Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 133.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIY O’SISH” fanidan XXI ASRDAGI JAHON IQTISODIY INQIROZLARI: SABABLARI VA OQIBATLARINI TAHLIL QILISH Mavzusidagi 1 MUNDARIJA I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA NAZARIY ASOSLARI .............................. 8 1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari ......................................................................... 8 1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini ....................................................................... 10 1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish bosqichlari ................................ 14 II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI ............................................................................................................................................. 18 2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar ....................................... 18 2.1.1-diagramma. Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va aholi daromadlariga salbiy ta’siri .......................................................................................................................................................... 20 2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va bosqichlari .................................. 21 2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz: sabablari, bosqichlari va oqibatlari ................................................................................................................................................................... 25 III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB O’TISH STRATEGIYALARI .................. 30 3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan makroiqtisodiy muammolari . . . . 32 3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning samaradorligi .......................... 36 XULOSA ......................................................................................................................................... 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: .................................................................................. 43 2 KIRISH Jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan tezkor o’zgarishlar va integratsiya jarayonlari, bir tomondan, iqtisodiy rivojlanish va o’sish uchun keng imkoniyatlar yaratgan bo’lsa, boshqa tomondan esa, inqirozlar xavfini ham kuchaytirmoqda. Ayniqsa, XXI asrda yuzaga kelgan global iqtisodiy inqirozlar dunyo mamlakatlarining iqtisodiy barqarorligiga, moliyaviy tizimiga, ijtimoiy farovonlik darajasiga va umumiy rivojlanish sur’atlariga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Ushbu inqirozlar nafaqat iqtisodiyotning ichki tizimini, balki xalqaro savdo, sarmoya oqimi, bank tizimi va valyuta bozorlaridagi barqarorlikni ham izdan chiqardi. Bu holat iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy inshootlarni mustahkamlash va inqirozlarga qarshi kurashish strategiyalarini ishlab chiqish zaruratini keskin oshirdi. Kurs ishining dolzarbligi: XXI asrda yuzaga kelgan yirik iqtisodiy inqirozlar — 2008–2009 yillardagi moliyaviy inqiroz, COVID-19 pandemiyasi sababli yuzaga kelgan global iqtisodiy tanglik, hamda Rossiya-Ukraina mojarosi fonida kuchaygan energetik va oziq- ovqat inqirozlari butun dunyo iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu inqirozlar o’zining ko’lami, ta’sir doirasi va oqibatlari bilan avvalgi davrlardagi iqtisodiy tangliklardan tubdan farq qiladi. Bugungi globallashgan iqtisodiy tizimda biror hududda yuzaga kelgan inqiroz qisqa fursatda boshqa mamlakatlarga ham yuqadi. Shu sababli, inqirozlarning sabablari va oqibatlarini chuqur tahlil qilish, ularni bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy muammolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, O’zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun bu tajriba inqirozga nisbatan bardoshlilikni oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi — XXI asrda yuz bergan global iqtisodiy inqirozlar misolida inqirozlarning asosiy sabablari, rivojlanish bosqichlari va 3 ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini tahlil qilish hamda ularni yengib o’tish bo’yicha samarali strategiyalarni aniqlashdan iborat. Kurs ishining obyekti: Kurs ishining tadqiqot obyekti — XXI asrda yuzaga kelgan yirik jahon iqtisodiy inqirozlari, ularning dinamikasi va global iqtisodiy tizimga ko’rsatgan ta’siri. Kurs ishining predmeti: Inqirozlarning sabablari, rivojlanish bosqichlari, oqibatlari va ularni bartaraf etish bo’yicha qo’llanilgan strategiyalar hamda ularning samaradorligi. Kurs ishining vazifalari: Jahon iqtisodiy inqirozlari tushunchasi, turlari va nazariy asoslarini tahlil qilish; 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz sabablari va rivojlanishini o’rganish; COVID-19 pandemiyasi hamda Rossiya-Ukraina urushi ta’sirida yuzaga kelgan iqtisodiy inqirozlarni baholash; Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini aniqlash Jahon miqyosida inqirozga qarshi kurashda qo’llanilgan strategiyalar va ularning natijadorligini tahlil qilish; O’zbekiston uchun xos bo’lgan inqirozga bardoshli rivojlanish yo’llarini tavsiya qilish. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi, obyekti, predmeti, vazifalari, tuzilishi ochib berilgan 4 1-bobda jahon iqtisodiy inqirozlarining nazariy asoslari va turlari haqida umumiy tushunchalar bayon etilgan. 2-bobda XXI asrda yuz bergan eng muhim inqirozlar (2008–2009 yillar, COVID-19 pandemiyasi va Rossiya-Ukraina urushi oqibatlari) tahlil qilingan. 3-bobda inqirozlarning oqibatlari, ularni yengib o’tish strategiyalari va O’zbekiston uchun tegishli xulosalar ishlab chiqilgan. Xulosa bo’limida kurs ishi yakuniy natijalari, ilmiy-amaliy tavsiyalar keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida esa mavzuga oid asosiy manbalar ko’rsatilgan. Inqirozlar insoniyat tarixida takrorlanib turadigan hodisa sifatida iqtisodiy nazariyalar rivojlanishida alohida o’rin egallaydi. XIX asrda boshlangan sanoat inqilobi davridan boshlab, inqirozlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida namoyon bo’ldi. XX asrda esa 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya, 1970- yillardagi neft inqirozi va boshqa iqtisodiy silkinishlar global miqyosda yirik oqibatlarga olib keldi. XXI asrda ham bu tendensiya davom etmoqda — xususan, 2008–2009 yillardagi moliyaviy inqiroz, 2020-yildan boshlab COVID-19 pandemiyasi sababli yuzaga kelgan iqtisodiy tanglik, va 2022–2023 yillarda Rossiya-Ukraina mojarosi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy beqarorliklar buni yaqqol isbotlaydi. Bugungi kunda global inqirozlar yanada murakkablashmoqda: ularning sabablari tobora ko’p qirrali bo’lib, bir vaqtning o’zida geosiyosiy, ekologik, texnologik va ijtimoiy omillar bilan chambarchas bog’lanmoqda. Masalan, moliyaviy bozorlardagi notekislik, yuqori darajadagi qarzlar, ishsizlik, valyuta inflyatsiyasi, savdo protektsionizmi, texnologik inqiloblar va hatto iqlim o’zgarishlari iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir ko’rsatuvchi muhim omillar sifatida namoyon bo’lmoqda. Shunday sharoitda, iqtisodiy inqirozlarning sabablarini chuqur tahlil qilish, ularning qanday bosqichlarda rivojlanishini 5 anglash va oqibatlarini baholash zamonaviy iqtisodiy fan oldidagi muhim vazifalardan biridir. