XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O’SISH” 
fanidan
XXI ASRDAGI JAHON IQTISODIY INQIROZLARI: SABABLARI
VA OQIBATLARINI TAHLIL QILISH
Mavzusidagi
1 MUNDARIJA
I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA NAZARIY ASOSLARI .............................. 8
1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari ......................................................................... 8
1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini ....................................................................... 10
1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish bosqichlari ................................ 14
II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH 
BOSQICHLARI ............................................................................................................................................. 18
2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar ....................................... 18
2.1.1-diagramma. Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va aholi daromadlariga salbiy 
ta’siri .......................................................................................................................................................... 20
2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va bosqichlari .................................. 21
2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz: sabablari, bosqichlari va oqibatlari
................................................................................................................................................................... 25
III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB O’TISH STRATEGIYALARI .................. 30
3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan makroiqtisodiy muammolari . . . . 32
3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning samaradorligi .......................... 36
XULOSA ......................................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: .................................................................................. 43
2 KIRISH
Jahon   iqtisodiyotida   yuz   berayotgan   tezkor   o’zgarishlar   va   integratsiya
jarayonlari, bir tomondan, iqtisodiy rivojlanish va o’sish uchun keng imkoniyatlar
yaratgan   bo’lsa,   boshqa   tomondan   esa,   inqirozlar   xavfini   ham   kuchaytirmoqda.
Ayniqsa,   XXI   asrda   yuzaga   kelgan   global   iqtisodiy   inqirozlar   dunyo
mamlakatlarining iqtisodiy barqarorligiga, moliyaviy tizimiga, ijtimoiy farovonlik
darajasiga   va   umumiy   rivojlanish   sur’atlariga   jiddiy   ta’sir   ko’rsatdi.   Ushbu
inqirozlar   nafaqat   iqtisodiyotning   ichki   tizimini,   balki   xalqaro   savdo,   sarmoya
oqimi, bank tizimi  va  valyuta bozorlaridagi  barqarorlikni  ham  izdan chiqardi. Bu
holat   iqtisodiy   xavfsizlikni   ta’minlash,   moliyaviy   inshootlarni   mustahkamlash   va
inqirozlarga   qarshi   kurashish   strategiyalarini   ishlab   chiqish   zaruratini   keskin
oshirdi.
Kurs ishining dolzarbligi:
XXI asrda yuzaga kelgan yirik iqtisodiy inqirozlar — 2008–2009 yillardagi
moliyaviy inqiroz, COVID-19 pandemiyasi sababli yuzaga kelgan global iqtisodiy
tanglik,   hamda   Rossiya-Ukraina   mojarosi   fonida   kuchaygan   energetik   va   oziq-
ovqat   inqirozlari   butun   dunyo   iqtisodiyotiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatdi.   Bu   inqirozlar
o’zining   ko’lami,   ta’sir   doirasi   va   oqibatlari   bilan   avvalgi   davrlardagi   iqtisodiy
tangliklardan   tubdan   farq   qiladi.   Bugungi   globallashgan   iqtisodiy   tizimda   biror
hududda yuzaga kelgan inqiroz qisqa fursatda boshqa mamlakatlarga ham yuqadi.
Shu   sababli,   inqirozlarning   sabablari   va   oqibatlarini   chuqur   tahlil   qilish,   ularni
bartaraf   etish   strategiyalarini   ishlab   chiqish   dolzarb   ilmiy-amaliy   muammolardan
biri   hisoblanadi.   Ayniqsa,   O’zbekiston   kabi   rivojlanayotgan   davlatlar   uchun   bu
tajriba   inqirozga   nisbatan   bardoshlilikni   oshirish   va   iqtisodiy   barqarorlikni
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishining maqsadi:
Kurs   ishining   asosiy   maqsadi   —   XXI   asrda   yuz   bergan   global   iqtisodiy
inqirozlar   misolida   inqirozlarning   asosiy   sabablari,   rivojlanish   bosqichlari   va
3 ularning   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlarini   tahlil   qilish   hamda   ularni   yengib   o’tish
bo’yicha samarali strategiyalarni aniqlashdan iborat.
