarida   ishtirok   etishlari   bilan   birga,   demokratiyani   g’arb   hodisasi   sifatida
inkor etadilar”   26
.
         1922 - yili Misr Arab Respublikasi suverenitetga ega bo‘lganidan so‘ng siyosiy
partiyalar   faol   ravishda   parlament   saylovlarida   qatnashib,   burjuaziyaning   “Vafd”
partiyasi   bir   necha   marta   hukumatni   shaklantirishga   intilgan.   Biroq,   partiyalararo
qarama-qarshiliklar   va   parlamentdagi   o‘rin   uchun   kurashlar   kabi   masalalar   Misr
jamiyatining  asosiy   figurasi  bo‘lgan  qishloq  dehqonining  kundalik  hayotiga   qiziq
bo‘lmagan.
Shunga   qaramay,   Dessuki   A.E.   so‘zlariga   ko‘ra ,   1923 - yili   qirol
Konstitutsiyasi  e’lon qilingandan so‘ng va 1952 - yilgi harbiy to‘ntarish o‘rtasidagi
davrni  Misr  siyosiy  tarixidagi  ilk liberal  era deb noto‘g‘ri  xarakterlashadi.  Ushbu
davr   Konstitutsiya   tomonidan   berilgan   hukumat   doirasida   faoliyat   olib   borish
huquqidan bosh tortgan yoki shubhasiz saylov natijalarini tan olgan despotik qirol
tomonidan buzilgan. Sababi u juda osonlik bilan parlamentning ko‘pchilik a’zolari
tomonidan   shakllangan   (1924,   1928,   1930,   1937,   1942   va   1944   y)   Vazirlar
Mahkamalariga iste’fo berib, 1924, 1928, 1930, 1934, 1938 va 1948-yillarda ikki
marotaba   tarqatgan.   Shu   bilan   birga,   1930-1934-yillarda   Konstitutsiyani   amal
qilishini to‘xtatgan. Natijada Britaniya okkupatsion hukumatlari partiyalar kurashi
26
  Игнатенко А.А. Одноразовая демократия для Египта   //   НГ - Религии. 18.01.2012.
27 ular   manfaatlariga   xavf   solmasligini   kuzatib,   bunday   holatni   darhol   bartaraf
qilishga uringanlar 27
.
Shuni   qayd   etish   lozimki,   “liberal   asr”ning   saylov   qonunlari   parlament
a’zoligiga kirish uchun nomzoddan katta miqdorda garov puli talab qilingan 28
.
Inqilobdan   avvalgi   Misrda   monarxiya   qo‘llab-quvvatlagan   hamda   parlament
kurashlarida   faol   ishtirok   etgan   “saroy”   partiyalarini   hisobga   olmaganda,   4   ta
asosiy komponent bo‘lgan. Ularning 2 ta eng kattasi:
Birinchisi - asosan dunyoviy qarashli, liberal-burjuaziya demokratiyasi tarafdorlari
bo‘lib,   ularga   1919-yilda   shakllangan   “Vafd”   partiyasi   kiradi.   Uning   nomi
“delegatsiya”   ma’nosini   anglatadi.   Sababi   uning   tarixi   Britaniya   protektoratini
bekor qilishni talab qilgan Parijning tinchlik konferensiyasida misrlik vakillarning
paydo bo‘lishi bilan boshlangan;
Ikkinchisi   -   islomiy   yo‘nalishdagi   arboblar   bo‘lib,   mulkning   kapitalistik
shakliga   qarshi   bo‘lmagan,   biroq   shariat   qonunlarining   amal   qilishini   yoqlagan,
1928-yili   Hasan   al-Banno   tomonidan   shakllantirgan   “Musulmon   birodarlar”
uyushmasi bo‘lgan.
O‘zining   faollari   va   tarafdorlari   soniga   nisbatan   mashhur   bo‘lmagan   2   ta
komp o nentga kelsak, ular quyidagilardan iborat:
- Yevropa   fashizmi   modellaridan   ilhomlanadigan   va   o‘z   faoliyatini   II   jahon
urushi davrida boshlagan avtoritar partiya;
- noqonuniy   marksistlar   bo‘lib,   Shimoliy   Afrika   mamlakatlari   va   Falastin
mintaqalarining uncha katta bo‘lmagan, lekin ancha tartibli kompartiyalardan farqli
o‘laroq,   ko‘plab   mikroskopik   doiralar,   o‘tkinchi   partiya   va   guruhlar,   shuningdek,
muhokama klublariga bo‘lingan edi 29
.
Ma’lumki,   1952-yilgi   harbiy   to‘ntarishdan   so‘ng   barcha   siyosiy   partiyalar,
jumladan ilgari eng ta’sirchan partiyalardan “Vafd” ham tarqatilib, yagona partiya
27
Qarang :   Dessouki   A.E.   Ideology   and   Legitimacy   in   Egypt :   The   search   for   a   “Hybrid   Formula”   //
Developmentalism and Beyond. Society and Politics  in Egypt and Turkey /-Cairo :  The AUC Press, 1994.
28
  Korany B. Restricted Democratization from  Above : Egypt // Political  Liberalization and Democratization in the
Arab World – Vol. 2. –Comp a rative Experiences  / Korany B., Brynen R., Noble., eds. – Boulder, London:   Lynee
Rienner Publishers, 1998 . -  P.   43.
29
  Косач Г.Г. Красный флаг над Ближним Востоком? Компартии Египта, Палестины, Сирии и Ливана в 20-
30-е годы. – М.: ИСАА при МГУ, 2001.  
28 tuzish yo‘llari boshlandi. Avval o‘tish davrining partiyasi – Ozod qilish tashkiloti
paydo   bo‘ldi 30
.   Undan   so‘ng   u   Milliy   ittifoqqa   o‘zgartirildi.   O‘z   navbatida   ushbu
ittifoq   “sotsialistik   dekret”   hisoblangan   mahalliy   mulkka   tegishli   bo‘lgan
korxonalarni   milliylashtirish   qonunlariga   uning   aksariyat   a’zolari   dushmanlik
munosabatida   bo‘lganligi   uchun   1961-yilning   noyabrida   tugatilgan.   Biroq,   milliy
ittifoqning ba’zi ishtirokchilari ijtimoiy va siyosiy sabablarga ko‘ra, ushbu dekretni
qabul qilmagan bo‘lsa, boshqalari J.A.Nosir ushbu qarorni yakka o‘zi qabul qilishi,
uni sir tutib, o‘z imzosi bilan tasdiqlashdan norozi bo‘lib qabul qilmaganlar.
Bir   necha   tajribalardan   so‘ng,   jumladan   muvaffaqiyatsiz   tajribalardan   biri
bo‘lgan   1958-yilning   fevralidan   1961-yilning   sentyabrigacha,   ya’ni   Suriyani
birlashtirish   davrigacha   Misrda   14   yil   mobaynida   bir   partiyali   tizim   amal   qilgan.
Ushbu   vazifani   1962-yilning   6-noyabridan   prezident   dekretiga   asosan   yagona
hukmron siyosiy tashkilot – Arab sotsialistik ittifoqi bajargan. Mamlakatning ichki
va   tashqi   siyosatini   belgilash   hamda   uning   bajarilishini   nazorat   qilish   ushbu
tashkilot vazifalari qilib belgilangan 31
. 
Shu bilan birga, Arab sotsialistik ittifoqi asosiga xalq ishchi kuchlari alyansi
g‘oyasi   kiritilgan.   Tadqiqotchilar   fikriga   ko‘ra,   ushbu   ommaviy   tashkilot   ham
partiya,   ham   inqilobni   qo‘llab-quvvatlovchi   siyosiy   kuchlarning   bloki   vazifasini
bajargan.   Uning   asosiy   siyosiy   hujjati   –   1962-yilda   qabul   qilingan   “milliy
harakatlar Xartiyasi” bo‘lib, sotsialistik jamiyat qurish g‘oyasini ilgari surgan. 
1974-yildan   Misr   siyosiy   tarixida   Arab   sotsialistik   ittifoqini   tashkiliy   jihatdan
qayta   qurish   jarayoni   boshlandi.   Shu   yilning   may   oyida   prezidentning   harbiy
g‘alabasi   sharafiga   nomlangan   “Oktabr   hujjati”   qabul   qilindi.   Uning   mazmuni
shundan   iborat   ediki,   mamlakat   hali   ko‘ppartiyaviy   tizimga   tayyor   emas   edi.
Ammo   Arab   sotsialistik   ittifoqini   qayta   isloh   qilish   zarur   bo‘lgan.   Shu   sababli
uning   tarkibida   turli   fikrlarni   taqdim   qiluvchi   tribunlar   tuzish   g‘oyasi   shakllandi.
Arab   sotsialistik   ittifoqi   a’zolari   faol   ravishda   ushbu   g‘oyani   tatbiq   qilishga
30
  Richards A, Waterbury.  A   political   economy   of   the   Middle   East .   State ,   Class   and   Economic   Development   etc .:
Westview   Press , 1990. -  P .305. 
31
  Сейранян   Б.Г.   К   вопросу   о   критериях   классификации   современных   арабских   стран   //   Арабские   страны
Западной Азии и Северной Африки (история, экономика и политика) / Под ред. Сейраняна Б.Г. и др. –Вып.
4. – М.: ИВРАН, 2000.  - С. 36. 
29 intilgan   bo‘lsalar   ham,   hech   kim   uni   amalga   oshirishga   jur’at   qilmagan.   Shunisi
e’tiborga   loyiqki,   bu   harakat   dasturi   bilan   birinchi   bo‘lib   A.Sadatning   kuyovi
Mahmud   Abu   Vofiya   chiqdi.   U   1975-yilning   22-oktabrida   ijtimoiy-demokratik
tribun tuzishni e’lon qildi.
          Shu   bilan   birga,   xususiy   sektorni   qo‘llab-quvvatlovchi   va   uning   rolini
oshiruvchi,   o‘ng   va   so‘l   og‘machilikning   sotsialistik   muvaffaqiyatlarini
himoyalovchi, matbuot erkinligini ta’minlovchi harakat dasturining bosh g‘oyaviy
asosi - “Xudoga ishonuvchi sotsializm ” deb e’lon qildi. 
          Undan   so‘ng   boshqa   harakat   dasturini   yaratish   boshlanib,   1976 - yilning   24 -
yanvariga   kelib   ularning   soni   43   taga   yetdi.   Arab   sotsialistik   ittifoqining   birinchi
kotibi, Qohira universiteti iqtisodiy va siyosiy fanlar kafedrasi professori Rifaat al-
Mahjub fikriga ko‘ra, siyosiy platformalar tuzishning yagona sharti –“Xalq ishchi
kuchi   alyansi”,   ya’ni   yagona   falsafa,   yagona   mafkura   tamoyiliga   sodiqligi   bilan
belgilanadi.   Shuningdek,   uningcha,   tribunlarni   tuzishdan   maqsad   –   oppozitsiya
qarashlariga tashkiliy shakl berishni anglatadi.
          Misrlik   tadqiqotchilar   tadqiqotlariga   ko‘ra,   platformalar   amalda   hech   qanday
aniq   dasturga   ega   bo‘lmay,   alohida   shaxslar   o‘rtasidagi   raqobatni   aks   ettirgan.
Ikkinchidan esa, ushbu urinishlar Arab sotsialistik ittifoqning tarkibida mafkuraviy
va siyosiy qarama-qarshiliklar mavjudligini tasdiqlagan.
      Dastlabki tartibda Kamol Rifaat boshchiligida so‘l nosirchilar, Xolid Mo h i ad-
Din   boshchiligida   marksistlar   va   H ilmi   Murod   boshchiligida   o‘nglar   platformasi
tuzildi.   Shuningdek,   bir   necha   diniy   yo‘nalishdagi   platformalar   tuzildi.   Masalan,
“Ozod   musulmonlar”,   “Islom   mehnati”   shular   jumlasidandir.   1976-yil   yanvar
oyining   oxirida   A.Sadat   tomonidan   platformalar   tuzishni   qayta   ko‘rib   chiqish
bo‘yicha   yangi   qo‘mita   tuzildi.   Ushbu   qo‘mita   ichida   o‘tkazilgan   ovoz   berish
natijasida quyidagilar aniqlandi:
- 70   ta   ovoz   –   Arab   sotsialistik   ittifoqini   saqlab   qolish   hamda   ittifoq   ichida
doimiy platformalar tuzish;
30 - 33 ta ovoz - Arab sotsialistik ittifoqini saqlab qolish, faqatgina uni tarkibida
vaqtincha   shakllanadigan   va   aniq   masalalarning   muhokamasiga   yo‘naltirilgan
ma’lum yo‘nalish va tribunlar amal qilish sharti bilan;
- 7 ta ovoz - Arab sotsialistik ittifoqi faoliyatini to‘xtatish va munosib siyosiy
platformalarni shakllantirish;
- 2 ta ovoz – siyosiy partiyalarga aylanish sharti bilan Arab sotsialistik ittifoqi
ichi va tashqarisida platformalar faoliyatiga ruxsat berish.
              Yakuniy   ovoz   berishda   3   ta   siyosiy   platforma-tribun   –   o‘ng,   markaziy   va
so‘llarni tuzish formulasi taqdim etilgan. Ular uchun umumiy talab sifatida 1952-
yilgi   iyul   inqilobi   talablariga   amal   qilish   majburiyati   yuklatilgan.   Shunday   qilib,
1976-yil   mart   oyining   oxirida   3   ta   platforma   yaratilib,   shu   yilning   noyabrida
mustaqil   siyosiy   partiyalar,   jumladan   Liberal   sotsialistik   partiya,   Misr   Arab
sotsialistik   partiyasi   va   Milliy  taraqqiyot   partiyasiga   aylantirildi.  Arab   sotsialistik
ittifoqi   kotibiyati   ushbu   partiyalar   faoliyatini   nazorat   qiluvchi   organ   qilib
belgilandi.   Shu   bilan   birga,   yangi   shakllangan   3   ta   partiyadan   2   tasining
ishtirokchilar   soni   va   qarashlarini   hisobga   olganda,   ular   J.A.   Nosir   davrida   o‘ng
markaziy   va   o‘ng   siyosiy   qanot   maqomini   egallagan.   O‘z   navbatida   prezident
birorta partiyaga a’zo bo‘lmasdan, oliy siyosiy arbitr bo‘lishga ahd qilgan 32
.
          Arab   sotsialistik   ittifoqining   markaziy   qo‘mitasiga   mamlakatning   siyosiy
hayotini   nazorat   qiluvchi   organ   funksiyalari   berildi.   So‘ngra   esa   Arab   sotsialistik
ittifoqi markaziy qo‘mitasi  prezidentning uchdan ikki saylanadigan va uchdan bir
prezident   tomonidan   tayinlanadigan   Maslahat   Kengashiga   o‘zgartirildi.   Ushbu
Kengashga   ham   shunday   vakolatlar   berilgan.   Arab   sotsialistik   ittifoqining   bosh
kotibiyati   esa   bevosita   yangi   partiyalar   faoliyatini   nazorat   qiluvchi   organga
aylantirildi.
      1977-yili   Milliy   Majlis   partiyalar   faoliyatini   nazorat   qiluvchi   40-raqamli
Qonunni   qabul   qildi.   Unga   asosan   partiyalar   endi   demokratik   sotsializm,   milliy
birlik   va   ijtimoiy   tinchlikka   rioya   qilish,   ishchi   va   dehqonlar   muvaffaqiyatini
himoyalovchi   tamoyillar   asosida   mamlakatning   siyosiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy
32
    Беляев И.П., Примаков Е.М. Египет: время президента Насера. - М., 1981.  – С. 67.
31 rivojlanishida   ishtirok   etishi   lozim   bo‘lgan.   Shuningdek,   partiyalarga   harbiy   yoki
yarim   harbiy   tuzilishga   ega   bo‘lish   ta’qiqlangan,   va,   hatto,   a’zolarning   sinfiy
mansubligi, irqiy yoki diniy xususiyatlari asosida shakllanishiga ruxsat berilmagan.