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — XXI asrda yuz bergan yirik jahon iqtisodiy inqirozlari misolida ularning kelib chiqish sabablarini, rivojlanish bosqichlarini va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini chuqur tahlil qilishdir. Shu bilan birga, bu inqirozlarning davolanishi uchun qo’llanilgan xalqaro va milliy strategiyalar o’rganiladi, ularning natijadorligi baholanadi. Mazkur ishda 2008– 2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz, COVID-19 pandemiyasi natijasidagi iqtisodiy tanazzul va Rossiya-Ukraina urushi sababli yuzaga kelgan energetik va oziq-ovqat inqirozi kabi holatlar asosiy misol sifatida o’rganiladi. Kurs ishida iqtisodiy inqirozlarning nazariy asoslariga ham e’tibor qaratilgan. Ya’ni, inqirozlarning mohiyati, turlari, ularni keltirib chiqaruvchi omillar klassik, keynsian, monetar va boshqa zamonaviy iqtisodiy nazariyalar doirasida tahlil qilinadi. Inqirozlar ko’p hollarda global iqtisodiy tizimdagi nomutanosiblik, noto’g’ri boshqaruv, iqtisodiy “pufaklar”, moliyaviy spekulyatsiya, hukumatlar tomonidan o’ylab amalga oshirilmagan fiskal siyosatlar va boshqa salbiy iqtisodiy harakatlar natijasida yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur ishda inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ham batafsil yoritiladi. Aholi daromadlarining kamayishi, ishsizlik darajasining ortishi, ijtimoiy tengsizlik kuchayishi, tadbirkorlik muhitining zaiflashuvi kabi omillar har bir inqirozning asosiy salbiy ta’siri hisoblanadi. Ammo shuni ham ta’kidlash joizki, har bir inqiroz barobarida yangi iqtisodiy yondashuvlar, innovatsion islohotlar va strategik fikrlash shakllanishiga ham turtki beradi. Bu jihatlar inqirozlarni nafaqat inqiroz sifatida, balki o’sish va yangilanish imkoniyati sifatida ham ko’rib chiqish zarurligini ko’rsatadi. Yakuniy maqsad — XXI asr inqirozlaridan olinadigan saboqlar asosida samarali inqirozga qarshi strategiyalarni ishlab chiqish, barqaror iqtisodiy 6 rivojlanish uchun zarur bo’lgan muhim omillarni aniqlash va ularni amaliyotda qo’llash imkoniyatlarini o’rganishdan iboratdir. 7 I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA NAZARIY ASOSLARI 1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari Iqtisodiy inqiroz – bu iqtisodiyotda jiddiy pasayish, ishlab chiqarish hajmining kamayishi, ishsizlik darajasining keskin oshishi, moliyaviy bozorlardagi beqarorlik va umuman iqtisodiy faoliyatning izdan chiqishi bilan tavsiflanadigan davrdir. Jahon miqyosida yuz beradigan iqtisodiy inqirozlar esa bu jarayonning nafaqat bitta mamlakatda, balki bir necha davlatlarda yoki global miqyosda sodir bo’lishidir. Bunday inqirozlar ko’pincha kuchli domino effekti bilan kechadi, ya’ni bir mamlakatda boshlangan iqtisodiy inqiroz butun mintaqani, hattoki butun dunyoni o’z domiga tortadi. Jahon iqtisodiy inqirozlari tarixan insoniyat taraqqiyotida muhim burilish nuqtalarini tashkil etgan. Ular ko’plab iqtisodiy tizimlarni yangidan ko’rib chiqishga, siyosiy tuzumlarni o’zgartirishga, ishlab chiqarish va iste’mol strukturalarini qayta qurishga olib kelgan. Inqirozlar, odatda, ortiqcha kapital yig’ilishi, spekulyativ moliyaviy faoliyatning ortishi, ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidagi nomutanosiblik, global savdo disbalanslari, kreditlarning haddan tashqari ko’payishi, davlatlararo siyosiy tangliklar yoki pandemiyalar kabi global hodisalar tufayli yuzaga keladi. Jahon iqtisodiy inqirozlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:  Ko’lamining kengligi: Yagona davlat yoki mintaqada emas, balki ko’plab iqtisodiy tizimlarda bir vaqtning o’zida yuzaga keladi.  Tizimli xarakterga ega: Inqirozlar nafaqat moliyaviy bozorlarni, balki real sektorni (ishlab chiqarish, savdo, xizmat ko’rsatish sohalari) ham qamrab oladi. 8  Davriylik: Jahon iqtisodiy inqirozlari davriy tus oladi, ya’ni ular o’ziga xos iqtisodiy sikl doirasida qaytaqayta yuzaga keladi.  Asoratlarning chuqurligi: Inqirozlar o’zidan keyin uzoq davom etuvchi iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni qoldiradi – masalan, ishsizlik, kambag’allik darajasining oshishi, korxonalar yopilishi, davlat qarzlarining ko’payishi kabi. Jahon iqtisodiy inqirozlari quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Moliyaviy inqirozlar – bank tizimi, aksiyalar bozori, valyuta kurslari va boshqa moliyaviy institutlar ishidagi izdan chiqish holatlari. Bunday inqirozlar ko’pincha spekulyativ pufaklar portlashi (masalan, ipoteka krediti bozoridagi pufak) yoki banklarning ishonchsiz kredit siyosati sababli yuzaga keladi. Masalan, 2008 yildagi global moliyaviy inqiroz AQShda ipoteka kreditlarining haddan tashqari ko’payishi bilan bog’liq edi. 2. Ishlab chiqarish inqirozlari – ishlab chiqarish hajmining keskin kamayishi, sanoat tarmoqlarida turg’unlik, korxonalar faoliyatining to’xtashi, talabning pasayishi bilan bog’liq inqirozlar. Bu turdagi inqirozlar ko’pincha iqtisodiy siklning pasayish bosqichida yuzaga keladi. 3. Savdo inqirozlari – xalqaro savdo hajmining keskin pasayishi, eksportimport muvozanatining buzilishi bilan bog’liq. Bu holat davlatlarning proteksionistik siyosat yuritishi, boj stavkalarini oshirishi, xalqaro tangliklar yoki pandemiyalar tufayli yuzaga keladi. Masalan, COVID19 pandemiyasi davrida xalqaro savdo zanjirlarining uzilishi global savdo inqirozini keltirib chiqardi. 4. Ijtimoiyiqtisodiy inqirozlar – inqirozlar faqat iqtisodiy ko’rsatkichlar emas, balki ijtimoiy holatga ham jiddiy ta’sir qiladi: ishsizlik, norozilik kayfiyatining oshishi, turmush darajasining pasayishi, ijtimoiy yordam tizimining inqirozga uchrashi. Bu holatlar davlatlar ichkarisida siyosiy beqarorlikka ham olib kelishi mumkin. 9 5. Energetik va xomashyo inqirozlari – neft, gaz, metallar kabi strategik resurslar bo’yicha taklif va talabdagi o’zgarishlar natijasida yuzaga keladigan inqirozlar. Energiya narxlarining keskin o’zgarishi ishlab chiqarish tannarxiga, transportlogistika tizimiga bevosita ta’sir qiladi. 6. Valyuta inqirozlari – milliy valyutaning qadrsizlanishi, inflyatsiyaning oshishi, kapital oqimining to’xtashi bilan bog’liq. Bunday inqirozlar xorijiy investitsiyalar oqimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va ichki moliyaviy tizimni izdan chiqaradi. Bunday tasniflar, albatta, shartli hisoblanadi. Amaliyotda inqirozlar ko’pincha aralash xarakterga ega bo’ladi, ya’ni birbiriga bog’liq bo’lgan bir nechta turdagi inqirozlar bir vaqtning o’zida yuzaga keladi. Masalan, 2008 yildagi inqiroz nafaqat moliyaviy bozorni, balki ishlab chiqarish, savdo, kredit tizimini ham qamrab oldi. Xuddi shunday, COVID19 pandemiyasi nafaqat sog’liqni saqlash tizimi uchun sinov bo’ldi, balki iqtisodiyotning barcha sohalariga jiddiy zarba berdi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, jahon iqtisodiy inqirozlarini faqat bir yo’nalishda tushunish yetarli emas. Har bir inqirozni global iqtisodiy tizim, moliyaviy institutlar, siyosiy holat va ijtimoiy omillar bilan uzviy bog’liq holda tahlil qilish zarur. Inqirozlar – bu iqtisodiy tizimdagi muvozanatning buzilishi, biroq u ayni paytda ushbu tizimning o’zini yangilashi, moslashuvi va rivojlanishi uchun turtki ham bo’la oladi. Shu sababli, inqirozlar nafaqat salbiy oqibatlar, balki yangi iqtisodiy model va yondashuvlarning shakllanishiga ham asos yaratadi. 1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini Iqtisodiy inqirozlar qadim zamonlardan buyon iqtisodchilar e’tiborida bo’lib kelgan. Har bir tarixiy davrda, har bir iqtisodiy maktab bu hodisaga o’zicha yondashgan, inqiroz sabablari va ularni hal qilish yo’llarini turlicha izohlagan. 10 Quyida eng muhim iqtisodiy nazariyalar asosida inqirozlar talqinini ko’rib chiqamiz. 1. Klassik iqtisodiy maktab (XVIII – XIX asr boshlarida) Klassik iqtisodchilar (Adam Smit, David Rikardo, JeanBaptiste Say) iqtisodiyot o’zo’zini tartibga soluvchi tizim ekaniga ishonishgan. Ular iqtisodiy inqirozlar mavjudligini deyarli inkor etishgan yoki ularni vaqtinchalik nomutanosiblik deb hisoblashgan. Say qonuni ("Har bir taklif o’zining talabini yaratadi") asosida, klassiklar iqtisodiyotda umumiy ortiqcha ishlab chiqarish mumkin emas, deb hisoblashgan. Ularning fikricha, erkin bozor va raqobat orqali iqtisodiy muvozanat o’zo’zidan tiklanadi, shuning uchun davlat aralashuvi zarur emas. Biroq, real hayotda bo’lib o’tgan chuqur iqtisodiy tangliklar, xususan, 1929– 1933 yillardagi Buyuk Depressiya bu nazariyaga nisbatan keskin tanqidlar tug’ilishiga sabab bo’ldi. 2. Keynschilik nazariyasi XX asrning birinchi yarmida Jon Meynard Keyns o’zining mashhur asari “Employment, Interest and Money” (1936) da iqtisodiy inqirozlarni tushuntirish uchun yangicha yondashuvni ilgari surdi. Keynsga ko’ra, iqtisodiyot har doim ham avtomatik ravishda muvozanatga qaytmaydi. U, ayniqsa, talabning yetishmasligi inqirozlarning asosiy sababi ekanini ko’rsatgan. Uning fikricha, xususiy sektor faoliyatida pasayish sodir bo’lsa, umumiy talab yetarli bo’lmaydi va bu ishsizlik, ishlab chiqarishning qisqarishi kabi oqibatlarga olib keladi. Keyns davlat aralashuvini asoslab berdi. U inqiroz davrida: - davlat xarajatlarini ko’paytirish, - soliq siyosatini yengillashtirish, - pulkredit siyosatini yumshatish -orqali umumiy talabni rag’batlantirishni taklif qilgan. 11 Bu yondashuv Ikkinchi Jahon urushidan keyin ko’plab rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy siyosatining asosi bo’lib xizmat qilgan. 