• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 56500UZS
Размер 45.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

XX asrda Eron siyosiy jarayonlar

11norozilik kayfiyati faqat dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar orasida bo’lmasdan, ruhoniylarning ijtimoiy-siyosiy jihatdan ularga yaqin bo’lgan qismini ham qamrab oldi. 1.2 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi va Eronning bo‘linishi . 1907- Yilgi Angliya-Rossiya konvensiysi - Eron, Afg‘oniston va Tibetga taalluqli shartnoma. 31-avgust kuni Sankt-Peterburgda imzolangan. U rus- yapon urushi va 1905 yilgi rus inqilobi natijasida Uzoq Sharq, Yaqin Sharq va Yevropada yuz bergan siyosiy o‘zgarishlarni rasmiylashtirdi. Erondagi ingliz- rus raqobati imperator Aleksandr I asrlar davomida Fors suvereniteti ostida bo‘lgan Gruziya va boshqa hududlarni qo‘shib olganidan keyin paydo bo‘ldi. Hindistonga qarshi Fransiya-Rossiya yurishidan qo‘rqish dastlab inglizlarni Rossiya ta’sirining kengayishiga qarshi turishga undadi, ammo hatto Napoleonning qulashi ham inglizlarni Hindistonga egalik qilishda o‘zlarini xavfsiz his qilishiga olib kelmadi. XІX asr oxirida Rossiyaning Angliyaga nisbatan mavqei tobora kuchayib bordi. O‘rta Osiyoning katta qismini bosib olgan ruslar Manjuriya va Koreyaga o‘z ta’sirini o‘tkazib, Yaponiyaga va inglizlarning Xitoydagi manfaatlariga xavf tug‘dirdi. 1902-yilgi ingliz-yapon shartnomasi Angliyaning yaponlarga ruslarga qarshi g‘olibona urush olib borishga ruxsat berish orqali Rossiyaning Osiyodagi keyingi taraqqiyotiga to‘siq qo‘yishga urinishi edi. Yaponiyaning muvaffaqiyati va keyinchalik Rossiya imperiyasining ko‘p qismida sodir bo‘lgan inqilobiy o‘zgarishlar inglizlarni Rossiya ular o‘ylaganchalik dahshatli tahdid emasligiga ishontirdi. Shu bilan birga, bir qator ingliz siyosatchilari Germaniyadan chuqur qo‘rquvga 26mamlakatda siyosiy markazlashuv kuchaydi. U harbiy kuch va modernizatsiyalashgan davlat apparatiga tayanib, Eronning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida tub o‘zgarishlar amalga oshirdi. Sud islohoti, fuqarolik kodekslari, ta’lim tizimining davlat nazoratiga o‘tkazilishi, ayollar huquqlarining kengaytirilishi kabi choralar davlatning zamonaviy ko‘rinishini shakllantirdi. Shu bilan birga, Rizo Shoh avtoritar uslubni tanladi, matbuotni chekladi, siyosiy partiyalarni taqiqladi va muxolifatni bostirdi. Bu esa Eron modernizatsiyasining o‘ziga xos "yuqoridan pastga" bo‘lgan modelini shakllantirdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, XX asr boshidagi siyosiy voqealar faqatgina Eron ichki hayotini emas, balki Yaqin va O‘rta Sharqdagi siyosiy tafakkur va mustaqillik harakatlariga ham kuchli ta’sir o‘tkazdi. Eron xalqi ilk bor o‘z siyosiy kelajagini belgilashda faol qatnashdi, milliy tafakkur va o‘zlikni anglash kuchaydi. Umuman olganda, XX asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy jarayonlar — tashqi bosimlarga qarshi ichki harakatlar, konstitutsiyaviy islohotlar va markazlashgan davlat qurilishi — mamlakatning keyingi taraqqiyoti uchun zamin yaratdi. Ushbu tarixiy tajriba Eron xalqining mustaqillik, adolat va taraqqiyot yo‘lidagi qat’iyatini namoyon etdi hamda zamonaviy Eronning siyosiy xususiyatlarini belgilab berdi . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abrahamian, Ervand. Iran Between Two Revolutions . Princeton University Press, 1982. 2. Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906–1911 . Columbia University Press, 1996. 3. Amanat, Abbas. "Constitutional Revolution i. Intellectual background." Encyclopaedia Iranica , Vol. VI, Fasc. 2, 1992. 16II BOB. XX ASR BOSHLARIDAGI INQILOBIY HARAKATLAR , KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR VA AVTORITARIZMNING KUCHAYISHI 2.1. 1905–1911 yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob va Majlisning tashkil topishi Eronda konstitutsiyaviy tuzum o‘rnatish 1905-11-yillardagi inqilobning asosiy maqsadi edi. Boshqa har qanday yirik inqilob singari, Forsdagi Konstitutsiyaviy inqilob ham turli xil intellektual yo‘nalishlar, ijtimoiy kelib chiqishlar va siyosiy talablarni aks ettiruvchi keng ko‘lamli g‘oyalar va maqsadlarni qamrab oldi. O‘sha paytda hatto Konstitutsiya matnining o‘zi ham umumiy qo‘llab-quvvatlovga ega emas edi. Shunga qaramay, mafkuraviy noaniqliklarga qaramay, inqilob o‘zining siyosiy yutuqlari va davomli ijtimoiy va madaniy oqibatlari tufayli Forsning zamonaviy tarixidagi davr epizodi bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy inqilob sifatida u xalq harakati va liberalizm, dunyoviylik va millatchilik tamoyillarini targ‘ib qilish orqali eski tartiblarni siqib chiqarishni maqsad qilgan.Inqilobchilar yangi fors tarixida birinchi marta o‘zboshimchalik hokimiyatini qonun, vakillik hukumati va ijtimoiy adolat bilan almashtirishga va imperiya kuchlarining tajovuziga ongli millatchilik, xalq faolligi va iqtisodiy mustaqillik bilan qarshi turishga intildilar. Konstitutsiyachilar, shuningdek, zamonaviy ta’lim va sud islohotlari orqali konservativ diniy muassasa hokimiyatini cheklashga harakat qilishdi. Ular davlatni markazlashtirish yo‘li bilan qabila va shahar zodagonlarining hokimiyatini kamaytirishga intildilar. Inqilobdan keyin paydo bo‘lgan 8va Ozarbayjonning katta qismiga bo’lgan da’vosidan voz kechdi. Kaspiy dengizida harbiy flotga ega bo’lish faqat Rossiyaning huquqi qilib belgilandi, rus va eron savdogarlari bir-birlarining hududida erkin savdo qilish huquqini qo’lga kiritdilar, bojxona soliqlari tovar qiymatining 5% i miqdorida o’rnatildi. Guliston shartnomasi Angliyaning Kaspiy dengizi janubiy qismida o’z nazoratini o’rnatishga bo’lgan intilishini yo’qqa chiqardi. Biroq 1814-yili noyabrda 1809-yildagi “dastlabki kelishuv” asosida yangi ingliz-eron shartnomasi imzolandi. Unga binoan shoh Buyuk Britaniyaga dushman bo’lgan barcha Yevropa davlatlari bilan imzolangan kelishuv va shartnomalarni bekor qilish, ularning Hindistonga jo’natilgan qo’shinlarini Eron hududidan o’tkazmaslik, Afg’oniston bilan Britaniya Hindistoni o’rtasida urush chiqqan taqdirda inglizlarga yordam berish, harbiy mutaxassislarni faqat Angliya va unga do’st bo’lgan davlatlardan taklif qilish majburiyatlarini oldi. Angliya hukumati Eronga har yili beriladigan yordam pulidan tashqari Guliston shartnomasining shartlarini qayta ko’rib chiqishga erishish va’dasini berdi. 