  Rasmiy   jihatdan №40 Qonun  Konstitutsiya  va  Arab sotsialistik   ittifoqidan
tashqarida siyosiy tashkilotlarni ta’sis qilishni ta’qiqlovchi 1972-yilgi “milliy birlik
to‘g‘risida”gi   Qonunga   zid   bo‘lgan.   Shu   sababli   qonun   matniga   1979-1981-
yillarda ba’zi o‘zgartirishlar kiritildi. Ularga ko‘ra g‘oyaviy ko‘rsatmalar, dasturlar
va partiyalar faoliyati quyidagilar bilan, jumladan:
a)   siyosiy  qonunchilik manbasi deb hisoblanadigan islom shariatini;
b) 1952-yilgi 23-iyul va 1971-yilgi 15-may inqilobini;
c) milliy birlik, ijtimoiy tinchlik va demokratik sotsializm  tartibini  buzmasligi
kerak.
Qonunning   qoidalari   orasida   shunday   shart   borki,   unga   ko‘ra   partiya   xorij
siyosiy   tashkilotining   qandaydir   filiali   bo‘la   olmaydi.   Boshqa   punktda   esa   yangi
partiyaning   tuzilishi   1953-yilgi   №37   Qonunga   asosan   tarqatilgan   partiyalarning
biri   bo‘lib   qayta   tuzilishga   yo‘l   qo‘yilmagan.   Shuningdek,   kimdir   qonuniy
bo‘lmagan   siyosiy   tuzilmani,   hatto   u   “uyushma”   yoki   “guruh”   nomidan
foydalanuvchi “diniy tashkilot” niqobi ostida bo‘lsa ham qamoq jazosiga mahkum
qilinadi. 1977 - yilgi №40 Qonunni qabul qilish paytida Misrda 3 ta partiya mavjud
bo‘lgan 33
. 
Misrda 1978 - yildan boshlab ko‘ppartiyaviylikka o‘tish tartibi amal qilgan.
Xalq demokratik partiyasi   (XDP)  –   sobiq Arab sotsialistik ittifoqining “markaziy”
platformasi bo‘lgan Arab sotsialistik  partiyasi asosida tashkil qilingan. Uni tuzish
haqidagi qaror 1978-yilning iyulida mamlakat prezidenti A.Sadat tomonidan e’lon
qilinib,   shu   yilning   sentabrida   ta’sis   etuvchi,   1980-yilning   aprelida   birinchi
qurultoyi   bo‘lib   o‘tgan.   A.Sadat   o‘limidan   so‘ng   partiyaning   favqulo d dagi
qurultoyi   1982 - yilning   yanvarida   partiya   raisi   etib   Misrning   yangi   prezidenti
33
Видясова   М.Ф.,   Умеров   М.Ш. ,   Египет   в   последней   трети   XX   века:   опыт   либерализации   экономики   и
политической системы. - М., 2002.  – С. 87.     
32 H.Muborakni   saylaydi.   U   1983-yilning   fevralida   XDP   g‘oyaviy   yo‘nalishlari
haqidagi dasturiy hujjatni ma’qullaydi.
“1952-yilgi   iyul   inqilobi”   muvaffaqiyatlarini   tasdiqlab,   partiya   adolat   va
ijtimoiy   tinchlikka   asoslangan   jamiyat   qurish   yo‘li   bilan   misrlikka   farovonlikni
ta’minlashni   o‘zining  asosiy   maqsadi   deb   e’lon   qildi.  Ushbu   masalaning   yechimi
sifatida   din,   arab   millatchiligi   va   demokratik   sotsializm   belgilandi.   Kuchli
partiyaviy   tuzilmaning   tuzilishi   rasmiy   ko‘ppartiyaviylik   tizimiga   qaramasdan
mamlakat siyosiy hayotini nazorat qilishga imkoniyat yaratdi.
Milliy taraqqiyot partiyasi   (MTP)   – 1976 - yil Arab sotsialistik ittifoqi “so‘l”
platformasining asosida tashkil topgan. Ushbu partiyaga 1952 - yilgi to‘ntarishning
sobiq yetakchilaridan biri Xolid Mo h i ad-Din raislik qildi. Partiyaning maqsadlari
–   milliy   demokratik   inqilob   masalalarini   bajarish   va   J.A.Nosir   tomonidan
boshlangan islohotlarni amalga oshirishdan iborat. Partiya tarkibida ham J.A.Nosir
tarafdorlari,   ham   kommunistlar   mavjudligi   qator   dasturiy   qoidalar   uchun   murosa
yo‘llarini belgilagan. Shu sababli, MTP sinfiy qarama-qarshiliklar mavjudligini tan
olsa-da,   sinfiy   kurashni   tinchlik   yo‘li   bilan   olib   borish   zarurligini   qayd   etadi.
Ijtimoiy   tinchlikni   saqlab   qolishni   ma’qullab,   partiya   bir   vaqtning   o‘zida   xalq
ommasining   ehtiyojlarini   qondirish,   ularning   siyosiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiy
muammolarining   demokratik   yechimlariga   ishtirokini   ta’minlash   kabilar
partiyaning asosiy maqsadi qilib belgilandi.
Tashqi   siyosatda   partiya   milliy   mavqeni   qo‘llab,   prezident   A.Sadatning
AQSh bilan hamda Isroil bilan tinchlik bitimini keskin tanqid qilgan.
Liberal   sotsialistik   partiya   –   1976 - yil   Arab   sotsialistik   ittifoqining   “o‘ng”
platformasi asosida shakllangan. Unga 1952 - yili to‘ntarish ishtirokchisi, iqtisodchi
va   tadbirkor   Mustafo   Komil   Murod   raislik   qilgan.   Liberallar   dasturi   –
tadbirkorlikning   erkinligi,   davlat   nazoratining   keskin   qisqartirilishi,   chet   el
investisiyalarini   jalb   qilish,   sinfiy   kurashni   qat’iyan   man   qilish,   G‘arb
mamlakatlari bilan aloqalarni mustahkamlashdan iborat.
“Yangi   Vafd”   partiyasi   –   1952 - yili   yetakchi   rol   o‘ynagan   va   to‘ntarishdan
so‘ng man qilingan “Vafd” partiyasi an’analarini davom ettirgan partiyadir. 1977-
33 yilning   avgustida   partiyani   qayta   tuzish   e’lon   qilinib,   1978-yilning   fevralida
rasman   qayd   qilingan.   Vafd   harakatining   veterani   Fuad   Siroj   ad-Din   uni   raisi
bo‘lgan.   Partiya   dasturiga   asosan,   “Yangi   Vafd”   respublika   tuzishni   tan   olib,
demokratik   sotsializmni   axloqiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   tizim   sifatida   ma’qullaydi.
Sinfiy   qarama-qarshiliklar   o‘rniga   vafdchilar   insonparvarlikni,   davlat   va   xususiy
sektor milliy iqtisodiyot doirasida bo‘lishini ta’kidlaydi. Ular fikriga ko‘ra, davlat
sektori   ishlab   chiqarish   sohalarining   rivojlanishida   yetakchi   rol   o‘ynashi   zarur.
Shunga   qaramay,   davlat   xususiy   sektorni   qo‘llab-quvvatlashi   lozim.   Partiya
demokratik   erkinlikni   kafotlatlash,   prezident   tizimini   parlament   tizimiga
o‘zgartirish,   sud   va   prokuratura   mustaqilligini   ta’minlash   maqsadida
Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritdi.
“Vafd”ning   qayta   tuzilishi   Misr   partiyaviy-siyosiy   tizimida   muhim
o‘zgarishlarga   olib   keldi.   Natijada   unga   ko‘pgina   oppozision   kuchlar   qo‘shildi.
Vafdchilar faolligining sabablaridan biri milliy birlik va ijtimoiy tinchlik haqidagi
1978-yilgi   Qonunni   qabul   qilish   bo‘lib,   uning   asosida   hukumat   respublika
davrigacha bo‘lgan qator yetakchilar, jumladan “Yangi Vafd”ning ba’zi arboblarini
jamiyat siyosiy hayotida ishtirok etishini ta’qiqladi. Natijada partiya o‘z faoliyatini
to‘xtatishni   e’lon   qildi   va   1981 - yilda   uning   boshliqlari   repressiya   qilindi.   “Yangi
Vafd”   1984-yili   H.Muborak   davrida   qonuniylashtirildi.   Partiya   tuzumni
liberalizatsiya   qilishni,   davlat   sektorini   cheklash   va   chet   el   investetsiyalarini
kengaytirishni talab qildi.
Sotsialistik   mehnat   partiyasi   –   1978-yilning   oktabrida   qonuniylashtirilib,   1933-
yilda   mavjud   bo‘lgan   va   1952-yilda   ta’qiqlangan   “Misr   al-Fattat”   (Yosh   Misr)
partiyasi   an’analarini   davom   ettirgan.   Sotsialistik   mehnat   partiyasining   dasturi
“Milliy   sotsializm”,   panarabizm   va   panislomizmga   asoslangan.   Tashqi   siyosatda
milliy mavqega ega bo‘lib, A.Sadat siyosatini tanqid qilgan 34
. 
  “Al-Umma”   partiyasi   –   1983-yilning   iyulida  ilohiyotchi   Ahmad   as-Sabahi
Avadalla   tomonidan   tuzilib,   shariat   asosidagi   “Misr   islom   arab   respublikasi”   va
34
  Шахмудбеков Ш. Борьба народа Египта за независимость (1918-1970). – Т., 1992.   - Б. 67-77.
34 “konsultativ   demokratik   sotsialistik   tuzum”ni   ilgari   surgan.   Partiya   dasturi   milliy
va islomiy-ilohiy konsepsiyalarga asoslanadi.
“Musulmon   birodarlar”   uyushmasi   –   boshqa   arab   davlatlarida   bo‘limlarga
ega   bo‘lgan   Misrning   eng   katta   musulmon   diniy-siyosiy   tashkiloti   hisoblanadi.
1928-yili   o‘qituvchi   Hasan   al-Banno   tomonidan   tuzilgan.   Uyushma   davlatning
islom   dinidan   ajralmasligini   e’lon   qilib,   teokratik   tuzum   va   islom   dinining   asosi
bo‘lgan   xalifalikni   o‘z   maqsadi   qilib   oldi.   Ilk   qadam   sifatida   “Musulmon
birodarlar”   Misr   qonunchiligini   Qur’oni   Karim   va   shariat   me’yorlariga   muvofiq
bo‘lishini   talab   qilgan.   Sadaqa   vositasida   kambag‘allar   foydasiga   daromadni
taqsimlovchi “islom iqtisodiyoti”ni ma’qullaganlar.
1952-yildan so‘ng uyushma  ta’qiqlanib, J.A. Nosir  tuzumiga qarshi  fitnalar
uyushtirishni boshlagan. Natijada uning minglab a’zolari qamoqqa olinib, ba’zilari
o‘lim   jazosiga   mahkum   qilinganlar.   Omar   Telmisani   boshchiligidagi   uyushma
rahbariyati   A.Sadatni   qo‘llab-quvvatlab,   Isroil   bilan   tinchlik   bitimini   imzolagani
uchun   unga   keskin   ravishda   qarshi   chiqqan.   1981-yili   musulmonlar   va   qibtiylar
o‘rtasidagi   shiddatli   to‘qnashuvlardan   so‘ng   hukumat   yuzlab   “Musulmon
birodarlar”ni,   jumladan   Telmisanini   qamoqqa   olib,   uyushma   nashrlarini   to‘xtatib
qo‘ygan.   Hukumat   rahbarligiga   H.Muborak   kelganidan   so‘ng   uyushma   yana
faollashib, qat’iy ravishda qonuniylashtirishni talab qilgan. 
              Bugungi   kunda   bir   qancha   guruhlar   Misr   jamiyatining   barcha   sohalari,
jumladan siyosiy-partiyaviy sohaga ham bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda.
              Tadqiqotchilarning   fikriga   ko'ra,   bugungi   kunda   Misr   siyosiy   sahnasida
quyidagi guruhlar asosiy o’yinchilar sifatida chiqdi:
- Mo’tadil   islomiy   tashkilotlar   va   harakatlar.   Ularning   asosiy   maqsadi
jamiyatni   islom   normalari   asosida   modernizatsiyalashdir.   “Musulmon   birodarlar”
(oliy   rahbar   -Muhammad   Badiy)   va   ularning   siyosiy   qanoti   Ozodlik   va   adolat
partiyasi (birinchi rahbar-Muhammad Mursiy) mo’tadil islomiylarni tashkil qiladi.
- Radikal   islomiy   guruhlar   (salafiylar).   Shariat   normalari   asosida   islomiy
davlat qurish talabi bilan chiqqan. “An-Nur” (rahbar-Imad Abdul G’ofur) va “Al-
Asala” (rahbar-Odil Abdul Maqsud Afifiy).
35 - Ikki   dunyoviy   guruhlar:   birinchi   guruh-harbiylar   va   qurolli   kuchlar
birlashmalari.   Ikkinchi   guruh-ommaviy   revolyutsiyalarni   tashkillashtirgan   liberal
va demokratik doiralar. Ularning asosiy talabi diniy davlat qurishdan voz kechish
va   dunyoviy   taraqqiyot   yo'lini   tanlash.   Dunyoviy   taraqqiyot   tarafdorlari:   “Misr
Kongressi”,   “Ad-Dustur”   (“Konstitutsiya”),   “Revolyutsion   yoshlar   koalitsiyasi”,
“25 yanvar yoshlar harakati, “6 aprel harakati”, “Yangi Vafd» va “Al-Gad”   35
.
        Shuningdek,   H.Muborak   tarafdorlaridan   iborat   bo’lgan   Milliy   demokratik
partiya a’zolari Misr fuqarolar partiyasi va Birlik partiyasi, Misr milliy partiyasi va
Misr taraqqiyoti partiyasi saflariga qo’shilgan.
I bob  bo’yicha xulosalar
Birinchi   bobda   bayon   etilgan   mulohazalar   quyidagi   asosiy   xulosalarni
chiqarishimizga imkon beradi:
1.   Bu   o‘rinda   asosiy   gap   demokratiyaning   jamiyat   miqyosida   to‘liq   qaror
topganligini   bildiruvchi   asoslar:   demokratiya   institutsionallashuvi   va
demokratiyaning sotsial darajada amal qila boshlashligi masalasi ustida bormoqda.
Demokratiyaga   nisbatan   qo‘yilayotgan   bunday   mezonlar   davr   talablarining
mahsulidir.   Zeroki,   zamonaviy   tendensiyalar   demokratiya   o‘lchamlarini   yangi
darajalarda kengaytirilishini talab etmoqda. Bunday holat ayniqsa demokratiyaning
barcha   yetakchi   institutlari,   ustunlarini   zamonaviylashtirilishini   ob’ektiv   ravishda
taqozo qiladi.
2.   Mustaqillikni   qo‘lga   kiritgan   hamma   davlatlar,   shu   jumladan   arab
davlatlari   ham   iqtisodiy   inqirozlar,  harbiy  –  siyosiy   o‘zgarishlar,  jamiyat  sinfiy  –
strukturasiga   radikallarning   siqilib   kirishi,   turmush   tarzidagi   odatlar   va   ananaviy
tasavvurlarning   darz   ketishini   boshidan   kechirdilar.   Bularning   hammasini   G‘arb
madaniyati,   normalari,   etikasining   ekspansiya   qilinishi   oqibatida   chuqurlashib
ketdi. Mana shunday bir holatda tabiyki arab davlatlari aholisining katta qismining
dinda   yuz   berayotgan   muammolardan   nafaqat   boshpana   topish,   balki   ularga
yechim   qidirishga   urinishi   saqlanib   qolgan.   Shu   sababli   islomga   etiqod   qiluvchi
35
  Демченко   А.   Египет   на   пути   к   трансформации   политической   систем ы   //   [Электронный   ресурс]   http:   //
www.perspektivy.info/oykumena/vostok/jegipet_na_puti_k_transformacii_politicheskoj_sistemy_2013-01-29.htm  -
(дата обращения: 15.03.2014)
36 har qanday sinf, har qanday ijtimoiy – siyosiy harakat, har qanday partiyalar islom
dinidan   o‘z   doktrinalarini,   siyosiy   dasturlarini   dindagi   g‘oyalar   bilan   jihozladilar,
harakatlari din me’yorlariga asoslanganiga e’tibor qarata boshladilar. Shu bilan bir
qatorda   zamonaviy   talablarga   asoslangan   harakatlar   va   boshqa   bir   qator   faktlar   –
ijtimoiy – iqtisodiy, ichki va tashqi siyosat, sivilizatsiyaviy psixologik – harakatlar
asosida islomizmning ko‘tarilishi yuz berdi.