3. Monetarizm (Fridman va Chikago maktabi) Milton Fridman boshchiligidagi monetaristlar 1970yillarda Keyns yondashuviga muqobil nazariyani ilgari surdi. Ular inqirozlarni davlatning haddan tashqari aralashuvi bilan bog’lashdi. Monetaristlar fikricha, inqirozlarning asosiy sababi — pul massasining noto’g’ri boshqarilishi. Monetarizmga ko’ra: Pul taklifi ortiqcha bo’lsa – inflyatsiya yuzaga keladi, Pul taklifi yetishmasa – iqtisodiy inqiroz va deflyatsiya paydo bo’ladi. Fridman 1929yildagi Buyuk Depressiyani AQSh Markaziy bankining noto’g’ri pulkredit siyosati bilan izohlagan. Monetaristlar inqirozlardan qochish uchun pul massasini barqaror va oldindan belgilangan tempda oshirib borishni tavsiya qilishgan. 4. Avstriya maktabi Avstriya maktabi (Friedrich Hayek, Ludwig von Mises) iqtisodiy inqirozlarni kapitalning noto’g’ri investitsiyasi va kredit siyosatining buzilishi bilan tushuntiradi. Ular fikricha, Markaziy banklar tomonidan sun’iy ravishda foiz stavkalarining pasaytirilishi iqtisodiyotda noto’g’ri investitsiyalarning ko’payishiga olib keladi, bu esa oxiroqibat inqirozga sabab bo’ladi. Avstriyachilar erkin bozorga to’liq ishonishadi va davlat aralashuvini salbiy baholashadi. Ular inqirozlarni iqtisodiy tizimning o’zini "tozalovchi" elementi sifatida ko’radilar. Ya’ni, inqirozlar natijasida samarasiz korxonalar bankrot bo’ladi, resurslar esa samarali sohalarga yo’naltiriladi. 5. Marxistik yondashuv Karl Marks va uning izdoshlari iqtisodiy inqirozlarni kapitalistik tizimning ichki ziddiyatlari natijasi sifatida ko’rishgan. Marksga ko’ra, kapitalistlar o’z foydasini maksimal darajada oshirish uchun ishchi kuchidan haddan tashqari 12 foydalanadilar, lekin ishchilarning real xarid qobiliyati past bo’lib qoladi. Bu esa ortiqcha ishlab chiqarish va bozorlar yetishmasligiga olib keladi. Marxistik nazariyada inqirozlar kapitalizmning doimiy va muqarrar elementi bo’lib, ularning hal etilishi faqat yangi ijtimoiyiqtisodiy tizim – sotsializm orqali mumkin, deb qaralgan. 6. Davriy iqtisodiy sikl nazariyalari Iqtisodiy tarixda inqirozlar ma’lum davriylikda yuz berib turgan. Shunga asoslanib, bir necha iqtisodchilar iqtisodiy o’sish va inqirozlar ma’lum takrorlanuvchi bosqichlarda kechadi, deb hisoblashadi. Ulardan ba’zilari: Kondratyev to’lqinlari (50–60 yillik uzoq sikllar) Juglar sikllari (7–11 yillik o’rta sikllar) Kitchin sikllari (3–5 yillik qisqa sikllar) Bu yondashuvga ko’ra, iqtisodiyot tabiiy ravishda ekspansiya (o’sish) va kontraktsiya (inqiroz) bosqichlaridan o’tadi. Bunda texnologik yutuqlar, investitsion faollik, aholining demografik o’sishi, siyosiy barqarorlik va boshqa omillar muhim rol o’ynaydi. 7. Zamonaviy gibrid yondashuvlar Bugungi kunda ko’plab iqtisodchilar inqirozlarni tushuntirishda bir nechta nazariyalarning kombinatsiyasidan foydalanadi. Masalan, 2008yildagi moliyaviy inqirozni tahlil qilishda: - spekulyativ aktiv pufaklari (klassik va avstriyachilar), - kreditlarning ortiqcha berilishi (monetaristlar), -umumiy talab yetishmasligi (keynschilar), - global disbalanslar (zamonaviy nazariyalar) -kabi omillar kompleks ko’rinishda tahlil qilindi. Shuningdek, zamonaviy iqtisodiy tahlillar axborot asimmetriyasi, institutsional islohotlarning yetishmasligi, korrupsiya, moliyaviy bozorlar shaffofligining pastligi kabi faktorlarga ham e’tibor qaratadi. 13 Inqirozlar har doim ham yagona sabab bilan yuzaga kelmaydi. Har bir nazariya uning turli jihatlarini ochib beradi. Real iqtisodiy hayotda esa inqirozlar ko’p omilli, murakkab va tizimli holatdir. Shu boisdan, ularni anglash va oldini olish uchun turli nazariy yondashuvlardan birgalikda foydalanish muhim hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy siyosat yurituvchi davlatlar ko’pincha keynschilik, monetarizm va institutsional yondashuvlar o’rtasida muvozanat izlashga harakat qilishmoqda. 1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish bosqichlari Iqtisodiy inqirozlar insoniyat tarixida turli davrlarda, turli shakllarda va miqyosda yuz bergan. Har bir inqiroz o’zining sabab va oqibatlari, yechim yondashuvlari bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ular o’zaro bog liq va izchilʻ tarzda rivojlanib kelgan. Ushbu bo’limda jahon iqtisodiy inqirozlarining muhim tarixiy bosqichlarini, ular qanday vujudga kelganini va har bir davrning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. 1. Ilk kapitalistik inqirozlar (1825–1873 yillar oralig’i) Kapitalistik iqtisodiyot rivojlanib, ommaviy ishlab chiqarishga o’tgan dastlabki davrlarda inqirozlar ko’pincha bozorning to’yinishi, sarmoya noto’g’ri taqsimlanishi va spekulyatsiyalar bilan bog’liq edi. 1825-yilgi Angliya inqirozi – bu dunyo tarixidagi birinchi keng qamrovli sanoat inqirozlaridan biri hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarish sur’atlarining ortishi, bank tizimidagi xatolar va eksport bozorlarining torayishi tufayli yuzaga kelgan. 1837-yilgi AQSh inqirozi – moliyaviy pufaklar va kreditlarning haddan ziyod berilishi natijasida yuzaga kelgan. Aholi ko’chmas mulkka sarmoya kiritgan, lekin iqtisodiy asoslar yetishmagan. 14 1873-yilgi inqiroz – "Uzoq Depressiya" deb nom olgan, 20 yildan ortiq davom etgan. Germaniya, Avstriya, AQSh va boshqa davlatlar moliyaviy tizimlaridagi beqarorlik inqirozning keng tarqalishiga sabab bo’lgan. Bu davrdagi inqirozlar odatda kapitalizmning ilk shakllanish bosqichi, sanoat inqilobi natijalarining noto’g’ri boshqarilishi bilan bog’liq bo’lgan. 2. XX asr boshidagi inqirozlar va 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya Eng yirik iqtisodiy inqirozlardan biri 1929–1933-yillardagi Buyuk Depressiya bo’lib, u zamonaviy iqtisodiy nazariyalar rivojida ham, siyosiy qarorlar qabul qilishda ham tub burilish yasagan. 1929-yil 24-oktabr kuni AQSh fond birjasida yuz bergan “Qora payshanba” moliyaviy tizimni larzaga soldi. Aksiyalar qiymati keskin tushib ketdi, minglab banklar bankrot bo’ldi, ishsizlik 25% gacha yetdi. Bu inqiroz nafaqat AQSh, balki butun dunyo iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Buyuk Depressiya quyidagi sabablarga bog’liq edi: -spekulyativ sarmoyalarning ko’payishi, -pul-kredit siyosatining keskin toraytirilishi, -talab yetishmasligi, -xalqaro savdoda proteksionistik siyosat (Smoot-Hawley Act) yuritilishi. Keyinchalik bu davrda Keynschilik yondashuv siyosatga joriy etilib, davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi kuchaydi. 3. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davr (1945–1973) – Barqaror o’sish va yashirin inqirozlar Urushdan keyingi yillarda G’arbiy Yevropa va AQShda iqtisodiy o’sish tezlashdi. Bu davrda quyidagi hodisalar yuz berdi: Marshall rejasi orqali Yevropaga katta miqdorda yordam ko’rsatildi, Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish rivojlandi, 15 Aholi iste’mol darajasi ortdi. Lekin, bu barqarorlik uzoq davom etmadi. 1970-yillarning boshlarida neft inqirozlari jahon iqtisodiyotida yangi muammolarni keltirib chiqardi. 4. 1973–1980-yillar: Energiya inqirozlari va stagflyatsiya 1973-yilgi birinchi neft inqirozi – Arab mamlakatlarining Isroilni qo’llab- quvvatlagan davlatlarga qarshi neft embargosi tufayli sodir bo’lgan. Neft narxi to’rt baravar oshib ketdi, bu esa ishlab chiqarish tannarxining ortishiga, inflyatsiyaga va ishsizlikka olib keldi. Bu davrda iqtisodchilar yangi hodisa – stagflyatsiya (inflyatsiya va iqtisodiy o’sishning bir vaqtda pasayishi) bilan to’qnash kelishdi. Ushbu davr Keynschilik yondashuvlarning zaifligini ko’rsatdi va monetaristlar hamda yangi klassik iqtisodchilar faol sahnaga chiqdi. 5. 1997–1998-yillar: Osiyo moliyaviy inqirozi Osiyo yo’lbarslari (Tailand, Indoneziya, Janubiy Koreya, Filippin va boshqalar) iqtisodiy o’sishda yuqori sur’atlarga erishgan bo’lsalar-da, ularning bank va moliya tizimi barqaror emas edi. Tailandning baht valyutasi qadrsizlanishi inqirozni boshlab berdi. Investorlar ommaviy tarzda kapitallarini olib chiqib ketishdi, bu esa valyutalarning qulashi va bankrotliklar bilan yakunlandi. Bu inqiroz xalqaro moliyaviy tashkilotlar (IMF) rolini kuchaytirdi, ammo ularning qattiq shartlari ko’plab tanqidlar ostida qoldi. 6. 