1814-yilgi shartnoma shohning tashqi siyosatini Angliyaga qaram qilib qo’ydi va uni Rossiya bilan yangi urushga chorladi. Shoh saroyida o’ch olish kayfiyatining kuchayishiga 1821-1823-yillari Turkiya bilan bo’lgan urushda Eron armiyasining qisman muvaffaqiyatlari ham sabab bo’ldi. 1826-yil iyulda ikkinchi rus-eron urushi boshlandi. Urushning dastlabki davrida Lenkoran, Salian, Shirvon va Ganjani boy bergan ruslar, sentabr-oktabr oylarida Shamhor va Ganja yaqinidagi janglarda eronliklar armiyasini tor-mor qildilar. 1827-yili Arake daryosidan o’tib, Xoy, Marand, Tabriz, Urmiya va Ardabil shaharlarini egalladilar. Inglizlar yordamida Abbos mirzo tomonidan qayta qurilgan Eron armiyasi deyarli to’liq parchalanib ketdi. 1828-yil fevralda Tabriz-Texron yo’lida joylashgan Turkmanchoy qishlog’ida general Paskevich shtabida tashqi ishlarni boshqargan A.S. Griboyedov tomonidan tuzilgan shartnoma imzolandi. Guliston shartnomasi o’rniga tuzilgan, rus-eron urushiga xotima yasagan Turkmanchoy shartnomasiga ko’ra ikki davlat o’rtasidagi chegara asosan Arake 5tahliliy ma’lumotlar berilgan. Mazkur manbalar mahalliy ilmiy doirada muhim o‘rin egallaydi. Bundan tashqari, Encyclopædia Britannica kabi onlayn ilmiy platformalar Eron tarixiga oid dolzarb, ishonchli ma’lumotlar bilan boyitilgan bo‘lib, tadqiqotda muhim axborot manbasi vazifasini bajardi 3 . Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari Eron tarixidagi muhim siyosiy bosqichlarni tahlil qilish orqali mamlakatdagi bugungi siyosiy tuzum va xalq ongining shakllanishida tarixiy omillarning rolini aniqlab beradi. Nazariy jihatdan, bu ish Eron tarixiga oid ilmiy bilimlarni boyitadi; amaliy jihatdan esa, tarix fanidan darsliklar, qo‘llanmalar, seminar mashg‘ulotlari uchun asos bo‘lishi mumkin. Shuningdek, mazkur mavzu Yaqin Sharqdagi geosiyosiy jarayonlarni tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 3 3 betni tashkil etadi. 3 Iran - History. Encyclopædia Britannica. 12tushdilar. Britaniya tashqi siyosatini shakllantirish uchun mas’ul bo‘lgan davlat arboblari Rossiya bilan Angliya-Fransiya shartnomasini to‘ldiradigan va Germaniyaning diplomatik izolyatsiyasini yakunlaydigan kelishuvga intildilar.Inglizlarning ruslarni raqobatning eng nozik sohalari bo‘lgan Fors va Afg‘oniston bo‘yicha kelishuv imzolashga undashga bo‘lgan dastlabki urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Vaqt o‘z tomonida ekanligini his qilgan ruslar Fors davlati yoki Afg‘onistonning hech bir qismini savdolashish niyatida emas edilar, ammo harbiy mag‘lubiyat va inqilob Rossiya hukumatini o‘z tashqi siyosatining maqsadlari va usullarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi.Muzokaralarda tashabbus Britaniyaning Sankt-Peterburgdagi yangi elchisiga tegishli edi. Peterburg, ser Artur Nikolson, ser Edvard Grey va tashqi ishlar vazirligining doimiy kotib o‘rinbosari ser Charlz Xardinge bilan birgalikda Rossiya ittifoqiga intilgan nemislarga qarshi guruhning qattiq yadrosini tashkil etdi. Nikolsonning takliflari Rossiya Vazirlar Mahkamasida batafsil muhokama qilindi. So‘nggi voqealarni hisobga olgan holda, tashqi ishlar vaziri Izvolskiy Fors davlati to‘liq Rossiya ta’siriga tushishi kerak degan eski qarashga qarshi chiqdi va Angliya bilan ziddiyat asoslarini bartaraf etish tarafdori bo‘ldi, buning uchun eng maqbul vosita ta’sir doiralarini chegaralash edi. 4 Tehronda Konstitutsiyaviy inqilobning boshlanishi Sankt-Peterburgda bo‘lib o‘tayotgan muzokaralarni barbod qilish xavfini tug‘dirdi. Peterburg. Fors inqilobchilari inglizparast va Rossiyaga qarshi edilar; despotizmning 10 000 ga yaqin muxoliflari inglizlarning inqilobiy ishini qo‘llab-quvvatlashini kutib, Britaniya Legatsiyasida panoh topdilar. Fors hukumati 1905-yil noyabr oyidayoq Britaniya va Rossiya o‘rtasidagi yaqinlashuvdan shubhalana boshlagan edi. Biroq, Londondagi fors vaziri Muhammad-Ali Xon Alā al-ʿ ʾ saltanaga o‘sha paytdagi Britaniya tashqi ishlar vaziri lord Lansdaun "hisobot asossiz ekanligiga ishontirdi. Eron hukumati bizning Eronning yaxlitligi va 4 К истории англо-русского соглашения 1907 г., Красный архив , № 2–3 (69–70), 1935, с. 19 18islom boshqaruv nazariyasidagi "adolat izlash" ( adālat vāhī) tushunchasigaʿ ʿ muvofiq tabiiy va qonuniy tuyulgan (Lambton, 1962). Nohaqliklarni bartaraf etadigan va adolat o‘rnatadigan Mahdiyning paydo bo‘lishi haqidagi messianik g‘oya shia Eronining jamoaviy ongida ham yorqin namoyon bo‘lgan. Adolat haqidagi bu tanish tasavvurlar XIX asr islohotchilarining asarlarida yangicha aks-sado berdi. Fransuz inqilobi, masonlik va hurfikrlilardan bevosita yoki bilvosita Yosh Usmonlilar va siyosiy va axloqiy islohotlarning boshqa islomiy tarafdorlaridan ilhomlangan fors islohotchilari adolat tushunchasini fransuz tenglik atamasida mujassamlangan ijtimoiy adolat va fuqarolarning teng huquqliligi g‘oyalari bilan tenglashtirishga intildilar.1906-yil 18-avgustda Harbiy Akademiyada Milliy Maslahat Assambleyasining birinchi muddatini ochishga tayyorgarlik ko‘rish va uning saylov qonunini ishlab chiqish uchun birinchi Qonunchilik Assambleyasi (Oliy Milliy Assambleya deb nomlangan) tuzildi. Ushbu yig‘ilishda Bosh vazir Moshirul Doleh vazirlar mahkamasi rahbari sifatida nutq so‘zladi. Sessiya Malek Al Motokalemin tomonidan qilingan murojaat bilan yakunlandi. 