3.   Arab   dunyosida   qayd   etilmagan   g‘arbiy   namunadagi   demokratiyaning
o‘ziga   xos   xususiyatlarini   o‘rnatishga   bo‘lgan   urinishlar   ochiqchasiga   ko‘ngilsiz,
ya’ni yoqimsiz deb ataldi. Shu bilan birga bu narsa Misrda ham kuzatildi va milliy
psixologiyalarning, an’analarning va tarixiy rivojlanishning kelib chiqishiga sabab
bo‘ldi.
Misr   davlat   boshqaruvida   prezident   hokimiyati   asosiy   o’ringa   tuzilma
hisoblanadi.   Zeroki,   aynan   ma’lum   bir   davrlarda   deyarli   barcha   hokimiyat
tuzilmalari   prezidentga   bo’ysundirilganini   kuzatish   mumkin.   Mintaqa   miqyosida
Misr   Arab   Respublikasida   demokratik   prinsplarning   rivojlanishi   jadal   suratlarda
davom   etmoqda.   Mamlakatda   o’tkazilgan   saylov   jarayonlari   va   amaldagi
hokimiyatning   davlat   va   jamiyat   hayotida   olib   borayotgan   demokratik   islohotlari
Misrda   prezidentlik   institutining   istiqboli   yuqori   ekanligidan   dalolat   beradi.
Nomzodlarning   turli   siyosiy   guruhlar   tomonidan   ko’rsatilayotganligi,   saylovoldi
kompaniyalarida   diniy   partiyalarning   faol   ishtiroki,   umuman   saylovlarning
ko’ppartiyaviylik asosida amalga oshirilishi bunga yorqin misol bo’la oladi. O’tgan
davr   mobaynida   turli   siyosiy   holatlardan   qat’iy   nazar   Misrda   mustahkam   davlat
boshqaruv   tizimi   shakllandi.   Shu   bilan   birgalikda,   MARdagi   demokratik
jarayonlarda   islom   omili   haqida   fikr   yuritganda,   XX   asr   oxirlarida   hukmron
doiralar islomizm va aqidaparastlik g’oyalarini jamiyat hayotida chegaralash uchun
keskin   kurash   olib   borganligini   ko’rish   mumkin.   Shu   sababdan   aytib   o’tish
mumkinki,   MAR   uchun   davlat   va   jamiyat   boshqaruvida   demokratik   tamoyillarni
islomiy yo’nalishlarini ishlab chiqish vazifasi dolzarb masala hisoblanadi. Zeroki,
MAR   kabi   dunyoviy   yo’nalishdagi   musulmon   mamlakati   uchun   demokratik
jarayonlarda   islomning   radikal   yoki   fundamentalistik   ko’rinishlarini   emas,   balki
37 islom  dinining  mo’tadil  va  an’anaviy  qarashlarini  amalga   oshirish  eng  muhim   va
ustuvor vazifalar sirasiga kiradi. 
II bob.  XX asr oxirlarida Misr Arab Respublikasidagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning muhim amaliy jihatlari
2 . 1.  Misr davlat boshqaruv ida kiritilgan o’zgarishlar amaliy ahamiyati  
1952-yil “Iyul inqilob”idan so’ng Misr ijtimoiy-siyosiy hayotida demokratik
qadriyatlar  va prinsplar  asta-sekin  qaror  topa boshladi.   Misrda mana  shu davrdan
boshlab   davlat   va   jamiyat   hayotining   barcha   sohalarida   keng   ko’lamli   islohotlar
olib  borildi.  Bu  islohotlarning  zamirida  demokratik  prinsplarga   asoslangan,   inson
huquqlari   va   erkinliklari   to’laqonli   ta’minlangan,   xalqaro   hamjamiyatning   teng
huquqli   a’zosi   bo’lgan,   iqtisodiy   rivojlangan   va   har   tomonlama   kuchli   davlat
qurish   yotadi.   O’tgan   yarim   asrdan   ko’proq   bu   davrdagi   Misr   tarixi   bir   tekisda
kechmadi  va murakkab bir sharoitni boshdan kechirdi. Murakkab bu vaziyatlarga
qaramay   Misr   o’z   oldiga   qo’ygan   vazifalarni   uddalay   oldi.   Misr   xalqi   prezidenti
misolida markazlashgan kuchli davlat qura oldi. 
Misrning   arab   davlatlari   o’rtasidagi   siyosatini   shakllantirish,   mintaqadagi
xalqaro   munosabatlarda   uning   o’rni   va   rolini   aniqlash   va   mustahkamlashga   bir
qator  iqtisodiy,  ijtimoiy-madaniy va diniy omillar  ta’sir  qiladi 36
. Davlatning ichki
tuzilmalarida   qat’iy   va   mustahkam   siyosat   olib   borish   ko’p   hollarda   xalqaro
maydonda   va   mintaqada   davlatning   o’rni   va   mavqeidan,   yuritilayotgan   kuchli
tashqi   siyosatdan   kelib   chiqadi.   Misrning   ijtimoiy-iqtisodiy   ko’rsatgichlari
hukumat   oldida   yetarlicha   muammolar   borlig`ini   ko’rsatadi.   Ishsizlik   va
kambag’allikning   yuqori   darajadaligi   sababli   Misr   inson   rivojlanish   indeksi
36
  Ёвкочев   Ш.А.   Исламский   фактор   в   политической   системе   современного   Египта.   –   Т.:   Ташкентский
исламский университет, 2008.   –   C . 32.
38 bo’yicha   dunyoda   120-o’rinda   turadi.   Ishsizlik   rasmiy   ma’lumotlar   bo’yicha   8-
10%   ni  tashkil  qiladi .   Misr  aholisining  qariyb yarmi  –  35 mln  misrlik  kambag’al
hayot   kechiradi.   Shundan   6   mlni   og’ir   ahvolda.   Shuning   uchun   ham   iqtisodiy
islohotlarni   chuqurlashtirish,   iqtisodiyotni   erkinlashtirish   va   boshqa   shu   kabi
masalalar   yuzasidan   chet   el   investitsiyalari   jalb   qilinadi.   Bu   esa   siyosiy   jihatdan
rivojlangan   davlatlar   ta’sir   doirasiga   tushib   qolishiga   olib   keladi.   Iqtisodiyotni
zamonaviylashtirish,   yangi   ish   joylarini   yaratish,   aholi   turmush   sharoitini
yaxshilashga   qaratilgan   Misr   hukumatining   say-harakatlari   yuqori   darajadagi
demografik   o’sish   bilan   to’qnash   keladi.   1996   yil   Misr   aholisi   60.2   mln   tashkil
qilgan bo’lsa, 2004 yilda bu ko’rsatgich 74 mmlnga yetdi. Kuniga 4 ming chaqaloq
dunyoga keladi.  Bunday  o’sish  saqlanadigan   bo’lsa  2030  yilga kelib  Misr   aholisi
ikki barobarga ko’payishi mumkin. 
Eng rivojlangan sohalardan biri bu turizm hisoblanadi. Yiliga YIMning 10%
miqdorida daromad keltiradi. 1996-yildan boshlab Misrga sayyohlar oqimi qariyb
ikki   barobarga   ko’payib,   2004-yilda   8mlnga   yetdi   va   davlat   g’aznasiga   6   mlrd
dollarni   olib   keldi.   Misr   neft   eksport   qiluvchi   davlat   bo’lib,   Arab   davlatlari   neft
eksport   qilish   tashkiloti   (OAPEK)   azosi   hisoblanadi.   Neft   eksporti   yillik   jami
eksportning   40%   ni   tashkil   qiladi.   Neft   qazib   olish   esa   yalpi   ichki   maxsulotning
10/1   qismini   tashkil   qiladi.   Neftga   bo’lgan   ichki   talabning   ortishi   va   Qizil
dengizning   Suvash   qo’ltig’idagi   konlarning   tugashi   yaqin   yillar   ichida   Misrni
neftni  import qiluvchi davlatga aylantirishi mumkin. Misr  hukumati  bunga qarshi
yangi   neft   konlari   topishni   va   ichki   talabni   gaz   muqobilida   almashtirishni   yo’lga
qo’ymoqda. Bugungi kunda Misrning neft zaxirasi 3.5 mlrd barelni tashkil qiladi 37
.
Mintaqada   tinchlik   va   barqarorlikni   ta’minlash   Misr   siyosatining   asosiy
yo’nalishi   sifatida   namoyon   bo’ladi.   Chunki   chet   el   investitsiyalari   tinch   va
barqaror  mintaqalardagina  joriy  qilinadi. Misr  o’zining mintaqadagi   va  jahondagi
obro’   e’tibori   va   ta’sirini   yanada   kuchaytirish   maqsadida   aksariyat   mintaqaviy
loyihalarning   tashabbuskori   sifatida   maydonga   chiqadi. 38
  Integratsion   loyihalar,
37
 http://www.oilpress.ru//index.html/ 
38
  A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова).
– Т.: ТашГИВ, 2002. –  С.87.
39 Arab-Isroil   muammolarini   hal   qilish,   mintaqaviy   xavfsizllikni   ta’minlash   va
umuman   Yaqin   Sharqdagi   nizoli   hollarni   hal   qilish   shular   jumlasidandir.   Aynan
mana shu omillar Misr prezidentini davlat rahbari va yetakchi sifatidagi obro’yini
ko’tarib   yuboradi.   Bundan   tashqari   o’zaro   foydali   asoslarda   chet   el
investitsiyalarini   jalb   qilinishiga   olib   keladi.   Misrning   xalqaro   maydondagi   yana
bir  maqsadi   BMT  Xavfsizlik   Kengashining  doimiy  a’zosiga   bo’lishdir.  Bu  haqda
Milliy   Majlisning   tashqi   ishlar   qo’mitasi   1996   yil   mayda   qilgan   maruzasida
aytilgan edi. Unga ko’ra Misr BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy azosi bo’lishi
uchun   xalqaro   maydondagi   barcha   davlatlar   bilan   yaqin   va   do’stona   aloqalar
o’rnatish   va   mintaqada   Misrning   yetakchi   sifatida   ta’sir   doirasini   kengaytirish
lozimligi   aytib   o’tildi.   Bu   mintaqa   davlatlari   va   Misr   bilan   do’stona   aloqada
bo’lgan barcha davlatlar manfaatlariga mos kelar edi. Rasmiy Qohira BMTni isloh
qilish   dasturi   bo’yicha   Afrikaga   ajratiladigan   Xavfsizlik   Kengashidagi   ikki
o’rindan   biriga   mos   kelishini   bir   qator   omillar   bilan   izohlaydi.   Buni   isbotlash
uchun ko’pgina dalillarni  keltirib o’tadi. Misr  tashqi  ishlar vaziri Axmed al- Hait
shunday   deydi:   “Misr   butun   Afrika   bo’yicha   eng   katta   iqtisodiyotga   va   xalqaro
hamjamiyat   bilan   keng   aloqalar   o’rnatishga   imkon   beruvchi   eng   ko’p   diplomatik
missiyaga   ega”.   Bundan   tashqari   Misr   ko’plab   xalqaro   tinchlikparvar
operatsiyalarda qatnashayotgan ko’psonli armiyaga ega. Shunday ekan arab, islom
va  O’rtayer  dengizi  nomidan  Xavfsizlik  Kengashida  qatnashishi   mumkin  bo’lgan
Afrika a’zosi  bo’la oladi. Misr  buning uchun kerakli  yordamni  arab davlatlaridan
oladi 39
. 
Misrning kelgusidagi taraqqiyoti va istiqbolini ta’minlovchi omillar qatoriga
geografik joylashhuvini keltirishimiz mumkin. Misr Arab Sharqining ikki qismini
–   Mag’rib   va   Mashriqni   bir-biri   bilan   bog’labgina   qolmay,   turli   madaniyatlar
tutashgan   markazda   joylashgan.   Bu   Misrning   bir   paytning   o’zida   bir   necha
mintaqaning   xalqaro   munosabatlarida   faol   ishtirokchi   bo’lish   imkonini   beradi.
Chunki   u   Arab,   Afrika,   Osiyo   va   O’rta   Yer   dengizi   mintaqalari   tutashgan   joyda
joylashgan.   XX-XXI   asr   davomida   mana   shu   mintaqalar   bilan   faol   hamkorllik
39
  Misr Arab Respublikasida: davlat  va diniy institutlar.   O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat va
jamiyat  q urish akademiyasi.  – T. ,  2007.  –  B. 32 .   
40 munosabatlarini   o’rnatib,   integratsion   tashkilotlarga   a’zo   bo’ldi.   Suvaysh   ustidan
Misrning   to’laqonli   mustaqilligi   uning   xalqaro   maydondagi   strategik   ahamiyatini
oshirib yuboradi. Bu kanal orqali dunyo bo’yicha 10% tashuvlar amalga oshiriladi.
Suvaysh kanalidan Misrga 2002-yil 1.9 mlrd dollar daromad kelgan bo’lsa, 2004-
yil bu ko’rsatgich 3 mlrdga yetdi. 
Misr iqtisodiyoti uchun qimmatga tushayotgan yana bir holat bu Arab-Isroil
mojarosining   davom   etayotganidir.   Chunki   bu   juda   katta   harbiy   xarajatni   talab
qiladi. XX asr oxirida Misr o’zining ko’p sonli aholisi bilan mintaqada yetakchilik
uchun   davogarlardan   biri   bo’ldi.   Misr   tashqi   siyosati   ko’p   qirraliligi   va   faolligi
bilan, zamonaviy xalqaro munosabatlarning dolzarb masalalarini qamrab olganligi
bilan munosib o’rin egallaydi. Ko’p sonli armiya nafaqat  o’z suverenitetini  balki,
mintaqa xavfsizligining garovi hamdir. Misr o’z qo’shnilari bilan iliq va do’stona
munosabatlar   o’rnatib,   mintaqaning   ommaviy   qirg’in   qurollaridan   holi   bo’lishiga
harakat qiladi 40
.
Misrda   prezidentlik   institutining   istiqboli   haqida   gapirar   ekanmiz,   davlatda
hukumatni   shakllantiruvchi   asosiy   kuch   -   siyosiy   partiyalarga   alohida   to’xtalib
o’tishimiz   lozim.   Misrda   siyosiy   partiyalarni   shartli   ravishda   ikki   turga   ajratish
mumkin:  birinchisi  bu  xalq  ichidan   chiqqan  va  xalqning  haqiqiy  xohish  irodasini
o’zida   aks   ettirgan   partiyalardir.   Bu   partiyalar   o’z   faoliyatida   biroz   keskinlikni
ifoda etib, ko’proq diniy xarakterga ega bo’lib, aksariyat hollarda faoliyati taqiqlab
qo’yiladi   (Musulmon   Birodarlar).   Ikkinchisi   esa   hokimiyatda   hukmron   g’oya,
qarashlar ta’sirida, ya’ni ayni paytdagi siyosiy ehtiyojdan kelib chiqib shakllanadi.
Aniqroq   qilib   aytadigan   bo’lsak   hukmron   doiralar   tomonidan   shakllantiriladi.
Misol   sifatida   prezident   Abdul   Nosir   hokimiyatga   kelishi   bilan   davlat   siyosati
sotsialistik   yo’l   tomon   o’zgarishi   munosabati   bilan   Misr   Sotsialistik   Partiyasi
yetakchilikni   qo’lga   oladi.   Anvar   Sadat   hokimiyatga   kelishi   bilan   davlat   siyosati
kapitalistik   yo’nalish   tomon   yuz   buradi.   Endi   Milliy   Demokratk   Partiya
yetakchilikni   qo’lga   oladi.   Umuman   Misrning   yaqin   o’tmishdagi   tarixiga
sinchiklab   nazar   tashlaydigan   bo’lsak,   davlat   hayotidagi   siyosiy   munosabatlar
40
  Мунавваров   З.И   Страны   Аравийского   полуострова   в   международных   политических   и   экономических
отношениях 20 века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997.   – C . 34.