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz 2008-yilgi inqiroz so’nggi yillarning eng yirik va global tus olgan iqtisodiy falokati hisoblanadi. Uning asosiy sabablari quyidagilar edi: AQShda ipoteka kreditlarining haddan tashqari oson berilishi (subprime mortgages), Moliya institutlari tomonidan tavakkal darajasi yuqori bo’lgan aktivlar bilan savdo qilinishi, 16 Moliyaviy derivativlarning notekshirilgan tarqalishi (CDO, CDS), Banklararo ishonchning yo’qolishi. Natijada, Lehman Brothers bankrot bo’ldi, ko’plab banklar davlat tomonidan qutqarib qolindi. Bu inqiroz real sektor (ishlab chiqarish, savdo)ga ham ta’sir qilib, ishsizlikning ortishiga va iqtisodiy o’sishning to’xtashiga olib keldi. 2008-yildagi inqiroz davlatlar o’rtasida yanada kuchli integratsiya va moliyaviy barqarorlikka urg’u berishga sabab bo’ldi. 7. 2020-yil: COVID-19 pandemiyasi va iqtisodiy inqiroz COVID-19 pandemiyasi iqtisodiyot tarixidagi o’ziga xos inqirozdir. Bu safar inqirozning sababi moliyaviy yoki investitsion xatolik emas, balki global sog’liqni saqlash inqirozi edi. Global ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish sohasi, turizm, transport sohalari to’xtadi, -Butun dunyo bo’yicha karantinlar joriy qilindi, -Ishsizlik keskin ortdi, -Davlatlar trillionlab dollarli yengillashtirish paketlarini e’lon qilishdi. Bu davr iqtisodiy muammolar bilan bir qatorda, raqamli iqtisodiyot, masofaviy ish va onlayn xizmatlarning kuchli rivojlanishiga ham turtki berdi. Jahon iqtisodiy inqirozlari insoniyat tarixida muhim burilish nuqtalari bo’lib xizmat qilgan. Har bir inqiroz o’zining sabablari, bosqichlari va o’ziga xos oqibatlariga ega. Ular orqali iqtisodiy siyosat, moliyaviy tizimlar va nazariy qarashlar qayta ko’rib chiqilgan. Shu bilan birga, har bir yangi inqiroz avvalgisidan saboq olib, yanada murakkab va tizimli yondashuvlarni shakllantirishga turtki bo’lib kelmoqda. 17 II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz zamonaviy iqtisodiy tarixdagi eng halokatli va keng miqyosli inqirozlardan biri bo’lib, u deyarli barcha mamlakatlarning iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu inqiroz birgina moliyaviy soha doirasida qolmay, real iqtisodiyotga, bandlik, ishlab chiqarish, savdo va siyosiy barqarorlikka ham jiddiy zarar yetkazdi. Ayniqsa, rivojlangan davlatlar iqtisodiy tizimining zaif nuqtalari ochilib qoldi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa global moliyaviy integratsiyalashuvning qanchalik xavfli bo’lishini his qildilar. Inqirozning kelib chiqish sabablari 2008–2009 yillardagi inqirozning ildizi 2000-yillarning boshlarida AQShda shakllangan ipoteka bozori (mortgage market) va bu bozorga asoslangan moliyaviy instrumentlarning haddan tashqari ko’pligida yotadi. Quyidagi asosiy omillar inqirozga olib keldi: 1. Subprime ipoteka kreditlarining ortish Subprime ipoteka – bu kredit tarixi yaxshi bo’lmagan yoki daromad manbai aniq bo’lmagan mijozlarga berilgan uy-joy kreditlaridir. AQShda ko’chmas mulk narxlari 2000-yillar boshida tez o’sib borgani sababli, banklar bu sohada foyda olish imkoniyatini ko’rib, risk darajasi yuqori bo’lgan qarzdorlarga ham kredit bera boshladilar. Kreditlar quyidagi muammolar bilan ajralib turardi: - Daromadni tekshirishsiz berilgan qarzlar. - Dastlabki yillarda past foiz stavkasi, keyinchalik esa keskin oshadigan shartlar. 18 - Qarzdorlarning to’lov qobiliyati yetarli emasligi. 2. Ko’chmas mulk bozorida pufak (bubble) Ko’chmas mulkka bo’lgan talab sun’iy ravishda oshirilgani bois, narxlar haddan ortiq ko’tarildi. Bu esa mulk pufagini vujudga keltirdi. Odamlar uyni investitsiya vositasi deb ko’ra boshladilar, banklar esa bunday qarzlarni "xavfsiz" deb hisoblab, faol ravishda kreditlashni davom ettirdilar. 3. Moliyaviy vositalar va ularning murakkablashuvi Banklar o’zlarining kredit risklarini kamaytirish maqsadida ipoteka kreditlarini moliyaviy derivativlarga (ayniqsa, CDO – collateralized debt obligation) aylantirib, bu qimmatli qog’ozlarni global bozorlarda sotdilar. Ular ko’pincha yuqori darajadagi kredit reytinglarini oldilar, bu esa ularning xavfini yashirdi. CDOlarning asl qiymati ipoteka to’lovlariga bog’liq bo’lgan. Ko’plab mijozlar to’lovlarni bajara olmagach, bu aktivlar birdaniga qiymatini yo’qotdi. 4. Moliyaviy institutsional ishonchning yo’qolishi 2007-yildan boshlab, ba’zi ipoteka kompaniyalari to’lovlarni qoplay olmasdan bankrotlik e’lon qila boshladilar. Bu voqealar moliyaviy bozorlar ishonchiga putur yetkazdi. Eng yirik xususiy banklardan biri bo’lgan Lehman Brothers 2008-yil 15-sentabrda bankrotlik e’lon qildi. Bu hodisa inqirozni global tusga olib chiqdi. 5. Moliyaviy regulyatsiyaning yetishmasligi Moliyaviy sektor ustidan nazoratning sustligi, risklarni boshqarish tizimlarining zaifligi hamda moliyaviy institutlarning yuqori tavakkal bilan ishlashi ushbu inqirozni yanada chuqurlashtirdi. Regulyatorlar – AQSh Federal Rezerv tizimi (FRS) va boshqa nazorat organlari muammoning ildizini erta aniqlay olmadi. Inqirozning rivojlanish bosqichlari 19 2008–2009-yillardagi inqirozning bosqichma-bosqich rivojlanishi quyidagicha bo’ldi: 1. Yashirin bosqich (2005–2006-yillar Bu davrda ipoteka kreditlari eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Ko’chmas mulk bozorida faollik avj oldi. Ammo bu barqarorlik emas, balki portlash arafasidagi "jimjitlik" edi. 2. Ipoteka pufagining yorilishi (2007-yil) Ko’chmas mulk narxlari tushishni boshladi. Subprime kredit oluvchilarning to’lov qobiliyatsizligi oshdi. Banklar va moliyaviy institutlar zarar ko’ra boshladi. 3. Moliyaviy inqiroz (2008-yil) 2008-yilga kelib, Lehman Brothers, Bear Stearns va AIG singari yirik moliyaviy kompaniyalar qulash yoqasiga keldi yoki qutqarishga muhtoj bo’ldi. AQSh hukumati trillion dollarlik qutqaruv paketlarini ajratdi. Fond birjalari keskin tushdi. 2.1.1-diagramma. Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va aholi daromadlariga salbiy ta’siri 4. Global real sektor inqirozi (2008–2009-yillar) - Sanoat ishlab chiqarish pasaydi. 20 - Xalqaro savdo qisqardi. - Ishsizlik ortdi (AQShda 10% gacha). - Kreditlash to’xtab qoldi, banklar o’zaro ham ishonchni yo’qotdi. 5. Tiklanish bosqichi (2010-yildan boshlab) Dunyodagi markaziy banklar juda past foiz stavkalarini joriy qildi, miqdoriy yengillashtirish (quantitative easing) siyosatiga o’tdilar. Iqtisodiyot asta-sekinlik bilan tiklana boshladi, lekin ishsizlik uzoq muddat yuqori darajada qoldi. Inqirozdan asosiy saboqlar 2008–2009-yillardagi inqiroz quyidagi xulosalarga olib keldi: - Moliyaviy institutlarning faoliyati qat’iy nazorat qilinishi kerak. - "Too big to fail" (Bankrot bo’lishi mumkin bo’lmagan yirik banklar) yondashuvi qayta ko’rib chiqildi. - Risklarni baholash tizimlari va reyting agentliklari ishi ishonchli bo’lishi kerak. - Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishda faolligi muhim. Bu inqiroz zamonaviy iqtisodiyotning global integratsiyalashuvi qanday tezlikda bir mamlakatdagi muammoni butun dunyoga tarqatishi mumkinligini ko’rsatdi. Shu bilan birga, u moliyaviy innovatsiyalar ortidagi xavflarni anglash, regulyator siyosatning kuchayishi va iqtisodiy nazariyalarning yangilanishiga sabab bo’ldi. 2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va bosqichlari Yevro hududidagi qarz inqirozi (Eurozone Sovereign Debt Crisis) 2009- yildan boshlab boshlangan va bir necha yil davom etgan iqtisodiy inqiroz bo’lib, Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning, ayniqsa Gretsiya, Portugaliya, Irlandiya, Italiya va Ispaniyaning davlat qarzlarini to’lay olmaslik xavfi bilan yuzaga chiqdi. 21 Bu inqiroz moliyaviy barqarorlikka jiddiy tahdid solib, Yevro valyutasining kelajagini ham shubha ostiga qo’ydi. Inqirozning ildizlari chuqur iqtisodiy nomutanosibliklar, moliyaviy intizom yetishmasligi va Yevro tizimidagi strukturaviy kamchiliklar bilan bog’liq edi. Kelib chiqish sabablari 1. Davlat qarzlarining ortib borishi Yevrohududdagi ba’zi davlatlar, ayniqsa Gretsiya, Portugaliya va Italiya, o’n yillar davomida yuqori darajadagi budjet taqchilligi va qarz bilan yashab kelgan. Ular Yevro zonasiga qo’shilgach, kredit reytinglari yaxshilangani sababli, qulay shartlarda katta miqdorda qarz olishdi. Bu mablag’lar esa ko’pincha samarali investitsiyalarga emas, balki ijtimoiy xarajatlarga sarflandi. 2. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqirozning ta’siri Oldingi bobda ko’rib o’tilgan global moliyaviy inqiroz Yevro hududidagi davlatlarga ham kuchli zarba berdi. Bank tizimlari inqirozga uchradi, iqtisodiy o’sish sekinlashdi, soliq tushumlari kamaydi. Shu sababli davlatlar qarzga yanada ko’proq tayana boshladi. 