1906-yil 7-oktyabrda Mozafariddin Shoh o‘zining sog‘lig‘i yomonligiga qaramay qilgan nutqida Milliy Maslahat Assambleyasining birinchi sessiyasini ochdi. Bu vaqtda sessiya viloyatlardan vakillar yo‘qligida tuzilgan edi.Mozafaridinshoh vafotidan so‘ng, uning vorisi, o‘sha paytda Tabrizni valiahd shahzoda sifatida boshqargan Muhammad Ali Mirzo 1907-yil 21-yanvarda taxtga o‘tirdi. U taxtga o‘tirishdan oldin Konstitutsiya asoslari va Millat huquqlarini hurmat qilishga va’da berdi. Ammo u boshidanoq bunga qarshi chiqdi, bu esa konstitutsiyachilarni reaksiyaga undadi. Ichki kurashlardan foydalanib, Rossiya ham, Britaniya ham o‘z kelishmovchiliklarini hal qilish uchun shartnoma tuzdilar; amalda Eronni o‘zlarining hurmatli mamlakatlari uchun ikki ta’sir doirasiga bo‘ldilar. Bu 1907-yil sentyabr oyining boshlarida sarlavhalarga aylandi va Erondagi turli fraksiyalarni birlashtirdi. Eron hukumati bu shartnoma haqida 1907-yil 7- sentyabrda Rossiya va Buyuk Britaniya elchilari tomonidan rasman xabardor 7b o’ layotgan edi. Ayni q sa, 1801-yili Shar q iy Gruziya Rossiyaga qo’ shib olinganidan s o’ ng, bu q arash vakillari yanada faollashdilar. Biro q 1805-yili Napoleonga q arshi q aratilgan ingliz-rus ittifo q shartnomasi imzolangandan s o’ ng Buyuk Britaniya Eronning Rossiyaga q arshi intilishlarini amalda qo’ llash imkoniyatiga ega b o’ lmadi. Bu h oldan Fransiya o’ zining Angliya va Rossiyaga q arshi siyosatiga Eronni jal b q ilishda foydalanmo q chi b o’ ldi. Fransuz emissarlari tomonidan Te h ronda olib borilgan muzokaralar natijasida 1807-yili Napoleonning Finkeliiteyndagi q arorgo hi da eron-fransuz h arbiy shartnom a si imzolandi. Eron armiyasini q ayta q urish va butun Kavkaz ortida sho h ning h okimiyatini o’ rnatishda va’da q ilingan fransuz yordami uchun sho h Angliyaga urush e’lon q ilish, o’ z qo’ shinlarini Napoleon qo’ shinlari bilan birga H indistonga j o’ natish majburiyatini oldi h amda Fors qo’ ltig ’ idagi barcha portlar fransuz kemalari uchun ochildi va Fransiya bir q ator savdo imtiyozlariga h am ega b o’ ldi. 1807-yil iyulda Tilzit sul h i imzolangandan va Napoleon Rossiya bilan ochi q t o’q nashuvdan voz kechganidan s o’ ng Foti h Ali sho h yana Angliya bilan ya q inlashdi. Uning topshirigiga k o’ ra 1809-yil boshida general G o rd o n boshchiligidagi fransuz vakolatxonasi Erondan chi q arib yuborildi. Shu yil mart oyida Buyuk Britaniya vakili Xarford Jons bilan sho h h ukumati o’ rtasida “dastlabki kelishuv” deb atalgan shartnoma imzolandi. Unga k o’ ra Eron Fransiya h amda Angliyaga dushman b o’ lgan bosh q a davlatlar bilan munosabatni uzdi, mamlakatga ingliz h arbiy instruktorlarini kiritdi va Fors qo’ ltig ’ ida ingliz h arbiy kemalarining turishiga rux s at berdi. Britaniya tomoni h ar yili Eronga 160 ming tuman yordam puli berish (1810-yili 200 ming tumangacha oshirildi) majburiyatini oldi . 1804- yil mayda Fotih Ali shoh rus podshosi Aleksandr I dan o’z qo’shinlarini Gruziyadan va Kavkaz ortining boshqa rayonlaridan olib chiqib ketish talabini qo’yganda, 1813-yilgacha davom etgan birinchi rus-eron urushi boshlandi. Eron tomonining bir qator mag’lubiyatlaridan keyin 1813-yil oktyabrda Guliston shartnomasi imzolanib, unga ko’ra Eron Gruziya, Dog’iston 6I BOB. XX ASR BOSHLARIDA ERONNING GEGEMON IMPERIYALAR BILAN MUNOSABATI 1.1. Eronning Angliya va Rossiyaga siyosiy-iqtisodiy qaramligining kuchayishi XIX asrning dastlabki yillaridan kapitalistik tara qq iyot y o’ lidan borib, dunyo imperiyalariga aylangan Angliya va Fransiya uchun Eron ularning siyosiy h amda i q tisodiy manfaatlari obyektiga aylandi. 1801-yili Angliya h ukumatining vakili kapitan Malkolm Foti h Ali sho h bilan siyosiy va savdo shartnomasi imzoladi va unga binoan Buyuk Britaniyaning ayrim tovarlari boj soliklaridan ozod q ilindi, uning fu q arolari esa Eron portlarida erkin joylashish h u q u q ini oldilar, fransuzlarning H indistonga h ujumi yuz bergan ta q dirda, Eron Afg ’ onistonga qo’ shin kiritish majburiyatini h am oldi. Imzolangan shartnoma fa q at Fransiyaga emas, Rossiyaga h am q arshi q aratilgan edi. Eronning fikricha uning Kavkaz ortini qo’ shib olish y o’ lidagi urinishiga fa q at Rossiya t o’ si q 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: XX asr boshlarida Eron tarixida yuz bergan siyosiy jarayonlar faqatgina mahalliy miqyosda emas, balki xalqaro darajada ham muhim tarixiy ahamiyatga ega. Eron Osiyo, Yevropa va Hind okeani oralig‘ida joylashgani sababli geosiyosiy jihatdan doimo kuchlar kurashining markazida bo‘lgan. Ayniqsa, Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyalari o‘rtasida Eron hududi strategik “tampon zona” sifatida qaralgan va bu mamlakatni ichki suverenitetdan mahrum qilgan. 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi Eronning shimoliy, janubiy va betaraf zonalarga bo‘linishini huquqiy jihatdan rasmiylashtirdi. Bu esa milliy g‘urur va siyosiy mustaqillikka zid bo‘lib, jamiyatda kuchli norozilik kayfiyatini uyg‘otdi.Konstitutsiyaviy inqilob esa, Eron tarixida ilk bor parlament (Majlis) tuzilishi, konstitutsiya qabul qilinishi va zamonaviy siyosiy institutlarning shakllanishi bilan ahamiyatlidir. Bu hodisalar orqali eronliklar o‘z taqdirini o‘zlari belgilash istagini ochiq namoyon etishdi. Ayni paytda, bu jarayonlar Eronda demokratik qadriyatlar va fuqarolik jamiyatining ilk ko‘rinishlarini yuzaga keltirdi.Bugungi Eronning siyosiy tuzilmasi, diniy va dunyoviy hokimiyat o‘rtasidagi nisbatlar, tashqi siyosiy pozitsiyasi, ayniqsa G‘arb bilan munosabatlari, o‘z tarixiy ildizlariga borib taqaladi. Shu sababli XX asrdagi siyosiy jarayonlarni tahlil qilish orqali zamonaviy Eron siyosatini chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi. Aynan mana shu jihatlar tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning obyekti: Tadqiqot obyekti sifatida XX asrda Eronda ro‘y bergan siyosiy voqealar, xususan, chet el davlatlari bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlar va ichki inqilobiy harakatlar olinadi. Tadqiqotning predmeti: Tadqiqot predmetini XX asr boshidagi Eronning Angliya va Rossiyaga bo‘lgan qaramligi, 1907 yilgi konventsiyaning 212.2. Siyosiy tarqoqlik va Rizoshoh hokimiyati boshlanishi . 