41 ko’proq   davlat   rahbarining   irodasiga   bog’liq   holda   rivojlanadi.   Bundan   ko’rinib
turibdiki Misrda davlat rahbari bo’lgan prezident qo’l ostida kuchli markazlashgan
hokimiyat   shakllangan.   Bu   esa   Misr   siyosatining   qat’iy   yo’nalishda,   ustuvor
maqsadlardan   og’ishmay   borishida   muhim   omil   bo’lib   xizmat   qiladi.   Ayniqsa
so’nggi   yillarda   Misr   davlat   va   jamiyat   hayotiga   demokratik   tamoyillar   va
qadriyatlarni jadal suratlarda tadbiq qilmoqda. Arab dunyosida, ayniqsa mintaqada
alohida ta’sirga ega bo’lgan Misrdagi demokratlashtirish jarayoni zamonaviy jahon
siyosatida   alohida   ahamiyatga   ega.   Butun   dunyodagi,   ayniqsa   mintaqadagi
kelgusidagi   taraqqiyot   aynan   mana   shu   jarayonga   bog’liq.   2005-yil   7-sentabrda
bo’lib   o’tgan   prezidentlik   saylovlari   bizning   nazarimizda   davlatning   zamonaviy
ijtimoiy-siyosiy   hayotida   ikki   xil   tendensiyada   namoyon   bo’ldi.   Birinchisi,
hokimiyatning   demokratik   yo’ldan   borayotganini   yoki   dunyo   hamjamiyati
nigohida Misrning demokratik imidjini yaratish uchungina harakat qilinayotganini
aks   ettirsa,   ikkinchidan   jamiyatda   islomiy   harakat   kuchayayotgani   bilan
xarakterlanadi.
Prezident   saylovi   natijasida   Xusniy   Muborak   88.5%   ovoz   bilan   beshinchi
marta   qayta   saylandi.   Aytib   o’tish   lozimki,   bu   prezidentlik   saylovida   ilk   bor
mamalakat   tarixida   prezidentlik   uchun   ko’p   (o’nta)   nomzod   ko’rsatildi.   Xusniy
Muborakning asosiy  raqiblari  Ayman Nur  7.6%, Noaman Jamaa  2.9%  ovoz oldi.
Bu   nomzodlar   amaldagi   prezident   X.Muborak   uchun   munosib   qarshilik   ko’rsata
olmasada,   g’alaba   uchun   teng   huquqli   kurash   olib   borishining   o’zi   Misrda
demokratik   yo’lda   yana   bir   muhim   qadam   bo’ldi.   2005-yil   boshida   X.Muborak
tashabbusi   bilan   konstitutsiyaning   76-moddasiga   o’zgartirish   kiritildi. 41
  Bunga
muvofiq   endi   prezidentlikga   nomzodlar   to’g’ridan-to’g’ri   ko’rsatiladigan   bo’ldi.
Ilgari nomzod parlament 3/2 qismi ovozi bilan tasdiqlanib, referendumga qo’yilar
edi.   Bu   tartib   qonuniy   faoliyat   yuritayotgan   barcha   siyosiy   kuchlarning   saylovda
qatnashishi   va   mamlakat   taqdirini   belgilash   imkonini   yaratdi.  Shunday   bo’lishiga
qaramay   bu   hali   haqiqatdan   yiroq,   chunki   amalda   hokimiyat   yagona   –   Milliy
41
  Сапронова   М.А.   Конституционно-правовой   механизм   осуществления   внешней   политики   в   арабских
странах   //   Конституционно-правовой   механизм   внешней   политики:   Учебное   пособие.   –   М.:   РОССПЭН,
2004 .  –С.289.
42 Demokratik Partiya qo’lida. Rahbari Xusniy Muborak bo’lgan Milliy Demokratik
Partiya parlamentda ko’pchilik o’ringa ega. 2005-yil bo’lib o’tgan saylovlar  Misr
ijtimoiy-siyosiy hayotidagi ba’zi bir muhim holatlarni yaqqol aks ettirib ketdi. Biri
“Musulmon Birodarlarning” g’alabasi bo’lsa, ikkkinchisi oliy tabaqa partiyalarning
mag’lubiyati va yana biri boshqaruvdagi Milliy Demokratik Partiya ichidagi o’zaro
kurashdir.   “Musulmon   Birodarlar”   asotsatsiyasi   1954-yil   rasman   taqiqlangan
bo’lsada,   o’z   vakillarini   parlament   saylovlarida   mustaqil   nomzod   sifatida
ko’rsatadi.   Natijada   Musulmon   Birodarlar   Milliy   Assambleyaning   88   ta   o’rnini
egallashdi.   Hokimiyat   vakillari   keng   va   ochiq-oydin   qarshilik   ko’rsatsalarda
Musulmon   Birodarlarning   yaqqol   ustunligini   aytib   o’tish   muhim.   Musulmon
Birodarlar   tarafdorlari   va   milliy   politsiyaning   saylov   kunlaridagi   to’qnashuvida
tarafdorlarning   ko’pchiligi   qamaldi   ko’pi   esa   halok   bo’ldi.   ”Nosiriylar”(Jamol
Abdul Nosir va uning siyosati tarafdorlari) esa hech qanday o’rin egallay olmadi.
Shu bilan birga boshqaruvdagi MDP ko’pchilik o’rin bilan raqiblaridan o’zib ketdi
va 336 ta, ya’ni umumiy tarkibning 73% ni egallash nasib etdi. Shundan 10 nafari
konstitutsiyaga   muvofiq   prezident   tomonidan   tayinlandi.   Ammo   bulardan   faqat
147 tasi J.Muborak boshchilik yangi boshqaruvdagi MDP tomonidan ma’qullandi.
Qolgan   179   deputat   MDP   vakili   bo’lib   parlamentda   mustaqil   deputat   sifatida
harakatlanishi   lozim   bo’ldi.   Bu   hol   partiyaning   yangi   yosh   vakillari   va
parlamentning   tanlangan   spikeri   hisoblangan   Fathi   Surur   boshchilligidagi   eski
vakillari   o’rtasida   ichki   kurash   mavjudligini   anglatadi.   Misrdagi   ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarni   tadqiq   qilar   ekanmiz,   bu   safargi   parlament   partiya   saylovlari
murakkab   ichki   siyosiy   sharoitda   o’tganligini   aytib   o’tish   lozim.   Mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy   inqirozni   boshdan   kechirmoqda. 42
  Bunga   iqtisodiy   o’sishning
pasayishi(2004-yil 3%ni tashkil qilgan), demografik o’sishning kuzatilishi(2.1%ni
tashkil   qiladi),   chet   el   investitsiyasining   qisqarishi,   2001-yil   AQShdagi,
2005,2006-yillarda   Misrdagi   terroristik   xurujlar   oqibatida   sayyohlar   sonining
qisqarishi. Inflatsiya oqibatida narxlar 40%gacha ko’tarilgan, ishsizlik oshgan. Ish
bilan band aholi atigi 11%ni tashkil qiladi. Misr  jami aholisi 73.4mln bo’lgan bir
42
  A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова).
– Т.: ТашГИВ, 2002. –  С.3 8.
43 paytda 56mln aholi, ya’ni 4/3 qismi 2 dollardan kam turmush sharoitida yashaydi.
Bu aholi davlat tomonidan beriladigan maxsus subsidiyali oziq-ovqat maxsulotlari
bilan kun kechirishi mumkin. 
2011   yil   butun   arab   davlatlarida   “Arab   bahori”   nomi   ostida   ommaviy
noroziliklar   bo’lib   o’tdi.   Buning   o’ziga   xos   xususiyati   shundaki   bu   noroziliklar
oqibatida   arab   davlatlarining   aksariyatida   tub   ijtimoiy-siyosiy   islohotlar   amalga
oshirildi, shu jumladan Misrda ham. Bu inqilobiy to’lqin oqibatida Misr prezidenti
istefoga   chiqishga   majbur   bo’ldi.   2011   yil   4   martda   X.Muborak   tashabbusi   bilan
Oliy   Harbiy   Kengash   19   mart   kuni   umumxalq   referendumi   o’tkazilishini   elon
qildi.   Bu   referendumga   asosan   konstitutsiyaning   sakkiz   moddasiga   o’zgartirish
kiritildi, bular quyidagilar:
a) Prezident vakolat muddati to’rt yil bo’lib, faqat ikki muddatga saylanadi;
b) Faqat Misr fuqarosigina prezident bo’lish huquqiga ega;
c) Prezident chet el fuqarosiga uylanishi mumkin emas;
d) Prezident saylanganidan so’ng 60 kun ichida vitse-prezidentni tayinlashi
lozim;
e) Prezidentlikka   nomzod   ko’rsatish   tartibi   soddalashtirildi   –   15
gubernatorlikdan   30   ming   imzo   to’plashi,   yoki   parlamentda   30   deputat   qo’llab-
quvvatlashi lozim;
f) Sudyalar saylov jarayoni uchun ma’sul qilib belgiland
g) Favqulotda holat joriy qilish tartibi o’zgartirildi;
h) Terrorizmga qarshi kurash bo’yicha prezidentning maxsus vakolatini aks
ettirgan 179-modda bekor qilindi. 
Milliy   Demokratik   partiya   va   “Musulmon   Birodarlari”   referendumni
to’laqonli   qo’llab-quvvatladi.   Mamlakat   aholisining   77%   referendumni   qo’llab-
quvvatladi. 43
  
Shuni   xulosa   qilib   aytganda,   mintaqa   miqyosida   Misr   Arab   Respublikasida
demokratik   prinsplarning   rivojlanishi   jadal   suratlarda   davom   etmoqda.   So’nggi
yillarda   o’tkazilgan   saylov   jarayonlari   va   amaldagi   hokimiyatning   davlat   va
43
  Мамед-заде   П.Н.   О   перспективах   политической   модернизации   в   арабских   странах   //
http://www.iimes.ru/rus/stat/2011/08-04-04. htm
44 jamiyat   hayotida   olib   borayotgan   demokratik   islohotlari   Misrda   prezidentlik
institutining   istiqboli   yuqori   ekanligidan   dalolat   beradi.   Nomzodlarning   turli
siyosiy guruhlar tomonidan ko’rsatilayotganligi, saylovoldi kompaniyalarida diniy
partiyalarning ishtirokiga ruxsat berilishi, umuman saylovlarning ko’ppartiyaviylik
asosida amalga oshirilishi bunga yorqin misol bo’la oladi. O’tgan davr mobaynida
turli   siyosiy   holatlardan   qat’iy   nazar   Misrda   mustahkam   davlat   boshqaruv   tizimi
shakllandi.  
2. 2 . Mis rning demokratik  rivojlanish tarixi da parlament faoliyati
  
Misr arab olamida o’ziga xos eng qadimiy va demokratik mezonlarni o’zida
mujassamlashtirgan   davlat   hisoblanadi.   Biroq,   demokratik   jarayonlar   sharq
xalqlari,   ayniqsa,   arab   dunyosida   birdaniga   shakllanadigan   jarayon   deb   hisoblab
bo’lmaydi. Ushbu jarayonga bir qator omillar to’sqinlik qilishi va shu orqali asta-
sekinlik   bilan  rivojlanib  borishini   ko’rish   mumkin.   Shu  boisdan   Misr   demokratik
jarayonlari   shakllanish   tarixiga   nazar   solishdan   avval   demokratik   rivojlanishga
qarama-qarshi turuvchi omillarni ko’rib chiqishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Barcha   davrlarda   bo’lgani   singari   bugungi   davrda   demokratik   jarayonlar
shakllanishiga   to’sqinlik   qiluvchi   bir   qancha   muammolar   mavjud.   Ushbu
muammolarning   tuzilishi,   xususiyati,   amal   qilishi   turlicha   bo’lib,   bu   har   bir
jamiyat   va   davlatda,   har   bir   mintaqada   o’zgacha   ko’rinishda   mavjud   bo’lishi
mumkin.   Ming   afsus   bilan   tan   olish   kerakki,   bugungi   kunda   demokratik
jarayonlarga   ta’sir   etuvchi   salbiy   omillarni   keltirib   chiqarishga   sun’iy   ravishda
urinishlar kuzatilmoqda.   Buni demokratik jamiyat rivojlanishiga, taraqqiy etishiga
tahdid sifatida baholash mumkin.
Har   qanday   jamiyat   bebaho   va   takrorlanmas   qadriyat.   Bunday   jamiyatning
tarixiy   shakllangan   an’analari,   qadriyatlari,   mentalitetini,   shuningdek   o’chmas
madaniy va ma’rifiy merosini  asrab-avaylash hamda unga hurmat bajo keltirishni
taqozo   etadi.   Biroq,   mana   shunday   boyliklarga,   ya’ni   jamiyatning   boyliklariga
tamomila to’g’ri kelmaydigan boshqa bir “boylik”larni olib kelish har doim va har
45 davrda   noxush   oqibatlarga   olib   keladi.   Bunday   holat   bugungi   kunda   deyarli   urf
bo’lishga   ulgurgan   “demokratiya   eksporti”   iborasi   bilan   ifodalanadi.   Mana   shu
iboraga qo’shimcha ravishda yana bir iborani aytib o’tishimiz maqsadga muvofiq.
Bu ibora “demokratiya importi”dir. Bu iboralarning birinchisi  bir  jamiyatda amal
qiluvchi   tamoyillarning   boshqa   bir   jamiyatga   nusxa   ko’chirishga   bo’lgan   urinish
bo’lsa, ikkinchisi ma’lum bir jamiyatning boshqa jamiyatdagi ma’lum bir o’xshash
xususiyatlarga tayanib, o’sha jamiyatning demokratik jarayonlarini o’z jamiyatida
joriy   etishiga   urinishi,   deb   ta’riflash   mumkin.   Tarix   tajribasidan   ma’lumki,
demokratiyani   eksport   yoki   import   qilish   jiddiy   fojiali   oqibatlarga   olib   kelishi
shubhasiz.   Birinchi   Prezidentimiz   Islom   Karimov   ta’kidlaganidek,   “Ishonchimiz
komilki,   demokratiyani   va   “turli   ochiq   jamiyat   modellari”ni   eksport   qilib
bo’lmaganidek, davlat qurilishining universal loyihasini ham chetdan import qilish
yoki tiqishtirish mumkin emas. Aslida, hammaga birdek ma’qul bo’ladigan bunaqa
modelning o’zi umuman yo’q” 44
.
Hozirgi   globallashuv   sharoitida   dunyoda   demokratiya   shiori   bilan
niqoblangan   keskin   g’oyaviy   kurashlar,   turli   mafkuralar   to’qnashuvi   yuzaga
kelmoqda.   “Demokratiyani   eksport”   qilish   tarafdorlari   jamiyat   hayotining   barcha
sohalarini   liberallashtirish   va   demokratlashtirish,   inson   huquq   va   erkinliklarini
ta’minlash   kabi   tamoyillarni   ilgari   surishlariga   qaramay,   muayyan   mamlakatning
tarixi,   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyot   darajasi,   xalqining   milliy   urf-odat,   an’ana   va
qadriyatlari,   kishilar   dunyoqarashi   va   tafakkurini   umuman   hisobga   olmaydi   yoki
ularni   ikkinchi   darajali   deb   hisoblaydi.   Shuningdek,   shunga   o’xshash   g’oya   va
qarashlar   tarafdorlari   demokratik   jarayonlarni   tezlik   bilan   sun’iy   ravishda
jadallashtirishga   asosiy   e’tiborini   qaratadi.   Vaholanki,   ular   zamonamizning   eng
rivojlangan   mamlakatlari   sifatida   e’tirof   etiladigan,   deyarli   uch   yoki   to’rt   asrlik
tajribaga   ega   AQSH,   Buyuk   Britaniya,   Germaniya,   Fransiyada   bu   jarayon
demokratiya   unsurlari   o’zaro   bahs   va   munozaralar   va   kurashlar   natijasida
44
 Karimov I.A. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi. –T.13. –T.: O’zbekiston, 2005.
–B. 183-184. 
46 shakllangaligini   unutgan   ko’rinadi.   Masalan,   AQSHda   XIX   asrning   30-yillariga
ham, ya’ni mamlakat konstitutsiyasi qabul qilnganligidan 50 yil o’tib ham ayollar,
hindular   va   qora   tanli   kishilar   fuqarolik   va   siyosiy   huquqlarga   ega   bo’lmagan.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, demokratiya davlat, xalq va jamiyat taraqqiyoti
bilan   birga   yangicha   ma’no-mazmunga   ega   bo’lib,   vaqt   o’tgan   sari   takomillashib
boradi 45
.