3. Yevro tizimidagi nomutanosibliklar Yevro hududida yagona pul birligi (Yevro) mavjud bo’lsa-da, fiskal siyosat (soliq va byudjet yuritish) har bir davlat tomonidan alohida yuritiladi. Bu esa moliyaviy intizomsizlikka olib keldi. Masalan, Gretsiya bir necha yil davomida budjet taqchilligini va qarz miqdorini yashirib kelgani keyinchalik ochiqlandi. 4. Bozorlardagi ishonch inqirozi 2009-yilda Gretsiya o’zining haqiqiy budjet taqchilligi haqida e’lon qilganidan so’ng, investorlar boshqa qarzdor davlatlarning ham to’lov qobiliyatiga shubha bilan qaray boshladi. Natijada, bu davlatlar obligatsiyalarining daromadliligi (ya’ni ular uchun foiz to’lovlari) keskin oshib ketdi. Bu esa ularning moliyaviy ahvolini yanada og’irlashtirdi. Inqirozning asosiy bosqichlari 22 1. Gretsiyaning davlat qarzi inqirozi (2009–2010) 2009-yil oxirida Gretsiya rasmiy ravishda o’zining qarz va budjet defitsiti oldin bildirilganidan ancha yuqoriligini tan oldi. 2010-yilda Gretsiya qarzini to’lay olmasligi xavfi kuchaydi. Natijada Yevropa Ittifoqi va Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (XVJ) Gretsiyaga yordam paketi ajratishga majbur bo’ldi. Bu Yevro hududidagi birinchi moliyaviy qutqaruv edi. 2. Yana bir necha davlatga yuqish (2010–2011) Gretsiyadagi muammolar boshqa zaif iqtisodiy ko’rsatkichlarga ega davlatlarga – Irlandiya, Portugaliya, Ispaniya va Italiyaga ham yuqdi. Irlandiyada banklar og’ir ahvolga tushdi va davlat ularga yordam bergani sababli o’zi ham moliyaviy qiyinchilikka uchradi. Har bir davlat o’z navbatida Yevro hududi tomonidan moliyaviy yordam olishga majbur bo’ldi. 3. Moliyaviy yordam mexanizmlari yaratilishi (2010–2012) Yevropa Ittifoqi va XVJ tomonidan bir necha milliard yevrolik yordam paketlari tuzildi: EFSM (European Financial Stability Mechanism) EFSF (European Financial Stability Facility) ESM (European Stability Mechanism) – keyinchalik bu doimiy yordam fondiga aylandi. Ushbu fondlar yordamida davlatlarga qarzlarini qayta moliyalashtirish, bank tizimini qo’llab-quvvatlash va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun vaqt berildi. 4. Yevropa Markaziy Bankining (YMB) harakatlari YMB (ECB – European Central Bank) inqirozni jilovlash uchun quyidagi muhim choralarni ko’rdi: Foiz stavkalarini pasaytirdi. Qimmatli qog’ozlarni sotib olish dasturini ishga tushirdi (SMP va keyinchalik OMT). 23 Likvidlikni oshirdi – banklarga uzoq muddatli, arzon kreditlar taklif etdi (LTRO). YMB prezidenti Mario Draghi 2012-yilda "Yevro uchun har qanday zarur chorani ko’ramiz" (Whatever it takes) degan mashhur bayonoti orqali bozorlarga ishonchni tiklashga muvaffaq bo’ldi. 5. Qayta tiklanish va islohotlar (2013–2015) Gretsiya, Portugaliya, Irlandiya kabi davlatlar xalqaro yordam dasturlarini yakunlashga muvaffaq bo’ldi. Iqtisodiy o’sish asta-sekin tiklana boshladi, ammo jiddiy ijtimoiy narxlar evaziga: Ijtimoiy xarajatlar qisqardi. Ishsizlik darajasi (ayniqsa yoshlar o’rtasida) juda yuqori bo’ldi Aholi o’rtasida norozilik kuchaydi, siyosiy radikal kuchlar kuchaydi. Inqirozdan chiqilgan saboqlar Fiskal intizomning ahamiyati Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun davlat xarajatlari va qarzlarni nazorat qilish zarur. Yevro hududidagi davlatlar bu borada qat’iyroq siyosat yuritishga majbur bo’ldilar. Yagona moliyaviy nazorat tizimi zarurati Inqiroz yagona valyutaga ega bo’lgan, ammo har xil fiskal siyosat yuritadigan tizimning zaif tomonlarini ochib berdi. Keyinchalik Yevropa bank nazorati (Single Supervisory Mechanism) tashkil etildi. Yevropa Markaziy Bankining roli kengaydi YMB oddiy pul siyosatidan tashqari, moliyaviy inqirozga qarshi ham faol siyosat yurita boshladi. Bu esa ularning vakolatlarini kengaytirish zaruratini ko’rsatdi. Iqtisodiy va moliyaviy integratsiya muvozanatli bo’lishi lozim 24 Yagona valuta bo’lishi uchun yagona siyosiy va fiskal yondashuv talab qilinadi. Yevro hududida iqtisodiy boshqaruvni kuchaytirish bo’yicha islohotlar boshlandi. Yevro hududidagi qarz inqirozi iqtisodiy jihatdan kuchli bo’lgan Germaniya kabi davlatlar bilan iqtisodiy jihatdan zaif Gretsiya singari mamlakatlar o’rtasidagi tafovutlarni aniq ko’rsatib berdi. Ushbu inqiroz Yevro tizimini saqlab qolish uchun yanada chuqurroq iqtisodiy va siyosiy integratsiyaga ehtiyoj borligini tasdiqladi. Shu bilan birga, inqiroz Yevropa Ittifoqining ichki birlik va birdamlik sinovidan muvaffaqiyatli o’tganining dalili ham bo’ldi. 2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz: sabablari, bosqichlari va oqibatlari 2020-yil boshlarida butun dunyoga yoyilgan COVID-19 pandemiyasi nafaqat sog’liqni saqlash tizimlariga, balki jahon iqtisodiyotiga ham misli ko’rilmagan zarba berdi. Bu inqiroz o’z mohiyati va ko’lami jihatidan avvalgi iqtisodiy inqirozlardan tubdan farq qiladi. Pandemiya sababli iqtisodiyotlar sun’iy ravishda to’xtatildi, xalqaro savdo, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va turizm sektorlari inqirozga yuz tutdi. Ushbu inqiroz Yalpi ichki mahsulot (YaIM) pasayishi, ishsizlik darajasining oshishi va moliyaviy bozorlar beqarorligi bilan namoyon bo’ldi. Inqirozning kelib chiqish sabablari 1. Sog’liqni saqlash inqirozi iqtisodiy inqirozga aylandi Pandemiya dastlab jismoniy sog’liq muammosi sifatida qaralgan bo’lsa-da, qisqa vaqt ichida u butun dunyo bo’ylab iqtisodiy faoliyatni izdan chiqardi. Hukumatlar sog’liqni saqlash tizimlarining kollaps bo’lishining oldini olish uchun karantin, cheklovlar, qat’iy sanitar talablar joriy etdi. Bu esa iqtisodiy harakatni to’liq to’xtatib qo’ydi. 25 2. Ishlab chiqarish va ta’minot zanjirlarining uzilish Xitoyda boshlangan pandemiya global ta’minot zanjirlarini izdan chiqardi. Ko’plab xalqaro kompaniyalar Xitoyda yoki boshqa Osiyo davlatlarida joylashgan bo’limlarining faoliyatiga tayanib kelgan. Bu bog’liqlik pandemiya vaqtida o’zining salbiy oqibatlarini ko’rsatdi — zavodlar yopildi, yetkazib berishlar kechikdi yoki butunlay to’xtab qoldi. 3. Talab va taklifning bir vaqtning o’zida pasayish Pandemiyaning o’ziga xos jihati shundaki, u iqtisodiyotda talab va taklifni bir vaqtda pasaytirgan inqiroz bo’ldi. Bir tomondan, odamlar ish va daromad yo’qotganlari sababli xarid qilishga qodir emas edilar. Ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish to’xtadi, xizmatlar sektori ishdan to’xtadi — bu esa taklifning kamayishiga olib keldi. 4. Psixologik omillar va ishonchning yo’qolishi Pandemiya bilan bog’liq noaniqlik, sog’liq uchun xavf va kelajakdagi iqtisodiy holat haqidagi tahminlarning yomonligi iste’molchilar va investorlarning ishonchini pasaytirdi. Bu esa moliyaviy bozorlarda kutilmagan beqarorlikni yuzaga keltirdi. Inqirozning asosiy bosqichlari 1. Boshlang’ich zarba (2020-yil 1-chorak) 2020-yil yanvar–mart oylarida Xitoyda pandemiya avj oldi, keyinchalik u butun dunyoga tarqaldi. Mart oyidan boshlab Yevropa va AQSHda karantin choralari joriy qilindi. Aksariyat davlatlar iqtisodiy faoliyatni cheklashga majbur bo’ldi. Bu bosqichda: - Fond bozorlarida keskin pasayishlar yuz berdi. - Ishlab chiqarish to’xtadi yoki qisqardi. - Xalqaro turizm, aviatsiya, mehmonxona va restoranlar sektori to’xtab qoldi. 26 2. Moliyaviy va fiskal aralashuvlar (2020-yil 2-chorak) Iqtisodiy zararni kamaytirish uchun aksariyat davlatlar keskin choralar ko’rishdi: - AQSHda $2 trillionlik iqtisodiy yordam paketi (CARES Act) qabul qilindi. - Yevropa Ittifoqi moliyaviy yordamlarga katta e’tibor qaratdi. - Markaziy banklar foiz stavkalarini pasaytirdi va aktivlarni sotib olish dasturlarini kengaytirdi. - Naqd pul, subsidiyalar, kreditlar va ijtimoiy yordam dasturlari ishga tushirildi. 3. Yarim tiklanish va sektorlar bo’yicha nomutanosiblik (2020-yil oxiri – 2021-yil) 2020-yilning oxiriga kelib ayrim davlatlarda pandemiya nazorat ostiga olindi, vaksinalar ishlab chiqildi va iqtisodiy faoliyat asta-sekin tiklana boshladi. Biroq bu tiklanish “K” shaklidagi bo’ldi: - Texnologiya, elektron tijorat va sog’liqni saqlash sektorlari o’sdi. - Xizmatlar sektori, ayniqsa sayyohlik va transport, hanuz inqirozda qolaverdi. 4. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya (2021–2022) Pandemiyadan chiqish bosqichida davlatlar tomonidan iqtisodiyotga kiritilgan katta mablag’lar, ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar, energiya resurslari narxining oshishi natijasida inflyatsiya kuchayib ketdi. Bu esa o’z navbatida markaziy banklarni foiz stavkalarini oshirishga majbur qildi. 