1920-yil Eronning boshqa bir shimoliy viloyati - Filonda milliy-ozodlik harakati boshlandi. Qo’zg’olonchilar 1920-yil 5-iyunda Filon respublikasini e’lon qildi va Eron kommunistik partiyasi tuzilib, uning a’zolari Filon muvaqqat inqilobiy hukumati tarkibiga kirdi. Kompartiyada so’l kayfiyatdagilar ko’pchilik bo’lib, ular Gilon Sovet respublikasi tuzilganligini e’lon kildi va Rossiyadagi oktyabr voqealarini Sharq zaminiga ko’chirmoqchi bo’ldi. Boy dehqonlar yerlarini konfiskatsiya qilish, dinga qarshi tashviqot, bozorlarning yopilishi faqat savdogarlarni va liberal yer egalarini emas keng xalq ommasini ham kommunistlarga qarshi qo’ydi. Bu inqilobiy voqealar davomida Buyuk Britaniya o’z pozitsiyasini o’zgartirdi va Eronni parchalash, uning shimoliy viloyatlarini Britaniya mustamlakasiga aylantirishni boshladi. Bu maqsadga erishish uchun inglizlar markaziy hukumatga qarshi har qanday ayirmachilik harakatlarini, jumladan, Eron shimolidagi inqilobni ham qo’llab- quvvatladi. Natijada, “Filon voqealari” fojiali yakunlandi. 1922-yil boshida Eron hukumati qo’shinlari Xuroson, Garden, Tabriz va boshqa viloyatlardagi inqilobiy chiqishlarni tor-mor qildi. Mag’lubiyatning asosiy sababi viloyatlardagi inqilobiy harakatlar o’rtasida aloqa va yagona markazning yo’qligida bo’ldi. 1921-yil 21-fevraldagi davlat to’ntarishi Inqilobiy va milliy- ozodlik harakatining bostirilishiga qaramasdan, mamlakatda ayirmachilikka qarshi samarali kurasha olmagan va inglizlardan davlat mustaqilligini ta’minlay olmagan Qojarlar sulolasining obro’si tushib ketdi. 1921-yil 21-fevralda Tehronda davlat to’ntarishi yuz berdi. Fitna inglizlar bilan aloqada bo’lgan Said 13mustaqilligiga hech qanday tarzda tajovuz qilish niyatimiz yo‘qligiga ishonch hosil qilishi mumkin." 5 Bir yildan ortiq davom etgan muzokaralar davomida inglizlar yoki ruslar Fors davlati, Afg‘oniston yoki Tibetga ular to‘g‘risida yoki ular hisobidan qabul qilingan qarorlar haqida hech qachon xabar bermagan. 1908- yilgi konvensiyadagi Tibet bo‘yicha kelishuv Xitoy suverenitetiga og‘zaki xizmat ko‘rsatdi. Ikkala tomon ham tibetliklar bilan faqat xitoyliklar orqali munosabatda bo‘lishga va’da berishdi, ammo inglizlar Tibet hukumati bilan tijorat masalalari bo‘yicha, rus buddistlari esa Dalay Lama bilan diniy masalalar bo‘yicha munosabatda bo‘lish huquqiga ega bo‘lishdi. Afg‘oniston bo‘yicha kelishuv ancha murakkab bo‘lib, ikki davlat o‘rtasidagi raqobat va ziddiyat uzoqroq tarixga ega edi, aslida bu Britaniya uchun g‘alaba edi.Britaniya hukumati Afg‘onistonning siyosiy maqomini o‘zgartirish niyatida emasligini va "Afg‘onistonda o‘z ta’sirini faqat tinchlik ma’nosida" amalga oshirishini va "Afg‘onistonga Rossiyaga tahdid soladigan hech qanday chora ko‘rmasligini" e’lon qildi. Rossiya hukumati bunga javoban "Afg‘onistonni Rossiya ta’sir doirasidan tashqarida" deb tan olganini e’lon qildi va Afg‘oniston bilan barcha munosabatlarni "Britaniya oliy hazratlari hukumati vositachiligida" olib borishga va’da berdi. Bundan tashqari, Rossiya Afg‘onistonga o‘z agentlarini yubormaydi. 6 Britaniyaliklar hech qanday afg‘on hududini qo‘shib olmaslikka va "agar amir Britaniya oliy hazratlari hukumati bilan tuzilgan shartnomalarni bajarsa, mamlakatning ichki boshqaruviga aralashmaslikka" va’da berishdi... Ahdlashuvchi tomonlar savdo imkoniyatlarining tengligi tamoyiliga amal qilishar, bitim esa amir uning shartlariga rozi bo‘lganidan keyin kuchga kirardi.Konvensiyaning yuragi uning Fors davlatiga taalluqli birinchi bo‘limi 5 Great Britain, Public Records Office, The Foreign Office Archives, Series F.O. 60/697 6 Hurewitz, J. C. (Ed.). The Middle East and North Africa in World Politics , Vol. I. New Haven: Yale University Press, 1975, pp. 538–541 . 22Ziyo-id-Din Tabatabaiy tomonidan tashkil qilindi va Rizoxon boshchiligidagi kazaklar brigadasi tomonidan amalga oshirildi. Poytaxt amalda jangsiz egallandi, hukumat ag’darildi, noma’qul kishilar qamoqqa olindi, Ziyo-id-Din boshlik yangi hukumat tashkil qilinib, Rizoxon harbiy vazir lavozimini egalladi. Yangi hukumat “zodagonlarga karshi kurash” deklaratsiyasini e’lon qildi. Deklaratsiyada ishchilarning ahvolini yaxshilashga intilish, mustaqil tashqi siyosat yuritish aytildi va 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasi bekor qilindi. Ziyo-id-Din hukumati esa keyin 1921-yil mayda uning o’rniga kelgan Ahmad Kavam (Kavam-es-Saltane) hukumati inglizlar hukmronligiga qarshi qaratilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Inglizlar tomonidan tashkil qilingan janubiy fors o’qchilari korpusi tarqatildi, ingliz harbiy instruktorlari va moliya maslahatchilari mamlakatdan chiqarib yuborildi, 1921-yil bahorda ingliz okkupasion qo’shinlari ham Erondan olib chiqib ketildi. Shu tariqa Angliya Birinchi jahon urushidan keyin Eronda erishgan mavqeyidan to’liq ayrildi. Bu davrga kelib Angliya o’zining Erondagi siyosatini o’zgartirdi. Sovet Rossiyasiga qarshi intervensiya muvaffaqiyatsiz yakunlandi, endi inglizlarning asosiy mustamlakasi Hindistonni sovetlar ta’siridan asrash uchun Eronni bufer davlatga aylantirish foydaliroq edi. Yaqin va o’rta Sharqqa ta’sir o’tkazish usullarini endi o’zlashtirayotgan AQSh vujudga kelgan holatdan zudlik bilan foydalanib qoldi. 1922-yili A. Milspo boshchiligida amerikalik moliya maslahatchilari Eron hukumati taklifiga binoan Tehronga keldi. A. Milspo davlatning moliyasi, daromadlari, soliqlar yig’ish, davlat byudjetini shakllantirish, g’aznachilik ustidan to’liq nazoratni o’z qo’liga oldi. Harbiy vazir bo’lib turgan Rizoxon 1923-yil bosh vazir lavozimini egalladi. 1925-yil 31-oktyabrda Eron Majlisi Qojarlar sulolasini taxtdan mahrum qildi va hokimiyatni vaqtincha Rizo xonga topshirdi. Rizoxon tomonidan chaqirilgan Ta’sis majlisi 1925-yil 12-dekabr qushi uni yangi, Pahlaviylar sulolasining shohi deb e’lon qildi. Shoh Rizo Pahlaviy markaziy hokimiyatni mustahkamladi, turli ko’rinishdagi ayirmachilar, millatchilar va feodal 17millatchilik tuyg‘usi zamonaviy fors o‘ziga xosligi uchun muhim bo‘lib qoldi.Konstitutsiyaviy inqilob islom dunyosida birinchi marta, 1908-yildagi Yosh turklar inqilobidan oldin sodir bo‘lganini qisman XIX asrning ikkinchi yarmida Forsdagi vaziyat bilan izohlash mumkin. 