Demokratik jarayonlarga salbiy ta’sir etuvchi omillardan yana biri bu radikal
islom g’oyalari deyish mumkin. Bu g’oyalar o’zining o’ta keskinligi va ommaviy
tus   olish   ehtimolligi   xavfi   jihatdan   fojiali   deb   hisoblash   mumkin.   Zeroki,   ushbu
g’oya   tarafdorlari   islomning   fundamentalistik   qarashlarini   bugungi   jamiyat
hayotiga   tadbiq   etishda   keskin   fikrlari   alohida   ajralib   turadi.   Shuningdek,   bu
g’oyani   amalga   oshirish   istagidagi   kishilar   demokratiyaning   xalqaro   huquq
umume’tirof etgan normalari va tamoyillarini inkor etib, shariat qonun-qoidalariga
asoslangan   jamiyat   qurishni   asosiy   maqsad   sifatida   belgilab   olishadi.   Ular   uchun
eng   qulay   vaziyat   va   yo’l   demokratik   sharoitlar   hali   mustahkam   shakllanmagan,
shu   bilan   birgalikda   aholisi   islom   diniga   e’tiqod   qiladigan   mamlakatlarda
demokratiyani  tezlashtirish  hamda  avj   oldirish  sharoiti  vujudga  kelgan  bir   paytda
qo’l   keladi.   Shu   o’rinda   bu   masala   xususida   O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi
Prezidenti   Islom   Karimovning   fikrlari   muhim   ahamiyatga   ega.   “Hozirgi   paytda,
ma’lum   tarixiy   sabab   va   sharoitlarga   ko’ra,   demokratik   andozalardan   hali   uzoq
bo’lgan   mamlakatlarda   demokratik   jarayonlarni   sun’iy   ravishda   tezlashtirish,
demokratiya   g’oyalarini   zo’rma-zo’raki   qaror   toptirish   uchun   urinishlar   teskari
natija   berishi   –   bundan   uchinchi   bir   kuch   foydalanib   qolishi   muqarrar   bo’lgan
vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bu uchinchi kuch – radikal islomdir” 46
. 
Radikal   islom   nafaqat   demokratik   qadriyat   va   prinsiplarni   inkor   etib
kelmoqda, balki bu orqali islom dinini o’zidagi amallarni ham rad etib kelmoqda.
Zeroki,   aynan   islom   dini   inson   huquq   va   erkinliklarini   hurmat   qilish,   erkin
45
  Karimov   I.   A.   Asosiy   vazifamiz   –   jamiyatimizni   isloh   etish   va   demokratlashtirish,   mamlakatimizni
modernizatsiya   qilish   jarayonlarini   yangi   bosqichga   ko’tarishdan   iborat.   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi
qabul qilinganining 23 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: O’zbekiston, 2015. – B. 13.
46
 Karimov I.A. O’zbek xal q i hech  q achon hech kimga  q aram bo’lmaydi. –T.13. –T.: O’zbekiston, 2005. –B. 339-
340.
47 yashash, bu dunyoning ne’matlaridan bahramand bo’lish singari g’oyalarni o’zida
mujassamlashtiradi.   Biroq,   afsus   bilan   ta’kidlash   o’rinliki,   islomni   butunlay
o’zgacha   talqin   etish,   uni   murakkablashtirish   va   o’zgacha   tushunish   hollari
ko’payib   bormoqda.   Birinchi   Prezidentimiz   Islom   Karimov   fikricha,   islom
demokratik   din   bo’lib   sabr-bardoshli   bo’lishni,   ma’naviylikni,   insonga
muhabbatni, soflikni targ’ib qiladi. Taqvodor kishi muayyan axloqiy chegaralardan
tashqariga   chiqmaydi.   Xullas,   din   barcha   millatlardagi   har   bir   inson   uchun
muqaddas   qadriyatdir.   Shu   jihatdan   qaraganda,   islom,   agar   uni   buzib   talqin
etishmasa, oddiy, tushunarli dindir 47
.  
Demokratik   jarayonlar   jadal   sur’atlar   bilan   shakllanib   borgani   sayin   uni
talqin   etish,   uning   jamiyat   hayotidagi   asl   rivojlanish   mohiyatini   ochib   berishda
ommaviy   axborot   vositalari   (OAV)ning   o’rni   beqiyos.   Aynan   OAV   demokratik
jarayonlarning shakllanishida o’zining munosib hissasi bilan alohida ajralib turadi.
Xolis   va   mukammal   axborot   muhitini   ta’minlash   va   rivojlantirish   demokratik
jamiyatning   eng   muhim   shartlaridan   biri   sanaladi.   Shu   boisdan   OAVga   ramziy
ma’noda   davlatning   “to’rtinchi   hokimiyati”   sifatida   nisbat   beriladi.   OAVning
asosiy   vazifalaridan   biri   xalqning   xohish-istaklarini   hokimiyat   tarmoqlariga
muttasil   yetkazib   berish,   shuningdek   hokimiyat   tomonidan   amalga   oshirilgan
islohotlar yoki siyosatning asl ma’no-mazmunini xalqqa oshkora tarzda yetkazishi
hisoblanadi.   Boshqacha   aytadigan   bo’lsak,   ular   erkin   faoliyat   yuritishi   davlat
tomonidan nazorat o’rnatilishi yoki bosim o’tkazilish mumkin emas. Bu xususida
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida batafsil aytib o’tilgan:
“Ommaviy   axborot   vositalari   erkindir   va   qonunga   muvofiq   ishlaydi.   Ular
axborotning   to’g’riligi   uchun   belgilangan   tartibda   javobgardirlar.   Senzuraga   yo’l
qo’yilmaydi” 48
. Shu bilan birgalikda, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
Islom   Karimov   e’tirof   etganidek,   “…   jamoatchilikning,   xalqning   hokimiyatga
nisbatan, xalqqa nisbatan, Prezidentga nisbatan, umuman mansabdorlarga nisbatan
47
 Karimov I.A. O’zbekiston: milliy isti q lol, iqtisod, siyosat, mafkura. –T.1. –T.: O’zbekiston, 1996. – B. 237.
48
 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. – B. 22.
48 bildirgan   fikrini   ifodalovchi   mabuotgina   demokratik   matbuot   hisoblanadi.
Odamlarda har xil fikr bo’lishi tabiiy” 49
.
Ammo   OAVning   demokratik   jarayonlarga   ta’siri   salbiy   xususiyat   kasb
etayotganligini ham nazardan qochirmaslik zarur. Ya’ni OAV siyosiy maqsadlarni
amalga   oshirishning   o’tkir   quroli   sifatida   jahon   maydonida   gavdalanmoqda.
Ko’pincha odamlar tarqatilayotgan axborotlarning dastlabkisiga ko’proq ishonadi.
Axborot   yordamida   har   qanday   insonni,   jamiyatni,   qolaversa   davlatni   ham
boshqarish mumkinligi haqida so’z   ketsa hech kim buni inkor etmaydi yoki bunga
qarshi   chiqmaydi.   Zeroki,   bugungi   globallashuv   davrida   axborot   quroli   ko’proq
salbiy maqsadlarda foydalanib kelinayotgani hech kimga sir emas. Buni ko’pchilik
axborot  urushi  iborasi  bilan  ifodalashadi.  “Axborot  urushi”  atamasi  ilk bor  1967-
yili tilga olingan bo’lib, bu ibora muallifi sobiq Sovet Ittifoqiga qarshi boshlangan
axborot   urushi   asoschilaridan   biri   Allen   Dallesdir 50
.   Axborot   urushining
demokratik   jarayonlarga   ta’sir   etish   doirasi   juda   keng   va   turli-tuman.   Afsuski,
asosan  islom  dini  e’tiqod qilinadigan mamlakatlarda, ayniqsa  Shimoliy Afrika va
Yaqin   sharq   mamlakatlaridagi   “Arab   bahori”   deb   nomlangan   inqilobiy
harakatlarning   vujudga   kelishida   axborot   vositalarining   ta’siri   nihoyatda   katta   va
sezilarli rol o’ynaganini anglash qiyin emas. 
Bunday   qarashdan   kelib   chiqib   aytish   mumkinki,   demokratiya   ichkaridan
ham,   tashqaridan   turib   ham   o’rnatilmaydi,   balki   har   bir   xalq   demokratiyani   o’z
mentaliteti,   o’z   qadriyatlariga   munosib   tarzda   u   yoki   bu   darajada   hayotga   joriy
etadi. 
Yuqorida sanab o’tilgan omillarning Misr  davlati va jamiyatida demokratik
jarayonlar   shakllanishiga   ta’sir   etganligini   ham   kuzatish   mumkin.   Lekin,   avval
boshida   ta’kidlaganimizdek,   arab   mamlakatlari,   xususan   Misrda   ham   demokratik
tamoyillarning   unsurlari   bir   qator   to’sqinliklarga   uchrab   bosqichma-bosqich
shakllanganini   ko’rish   mumkin.   Ayniqsa,   Misrda   fuqarolarning   huquq   va
49
  Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi.  –T.5. –T.: 1997. – B. 315.
50
  Musurmon q ulov   O.   Axborot   urushi   va   “Fleshmob”   hodisasi   vositasida   mafkuruviy   tahdid   /   Tinchlik   va
osoyishtalik  –  oliy  ne’mat  /   mas’ul  muharrir  Shayx  Abdulaziz  Mansur;  O’zbekiston  musulmonlari   idorasi;   Milliy
g’oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi.   –T.: “Movaraunnahr”, 2013. – B. 102.
49 erkinliklarini   himoya   qilish,   ularning   manfaatlarini   davlat   boshqaruvida   ifoda
etishda arab olamida o’ziga xos tajriba maktabi mavjudligini e’tirof etish mumkin.
Ma’lumki, Misrda davlat bosh qaruv   shakli respublika dir.   1953-yilning 18-iyunida
Misrda monarxiya boshqaruv shakli  t ugatildi va  Misr Arab Respublikasi deb e’lon
qilindi 51
.  
Misrda demokratik jarayonlar shakllanishini bevosita parlament institutining
rivojlanishi jarayoni bilan bog’liq, deb aytsak adashmagan bo’lamiz.
  Mis r da   ilk   parlament   instituti   tarixan   1866 - yilda   tashkil   etilgan.   O‘zining   135
yillik   tarix   davrida   32   marotaba   qayta   saylangan.   Dastlab   deputatlar   soni   75   tani
tashkil etgan bo‘lsa, hozirda ularning soni 458 tagacha ortgan. 
1805- yilda Usmoniylar  imperiyasining Misrdagi  voliysi  Muhammad Ali  va
Al-Azhar   ulamolari   mamlakatda   yangi   norozilik   jarayonini   boshlashadi.   Buning
natijasida  Muhammad  Ali  ma’muriy  boshqaruvda   yangi   institutlarni  joriy  etishga
intiladi.   1824-yilda   Yuqori   Kengash   ta’sis   etiladi.   U   vakillik   kengashi   bo‘lib,
aholining   barcha   qatlamlarini   qamrab   oladi.   Dastlab   ular   soni   24   bo‘lib,
keyinchalik   48   taga   oshiriladi.   1825-yil   yanvar   oyida   uning   huquqiy   maqomi
belgilab   beriladi.   O‘rnatilgan   maqomga   ko‘ra,   Yuqori   kengash   vazifasi   ichki
siyosatda Muhammad Ali tomonidan joriy etiladigan masalalarni muhokama qilish
iborat bo‘ladi 52
. 
1829-yili   Yuqori   kengash   o‘z   vazifalari   Maslahat   kengashi   tashkil   etish
orqali   unga   topshiradi.   Maslahat   kengashi   davlatning   yuqori   mansabdorlari,
ulamolardan   tashkil   topadi.   Kengash   boshqa   mamlakatlardagi   parlament   singari
156 a’zodan  iborat   bo‘lib,  33 tasi  yuqori  mansabdor  shaxslar   va ulamolardan,  24
tasi   ma’muriy birlik vakillaridan va  99  tasi   aholi  tomonidan  saylangan  Misr   xalq
vakillaridan iborat bo‘lgan. Kengash o‘z sessiyalarida ta’lim, ma’muriy va jamoat
ishlari bo‘yicha qanday tavsiyalari berishni hal etishgan. 1837-yil Muhammad Ali
davlat   Asosiy   Qonunini   qabul   qiladi.  Asosiy   qonunga   binoan,   Maslahat   kengashi
51
  http://shp.by.ru/spravka/encyclop/bes/6q/6a.shtm  
52
  The   Egyptian   Parliament.   /   Konrad   Adenauer   Stiftung,   Research   Paper.   –Berlin,   2008.   –P23-25.   //
http://www.kas.de/wf/doc/kas_456-54-2-30.pdf
50 Maxsus   qonunchlik   kengashi   va   Umumiy   qonunchilik   kengashiga   ajratiladi.   Shu
bilan birga 7 vazirlik portfeliga ega Vazirlar kengashi tashkil etiladi 53
. 
Britaniya tomonidan   XIX   asr o‘rtalarida Misrning bosib olinishi 1883 - yilda
yangi   Asosiy   Q onunning   qabul   qilinishiga   sabab   bo‘ldi.   Mazkur   Qonun   Misr
parlamentini   ikki   palatali   shakllantirilishini   belgilab   berdi:   Qonunchilik   bo‘yicha
Maslahat kengashi va Bosh Assambleya. 
Qonunchilik   bo‘yicha   Maslahat   kengashi   30   a’zodan   iborat   bo‘lib,   6   yillik
muddatga   saylanadi.   Deputatlardan   14   tasi,   jumladan,   Spiker   va   uning   ikki
o‘rinbosari tayinlanadi va 16 nafari saylanadi. Bosh Assambleya 83 a’zodan iborat
bo‘lib, 46 nafari saylanadi va qolganlari hukumatning sobiq amaldorlaridan tashkil
topishi belgilab berildi. 
1923-yil   Misr   rasmiy   ravishda   o‘z   mustaqilligini   e’lon   qilib,   milliy
konstitutsiyasini   qabul   qildi.   Siyosiy   voqelikda   bu   davrda   mamlakatda
Angliyaning   nazorati   o‘rnatilgan   edi.   1923-yilda   mamlakatda   Konstitutsiya   qabul
qilinib,   unda   qirollik   boshqaruvi   ko‘ppartiyaviylik   va   liberal   demokratik
tamoyillarga asoslanishi bayon etilgan. Ilk partiyalar yashirin jamiyatlardan iborat
bo‘lib,   keyinchalik   siyosiy   partiya   sifatida   o‘zlarini   namayon   eta   boshladilar.
Konstitutsiya   ko‘ra ,   Misr   parlamenti   ikki   palatali:   Senat   va   Vakillar   palatasi
sifatida tashkil etildi. Vakillar (qonunchilik palatasi)dagi barcha deputatlar besh yil
muddatga   saylanishi   va   Senat   a’zolarining   3/5   qismi   saylanishi   qolganlari
tayinlanishi belgilab berildi. 
Vakillar   palatasiga   1952 - yilgi   davlat   to‘ntarishiga   qadar   4   marotaba
saylovlar   bo‘lib   o‘tgan   va   unda   deputatlar   soni   oshirilib   borilgan.   Tashqi
kuchlarning   mamlakat   ichkarisiga   keskin   aralashuvi,   qirol   atrofidagi   konservativ
kuchlar   mavjudligi   buning   asosiy   sababi   edi.   1923-19520-yillarda   40   marotaba
h ukumatning o‘zgartirilishi buning isboti sanaladi 54
.
1951 - yil Mirs parlamenti 1936 - yil Buyuk Britaniya bilan imzolangan ingliz-
misr   shartnomasidan   bir   tomonlama   chiqdi.   1952-yil   “Ozod   ofitserlar”   harbiy
53
  O’sha manba.
54
 Sawi   A.   Parliamentary Reform .   –  Cairo :  Cairo University  Press, 2003. –P.47-48.
51 vatanparvar tashkiloti Jamol Abdul Nosir boshchiligida davlat to‘ntarishini amalga
oshirib, monarxiya o‘rniga respublika tizimini joriy etishdi. 
1961 - yil   o‘rtalarida   Misrda   inqilobning   ikkinchi   davri   boshlandi.   Unda   1964-yil
Muvaqqat konstitutsiya qabul qilindi va mamlakat “sotsialistik demokratik davlat”
deb e’lon  qilindi.  1971-yilga  kelib mamlakatda  yangi   Konstitutsiya  qabul   qilindi.
Unda mamlakat oliy organi sifati Xalq kengashi belgilanib, davlat rahbari sifatida
Prezident   huquqiy   maqomi   mustahkamlandi.   Garchi   konstitutsiya   maml a kat
sotsialistik   tamoyillarga   asoslanishi   qayd   etilgan   bo‘lsada,   1970 - yil   o‘rtalaridan
kapitalistik   yo‘nalishda   rivojlana   boshlandi.   1971-yilgi   konstitutsiyaga   binoan,
parlament   hukumatni   nazorat   qilish,   respublika   prezidentini   istefoga   chiqarish
vakolatiga ega 55
. 