27 2.3.1-jadval. Jahon iqtisodiyoti va O’zbekiston bilan iqtisodiy hamkor mamlakatlardagi 2018 yildagi holat. Inqirozning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari 1. Global YaIM keskin pasayd 2020-yilda jahon iqtisodiyoti 3,4% ga qisqardi. AQSH, Yevropa, Hindiston, Lotin Amerikasi va boshqa ko’plab mintaqalar salbiy o’sishni boshdan kechirdi. 2. Ishsizlik kuchaydi Ko’plab korxonalar yopildi yoki ishchilarning sonini kamaytirdi. Ayniqsa kichik va o’rta bizneslar jiddiy zararga uchradi. Turizm, savdo, transport va xizmatlar sektorida millionlab ish o’rinlari yo’qoldi. 3. Raqamli texnologiyalar ahamiyati oshdi 28 Masofaviy ish, onlayn ta’lim, elektron tijorat, fintech xizmatlar pandemiya davrida misli ko’rilmagan darajada rivojlandi. Bu jarayon "raqamli transformatsiya"ni tezlashtirdi. 4. Ijtimoiy tengsizlik kuchaydi Pandemiyadan boy va kambag’al qatlamlar bir xilda zarar ko’rmadi. Ko’proq zarar ko’rganlar – norasmiy band aholilar, past daromadli oilalar va rivojlanayotgan mamlakatlar fuqarolari bo’ldi. 5. Davlat qarzlari oshdi Ko’plab davlatlar iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash uchun yirik moliyaviy paketlar ajratdi. Natijada davlat qarzlari rekord darajaga yetdi. Bu esa uzoq muddatli fiskal barqarorlikka tahdid solmoqda. COVID-19 pandemiyasi davridagi inqiroz jahon iqtisodiy tizimining zaif jihatlarini ochib berdi. U globalizatsiyaning qanchalik chuqur bog’langanini, sog’liqni saqlash inqirozi qanday qilib iqtisodiy inqirozga aylanishi mumkinligini va davlatlarning inqirozlarga qanday javob qaytarishini amalda ko’rsatdi. Shu bilan birga, bu inqiroz innovatsion yechimlar, raqamli texnologiyalar, yangi ish tartiblarining rivojlanishiga ham turtki berdi. Pandemiya davridagi iqtisodiy inqiroz XXI asrning eng yirik va murakkab inqirozlaridan biri sifatida tarixda qoladi. Uning saboqlari esa kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan global muammolarga nisbatan yanada tayyorlik va moslashuvchanlikni talab etadi. 29 III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB O’TISH STRATEGIYALARI 3.1. Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari Iqtisodiy inqirozlar har bir mamlakat, mintaqa yoki butun dunyo iqtisodiyotiga kuchli zarba beruvchi murakkab hodisalardir. Ular faqat iqtisodiy ko’rsatkichlarning yomonlashuvi bilan cheklanmay, keng ko’lamli ijtimoiy oqibatlarga ham olib keladi. Inqirozlar jamiyatdagi tengsizlikni kuchaytiradi, ishsizlik darajasini oshiradi, aholining turmush darajasini pasaytiradi hamda ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqaradi. Quyida iqtisodiy inqirozlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari tahlil qilinadi 1. Ishsizlik va bandlik darajasining keskin pasayishi Inqirozlar natijasida korxonalar o’z faoliyatini qisqartiradi, ba’zilar esa butunlay yopiladi. Bu esa ko’plab ish o’rinlarining yo’qolishiga olib keladi. Ishsizlik darajasining oshishi aholining daromad manbalarini qisqartiradi va kambag’allikni kuchaytiradi. Ayniqsa, xizmat ko’rsatish, turizm, transport va kichik biznes sohalari jiddiy zarar ko’radi. Misollar: - 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqirozda AQSHda ishsizlik 10% ga yaqinlashdi. - 2020-yilgi COVID-19 pandemiyasi davrida butun dunyoda millionlab odamlar ishini yo’qotdi, ayniqsa norasmiy sektorda faoliyat yurituvchi qatlamlar. 2. Aholining daromadlari va turmush darajasining pasayishi Inqirozlar vaqtida o’rtacha ish haqi pasayadi, ishchilar qisqartiriladi, to’lovlar kechiktiriladi yoki to’liq to’xtatiladi. Aholining sotib olish qobiliyati pasayadi, iste’mol hajmi kamayadi. Shu bilan birga, aholining ko’plab ehtiyojlari — oziq-ovqat, sog’liqni saqlash, ta’lim xizmatlariga bo’lgan imkoniyatlari cheklanadi. 30 Natijalar: - Kambag’allik darajasining oshishi; - Ijtimoiy toifadagi qatlamlar — pensionerlar, yolg’iz onalar, nogironlar holatining yomonlashuvi; - Bolalar va yoshlarning ta’limdan ajralishi. 3. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya Ko’plab inqirozlarda, ayniqsa pandemiyadan keyingi davrda, narxlar keskin oshdi. Bunga ta'minot zanjirlarining uzilishi, ishlab chiqarishning qisqarishi va energetika resurslari narxlarining ko’tarilishi sabab bo’ldi. Narxlar o’sishi aholining eng zaif qatlamlarini yanada ko’proq zarar ko’rishiga olib keldi. Asosiy oqibatlar: - Oziq-ovqat, dori-darmon va uy-joy ijarasi narxlarining o’sishi; - Real daromadlarning inflyatsiya ta’sirida kamayishi; - Ijtimoiy norozilik va siyosiy beqarorlik xavfining ortishi. 4. Davlat byudjetiga tushumlarning kamayishi Inqiroz sharoitida iqtisodiy faollik kamaygani sababli soliq tushumlari qisqaradi. Bu esa davlatning ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatlarini cheklaydi. Natijada sog’liqni saqlash, ta’lim, nafaqa va subsidiya dasturlarida qisqartirishlar bo’lishi mumkin. Ko’rinishlari: - Sog’liqni saqlash va ta’lim tizimlarida sifat pasayishi; - Ijtimoiy yordam dasturlarining qisqarishi; - Davlat qarzining oshishi. 5. Ijtimoiy tengsizlik va tabaqalanishning kuchayishi Inqiroz paytida boylar ko’pincha o’z aktivlarini saqlab qolish yoki hatto ko’paytirishga muvaffaq bo’lishadi, chunki ular moliyaviy va axborot resurslariga ega. Aholining kambag’al qatlami esa daromadsiz qoladi, kamxarj hayot tarziga o’tadi. Bu esa ijtimoiy tabaqalanishni keskin kuchaytiradi. 31 Ko’rinishlari: - Kambag’allar sonining ortishi; - Yoshlar orasida ishsizlikning kuchayishi; - Gender va mintaqaviy tengsizliklarning chuqurlashuvi. 6. Ijtimoiy ruhiy salomatlik muammolari Iqtisodiy inqirozlar insonlarning ruhiy holatiga salbiy ta’sir qiladi. Ish yo’qotish, daromadning kamayishi, istiqbolsiz hayot tarzi stress, depressiya, psixologik tushkunlik holatlariga olib keladi. Odamlar orasida jinoyatchilik, oilaviy ziddiyatlar, o’z joniga qasd qilish holatlari ko’payadi. 7. Yoshlar kelajagiga salbiy ta’sir Yoshlar inqirozlardan eng ko’p zarar ko’radigan qatlamlardan biridir. Ular ta’lim olish imkoniyatidan mahrum bo’lishi, ish topolmasligi yoki migratsiyaga majbur bo’lishi mumkin. Bu esa butun jamiyatning kelajakdagi rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi Iqtisodiy inqirozlar nafaqat iqtisodiyotning, balki jamiyatning barcha qatlamlariga ta’sir qiladi. Ularning ijtimoiy oqibatlari chuqur va uzoq muddatli bo’lib, ijtimoiy barqarorlik, adolat va taraqqiyotga xavf tug’diradi. Shu sababli har bir inqirozga qarshi kurashishda faqat makroiqtisodiy choralar emas, balki ijtimoiy muvozanatni tiklashga qaratilgan siyosatlar ham muhim o’rin tutadi. Davlatlar inqiroz davrida eng zaif qatlamlarni qo’llab-quvvatlash, ishsizlikni kamaytirish, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarini qo’llab-quvvatlash orqali jamiyatning barqarorligini ta’minlashi kerak. 3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan makroiqtisodiy muammolari Iqtisodiy inqirozlar faqatgina ijtimoiy sohalarga emas, balki mamlakat iqtisodiyotining makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Har 32 bir inqiroz ortida yalpi ichki mahsulotning (YAIM) pasayishi, investitsiyalarning qisqarishi, moliyaviy tizimdagi beqarorlik, inflyatsiya va tashqi qarzlarning ortishi kabi muhim muammolar yotadi. Ushbu bo’limda inqirozlarning makroiqtisodiy darajadagi oqibatlari chuqur tahlil qilinadi. 1. Yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qisqarishi Inqiroz sharoitida ishlab chiqarish hajmi kamayadi, ichki va tashqi talab qisqaradi, eksport va import operatsiyalari sekinlashadi. Bularning barchasi YAIM ko’rsatkichining keskin tushishiga olib keladi. Ko’plab mamlakatlarda bu holat uzoq yillar davomida iqtisodiy tiklanish jarayonini murakkablashtiradi. Misollar: - 2008–2009 yillardagi moliyaviy inqiroz vaqtida dunyo bo’yicha YAIM o’rtacha 1,7% ga kamaydi. - Yevropa Ittifoqida YAIM 4–5% gacha tushib ketgan. - COVID-19 pandemiyasi davrida 2020 yilda Hindiston YAIMi 7,3% ga, Buyuk Britaniyada esa 9,8% ga qisqargan. 2. Inflyatsiya va deflyatsiya xavf Inqirozga qarshi choralar natijasida, ko’pincha davlatlar pul massasini ko’paytiradi, bu esa inflyatsiyani kuchaytiradi. Aksincha, ba’zi holatlarda, iste’molchilarning talabining kamayishi deflyatsiyaga olib keladi. Har ikkala holat ham iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijalar: - Inflyatsiya aholining real daromadini pasaytiradi; - Deflyatsiya esa investitsiyalarni susaytiradi va iqtisodiy o’sishni to’xtatadi; - Markaziy banklar uchun pul-kredit siyosatini yuritish murakkablashadi. 