1848-yildan 1852-yilgacha bo‘lgan davrda davlat va diniy muassasa tub o‘zgarishlarning har ikkala variantini ham bo‘g‘ib qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Bir tomondan, millenariy va inqilobiy Babi harakati 1844-52; qarang babism) harbiy kuch bilan bostirildi, garchi uning Qajar monarxiyasi va ruhoniylar muassasasiga qarshilik ko‘rsatish kun tartibi Fors muxolifatining shaklsiz tanasida saqlanib qoldi.Boshqa tomondan, mashhur bosh vazir Mirzo Toqiyxon Amir Kabirning ma’muriy, harbiy, ta’lim va iqtisodiy islohotlari amalga oshirilgan darajada, ular Forsning G‘arb institutlari va g‘oyalariga ta’sir ko‘rsatishiga hissa qo‘shdi, shu bilan birga, beixtiyor ravishda Qojor monarxiyasini qo‘llab-quvvatlashga va Nasriddin Shoh hukmronligi davrida (1848-96) davlat va ruhoniylar o‘rtasidagi hamkorlikni inersiya orqali uzaytirishga yordam berdi. Odamiyat, 1969; Amanat, 1989). Keyingi o‘n yilliklarda siyosiy islohotlar tarafdorlari yakkalanib qolgan va siyosiy tizimni ochish yo‘lidagi barcha harakatlarga qarshilik ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, norozilik hech qachon to‘liq yo‘q qilinmagan. Shunday qilib, 1891-92 yilgi Tamaki Regisi (q.v.) ustidan ko‘tarilgan norozilikni hukmron tuzumga qarshi xalq qo‘zg‘olonining birinchi belgisi deb qarash kerak.Bu deyarli konstitutsiyaviy inqilob uchun repetitsiya bo‘lib, ruhoniylar, savdo manfaatlari va dissident ziyolilardan iborat imperializmga qarshi va monarxiyaga qarshi yashirin koalitsiyani yaratdi. Mozaffariddin shoh (1313-24/1896-1906) hukmronligi davrida yangi ziyolilar matbuot va zamonaviy ta’limdan foydalanib, moddiy va ma’naviy yangilanish, vatanparvarlik va siyosiy islohotlarning dunyoviy kun tartibi uchun bu jim koalitsiyaning qo‘llab-quvvatlashiga erishdilar.19-asrda adolat ( adālat)ʿ talablari islohotchilik asarlarida, xalq va’zxonlarining va’zlarida va savdogarlarning petitsiyalarida yaqqol namoyon bo‘lgan. Bunday talablar fors- 2817. Gocheleishvili, Iago. "Georgian Sources on the Iranian Constitutional Revolution (1905–1911): Sergo Gamdlishvili's Memoirs of the Gilan Resistance." Iranian Studies , Vol. 40, No. 1, 2007. 18. Kazemzadeh, Masoud. "Celebrating The Constitutional Revolution Of 1905–1911 And The Constitution Of 1906." Khaneh: Iranian Community Newspaper , Vol. 2, No. 21, September 2001. 23avtoritrtlarni, qabila boshliqlarini qat’iy jazoladi, ko’chmanchilarni majburan o’troqlashtirdi. 1936-yildan Eronda yangi ma’muriy-hududiy bo’linish joriy qilindi - mamlakat 10 provinsiyaga bo’linib, gubernatorlar mahalliy obro’li kishilardan tayinlanadigan bo’ldi. Rizoshoh mahalliy sharoitdan kelib chiqib, faqat kuchga tayanishi lozimligini yaxshi tushunardi. 1926-yili mamlakatda umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. Qo’shinlar soni 150 ming kishigacha oshirildi, qo’shinning yangi turlari: aviatsiya va tank kismlari paydo buldi. Zobitlikka ijtimoiy kelib chiqishiga qarab emas, qobiliyati va xizmatlariga aarab olinadigan bo’ldi. Rizoshoh davrida davlat byudjetining 1/3 qismi armiyaga sarflandi. Shoh asta-sekin ruhoniylarga nisbatan ham munosabatini o’zgartirdi: shariat sudlarining huquqlari qisqartirildi, yevropacha namunada fuqarolik, jinoyat va tijorat kodekslari kabul kilindi. M. Kamoldan o’rnak olib shoh, Eronda 1928-yildan yevropacha libos joriy qildi, feodal unvon va murojaat shakllari bekor qilindi, nasab joriy qilindi. 1935-yildan mamlakatning nomi o’zgartirildi: ilgarigi Fors urniga Eron deb ataladigan bo’ldi. Xotin- qizlarning huquqlari to’g’rida qonun qabul qilindi, ular maktablarda, oliy o’quv yurtlarida o’qish, davlat tashkilotlarida ishlash huquqiga ega bo’ldi. 1935-yili chodra o’rab yurishni bekor qilish to’g’risida qonun qabul qilindi. Ta’lim sohasida katta o’zgarishlar yuz berdi. 1927-1934-yillardagi islohotlar davrida bepul majburiy boshlangich ta’lim hamda pullik va oliy ta’lim to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Barcha o’quv yurtlari, davlatga qarashli yoki xususiy bo’lishidan qat’i nazar, din nazoratidan chiqarilib, davlat tasarrufiga o’tkazildi. Yangi maktablar qurilib, o’quvchilar soni bir necha barobar oshdi. Oliy o’quv yurtlarining butun boshli tizimi yaratildi, jumladan, 1934-yili Tehron universiteti ochildi. Yuzlab eronlik yoshlar har yili chet ellarga, dunyoning eng yaxshi universitetlariga o’qishga jo’natildi. Rizoshoh vatanparvarlik g’oyasiga katta e’tibor qaratdi. Islohotlar shu g’oya doirasida amalga oshirildi. Jumladan, fors tili isloh qilinib, undagi turk va arab tillaridan kirib kelgan so’zlar muomaladan chiqarildi. Milliy siyosat ham shu ruhda olib borildi (Eronda turli 19qilingan.Norozilik va norozilik kayfiyatining kuchayib borishi Muhammad Mirzoga maslahat so‘rash bahonasida 1907-yil 17-dekabrda vazirlar mahkamasi a’zolarini chaqirtirishga sabab bo‘ldi. U darhol ularni hibsga olishga buyruq beradi. Faqat bosh vazir bo‘lgan Nosirul Molk ozod qilindi. 1907-yil 22-dekabrda Nezamul Saltane Mafi boshchiligida yangi vazirlar mahkamasi tuzildi. Yuzada havo tozalanadi va taranglik yumshatiladi. Ammo 1908-yil fevral oyida Shohning murabbiyiga bomba tashlanadi va u juda shubhali bo‘lib qoladi. 1908-yil 1-iyunda shoh saroy ahlining bir qismini tozalaydi. Rossiya elchisi Zapolskiy va Britaniya elchisi Marling Eron hukumatini shohning niyatlariga bo‘ysunish haqida ogohlantiradi.1909-yil 16- iyulda poytaxt ozodlik kurashchilari tomonidan to‘liq nazoratga olindi. 1909- yil 17-iyul kuni ertalab soat 8:30 da Muhammadshoh va uning bir qator tarafdorlari rus askarlarining qurolli kuzatuvi ostida Rossiyaning Zargandehdagi elchixonasidan boshpana topdilar. Aynan shu kuni Milliy maslahat majlisi (Majlis) favqulodda sessiya o‘tkazib, Muhammad Ali Shohni podshohlikdan tushirdi va uning 13 yoshli o‘g‘li Ahmad Mirzoni voris etib tayinladi. Vitse-regent lavozimiga Azadulmolk tayinlandi. 1909-yil 10- sentyabrda Muhammad Ali Shoh Rossiya elchixonasini tark etib, Rossiyaga surgun qilindi. Birinchi muddat (1906 yil 7 oktyabr - 1908 yil 23 iyun).Birinchi Majlis tomonidan amalga oshirilgan eng muhim ish 1906-yil 30-dekabrda Konstitutsiya loyihasini tayyorlash va ratifikatsiya qilish bo‘ldi. Unda ichki tartib-qoidalar ham bayon etilgan. 