Mi sr   konstitutsiyasiga   ko‘ra,   parlament   ikki   palatadan   iborat   etib
belgilangan.   Quyi   palata   –   Xalq   kengashi   (Mejlis   Ash-Shaab)   518   ta   deputatdan
iborat bo‘lib, 508 tasi  mojaritar tizimi asosida saylanadi, qolgan 10 tasi  prezident
tomonidan   tayinlanadi.   Quyi   palata   besh   yil   muddatga   saylanadi,   1990-2011
yillardan   Fat h i   Surur   quyi   palata   spikeri   vazifasini   bajargan.   “Arab   bahori”dan
oldin   so‘nggi   saylov   2010-yil   5-dekabrda   amalga   oshirilgan   bo‘lib,   parlamentda
Husni   Muborak   rahbarligidagi   Milliy   demokratik   partiya   80%ga   yaqin   o‘rinlarni
qo‘lga   kiritgandi 56
.   “Musulmon   birodarlari”   faollarining   saylovda   ishtirok   etishi
taqiqlangan   edi.   Yangi   Vafd   partiyasi   saylovda   ishtirok   etishdan   bosh   tortdi.
Prezident   H.Muborak  hokimiyatdan  ketganidan  so‘ng  qayta   demokratik  saylovlar
o‘tkazilishi 2012-yil may oyiga qoldirildi. 
Yuqori   palata   -   Sho‘rolar   kengashi   (Mejlis   Ash-Shura)   264   ta   a’zodan   iborat
bo‘lib,   ular   6   yil   muddatga   saylanadi.   Misrda   parlament   har   to‘qqiz   oyda
chaqirtiriladi va favquloddagi holatlarda prezident navbatdan tashqari parlamentni
chaqirishi mumkin.
  Aytish   mumkinki,   Misrda   2011-yil   boshlangan   xalq   noroziligi   va   Husni
Muborak   hukmronligining   barham   topishi   mamlakatda   o‘tish   davri   hukumatini
55
Qarang:   Misrning   1971 - yilgi   konstitutsiyasining   ikkinchi   bob i ,   86-136 - moddalarida   parlamentning   huquqiy
maqomi   belgilab   berilgan.   //   The   Constitution   Of   The   Arab   Republic   Of   Egypt,   1971   (as   Amended   to   2007)   //
http://www.cabinet.gov.eg/AboutEgypt/ConstitutionalDeclaration_e.pdf
56
  O’sha joyda.
52 shakllanishiga   olib   keldi.   Bugungi   kunda   mamlakat   konstitutsiyasini   qayta   qabul
qilish   yoki   unga   tuzatishlar   kiritish   asosiy   masalaga   aylandi.   1971-yilgi
konstitutsiyada   prezidentlik   maqomiga   kuchli   e’tibor   qaratilgan   va   hokimiyat
boshqa   institutlari   vakolatlari   bilan   muvozanat   mavjud   emasligini   kuzatish
mumkin 57
.
2011-yil 19 - mart kuni Misrda konstitutsiyaga tuzatishlar va qo‘shimchalar kiritish
bo‘yicha referendum  o‘tkazildi. Unda quyidagi masalalar  aks etganligini  kuzatish
mumkin 58
:
     Misr prezidenti vakolati ni  ikki marta ketma-ket to‘rt yilga saylanish mumkinligi
bilan cheklash;
    Prezident faqatgina Misr fuqarosi bo‘lishi lozimligi;
    Prezident xorijlik ayol bilan oila qurmagan bo‘lishi kerakligi;
      Prezident   saylanganligidan   e’tiboran   60   kun   ichida   Vi t se-prezidentni   tayinlash
zarurligi;
Prezidentlikka nomzodlarning qayd etish talablarini qisqartirish – mazkur
jarayonda   talabgor   15   gubernatorlikdan   30   ming   fuqaro   yoki   parlamentdan   30
deputat   imzosini   yig‘ish   talab   etiladi.   Parlamentga   partiyalar   tom o nidan   taqdim
etilayogan nomzodlaning avtomatik tarzda qayd etilishiga ruxsat berish ;
Saylov jarayonlariga sudlar nazorati joriy eti sh ;
Favqulodda holatlarda qo‘llaniladigan chora-tadbirlarga o‘zgartirishlar kiritish;
Bundan   tashqari   Misr   konstitutsiyasining   79-moddasiga   binoan,   terrorizm
tahdidiga   qarshi   kurash   borasidagi   maxsus   vakolat   bekor   qilindi.   Referendumda
ovoz   beruvchilarning   77%i   o‘zgarishlarni   yoqlab   chiqdi,   22.7%i   bunga   qarshi
chiqdi. Hozirda Misrda parlament faoliyati mustahkamlash choralari ko‘rilmoqda.
2.3. XX asr oxirlarida Misrda demokratik jarayonlarni shakllantirishda
diniy-dunyoviy muvozanatni ta’minlash masalalari
57
Habibi М., Jafari Р., Jones-Nerzic R., Keys D., Smith D.  History of Europe   and the Middle East . –Oxford, 2010. –
P.126-128.
58
Референдум   по   внесению   поправок   в   конституцию   пройдет   в   Египте   //     РИА   Новости
http://local.mb.rian.ru/cgi-bin/iframe/shesternik_inside_240x400_2.shesternik_inside_240x400_2?13357   &options
=T&n=1 -   (19.03.2 011).
53 Misrda   azaldan   shakllanib   kelgan   milliy   qadriyatlar,   an’analar,   urf-odatlar
islom   dini   bilan   bevosita   bog’liq.   Shu   jihatdan   Misrda   islom   nafaqat   ijtimoiy
turmush   tarzi,   balki   madaniy-ma’rifiy   hayotning   ajralmas   qismlaridan   biri
hisoblanadi.   Biroq,   Misr   jamiyatida   islom   diniga   bo’lgan   munosabatda   turli   xil
g’oyaviy   qarashlarning   paydo   bo’lishi   va   ularning   kuchli   diniy   mafkuraga
asoslanib   borishi   mamlakatda   diniy   hokimiyat   tarafdorlarining   soni   ko’payishiga,
ya’ni   islom   diniga   siyosiy   tus   berish   holatlarining   yuzaga   kelishiga   sabab   bo’la
boshladi.   Bu   esa   Misrda   demokratik   jarayonlarni   bosqichma-bosqich
shakllantirishda   diniy   va   dunyoviy   muvozanatni   ta’minlash   masalasini   dolzarb
vazifa   sifatida   belgilashga   olib   keldi.   2011-yilda   yuz   bergan   “Arab   bahori”
hodisalarida   radikal   diniy   tashkilotlarning   uyg’onishi   va   faol   siyosiy   harakatlarni
amalga   oshirishi   Misr   demokratik   jarayonlarida   islom   omilini   qayta   ko’rib
chiqishni taqozo etdi. 
Agar   Misr   tarixiga   nazar   soladigan   bo’lsak,   uni   diniy   va   dunyoviy
kuchlarning hokimiyat uchun murosasiz kurashi bilan o’tganligini ko’rish mumkin.
Mamalakatda   diniy   tuzilmalarning   g’oyaviy   qarashlari   jamiyat   hayotiga   ta’sir
etishi   kuchayib   bordi.   Bu   esa   radikal   tashkilotlarning   mafkuraviy   harakatlarini
davlat boshqaruvida ham sinab ko’rishni maqsad qilib olishiga olib keldi. XX asr
boshlari   va   o’rtalariga   kelib   Misrda   islom   dinining   o’rni   pasaygani   va   taraqqiyot
yo’lini   g’arb   qadriyatlari   asosida   emas,   balki   islom   shariati   asosida   bunyod   etish
xususida turli xil munozaralar paydo bo’la boshladi. 
1928-yilda   Hasan   al-Banno   tomonidan   tashkil   etilgan   “Musulmon
birodarlari”   tashkiloti   nafaqat   Misr   tarixida,   balki   butun   islom   olamida   islom
ekstremizmining   yoyilishida   g’oyaviy   asos   bo’lganligini   ko’pchilik   mutaxassislar
ta’kidlab   kelishadi.   “Musulmon   birodarlari”ning   mafkuraviy   doktrinasi   o’zi
mavjud   bo’lgan   dastlabki   bosqichda   jozibador   ko’rinishga   ega   bo’lganligi   hamda
tasavvuf   elementlarini   o’zida   mujassam   etgani   bilan   alohida   xususiyatga   ega   edi.
Masalan,   al-Banno   islom   olami   tanazzulining   asosiy   sababi   sifatida   G’arbni   va
dinsizlarni   emas,   islom   jamiyatining   o’zida   axaxloqning   tubanlashuvi,
54 musulmonlar Qur’oni Karim amrlarini unutganliklarini ko’rsatadi. Shu munosabat
bilan   al-Banno   musulmonlarni   salafiy   islom   (sunniy   fundamentalizm)   ruhida
tarbiyalashni   o’zining   asosiy   ishi   deb   hisoblardi,   chunki   uning   fikricha,   deyarli
barcha   musulmonlar   gunohga   botishgan.   Mutasavvuflar   ta’limotini   qabul   qilib,
diliga jo etgan Hasan al-Banno “buyuk jihod” deganda dinsizlarni bitta qoldirmay
qirib tashlaydigan darajada har bir kofirga qarshi qurolli urush qilishni emas, balki,
eng   avvalo,   “nafsi   ammoraga   qarshi   kurash”ni,   ya’ni   musulmonlarni   “o’zini   o’zi
ma’naviy   kamol   toptirish”ni  tushungan.   Uning  fikricha,  musulmon   kishi   o’zining
jihodiga   aynan   shunday   kirishishi   kerak 59
.   Biroq,   vaqt   o’tishi   bilan   “Musulmon
birodarlari”ning bunday qarashlarida o’zgarishlar namoyon bo’lib, qurolli kurashni
mafkuraviy jihatdan asoslay boshlashdi. Boshqacha aytganda, ular ekstremizmdan
terrorizm tomon harakat qila boshladi. Shu bilan birgalikda, Misrda radikal islom
hamda   salafiy   oqimlarning,   terrorchilik   harakatlarining   paydo   bo’lishiga   asosiy
sabab   sifatida   mamlakatdagi   ijtimoiy-siyosiy   vaziyatni   keltirish,   bizningcha,
masalani   faqat   bir   tomonlama   ochib   beradi.   Misrda   islomiy   harakatlarning
keskinlashib borishida tashqi omillarning ta’siri ham katta bo’lganligini ta’kidlash
lozim.   Xususan,   arab-isroil   mojarosi   Misrda   islomiy   harakatlarning   Isroil   bilan
qurolli   kurash   oqibatida   o’z   maqsadlarini   amalga   oshirishni   mavkuraviy
ko’rinishda   qurol   kuchiga   asoslangan   terrorchilikka   o’zgartirishi   sezila   boshladi.
Bundan   tashqari,   1979-yil   Eronda  sodir   etilgan  islom   inqilobining  g’alabasi   Misr
“birodarlari”ning   xuddi   shunday   maqsadlarini   ilhomlantirish   uchun   go’yoki   real
asos bo’lib tuyuldi.  
Misrni shu paytgacha boshqarib kelgan harbiy davlat rahbarlari (Mursiydan
tashqari)   “Musulmon   birodarlari”ga   nisbatan   munosabatda   qattiqqo’l   siyosatni
amalga oshirishgan. Jamol Abdul Nosir va Husni Muborak davrida diniy partiyalar
butunlay   ta’qiqlangan.   Faqatgina   Anvar   Sadat   “Musulmon   birodarlari”ni   harakat
sifatida   tan   olgan   xolos.   Bu   esa   diniy   harakatlar   va   partiyalarning   noqonuniy   va
yashirin   faoliyat   yuritishi   hamda   mamlakat   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlariga   xavf
tug’dirishiga   olib   keldi.   Boshqacha   aytganda,   dunyoviy   taraqqiyot   yo’li   tarafdori
59
  G’oyibnazarov Sh. Xal q aro terrorizm: ildizi, omillari va manbalari. – T.:  O’zbekiston, 2013. –B. 102 - 103 .
55 hisoblangan   harbiylar   hokimiyati   Misr   tarixida   nihoyatda   muhim   o’ringa   ega
bo’lib   kelgan.   Misrda   harbiylar   tuzumining   dastlabki   shakllanishi   Jamol   Abdul
Nosir   boshqaruvi   bilan   bevosita   bog’liq.   Misr   tadqiqotchisi   Anvar   Abdul   Malik
Jamol   Nosir   davridagi   Misrga   “harbiy   jamiyat”   deya   ta’rif   beradi.   Zero,   uning
davrida   amalda   barcha   rahbarlik   o’rinlari:   provinsiya   gubernatorlari,   diplomatik
missiyalarning   rahbarligini   armiya   va   politsiya   vakillari   egallagan   edi.   Nosir
prezidentligi   davrida vazir   lavozimini  egallagan  ofitserlarning  soni   32 foizdan  65
foizgacha   yetdi.   1962-1967-yillarda   siyosiy   lavozimlarda   faoliyat   ko’rsatgan   65
arbobdan   27   nafari   ofitserlar   edi.   Muhim   vazirliklar   ofitserlar   nazoratiga   o’tdi 60
.
Anvar   Sadat   prezidentligi   davrida   Arab-Isroil   mojarolari   ta’sirida   harbiylar
hokimiyati   mustahkamlanishi   kuzatilib,   ayniqsa,   to’rtinchi   arab-isroil   urushidagi
g’alaba   mamlakat   hayotida   ularning   jamiyatdagi   mavqeini   sezilarli   darajada
oshirib   yubordi.   Biroq,   Kemp-Devid   bitimining   Sadat   tomonidan   imzolanishi
mo’tadil islomiy vakillarning ham radikal islom kuchlari bilan hamkorlik qilishiga
sabab   bo’ldi.   Husni   Muborak   davrida   esa   armiya   nafaqat   islomparast   kuchlardan
tozalangan,   balki   qurolli   kuchlarning   siyosiy   jabhaga   ta’sirini   cheklash   bo’yicha
keng harakatlar amalga oshirildi.  
Misrda   islom   davlatini   barpo   etishni   maqsad   qilgan   uyushmalar   o’z
faoliyatida   hukumat   tomonidan   jiddiy   qarshiliklarga   duch   kelganini   ko’rish
mumkin.   Biroq,   “birodarlar”ning   2005-yil   Misr   Milliy   majlisiga   bo’lib   o’tgan
saylovlardagi   muvaffaqiyati   islomiy   uyushmalarning   ham   jamiyatga   bo’lgan
ta’sirining   kuchayib   borganidan   dalolat   beradi.   2011-yil   “Misr   inqilobi”dan
keyingi   voqealar   “Musulmon   birodarlari”ning   hokimiyatga   kelishiga   deyarli
shubha   qoldirmagan   edi.   Hattoki,   QKOK   rahbari,   marshal   Muhammad   Tantovi
ham   12-fevralda   Tahrir   maydonidagi   manifestdagi   chiqishida   “Musulmon
birodarlar   bo’lajak   Misr   hukumatida   hech   bo’lmaganda   bitta   vazirlikni
60
Abdullaev   U.,   Yodgorov   Sh.   Misr   Arab   Respublikasi   ijtimoiy - siyosiy   tarixida   mamlakat   Qurolli   kuchlarining
tutgan o’rni  //  XXI  asrda jahon siyosati va O’zbekiston tajribasi: siyosiy, hu q u q iy va ijtimoiy jihatlari. “O’zbekiston
va   hal q aro   hamjamiyat”   rukni   ostida   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o’rta   maxsus   ta’lim   vazirligi   mi q yosidagi
ilmiy   –   amaliy   konferenstiya   materiallari   to’plami   (Toshkent,   2017   yil   8   aprel)   //   Mas’ul   muharrirlar:   Sh.A.
Yov q ochev.  – T.: ToshDShI, 2017. – B. 203
56 boshqarishga   loyiq”ligini   ma’lum   qildi 61
.   Misr   inqilobida   “birodarlar”ning   roli
katta   bo’lganligi   ularning   Muborak   rejimidan   keyingi   manifestlarda   tashkilot
a’zolarini   qamoqdan   ozod   etish,   tashkilotning   g’oyaviy   rahnamolarini   Misrga
qaytarish   hamda   2010-yilgi   parlament   saylovlarini   bekor   qilish   kabi   talablarni
ma’lum qilishida yaqqol ko’zga tashlandi. Tashkilotning barcha talablari bajarildi.