3. Davlat byudjeti va fiskal muvozanatning buzilishi Inqiroz paytida davlatlar ko’p hollarda qo’shimcha xarajatlar qilishga majbur bo’ladi: ishsizlarga nafaqa, sog’liqni saqlash tizimiga sarmoya, kompaniyalarni 33 qo’llab-quvvatlash uchun subsidiyalar ajratiladi. Shu bilan birga, soliq tushumlari kamayadi. Natijada byudjet taqchilligi yuzaga keladi va davlat qarzlari ortadi. Ko’rinishlari: - Davlat qarzining YAIMga nisbatan ulushi oshadi; - Budjet defitsiti jiddiy ko’rsatkichlarga yetadi; - Ba’zi mamlakatlar IMF yoki boshqa xalqaro moliya institutlaridan qarz olishga majbur bo’ladi. 4. Moliyaviy tizimdagi beqarorlik Inqirozlar ko’pincha bank sektori va moliyaviy institutlarga to’g’ridan- to’g’ri zarba beradi. Aktivlar qadrsizlanadi, kreditlar qaytarilmaydi, bankrotliklar ko’payadi. Bu esa moliyaviy tizimga bo’lgan ishonchni kamaytiradi va kapital oqimini cheklaydi. Muammolar: - Tijorat banklarining kapital yetishmovchiligi; - Kreditlash hajmining qisqarishi; - Pul aylanmasining sekinlashuvi. 5. Tashqi savdo va to’lov balansidagi muvozanatsizliklar Global inqirozlar xalqaro savdo aloqalarini izdan chiqaradi. Tashqi talab kamayadi, eksport hajmi tushadi, valyuta tushumlari kamayadi. Bu esa to’lov balansining salbiylashishiga olib keladi va valyuta kurslarida o’zgarishlar yuz beradi. Oqibatlar: - Import qimmatlashadi, bu esa ichki narxlar o’sishiga sabab bo’ladi; - Valyuta zaxiralari kamayadi; - Tashqi qarzlar xizmatiga to’lov qilish qiyinlashadi. 6. Investitsiyalarning kamayishi Makroiqtisodiy beqarorlik, moliyaviy xavf-xatarlarning ortishi investorlarda ishonchsizlik uyg’otadi. Xususiy sektor investitsiyalari to’xtaydi, tashqi 34 sarmoyalar kamayadi. Davlat ham inqiroz sharoitida investitsiya dasturlarini qisqartirishga majbur bo’ladi. Natijalar: - Yangi ish o’rinlarining yaratilmasligi; - Texnologik modernizatsiyaning sekinlashuvi; - Uzoq muddatli o’sish sur’atlarining pasayishi. 7. Pul-kredit siyosatining murakkablashuvi Inqiroz davrida markaziy banklar inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy faollikni rag’batlantirish, bank tizimini barqarorlashtirish va valyuta kursini muhofaza qilish kabi bir vaqtning o’zida bir nechta vazifani bajarishi kerak bo’ladi. Bu esa monetar siyosatning samaradorligini pasaytiradi. 3.2.1-jadval. Dunyoning mamlakatlariga koronovirus pandemiyasining tarqalishi 35 Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy inqirozlar iqtisodiy barqarorlikka jiddiy zarar yetkazadi. YAIMning tushishi, byudjet defitsiti, inflyatsiya yoki deflyatsiya, investitsiyalarning kamayishi kabi salbiy oqibatlar mamlakat iqtisodiyotining uzoq muddatli rivojlanish sur’atlarini pasaytiradi. Shu sababli davlatlar har bir inqirozga nisbatan aniq, tizimli va barqaror strategiyalarni ishlab chiqishi, jumladan fiskal intizomni saqlash, moliyaviy sektorni mustahkamlash, tashqi savdo muvozanatini tiklash va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratishga alohida e’tibor qaratishlari lozim. 3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning samaradorligi Iqtisodiy inqirozlar har doim ham global yoki milliy miqyosdagi falokat sifatida baholanadi. Biroq tarix shuni ko’rsatadiki, har bir inqiroz bir vaqtning o’zida yangi islohotlar, strukturaviy o’zgarishlar va innovatsion yondashuvlar uchun imkoniyat bo’lib xizmat qiladi. Inqirozdan chiqish strategiyalari – bu davlat, moliyaviy sektor, tadbirkorlik subyektlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilinadigan kompleks chora-tadbirlardir. Ular qisqa muddatli inqirozdan chiqish choralarini va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlovchi islohotlarni o’z ichiga oladi. 1. Pul-kredit (monetar) siyosati orqali iqtisodiy faollikni rag’batlantirish Markaziy banklar inqiroz vaqtida odatda foiz stavkalarini pasaytiradi, pul massasini ko’paytiradi yoki “kvantitativ yengillik” (quantitative easing) dasturlarini joriy qiladi. Bu choralar iqtisodiyotda likvidlikni oshirishga, banklar va korxonalar uchun kredit olishni osonlashtirishga xizmat qiladi. Misollar: 36 - AQSH Federal Rezerv Tizimi 2008–2009 yillardagi inqirozda asosiy stavkani 0% darajasiga tushirdi va trillionlab dollar miqdorida obligatsiyalar sotib oldi. - Yevropa Markaziy Banki 2010-yillarda deflyatsiyani oldini olish maqsadida salbiy foiz stavkalarini joriy etdi. Samaradorlik: - Monetar siyosat qisqa muddatli likvidlik tanqisligini kamaytiradi; - Biroq uzoq muddatda faqat monetar choralar yetarli emas – tarkibiy islohotlar zarur bo’ladi 2. Fiskal siyosat: davlat xarajatlari va soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash Davlatlar inqirozga qarshi qo’shimcha budjet mablag’larini safarbar qiladi. Bu, avvalo, sog’liqni saqlash tizimini qo’llab-quvvatlash, ishsizlarga yordam berish, biznesga subsidiya va grantlar ajratish, infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritish orqali amalga oshiriladi. Soliqlarni kechiktirish, kamaytirish yoki imtiyozlar berish orqali ham iqtisodiy faollikni rag’batlantirish mumkin. Misollar: - 2020-yilda AQSHda qabul qilingan $2,2 trillionlik CARES Act dasturi, aholiga to’g’ridan-to’g’ri to’lovlar, kichik biznesga kreditlar va ishsizlik nafaqalarini o’z ichiga oldi. - Germaniya 2009-yilda avtomobil sanoatini qo’llab-quvvatlash maqsadida “avtoutilizatsiya bonusi” (scrappage bonus) dasturini joriy etdi. Samaradorlik: - Fiskal siyosat iqtisodiyotni tiklashda kuchli ta’sirga ega; - Biroq davlat qarzining ortishi va byudjet defitsiti uzoq muddatda xavf tug’diradi. 3. Bank va moliyaviy tizimni sog’lomlashtirish 37 Inqiroz davrida moliyaviy sektor ishonchni yo’qotadi. Shu sababli banklar rekapitalizatsiya qilinadi, zarar ko’rgan aktivlar davlat tomonidan qabul qilinadi (“yomon bank” tizimi), aktivlar sifati yaxshilanadi. Bank sektoriga ishonchni qayta tiklash investitsiyalarning faollashishiga zamin yaratadi. Misollar: - 2008-yilda AQSHda TARP (Troubled Asset Relief Program) dasturi orqali banklarga to’g’ridan-to’g’ri mablag’lar ajratildi; - Yaponiyada 1990-yillarda “yomon bank” modeli orqali muammoli kreditlar ajratib olinib, banklar faoliyati tozalandi. Samaradorlik: - Moliyaviy barqarorlikni tiklaydi; - Ammo davlat tomonidan noto’g’ri boshqarilgan hollarda banklar haddan tashqari ko’p subsidiyalarga o’rganib qolishi mumkin (“moral hazard”). 4. Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam Xalqaro valyuta fondi (IMF), Jahon banki, Yevropa Markaziy Banki, Osiyo Taraqqiyot Banki kabi tashkilotlar inqirozga tushgan mamlakatlarga kreditlar, texnik yordam, maslahatlar shaklida yordam ko’rsatadi. Ular fiskal muvozanatni tiklash, islohotlarni amalga oshirish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Samaradorlik: - Xalqaro yordam qisqa muddatda barqarorlikni tiklashi mumkin; - Biroq shartli moliyaviy yordam ichki siyosiy bosim va ijtimoiy noroziliklarga sabab bo’lishi mumkin. 5. Strukturaviy islohotlar va diversifikatsiya Inqirozdan chiqish uchun faqat qisqa muddatli choralar yetarli emas, balki iqtisodiyotning tuzilmasini modernizatsiya qilish zarur bo’ladi. Bunga quyidagilar kiradi: - Energiya va xomashyo bo’yicha bog’liqlikni kamaytirish; 38 - Yangi texnologiyalarni joriy qilish; - Kichik biznesni rivojlantirish; - Eksport tarkibini diversifikatsiya qilish. Samaradorlik: - Uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi; - Ammo bu yo’nalishlar ko’p vaqt, siyosiy iroda va institutsional islohotlarni talab qiladi. 6. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash strategiyalari Inqiroz vaqtida aholining eng zaif qatlamlarini himoyalash juda muhim. Bu – kambag’allik darajasini cheklash, ijtimoiy norozilikning oldini olish va mehnat bozorini qo’llab-quvvatlashni anglatadi. Chora-tadbirlar: - Maqsadli ijtimoiy nafaqalar; - Kambag’allikka qarshi dasturlar; - Mehnat ko’nikmalarini oshirishga qaratilgan o’quv dasturlari. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun bir tomonlama emas, balki kompleks va muvofiqlashtirilgan strategiyalar zarur. Har bir inqiroz o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgani sababli, unga nisbatan qabul qilinadigan choralar ham moslashuvchan, tezkor va uzoq muddatli barqarorlikka qaratilgan bo’lishi kerak. Eng samarali strategiyalar esa — monetar va fiskal siyosatni uyg’unlashtirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, strukturaviy islohotlarni amalga oshirish va ijtimoiy himoya mexanizmlarini mustahkamlashdan iboratdir. Shu bilan birga, xalqaro hamkorlikni kengaytirish va iqtisodiyotda innovatsiyalarni joriy qilish orqali inqirozdan nafaqat chiqish, balki yangicha o’sish yo’lini topish mumkin. 