1907-yil 17-oktyabrda u konstitutsiyaga o‘zgartirishlar loyihasini ishlab chiqdi va ratifikatsiya qildi. Birinchi Majlis o‘z muddati tugashidan oldin Muhammad Ali Shohning konstitutsiyachilarga qarshi chiqishi, shuningdek, xorijiy fitnalar tufayli tarqatib yuborildi. Eron kazak brigadasining rus qo‘mondoni polkovnik Lixov bir necha rus ofitserlari bilan Majlisga qarshi artilleriyadan o‘t ochdi. Bog‘shohda bir qator Majlis vakillari va konstitutsiyachilar hibsga olindi, ulardan bir qanchasi o‘ldirildi. 20Ba’zilari chet el elchixonalariga qochib, boshpana so‘rashdi. Shu tariqa Birinchi Majlis tarqatib yuborildi va harbiy holat e’lon qilindi.Ikkinchi muddat (1909-yil 15-noyabr - 1911-yil 24-dekabr).Ikkinchi Majlis deyarli 17 oy davom etgan Interregnum davridan so‘ng sessiyaga kirdi. Ikki bosqichli bilvosita plebissit o‘tkazildi. Chet el kuchlarining aralashuvi va ichki qiyinchiliklar tufayli yuzaga kelgan og‘ir inqirozlar va muammolarga duch kelgan Majlis imkon qadar o‘z pozitsiyasida turdi. Nihoyat, u chet el bosimi ostida tarqatib yuborildi. Vakillar yo qochib ketishdi, yo surgunga ketishdi.Shunga qaramay, bu vaqt ichida muhim qonun loyihalari qabul qilindi. Ular orasida "Davlat solig‘i to‘g‘risida"gi qonun, "Auditorlik byurosi to‘g‘risida"gi qonun, yangi saylov to‘g‘risidagi qonun va "Ta’lim to‘g‘risida"gi qonun bor edi 9 . 9 Afary, Janet. "Constitutional Revolution I." Encyclopædia Iranica , online edition, 1992. 25o‘tishini ta’minlash niyatida Rizo Shohni taxtdan voz kechishga majbur qilib, uning yosh o‘g‘li Muhammad Rizo Shoh Pahlaviyni taxtga o‘tkazdilar. XULOSA XX asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy jarayonlar mamlakat tarixida tub burilish yasagan, ichki siyosiy o‘zgarishlar va tashqi bosimlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirni aks ettirgan bir davr bo‘ldi. Bu davrda Eron bir tomondan imperiyalararo geosiyosiy raqobat maydoniga aylangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan ichki islohotlar, ijtimoiy norozilik va xalq harakatlari tufayli o‘zining siyosiy tizimini yangilash yo‘lini boshlab berdi. Avvalo, Buyuk Britaniya va Rossiyaning Erondagi manfaatlar to‘qnashuvi mamlakat suverenitetini jiddiy tarzda cheklab qo‘ydi. 1907 yilgi Anglo-Rus konventsiyasi Eron hududini ikki ta’sir doirasiga bo‘lib tashladi va mamlakatni de-fakto yarim mustamlaka holatiga keltirdi. Shu bilan birga, ushbu tashqi bosimlar eronliklarda milliy ongni uyg‘otdi, mustaqillik va adolatga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Bu holat konstitutsiyaviy inqilobga turtki bo‘ldi. 1905–1911 yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob nafaqat Eron tarixida, balki islom dunyosida parlament tuzumi va konstitutsiyaviy boshqaruvga o‘tish yo‘lida ilk tajriba bo‘ldi. Majlisning tashkil topishi, konstitutsiya qabul qilinishi, matbuot va fuqarolik jamiyatining shakllanishi orqali Eron xalqining siyosiy faolligi oshdi. Inqilob turli ijtimoiy qatlamlar — ruhoniylar, savdogarlar, ziyolilar va oddiy xalq manfaatlarining uyg‘unlashuvi bilan yuzaga chiqdi. Shuningdek, milliy manfaatlar bilan diniy, siyosiy va iqtisodiy talablarning uyg‘unlashuvi ham inqilobiy harakatning ijobiy jihatlaridan biri bo‘ldi. Ammo konstitutsiyaviy inqilob o‘zining barcha imkoniyatlarini to‘liq amalga oshirolmadi. Tashqi aralashuv, ichki siyosiy tarqoqlik va ijtimoiy beqarorlik mamlakatda kuchli markaziy hokimiyat zaruratini kun tartibiga olib chiqdi. Ana shunday sharoitda harbiy islohotlar ortidan Rizo Shohning siyosiy maydonga chiqishi tarixiy zarurat sifatida baholanadi. Rizo Shohning hokimiyatga kelishi bilan 9daryosi bo’ylab belgilandi. Faqat Gruziya va Shimoliy Ozarbayjon emas, Sharqiy Armaniston - Yerevan va Naxichevan xonliklari, Ordubad okrugi ham Rossiyaga o’tib ketdi. Kaspiy dengizida harbiy flotga ega bo’lish huquqi faqat Rossiyaga tegishli ekanligi yana bir bor e’tirof etildi. Eron zimmasiga 20 mln rubl tovon tulash majburiyati yuklatildi. Tinchlik shartnomasi bilan birga savdo to’g’risida maxsus traktat ham imzolanib, unga binoan Rossiya fuqarolari eksterritoriallik huquqiga, bir qator siyosiy hamda iqtisodiy imtiyozlarga, boshqa davlat vakillariga nisbatan qulay maqomga ega bo’ldilar. Rossiyaga tovon to’lash uchun shoh tomonidan joriy qilingan favqulodda soliq aholining noroziligiga sabab bo’ldi. Mirza Mesix boshliq ruhoniylar xalq nafratini Rossiya elchisi A.S. Griboyedovga qaratdilar. 1829-yil 11-fevral kuni Rossiya vakolatxonasiga uyushtirilgan hujum natijasida A.S. Griboyedov o’ldirildi. Turkiya bilan Rossiya o’rtasidagi urush tufayli Nikolay I Eronda Rossiyaning rasmiy vakili o’ldirilganligi uchun jazo choralarini qo’llamadi, Fotih Ali shohning uzrini va uning nabirasi Xisrav mirza Peterburgga olib kelgan sovg’alarni qabul qildi, hatto Erondan olinadigan tovon pulini 2 mln rublga kamaytirdi. Rus-eron urushlari birinchi navbatda chor hukumatining ekspansionistik maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan edi. Urush shu bilan birga Kavkaz xalqlari uchun ma’lum yengilliklar, birinchi navbatda tinchlik ham olib keldi. Rus-eron urushlari davrida Xuroson hududida mahalliy xonlarning doimiy qo’zg’olonlari bo’lib, ular Saffaviylar davrida Eron tarkibiga kirgan Hirotdan yordam olib turadilar. Hirotga Angliya ham katta e’tibor qaratayotgan edi, chunki Hirot Hindistonga shimoli-sharqdan kirish yo’lida joylashgan bo’lib, Angliyaning Eron va Turkistonni bo’ysundirish uchun intilishida strategik plasdarm bo’lishi mumkin edi. 1834-yili taxtga Fotix Ali shohning nabirasi Muhammad (1834-1848) kelishi bilan Hirot masalasi yanada keskinlashdi. 1837-yili Hirotga yurish boshlagan Muxammad shoh faqat Xuroson xonlarini bo’ysundirish emas, afg’onlarning Seyistonga bo’lgan da’vosiga barham berishni ham maqsad qilgan edi. Ammo 1837-yil noyabrda 24xalqlar yashab, forslar shu davrda aholining faqat 50 % ini tashkil qilgan). Mamlakatda eronlashtirish siyosati olib borilib, eron millatining birligi faol targ’ib qilindi. 