Xususan,   mashhur   islom   targ’ibotchisi   Amri   Xolid,   tashkilotning   g’oyaviy   lideri
Yusuf   al-Kardoviy   va   tashkilotni   boshqa   keng   doiradagi   vakillari   Misrga   qaytib
keldi.   Shunindek,   parlamentning   quyi   palatasi   spikeri   Fathi   Surer   2010-yil
saylovlariga   “tuzatish”   kiritish   lozimligini   ma’lum   qildi.   Bu   o’tgan   saylovlarning
soxta   o’tganini   rasmiy   ravishda   tan   olinganini   anglatardi.   2011-2012-yillarda
g’alaba   qozongan   “Erk   va   adolat   partiya”si   o’zining   saylovoldi   dasturida   asosiy
shiorini “Islom – bu yechim” deb e’lon qilib, shariat qonun-qoidalariga asoslangan
boshqaruv o’rnatilishi partiyaning asosiy maqsadi ekanligini ochiq-oydin ko’rsatdi.
2011-yil   mayda   islomist   yetakchilaridan   biri   Subh   Solih   “fuqarolik   jamiyati”   va
“dunyoviy   davlat”   atamalari   soxta   ekanligi   qayd   etar   ekan,   islom   shariati   barcha
musulmon   va   nomusulmonlar   uchun   eng   yaxshi   tizim   hisoblanishini   qo’shimcha
qildi.   Shuningdek,   uning   fikricha,   “Musulmon   birodarlar”   hokimiyat   tepasiga
kelsa, mamlakat shariat qonunlari asosida yashaydi 62
. 
2012-yilda Misrda diniy boshqaruv unsurlarining joriy etilishida islomistlar
oldida   turgan   asosiy   muammo   armiya   edi.   Zeroki,   armiya   dunyoviy   hokimiyatni
asosiy   maqsad   sifatida   belgilab   olgani   hamda   davlat   boshqaruvidagi   tarixiy
tajribasi   “Musulmon   birodarlari”ni   tashvishga   solishi   va   faol   targ’ibotni   yo’lga
qo’yishida   xalaqit   berishi   tabiiy   holat   edi.   Shuningdek,   Muhammad   Mursiy
prezidentligi   davrida   radikal   diniy-siyosiy   tashkilotlarning   jamiyatda   ichki
ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga bo’lgan harakatlari avj ola boshladi.
Bu esa keng omma qatlamining norozilik harakatlari kelib chiqishiga asos bo’ldi.
Oqibatda   2013-yil   3-iyulda   M.Mursiy   hokimiyatiga   qarshi   ommaviy   chiqishlar
uyushtirilib   harbiylar   ushbu   noroziliklarni   boshqaruvchisi   sifatida   asosiy   o’rinni
61
  Политическое цунами. Аналитика соб ытий в Северной Африке и на Ближнем Востоке. Под ред. Курягина
С.-М.: МОФ ЭТЦ.-2011.   -   С.188 .
62
 Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном Египте  //  Конфликты   и войны XXI
века (Ближний Восток и Северная Африка) / Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015.  -  C . 362.
57 egalladi.   Mursi   bilan   birgalikda   “birodarlar”   rahbari   Muhammad   Badia   va   uning
ikki   o’rinbosari   –   Hayrat   Shotir   va   Rashid   Bayyumi   qamoqqa   olindi.   Ba’zi
ma’lumotlarga   ko’ra,   15   ming   “birodarlar”   qamoqqa   olingan   va   mingga   yaqini
o’lim   jazosiga   hukm   qilingan 63
.   Ushbu   norozilik   chiqishida   harbiylarning
yetakchisi   mudofaa   vaziri   Abdulfattoh   as-Sisi   bo’lib,   2014-yilda   u   mamlakat
prezidenti lavozimini egalladi. 
2014-yilda  qabul  qilingan  konstitutsiyada  shariat  qonun-qoidalaridan  ko’ra,
xalqaro   huquqiy   me’yorlarga   amal   qilinishi   qayd   etildi.   Jumladan,   ayollarga
nisbatan   Misr   jamiyatida   kamsitish   holatlarining   2010-2013-yillarda   kuchayib
ketgani oldingi konstitutsiyada erkak va ayollar huquqlari shariat qonunlari asosida
hal   etilishi   bilan   bog’liq   edi.   2014-yilgi   konstitutsiya   matnida   erkaklar   va
ayollarning   teng   huquqliligi   belgilab   qo’yildi.   Shu   bilan   birgalikda,   ta’kidlash
kerakki,   Mursiyning   islomiy   yo’nalishdagi   g’oyalarga   asoslangan   samarasiz
harakatlaridan   ko’ra,   as-Sisi   mamlakat   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiyot   vaziyatni
yaxshilash yuzasidan bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Jumladan, mamlakatda
korrupsiyaning   oldini   olish   eng   asosiy   vazifalardan   biri   sifatida   belgilanib,   2014-
yil dekabrida korrupsiyaga qarshi kurashish bo’yicha yangi organ – Korrupsiyaga
qarshi kurashish milliy koordinatsiya qo’mitasi tashkil etildi 64
. 2015-yil aprelda esa
Misr Investitsiya va taraqqiyot masalalari vaziri Ashraf Salmon uning mahkamasi
mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga to’siq bo’layotgan byurokratiyaga qarshi kurash
rejasini ishlab chiqqanligini ma’lum qildi 65
. 
Ta’kidlash   joizki,   Misrning   diniy   va   siyosiy   hayotida   xristian   koptlari   ham
asosiy   o’rinni   egallaydi.   Ularning   rahbari   Kopt   pravoslov   cherkovi   patriarxi
Feodor   II   (Tavadros)   Muhammad   Mursi   bilan   munosabatda   keskin   kayfiyatda
bo’lgan.   Buning   bir   qancha   asosiy   sabablari   mavjud.   Birinchidan,   yangi
konstitutsiyada shariatni qonunchilikning asosiy manbasi sifatida ma’lum qilinishi,
ikkinchidan,   diniy   ozchilik   hisoblangan   xristian   koptlariga   nisbatan   “Musulmon
63
  May   Atta.   La   CPI   rejette   la   demande   des   Freres   //   Al-Ahram   Hebdo ,   №   1024,   du   7-   13.05.2014.   URL:
http://hebdo.ahram.org.eg/NewsContent/0/1/130/5833/La-CPIrejette- la-demande-des-Fr%C3%A8res.aspx .
64
  Arab   region   scores   slight   improvement   on   2015   Corruption   Perception   Index   //   United   Nations   Development
Programme. 28.01.16. URL: http://www.undp-aciac.org/ resources/ac/newsDetails.aspx?nid=1221
65
Qarang:   Parasie   N.   Egypt’s   Investment   Minister   Vows   to   Tackle   Country’s   Bureaucracy.   22.04.15.   URL:
http://blogs.wsj.com/frontiers/2015/04/22/egypts-investment-ministervows-to-tackle-countrys-bureaucracy
58 birodarlar”   jiddiy   bosimining   kuchayishi,   uchinchidan,   2012-yilda   xristian   kopt
patriarxining   marosimlarni   o’tkazishini   Mursiy   tomonidan   ta’qiqlanishi,
to’rtinchidan,   2013-yil   7-aprelda   al-Xusus   qishlog’ida   joylashgan   ibodatxonada
to’rt nafar xristian vakilining o’ldirilishi va boshqalar 66
. 
Zamonaviy davrga kelib Misrda diniy va dunyoviy muvozanatni ta’minlash
masalasi  eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Zero, “Arab bahori” vqoealari
va “Musulmon birodarlari”ning hokimiyatga kelishi Misr jamiyati uchun qanchalik
ayanchli   ekanligini   sodir   bo’lgan   voaelarning   o’zi   isbotladi.   Qolaversa,   bunday
hodisalar   yangi   kelgan   hukumatni   diniy   va   dunyoviy   kuch   vakillarini   o’zaro
murosaga   keltirish,   islomiy   tamoyillar   masalasida   davlat   boshqaruvida
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish zarurligini ko’rsatib berdi.
Hozirgi paytga kelib, Misrdagi islomiy harakatlarni uch guruhga ajratish mumkin:
rasmiy islom, so’fiy islom va radikal islom.
Rasmiy   islom   –   davlat   manfaatlariga   xizmat   qiladigan   islomiy   ko’rinish
bo’lib,   asosan   ma’naviy-ma’rifiy   targ’ibot   ishlarini   hamda   radikal   islom
yo’nalishiga   qarshi   turuvchi   harakatlarni   amalga   oshiradi.   Misrda   rasmiy   islomni
amalga   oshiruvchi   asosiy   muassasa   al-Azhar   universiteti   hisoblanadi 67
.   Barchaga
ma’lumki,   al-Azharda   diniy   fanlar   bilan   birgalikda   dunyoviy   fanlar   ham   o’qitilib
boshqa   musulmon   mamlakatlari   bilan   keng   madaniy   aloqalarni   yo’lga   qo’yadi.
Bundan   tashqari   jamoat   vakillari   –   Misrda   va   butun   islom   olamida   tan   olingan
diniy   ulamolar,   muftiylar,   qorilar   va   boshqa   shaxslar   rasmiy   islomni   amalga
oshiruvchi subyektlar hisoblanadi. 
So’fiy   islom   –   an’anaviy   hamda   tasavvuf   ta’limotiga   asoslangan   xalq   orasida
mavjud   bo’lgan   islomiy   yo’nalish   hisoblanadi.   Bunday   islomiy   yo’nalish   islomni
soda   ko’rinishda   tasavvur   etishga   da’vat   etib,   Misr   tasavvuf   va   tariqat   vakillari,
shuningdek,   konservativ   g’oya   tarafdori   bo’lgan   ulamolar   tomonidan   targ’ib
qilinadi.
66
Egyptian   President   Mursi   absent   at   enthronement   of   Pope   Tawadros   II   //   Al   Arabiya.   18.11.12.   URL :
http :// English . alarabiya . net / articles /2012/11/18/250411. html
67
Хизриев   A .   P .  Внутренняя  политика   Египта:   5   лет   после   революции   Тахрира   //   Проблемы   национальной
стратегии № 3 (36) 2016. –  C .52. 
59 Radikal   islom   –   o’z   oldiga   siyosiy   maqsadlarni   ko’zlovchi   va   bunday
maqsadlarni   zarur   bo’lsa,   qurolli   kurash   yo’li   bilan   amalga   oshirishini   ma’lum
qiluvchi   o’ta   keskin   kayfiyatdagi   islomiy   yo’nalish   hisoblanadi.   Radikal   islom
tarafdorlari   dunyoviy   boshqaruvning   islomga   oid   tadbirlari,   islohotlari,   qonunlari
va munosabatlarini butunlay inkor etadi. Radikal islom yetakchilari Misrda nafaqat
islom   ekstremizmini   kuchaytirish,   balki   terroristik   xurujlarni   yoyilishida   ham   o’z
“xizmatlar”ini   namoyon   etmoqda.   Hozirgi   davrda   Misrda   faoliyat   yurituvchi
radikal   islomiy   tashkilotlarga   “Musulmon   birodarlari”   va   undan   ajralib   chiqqan
“al-Jihod”,   “Al-jamoa   al-Islomiya   (Islom   jamoasi)”,   “At   takfir   va-l   hijra
(Kofirlikda   ayblash   va   ketish)”   misol   qlib   keltirish   mumkin 68
.   Ushbu
tashkilotlarning asosiy maqsadi Misrda va boshqa davlatlarda dunyoviy hukumatni
ag’darib islom davlatini tuzish, shariat qonun-qoidalariga asoslangan jamiyat barpo
etish,   musulmonlar   hamjamiyatini   “kofirlar”ga   qarshi   kurashga   da’vat   etish   kabi
vazifalar bo’lib, ular buni o’zining majburiy va mafkuraviy vakolati sifatida qabul
qilishadi. 
Xulosa
Misr Arab Respublikasi arab olamida va butun dunyoda o’ziga xos o’ringa ega
mamlakat   hisoblanadi.   Misrda   demokratik   islahotlar   jarayonlari   uzoq   o’tmishga
borib taqaladi. Misr arab davlatlari ichida birinchi bo’lib o’z konstitutsiyasiga ega
bo’lgan,   mintaqada   birinchilardan   bo’lib   monarxiya   tuzumini   ag’dargan   va
prezidentlik   respublikasini   joriy   etgan   davlat   hisoblanadi.   Shu   bilan   birgalikda
Misr   Afrika,   Osiyo   hamda   Yevropa   tutashgan   mintaqaning   asosiy   nuqtasi   bo’lib,
mamlakat   demokratik   jarayonlarining   shakllanishi   Yevropa   inson   huquqlari
bo’yicha   qabul   qilgan   normalar   hamda   arab   olamidagi   islomiy   qadriyatlarning
ulkan   merosi   uyg’unligi   asosida   barqaror   rivojlanib   borgan.   XX   asr   va   XXI   asr
boshlarida   sodir   bo’lgan   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlar   ham   sharq   davlatlariga   xos
bo’lgani   kabi   Misrda   ham   demokratik   o’zgarishlarni   bosqichma-bosqich
68
  Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном Египте  //  Конфликты   и войны XXI
века (Ближний Восток и Северная Африка) / Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015.  -  C .375.
60 shakllantirib   borish   zarurligini   ko’rsatib   berdi.   Misr   demokratik   jarayonlarda   ana
shunday tarixiy tajribaga ega mintaqaning yetakchi davlati hisoblanadi.
XX asr  o’rtalaridan  boshlangan  Misrda  demokratik islahotlarni   tadqiq etishda
quyidagi umumiy  xulosalar ga erishildi:
    Bugungi   kunga   kelib   “demokratiya”   va   demokratik   jarayonlar   juda   serqirra
mazmun-mohiyatga   va   turli   ko’rinishga   ega   bo’lib   bormoqda.   Ayniqsa,   ushbu
jarayon   aholisining   aksariyat   qismi   musulmonlardan   iborat   arab   mamlakatlari
uchun muhim ahamiyatga aylanib bormoqda;  
    Misrda   demokratik   islahotlarni   amalga   oshirishda   tarixiy   rivojlanishida   muhim
rol o’ynagan Misr parlamenti o‘z oldilariga qo‘ygan vazifalarni amalga oshirishda,
demokratik   jarayonlarning   rivojlanishi d a,   aholining   mustaqillik   tafakkurini
shakllantirishda misrliklar bilan muloqot olib borishi bilan  alohida ahamiyatga ega;
Misr davlat boshqaruvida prezident hokimiyati asosiy o’ringa tuzilma hisoblanadi.
Zeroki,   aynan   ma’lum   bir   davrlarda   deyarli   barcha   hokimiyat   tuzilmalari
prezidentga   bo’ysundirilganini   kuzatish   mumkin.   Qolaversa,   prezidentlik
boshqaruvida   harbiylar   qatlamining   tajribasi   Misrda   demokratik   islotlarni   amalga
oshirishda muhim rol o’ynaydi;
    Misrda   ko’ppartiyaviylik   tizimining   amal   qilishi,   jumladan   siyosiy
partiyalarning   saylovlardagi   faoliyati   ijtmoiy-siyosiy   jarayonlarda   tub
o’zgarishlarga   olib   keldi.   Nomzodlarning   turli   siyosiy   guruhlar   tomonidan
ko’rsatilayotganligi, saylovoldi kompaniyalarida rasmiy diniy doiralarning faol
ishtiroki,   umuman   saylovlarning   ko’ppartiyaviylik   asosida   amalga   oshirilishi
bunga yorqin misol bo’la oladi;
- MARdagi demokratik jarayonlarda islom omili haqida fikr yuritganda, XX
asr   oxirlarida   hukmron   doiralar   islomizm   va   aqidaparastlik   g’oyalarini
jamiyat hayotida chegaralash uchun keskin kurash olib borganligini ko’rish
mumkin.   Shu   sababdan   aytib   o’tish   mumkinki,   MAR   uchun   davlat   va
jamiyat boshqaruvida demokratik tamoyillarni islomiy yo’nalishlarini ishlab
chiqish vazifasi dolzarb masala hisoblanadi;
61 - XX asrda Misrda radikal islomiy harakatlar faoliyatiga qarshi keskin kurash
olib borilgan bo’lsa, XXI asrga kelib ularning ham davlat faoliyatida, ham
jamiyat hayotida mavqei tobora kuchayib bordi;
- MAR kabi dunyoviy yo’nalishdagi musulmon mamlakati uchun demokratik
jarayonlarda   islomning   radikal   yoki   fundamentalistik   ko’rinishlarini   emas,
balki islom dinining mo’tadil va an’anaviy qarashlarini amalga oshirish eng
muhim va ustuvor vazifalar sirasiga kiradi; 
- XXI   asr   boshlarida   Misrda   o’tkazilgan   parlament   va   prezidentlik
sayolovlari Misrda konstitutsiyaviy islohotlar o’tkazilishi, siyosiy partiyalar
faoliyatining   kuchayib   borishi   Misrda   demokratik   o’zgarishlarni   amalga
oshirishda muhim qadam bo’lganini ko’rish mumkin; 
- 2011-yil   yanvarda   Misrda   bo’lib   o’tgan   “Arab   bahori”   hodisalarida
OAVining   roli   katta   bo’lib,   ijtimoiy   tarmoqlarning   asosiy   obyekti   sifatida
yoshlar tanlangani inqilobning asosiy jihatlarini tashkil etadi;
- “Arab bahori”dan so’ng Misrda hokimiyat tepasiga “Musulmon birodarlari”
tashkiloti   kelib,   uning   a’zosi   bo’lgan   Muhammad   Mursiy   o’z   prezidentlik
davrida   radikal   islomiy   guruhlar   ta’siri   ostida   mamlakatni   boshqardi.