39 XULOSA Iqtisodiy inqirozlar har bir mamlakat va global iqtisodiyot uchun katta sinov vaqti bo’ladi. Ular faqatgina iqtisodiy tizimni, balki ijtimoiy, siyosiy va moliyaviy sohalarni ham izdan chiqarishi mumkin. Biroq, tarixda bu kabi inqirozlarning ketma-ketligi ko’rsatganidek, har bir inqiroz yangi imkoniyatlarni ham ochib beradi, faqat to’g’ri strategiya va samarali siyosat orqali ular yengib o’tilishi mumkin. Iqtisodiy inqirozlarning sabablarini va oqibatlarini chuqur tahlil qilish, ularni yengib o’tish yo’llarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Inqirozlarning sabablari turli omillar bilan bog’liq bo’lgan murakkab tizimlarni tashkil etadi. Ushbu omillar orasida global moliyaviy tizimdagi beqarorlik, davlatlarning fiskal siyosatidagi xatoliklar, bank tizimidagi yomon kreditlar va boshqa makroiqtisodiy omillar mavjud. Inqirozlarning tashqi va ichki sabablaridan biri o’zgaruvchan global iqtisodiy sharoitda mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy bog’liqlikning ortishi bilan ham bog’liqdir. Yagona mamlakatdagi iqtisodiy muammo tezda boshqa mamlakatlarga tarqaladi, bu esa inqirozning global o’lchamga yetishiga olib keladi. Inqirozlar, albatta, ko’plab salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchidan, ularga nisbatan qisqa muddatli iqtisodiy va moliyaviy salbiy ko’rsatkichlar kuzatiladi: YAIMning kamayishi, inflyatsiya va deflyatsiya, iqtisodiy faollikning susayishi, investitsiyalarning kamayishi va boshqalar. Ushbu holatlar davlat byudjetining buzilishiga, bank tizimlarining yomonlashishiga, tashqi savdo va investitsiyalarning pasayishiga olib keladi. Inqirozlar nafaqat iqtisodiy tizimni, balki ijtimoiy sohani ham zararlaydi. Ishtirokchilarning daromadlari kamayadi, ishsizlik darajasi oshadi, kambag’allik va ijtimoiy tengsizlik yanada chuqurlashadi. Bularning barchasi ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradi va siyosiy qarorlar qabul qilishni murakkablashtiradi. 40 Biroq, iqtisodiy inqirozlar faqat zarar yetkazish bilan cheklanmaydi. Ular shuningdek, mamlakatlar va global iqtisodiyot uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Inqiroz vaqtida yangi siyosatlar, islohotlar va innovatsion strategiyalar amalga oshiriladi. Xususan, iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun davlatlar ko’plab samarali chora-tadbirlarni qabul qilishadi. Pul-kredit siyosatini qo’llash, foiz stavkalarini pasaytirish, iqtisodiy faollikni rag’batlantirish, soliq siyosatini yengillashtirish kabi strategiyalar o’rganilgan va amalga oshirilgan. Fiskal siyosat esa davlat xarajatlarini oshirish, moliyaviy yordam ko’rsatish va kambag’allikka qarshi kurashish kabi yo’nalishlarda o’zining samaradorligini ko’rsatgan. Bundan tashqari, xalqaro hamkorlik va xalqaro moliyaviy institutlarning yordami inqirozlarni yengib o’tishda muhim rol o’ynaydi. Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam mamlakatlarga zarur mablag’larni taqdim etish, texnik yordam ko’rsatish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda ko’maklashadi. Ushbu yordam xalqaro tashkilotlar, masalan, Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (IMF) yoki Jahon Banki tomonidan amalga oshiriladi. Biroq bu yordamning ba’zan siyosiy va ijtimoiy narxlarni olish, mamlakatlarning mustaqilligi va qarorlar qabul qilishda erkinliklarini cheklash kabi salbiy tomonlari ham bo’lishi mumkin Shu bilan birga, iqtisodiy inqirozlar faqat qisqa muddatli o’zgarishlarni talab qilmaydi. Ular struktural islohotlar va uzoq muddatli strategiyalarni amalga oshirishni ham ko’rsatadi. Yangi texnologiyalarni joriy qilish, ishlab chiqarish va biznesni diversifikatsiya qilish, savdo tarmoqlarini kengaytirish va yangi eksport bozorlarini izlash kabi strategiyalar inqirozdan keyin o’sish va barqarorlikka erishishning asosiy omillaridir. Iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlash uchun ishlab chiqarish va xizmatlar sektori diversifikatsiyalashishi kerak, shuningdek, ilm-fan va texnologiya sohalarida yangi imkoniyatlar yaratish zarur. Bundan tashqari, ijtimoiy siyosat inqirozdan keyin iqtisodiy tiklanish jarayonida ham muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiy himoya tizimlarini mustahkamlash, 41 kambag’allikni kamaytirish va ijtimoiy adolatni ta’minlash, ayniqsa, inqirozdan zarar ko’rgan qavatlar uchun alohida ahamiyatga ega. Davlatlar, shuningdek, ta’lim va mehnat bozoridagi islohotlarni amalga oshirishi, aholi ko’nikmalarini oshirish orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishi lozim. Inqirozdan chiqish jarayonida global hamkorlik ham muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Milliy va xalqaro darajadagi siyosatni uyg’unlashtirish, iqtisodiy o’zgarishlar va innovatsiyalarni joriy qilish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash global iqtisodiyotni tiklashning asosiy yo’nalishlaridir. Xalqaro tashkilotlar va davlatlar o’rtasidagi hamkorlik, iqtisodiy o’zgarishlar, texnologik taraqqiyot va ijtimoiy islohotlar inqirozlarni samarali yengib o’tish uchun zarur asos yaratadi. Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun barcha sohalarda kompleks va strategik yondashuv talab etiladi. Har bir inqiroz o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgani sababli, unga qarshi choralar ham individual va moslashtirilgan bo’lishi kerak. Iqtisodiy inqirozlar vaqtida amalga oshirilgan chora-tadbirlar, islohotlar va innovatsiyalar nafaqat qisqa muddatli tiklanish, balki uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda davlatlar, moliyaviy institutlar, xalqaro tashkilotlar va jamiyatlar o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish va innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash global iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yordam beradi. 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ 1. Karimov Sh. “Moliyaviy bozorlar va institutlar” – Toshkent: IQTISOD, 2019. 2. Azizov U., Madumarov U. “Jahon iqtisodiyoti” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 3. Абалкин Л.И. ―Экономическая теория переходного периода . – М.: ‖ Инфра-М, 2000. 4. Грязнова А.Г., Лаврушин О.И. ―Макроэкономика . – М.: Финансы и ‖ статистика, 2002. 5. Сакс Д., Фельдстайн М. ―Международная экономика . – М.: Дело, ‖ 2001. 6. Кейнс Дж. М. ―Общая теория занятости, процента и денег . – М.: ‖ Прогресс, 1978. 7. Жан-Батист Сэй. ―Трактат по политической экономии . – СПб.: ‖ Экономическая школа, 2003. 8. Назаров К.Т. “Iqtisodiy nazariya” – Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2020. 9. Toshpo’latov R. “Makroiqtisodiyot asoslari” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tahlillari (2020–2023 yillar) – www.cbu.uz 43 11. Mishkin F.S. “The Economics of Money, Banking and Financial Markets” – Pearson, 2019. 12. Krugman P., Obstfeld M. “International Economics: Theory and Policy” – Pearson, 2021. 13. Stiglitz J. “Globalization and Its Discontents” – W.W. Norton, 2002. 14. Reinhart C., Rogoff K. “This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly” – Princeton University Press, 2009. 15. IMF. “World Economic Outlook” – International Monetary Fund, various years. Qo shimcha adabiyotlar:ʻ 1. Tulyaganov A.T. “Iqtisodiy tahlil” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. 2. Barro R.J. “Macroeconomics” – MIT Press, 2020. 3. Blanchard O. “Macroeconomics” – Pearson Education, 2017. 4. Davletov A.X. “Global moliyaviy inqirozlar va ularning ta’siri” – Ma’ruza matnlari, Toshkent, 2022. 5. Rizayev Sh. “O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorligi va inqirozga qarshi choralar” – Toshkent, 2021. Internet manbaalari: 1. https://www.imf.org – Xalqaro Valyuta Jamg’armasi rasmiy sayti 2. https://www.worldbank.org – Jahon Banki rasmiy sayti 3. https://www.oecd.org – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti 44 4. https://www.weforum.org – Jahon iqtisodiy forumi 5. https://data.worldbank.org – Jahon Bankining statistik ma’lumotlar bazasi 6. https://stat.uz – O’zbekiston Respublikasi statistika agentligi 7. https://review.uz – Iqtisodiy tahlillar va ekspert fikrlar 8. https://economist.com – The Economist jurnali rasmiy sahifasi 9. https://forbes.com – Jahon iqtisodiyotiga oid yangiliklar 10. https://tradingeconomics.com – Global iqtisodiy ko’rsatkichlar va prognozlar 45

XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish

Купить