10 Rizo Shoh Pahlaviy davrida ta’lim va sud islohotlari amalga oshirildi, bu zamonaviy davlatga asos soldi va diniy tabaqalarning (ulamolar) ta’sirini kamaytirdi. Ilgari shia diniy sudlari vakolatiga kirgan keng ko‘lamli huquqiy masalalar endi dunyoviy sudlar tomonidan boshqariladigan yoki davlat byurokratiyasi tomonidan nazorat qilinadigan bo‘ldi va natijada ayollarning ahvoli yaxshilandi. Ayollarning paranji tutish odati taqiqlandi, nikoh uchun minimal yosh ko‘tarildi va qat’iy diniy ajralish qonunlari (har doim erning foydasiga) adolatliroq qilindi. O‘g‘il bolalar uchun ham, qizlar uchun ham dunyoviy maktablar soni va mavjudligi ko‘paydi va bu esa bir paytlar ta’limning klerikal monopoliyasiga putur yetkazdi.Shunga qaramay, Rizoshoh modernizatsiya va sekulyarizatsiyaning qaysi shakllarini qabul qilishini tanlab olardi. U kasaba uyushmalari va siyosiy partiyalarni taqiqlab qo‘ydi, matbuotga qattiq zarba berdi. Neft konsessiyalari birinchi marta 1901-yilda, Qajar davrida berilgan va birinchi tijoriy foydalanish mumkin bo‘lgan neft konlari 1908-yilda topilgan. Rizo Shoh bu kelishuvlar Eron xalqining g‘azabiga qaramay, bir qator imtiyozlarni qayta muhokama qildi. Yon berishlar Eronda o‘nlab yillar davomida keskin tortishuv nuqtasi bo‘lib qolishi kerak edi.Rizo Shohning savdoni kengaytirishga bo‘lgan ehtiyoji, Eronning Yevropaga quruqlikdagi yo‘llari ustidan Sovet nazoratidan qo‘rquvi va Sovet Ittifoqining Erondagi ishtiroki va Britaniyaning davom etishidan xavotirlanishi uni 1930-yillarda fashistlar Germaniyasi bilan savdoni kengaytirishga undadi. Uning Erondagi ko‘p sonli nemislar oldidagi majburiyatlaridan voz kechishdan bosh tortishi 1941-yilda uning mamlakatiga ingliz-sovet bosqini uchun bahona bo‘ldi. Ittifoqchilar AQShning urush materiallarini Eron orqali Sovet Ittifoqiga xavfsiz 10 Ergashev, Shuhrat. Jahon tarixi. Eng yangi davr (1918–1945). III qism. Toshkent: “O zbekiston”, ʻ 2018. B 405 274. Azimi, Fakhreddin. Iran: The Crisis of Democracy . I.B. Tauris, 1989. 5. Bayat, Mangol. Iran’s First Revolution: Shi’ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909 . Oxford University Press, 1991 6. Berberian, Houri. Armenians and the Iranian Constitutional Revolution of 1905–1911: The Love for Freedom Has No Fatherland . Routledge, 2001. 7. Kasravi, Ahmad. Tarikh-e Mashruteh-ye Iran (The History of the Iranian Constitutional Revolution). Negāh Publications, 2003. 8. Kasravi, Ahmad. History of the Iranian Constitutional Revolution: Tarikh-e Mashrute-ye Iran , Volume I, translated by Evan Siegel. Mazda Publishers, 2006. 9. Ghani, Cyrus. Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Rule . I.B. Tauris, 1998. 10. McDaniel, Robert A. The Shuster Mission and the Persian Constitutional Revolution . Bibliotheca Islamica, 1974. 11. Upton, Joseph M. The History of Modern Iran: An Interpretation . Harvard University Press, 1960. 12. Keddie, Nikki R. Modern Iran: Roots and Results of Revolution . Yale University Press, 2003. 13. Arjomand, Said Amir. The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran . Oxford University Press, 1988 14. Malekzadeh, Mehdi. Tarikh-e Enqelab-e Mashrutyyat-e Iran (The History of the Constitutional Revolution of Iran). Sokhan Publications, 2004. 15. Sohrabi, Nader. "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905–1908." American Journal of Sociology , May 1995. 16. Nabavi, Negin. "Spreading the Word: Iran's First Constitutional Press and the Shaping of a 'New Era'." Middle East Critique . 4ta’siri, Konstitutsiyaviy inqilobning sabablari, kechishi va natijalari tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — XX asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy jarayonlar, ularning mahalliy va xalqaro miqyosdagi omillari hamda natijalarini tahlil qilishdir. Tadqiqotning vazifalari - Kurs ishi quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: - XX asr boshlaridagi Eronning geosiyosiy holatini aniqlash; - Angliya va Rossiyaning Eron siyosatiga ta’sirini tahlil qilish; - 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasining mazmuni va oqibatlarini ochib berish; - Konstitutsiyaviy inqilobning sabablari, kechishi va siyosiy-huquqiy natijalarini o‘rganish; - XX asr siyosiy voqealarining hozirgi Eron siyosiy tuzilmasiga ta’sirini ko‘rsatish. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili : Tadqiqot jarayonida mazkur mavzuga oid bir qator muhim ilmiy manbalar o‘rganildi. Jumladan, Ervand Abrahamian tomonidan yozilgan "A History of Modern Iran" asarida Eronning XX asrdagi siyosiy hayoti, ayniqsa Pahlaviylar sulolasi va Islom inqilobi davri chuqur tahlil etilgan. Muallif siyosiy jarayonlarni ichki va tashqi omillar kontekstida o‘rganadi va Eron tarixini G‘arb ta’siri ostida ko‘rsatadi (Abrahamian, 2008) 1 .Nikki Keddie o‘zining "Modern Iran: Roots and Results of Revolution" nomli fundamental tadqiqotida Eron tarixidagi inqilobiy jarayonlar va ularning ildizlariga e’tibor qaratadi. U ayniqsa, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar, ayollar harakati, diniy yetakchilarning roli kabi masalalarni yoritadi (Keddie, 2003) 2 . Bu ishlarda Eronda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar, konstitutsiyaviy harakatlar va xorijiy davlatlarning ta’siri haqida umumiy va 1 Abrahamian, E. A History of Modern Iran. Cambridge University Press. 2008. 2 Keddie, N. R. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. 2003 MUNDARIJA K IRISH .............................................…......................... 3 I BOB. XX ASR BOSHLARIDA ERONNING GEGEMON IMPERIYALAR BILAN MUNOSABATI 1.1. Eronning Angliya va Rossiyaga siyosiy-iqtisodiy qaramligining kuchayishi ............................................................7 1.2. 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi va Eronning bo‘linishi ...................................................................................13 II BOB. XX ASR BOSHLARIDAGI INQILOBIY HARAKATLAR , KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR VA AVTORITARIZMNING KUCHAYISHI 2.1. 