Mursiy   hokimiyatining   aniq   ijtimoiy-iqtisodiy   dasturlarni   ishlab
chiqmaganligi   “Musulmon   birodarlar”ining   islomiy   rivojlanish   modeli
samarasiz ekanligini amalda isbotladi;
- 2014-yilda   mamlakat   prezidenti   etib   saylangan   Abdulfattoh   as-Sisi
dunyoviy   taraqqiyot   yo’lini   qayta   tiklash   bo’yicha   islohotlar   olib   borib,
“Musulmon birodarlari”ga qarshi keskin kurash olib bormoqda;
- Misr   hukumati   radikal   islomiy   harakatlar   faoliyatiga   qarshi   kurashda
majburlov metodlaridan tashqari, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishga asoslangan
rasmiy islom metodlarini qo’llasa, maqsadga muvofiq bo’ladi;
- Misr   jamiyatining   yuqori   diniy   kayfiyati   va   etnokonfessional   jihatlarini
hisobga   olgan   holda,   qonun   doirasida   faoliyat   yuritadigan   diniy
tashkilotlarning   tuzilishi   va   ularning   yuridik   maqomi   konstitutsiyada
62 belgilab   qo’yilishi   Misrda   diniy   bag’rikenglik   ta’minlashda   muhim
ahamiyatga ega bo’lishi mumkin;
- Misrda   prezidentning   uzoq   muddatli   avtoritar   tuzumni,   tashqi   kuchlar
ta’siriga   tushib   qolishini   oldini   olish   maqsadida   qonunchilik   va   sud
hokimiyatining prezidentga ta’sir etish mexanizmlarini ishlab chiqish lozim;
- Misrda   diniy   va   dunyoviy   muvozanatni   ta’minlash   va   bu   bilan   bog’liq
masalalarni   hal   etishda   yangi   organ   –   Diniy   va   dunyoviy   masalalar
qo’mitasi  tashkil etilsa, bir qator muammo va savollarga o’z vaqtida yechim
topish imkoni vujudga keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   farmonlari   va   qarorlari,   Vazirlar
Mahkamasi qarorlari
2.1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O‘zbekiston   Respublikasini
yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida”gi   2017   yil   7
fevraldagi Farmoni. http://kitobxon.com/oz/kitob/2017_2021_harakatlar_strategiyasi
2.2.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Yoshlarga   oid   davlat   siyosati
to‘g‘risida”gi Farmoni.
2.3.   “ Tanqidiy   tahlil ,   qa ’ tiy   tartib - intizom   va   shaxsiy   javobgarlik - har   bir   rahbar
faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo ’ lish   kerak ”.   – O ’ zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
Sh . Mirziyoyevning   mamlakatimizni   2016- yilda   ijtimoiy - iqtisodiy   rivojlantirishning
63 asosiy   yakunlari   va  2017- yilga   mo ’ ljallangan   iqtisodiy   dasturning   eng   muhim   ustuvor
yo ’ nalishlariga   bag ’ ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining   kengaytirilgan   majlisidagi
ma ’ ruzasi .
http://kitobxon.com/oz/kitob/tanqidiy_tahlil,_qatiy_tartib_intizom_va_shahsiy_javob
garlik_har_bir_rahbar_faoliyatining_kundalik_qoidasi_bolishi_kerak
2.4.   Erkin va  farovon, demokratik O’zbekiston davlatini   birgalikda  barpo
etamiz.  http://library.ziyonet.uz/uz/book/82495-
II. O’zbekiston Respublikasi qonunlari
1.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston NMIU, 2014. –
76 b.
1.2. 2010-yil   12-noyabrda   qabul   qilingan   “Mamlakatimizda   demokratik
islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish
konsepsiyasi”.  
III. Ilmiy adabiyotlar
4.1. Abdullayev   U.,   Yodgorov   Sh.   Misr   Arab   Respublikasi   ijtimoiy-siyosiy
tarixida   mamlakat   qurolli   kuchlarining   tutgan   o‘rni   //   XXI   asrda   jahon   siyosati   va
O‘zbekiston tajribasi: siyosiy, huquqiy va ijtimoiy jihatlari. “O‘zbekiston va halqaro
hamjamiyat”   rukni   ostida   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o‘rta   maxsus   ta’lim
vazirligi   miqyosidagi   ilmiy   –   amaliy   konferensiya   materiallari   to‘plami   (Toshkent,
2017 yil 8 aprel) // Mas’ul muharrirlar: Sh.A. Yovqochev. – T.: ToshDSHI, 2017. –
B. 203.
4.2. Musurmonqulov   O.   Axborot   urushi   va   “Fleshmob”   hodisasi   vositasida
mafkuruviy tahdid / Tinchlik va osoyishtalik – oliy ne’mat / mas’ul muharrir Shayx
Abdulaziz   Mansur;   O‘zbekiston   musulmonlari   idorasi;   Milliy   g‘oya   va   mafkura
ilmiy-amaliy markazi. –T.: “Movaraunnahr”, 2013. – B. 102.
4.3. Bozorov O. Bugungi kunning eng dolzarb vazifasi/ Tinchlik va osoyishtalik
– oliy ne’mat / mas’ul muharrir Shayx Abdulaziz Mansur; O‘zbekiston musulmonlari
idorasi; Milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi. –T.: “Movaraunnahr”, 2013.
– B.90-91.
4.4. Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное
исследование./   Пер.   с   англ.   Под   ред.   А.М.   Салмина,   Г.В.Каменской.   –   М.:
Аспект-Пресс, 1997.  – С.  287.
4.5. Игнатенко   А.А.   Одноразовая   демократия   для   Египта   //   НГ - Религии.
18.01.2012.
4.6. Игнатенко   А.А.   Ислам   и   политика:   Сборник   статьей.   -   М.:   Институт
религии и политики. 2004.   -   С.41 .
64 4.7. Сейранян   Б.Г.   К   вопросу   о   критериях   классификации   современных
арабских   стран   //   Арабские   страны   Западной   Азии   и   Северной   Африки
(история, экономика и политика) / Под ред. Сейраняна Б.Г. и др. –Вып. 4. – М.:
ИВРАН, 2000. - С. 36. 
4.8. Умеров   М.Ш.   Четверть   века   «демократизации   сверху».   Осенние
парламентские   выборы   2000   г.   в   Египте.   Ближний   Восток   и   современность.
Сборник статей (выпуск одиннадцатый) - М., 2001. – С. 258.
4.9. Мохова И. М. Эволюция “Братьев-мусульман” в послереволюционном
Египте  //  Конфликты   и войны XXI века (Ближний Восток и Северная Африка) /
Институт востоковедения РАН. – М.: ИВ РАН, 2015.  -  C . 362.
4.10. Хизриев   A.   P.   Внутренняя   политика   Египта:   5   лет   после
революции Тахрира // Проблемы национальной стратегии № 3 (36) 2016. – C.52.
4.11. Dessouki   A.E.   Ideology   and   Legitimacy   in   Egypt:   The   search   for   a
“Hybrid   Formula”   //   Developmentalism   and   Beyond.   Society   and   Politics   in   Egypt
and Turkey /-Cairo :  The AUC Press, 1994.
4.12. Korany B. Restricted Democratization from Above : Egypt // Political
Liberalization   and   Democratization   in   the   Arab   World   –   Vol.   2.   –Comp a rative
Experiences / Korany B., Brynen R., Noble., eds. – Boulder, London:  Lynee Rienner
Publishers, 1998 . -  P.   43.
4.13. Emilio   Sánchez   de   Rojas   Díaz.   Egypt,   pivotal   in   the   new   regional
geopolitics   //   Geopolitical   overview   of   conflicts   2015.   Spanish   Institute   of   strategic
studies. – P. 144-145.
4.14. Brzezinski   Z.   The   Great   Transformation   /   Z.   Brzezinski   //   The
National Interest. 1993. -№ 33. - P. 2-11.
IV. Manbalar
5.1. Safoyev J. Mangu hamrohlar. - T.: Sharq, 2008. - B. 142.
5.2. Musayev   F.   Demokratik   davlat   qurishning   falsafiy-huquqiy   asoslari.   –   T.:
O’zbekiston, 2007. – B. 17.
5.3. Yovkochev   Sh.A.   Misr   Arab   Respublikasida:   davlat   va   diniy   institutlar.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   xuzuridagi   Davlat   va   jamiyat   qurish
akademiyasi. –T., 2007. – B.32.
5.4. Yovqochev   Sh.   Siyosat   va   din.   O‘quv   qo‘llanma.   -   T.:   TDSHI,   2011.   -   B.
92-93. 
5.5. Ergashev   Sh.,   Bobomatov   T.   XX   asr   taqdirlarda   aks   etgan   tarix.   –   T.:
“O’zbekiston”, 2015. – B. 342.
5.6. G‘oyibnazarov   Sh.   Xalqaro   terrorizm:   ildizi,   omillari   va   manbalari.   –   T.:
O’zbekiston, 2013. –B. 102-103.
65 5.7. Muhamadsidiqov   M.M.   Zamonaviy   xalqaro   munosabatlarda   Afrika
davlatlari: siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar. – T.: Toshkent Islom universiteti.,
2013.-268 b.
5.8. Muhamadsidiqov   M.M.   Xorijiy   sharq   va   g‘arb   mamlakatlarida   ijtimoiy-
siyosiy jarayonlar tarixi: O‘quv qo‘llanma., - T.: ToshDSHI., 2011.- 172 b.
5.9. Odilqoriyev X.T, Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik . –T.: O‘qituvchi, 2008. –
344 b. 
5.10. Munavvarov Z.I., Xasanov A. Islom: Xanafiylik va vaxxobiylik. – T.:
Movarounnaxr, 1998. –87 b.
5.11. Ёвкочев   Ш.А.   Исламский   фактор   в   политической   системе
современного Египта. –Т.: Ташкентский исламский университет, 2008 .  – 252 с.
5.12. Аристотел. Политика Аристотеля. – М.: 1911. – С. 195-200.
5.13. Азизхонов  А.Т., Ефимова  Л.П.  Теория  и  практика  строительства
демократического   общества   в   Узбекистане:   Учебн.   пособие.   –   Т.:   НУУз   им.
Мирзо Улугбека, 2005. – С.100.
5.14. A л-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное
пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – Т.: ТашГИВ, 2002. –  С.87.
5.15. Сапронова  М.А.  Арабо-мусульманский  мир:   история,  география,
общество. Учебное пособие. – Казань: Казань ун-т, 2013. – С. 254-255.
5.16. Беляев   И.П.,  Примаков  Е.М.   Египет:   время  президента  Насера.   -
М., 1981.  – С. 67.
5.17. Видясова   М.Ф.,   Умеров   М.Ш. ,   Египет   в   последней   трети   XX
века: опыт либерализации экономики и политической системы. - М., 2002.  – С.
87.    
5.18. Шахмудбеков   Ш.   Борьба   народа   Египта   за   независимость   (1918-
1970). – Т., 1992.  - Б. 67-77.
5.19. Политическое цунами. Аналитика соб ытий в Северной Африке и
на Ближнем Востоке. Под ред. Курягина С.-М.: МОФ ЭТЦ.-2011.   -   С.117 .
5.20. Habibi   М.,   Jafari   Р.,   Jones-Nerzic   R.,   Keys   D.,   Smith   D.   History   of
Europe   and the Middle East . –Oxford, 2010. –P.126-128.
5.21. Vatikiotis   P.J.   The   Middle   East.   From   the   end   of   Empire   to   end   of
Cold War. – London and New York, Routledge, 1997. – P. 119.
5.22. Richards   A,   Waterbury.   A   political   economy   of   the   Middle   East .
State, Class and Economic Development etc.: Westview Press, 1990. - P.305. 
5.23. Barry   Rubin.   Islamic   fundamentalism   in   Egyptian   politics..   New
York, 1990. – P. 4-5.
5.24. Egypt   analysis.   A   political   situation   in   Egypt.   Canvas,   September
2015. – P. 3.
66 V.   Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar
6.1.  Васовин В. Переход к демократии в посткоммунистических странах //
Вестник   Московского   Университета.   Сер.   Социология   и   политология.   –   М.,
1998. - № 2. – С.17.
  6.2.   Современные   избирательные   системы.   Вып.   7:   Египет,   Исландия,
Колумбия,   Пакистан   /   М.А.   Сапронова,   И.А.   Ракитская,   А.Г.   Орлов,   Н.Б.
Крысенкова; науч. ред. А . В .  Иванченко ,  В . И .  Лафитский . –  М .:  РЦОИТ , 2012. –
Б . 37.
6.3.   Towards   constructing   an   Egyptian   democracy   index   ( A   glance   on   the
international indexes ).  The Social Contract Center August 2014.
6.4. Elections in Egypt. State of  Permanent  Emergency Incompatible with free
and fair vote, December 2010 / ISBN: 1-56432-721-3. – P. 7. 
6.5.   Jeremy   M.   Sharp.   Egypt:   2005   Presidential   and   Parliamentary   Elections.
CRS Report for Congress. Updated January 15, 2006. – P. 4.
Presidential Election in Egypt // Final Report, May–June 2012. – P. 5.
World economic outlook. Recovery, risk and rebalancing. IMF, 2010. – P. 84.
VI. Interner saytlari
7.1. Misr   Arab   Respublikasi   hukumatining   rasmiy   sayti.
http://www.cabinet.gov.eg .
7.2. Oq   uy   matbuot   kotibiyati.
http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/02/11/remarks-president-egypt
7.3. Парламентские выборы в Арабской Республике Египет (2015).   https : //
ru . m . wikipedia . org / wiki / uhtml .
7.4. Al-jihaz   al-markaziyy   li-l-ta’bi’ah   al-   ammahwa-l-ihsa.   Al-Qahirah,   2010.
URL:www.capmas.gov.eg/news. aspx? nid=491
7.5. Arab region scores slight improvement on 2015 Corruption Perception Index
//   United   Nations   Development   Programme.   28.01.16.   URL:   http://www.undp-
aciac.org/ resources/ac/newsDetails.aspx?nid=1221
7.6. Parasie   N.   Egypt’s   Investment   Minister   Vows   to   Tackle   Country’s
Bureaucracy.   22.04.15.   URL:   http://blogs.wsj.com/frontiers/2015/04/22/   egypts-
investment-ministervows-to-tackle-countrys-bureaucracy
67 7.7. Egyptian President Mursi absent at enthronement of Pope Tawadros II // Al
Arabiya.   18.11.12.   URL:   http://English.alarabiya.   net/articles   /2012   /   11/   18/
250411.html
7.8. Altavil Faris Ali. Transformations of political regimes in Egypt and Libya in
the   context   of   the   Arab   spring:   comparative   analyses.   https:   //
doi.org/10/241158/pep.2017.1.4 
7.9.   Elections in Egypt.  https: // en.m.wikipedia.org/wiki/uhtml.
7.10.   May Atta. La CPI rejette la demande des Freres //   Al-Ahram Hebdo ,
№   1024,   du   7-   13.05.2014.   URL:   http://hebdo.ahram.org.   eg/NewsContent
/0/1/130/5833/La-CPIrejette- la-demande-des-Fr%C3%A8res.aspx .
68