1905–1911 yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob va Majlisning tashkil topishi ...........................................................................19 2.2. Siyosiy tarqoqlik va Rizoshoh hokimiyati boshlanishi .......25 XULOSA…………………………………………………………. ..........30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………….. ............32 10boshlangan Hiirotning qamal qilinishi Angliyaning noroziligiga sabab bo’ldi. Fors qo’ltig’ida uning harbiy kemalari paydo bo’lib, Bushir porti yaqinidagi Xarg qal’asini egallab oldilar. 1838-yil noyabrda Buyuk Britaniya Eron bilan diplomatik munosabatlarini to’xtatdi. London tomonidan doimiy bosim va tahdid natijasida shoh Muhammad qamalni to’xtatishga va 1841-yil martda Afg’onistondan qo’shinlarini butunlay olib chiqib ketishga majbur bo’ldi. Shundan so’ng, 1841-yili Angliya va Eron o’rtasida diplomatik munosabatlar tiklanib, Britaniya fuqarolarining eksterritorialligi va ular tovarlarini Eronning ichki solig’idan ozod qilish to’g’risida shartnoma imzolandi. Eronga kiritilayotgan ingliz tovarlariga boj solig’i tovar qiymagining 5% i miqdorida o’rnatildi. O’n to’rt yil o’tgandan keyin huddi shunday imtiyozlar avval Fransiyaga, so’ng Avstriya, Belgiya, Gollandiya, Daniya, Norvegiya va Shvetsiyaga ham berildi. 1856-yili Eron bilan “do’stlik va savdo” to’g’risida shartnomani ham imzoladi. Shartnomalar imzolangandan keyin chet davlatlarning, birinchi navbatda Angliya va Rossiyaning Erondagi pozitsiyalari yana-da mustahkamlandi. Ular uchun endi Eron faqat strategik emas, iqtisodiy jihatdan, sanoat tovarlari uchun bozor sifatida ham qiziqish uyg’otayotgan edi. Agar 1833-yili Eronning asosiy savdo markazi bo’lgan Tabriz shahriga Trapezund orqali o’n besh mlng rublga teng Yevropa mollari olib kirilgan bo’lsa, 1836-yili bu ko’rsatkich qirq mlng rublga yetdi. Chet el tijorat kompaniyalari Erondagi taslimchilik rejimi hamda o’zlarining siyosiy va iqtisodiy imtiyozlaridan foydalanib, o’z filiallarini ochdilar, tashqi va ichki savdodan eronlik savdogarlarni siqib chiqara boshladilar. G’arbiy Yevropaning fabrika tovarlari Eron bozorlarida mahalliy hunarmandlarning mollariga nisbatan 2-3 barobar arzon sotilib, an’anaviy milliy hunarmandchilik va kasanachilikning tushkunligiga olib keldi. Tovar-pul munosabatlarining o’sishi feodal yer egaligining inqiroziga, xususiy yer fondining ko’payishiga olib keldi. Ko’plab dehqonlar o’z qishloqlarini tashlab, shaharga ketdilar va u yerdagi kambag’allar hamda ishsizlar qatorini to’ldiradilar. Mavjud holatdan 14edi. Muqaddimada ahdlashuvchi tomonlar "Forsning yaxlitligi va mustaqilligini hurmat qilish uchun o‘zaro majburiyat olganliklari" va butun mamlakatda tartib saqlanishini chin dildan xohlashlari aytilgan. Birinchi moddada Buyuk Britaniya o‘zi uchun ham, o‘z fuqarolari uchun ham, uchinchi davlatlar fuqarolari uchun ham "temir yo‘llar, banklar, telegraflar, yo‘llar, transport, sug‘urta va boshqalar uchun konsessiya kabi siyosiy yoki tijorat xususiyatiga ega bo‘lgan har qanday imtiyozlarni - Qasri Shirin shahridan boshlanib, Isfahon, Yazd, Kaxx orqali o‘tib, Fors chegarasidagi Rossiya va Afg‘oniston chegaralari kesishgan nuqtada tugaydigan chiziqdan tashqarida izlamaslik majburiyatini oldi..." Bu sohada Britaniya "to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bilvosita Rossiya hukumati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shunga o‘xshash imtiyozlar talablariga" qarshi chiqmaydi. Ikkinchi moddada Rossiya "o‘zini izlamaslik va qo‘llab-quvvatlamaslik,"Afg‘oniston chegarasidan G‘oziq, Birjand, Kermon orqali o‘tuvchi va Bunder Abbosda tugaydigan chiziqdan tashqaridagi hududda Rossiya fuqarolari foydasiga yoki uchinchi davlat fuqarolari foydasiga shunga o‘xshash imtiyozlar berish va bu mintaqada Britaniya hukumati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shunga o‘xshash imtiyozlar talablariga bevosita yoki bilvosita qarshilik ko‘rsatmaslik." Shunday qilib, birinchi va ikkinchi moddalar Eronda Rossiya va Britaniya manfaatlarini yaratdi, garchi konvensiya matnida ular hech qachon bunday nomlanmagan bo‘lsa ham. Uchinchi moddada Britaniya va Rossiya o‘z ta’sir doiralarida boshqa ahdlashuvchi tomonning qarshiligisiz konsessiyalarni olishda erkin ekanligi belgilandi va bu hududlarda mavjud bo‘lgan barcha konsessiyalar tasdiqlandi.To‘rtinchi modda fors qarzlari bilan bog‘liq murakkab muammoni hal qildi. So‘nggi qirq yil ichida shohlar samarasiz maqsadlarda katta miqdorda qarz olganlar va iqtisodiyot va soliq tizimining ahvolini hisobga olgan holda, qojar hukmdorlarining aqli va imkoniyatidan tashqarida bo‘lgan tub o‘zgarishlarni amalga oshirmasdan turib, qarzni qaytarishga umid yo‘q edi. Ikki ahdlashuvchi tomon Fors bojxonalari, baliqchilik, postlar va telegraflardan 15olingan daromadlarni Rossiya nazorati ostidagi Fors kredit va hisob-kitob bankiga (Bānk-e Esteqrāżī-e Rūs) va Britaniya nazorati ostidagi Fors imperatorlik bankiga (Bānk-e Šāhanšāhī-e Īrān) Fors qarzlarini amortizatsiya qilish uchun taqsimlashga kelishib oldilar. Beshinchi moddaga ko‘ra, agar Fors davlati ikki bankka to‘lovlarni to‘lab bormasa, Rossiya va Britaniya "daromad manbalari ustidan nazorat o‘rnatish"dan oldin "do‘stona fikr almashish"ga kirishishi kerak edi.Konvensiya eronliklar va afg‘onlar orasida katta norozilik uyg‘otdi 7 . U 1915-yilda tuzatishlar kiritilgan holda 1918-yilda Sovet hukumati tomonidan rad etilgunga qadar o‘z kuchini saqlab qoldi, garchi uning maktubi ham, ruhi ham Rossiya tomonidan imzolangan paytdan boshlab bir necha bor buzilgan. Faqat Germaniyadan qo‘rqish va Rossiya bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishga qat’iy qaror qilish Britaniyaning Rossiyaning Fors davlatiga bostirib kirishi, uning shimoliy viloyatlarini bosib olishi va hatto uning ayrim hududlarida soliqlarni yig‘ish kabi harakatlari oldidagi passivligini tushuntirishi mumkin 8 . 7 Great Britain, Foreign Office. British and Foreign State Papers. London, 1911, pp. 555–560 8 Kazemzadeh, F. Russia and Britain in Persia, 1864–1914. New Haven: Yale University Press, 1968, chap. 7.

Muallif shaxsan bu ma'lumotlarni o'zi tahlil qilib yozgan. barchasi aniq.

Купить