Kurs ishining obyekti:
Kurs   ishining   tadqiqot   obyekti   —   XXI   asrda   yuzaga   kelgan   yirik   jahon
iqtisodiy   inqirozlari,   ularning   dinamikasi   va   global   iqtisodiy   tizimga   ko’rsatgan
ta’siri.
Kurs ishining predmeti:
Inqirozlarning sabablari, rivojlanish bosqichlari, oqibatlari va ularni bartaraf
etish bo’yicha qo’llanilgan strategiyalar hamda ularning samaradorligi.
Kurs ishining vazifalari:
Jahon   iqtisodiy   inqirozlari   tushunchasi,   turlari   va   nazariy   asoslarini   tahlil
qilish;
2008–2009   yillardagi   global   moliyaviy   inqiroz   sabablari   va   rivojlanishini
o’rganish;
COVID-19   pandemiyasi   hamda   Rossiya-Ukraina   urushi   ta’sirida   yuzaga
kelgan iqtisodiy inqirozlarni baholash;
Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini aniqlash
Jahon   miqyosida   inqirozga   qarshi   kurashda   qo’llanilgan   strategiyalar   va
ularning natijadorligini tahlil qilish;
O’zbekiston   uchun   xos   bo’lgan   inqirozga   bardoshli   rivojlanish   yo’llarini
tavsiya qilish.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs   ishi   kirish,   uchta  asosiy   bob,   xulosa   hamda  foydalanilgan   adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Kirish   qismida   mavzuning   dolzarbligi,   maqsadi,   obyekti,   predmeti,
vazifalari, tuzilishi ochib berilgan
4 1-bobda   jahon   iqtisodiy   inqirozlarining   nazariy   asoslari   va   turlari   haqida
umumiy tushunchalar bayon etilgan.
2-bobda   XXI   asrda   yuz   bergan   eng   muhim   inqirozlar   (2008–2009   yillar,
COVID-19 pandemiyasi va Rossiya-Ukraina urushi oqibatlari) tahlil qilingan.
3-bobda   inqirozlarning   oqibatlari,   ularni   yengib   o’tish   strategiyalari   va
O’zbekiston uchun tegishli xulosalar ishlab chiqilgan.
Xulosa   bo’limida   kurs   ishi   yakuniy   natijalari,   ilmiy-amaliy   tavsiyalar
keltirilgan.
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxatida   esa   mavzuga   oid   asosiy   manbalar
ko’rsatilgan.
Inqirozlar   insoniyat   tarixida   takrorlanib   turadigan   hodisa   sifatida   iqtisodiy
nazariyalar   rivojlanishida   alohida   o’rin   egallaydi.   XIX   asrda   boshlangan   sanoat
inqilobi davridan boshlab, inqirozlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida
namoyon   bo’ldi.   XX   asrda   esa   1929–1933   yillardagi   Buyuk   Depressiya,   1970-
yillardagi   neft   inqirozi   va   boshqa   iqtisodiy   silkinishlar   global   miqyosda   yirik
oqibatlarga olib keldi. XXI asrda ham bu tendensiya davom etmoqda — xususan,
2008–2009   yillardagi   moliyaviy   inqiroz,   2020-yildan   boshlab   COVID-19
pandemiyasi   sababli   yuzaga   kelgan   iqtisodiy   tanglik,   va   2022–2023   yillarda
Rossiya-Ukraina   mojarosi   natijasida   yuzaga   kelgan   iqtisodiy   beqarorliklar   buni
yaqqol isbotlaydi.
Bugungi   kunda   global   inqirozlar   yanada   murakkablashmoqda:   ularning
sabablari   tobora   ko’p   qirrali   bo’lib,   bir   vaqtning   o’zida   geosiyosiy,   ekologik,
texnologik   va   ijtimoiy   omillar   bilan   chambarchas   bog’lanmoqda.   Masalan,
moliyaviy   bozorlardagi   notekislik,   yuqori   darajadagi   qarzlar,   ishsizlik,   valyuta
inflyatsiyasi,   savdo   protektsionizmi,   texnologik   inqiloblar   va   hatto   iqlim
o’zgarishlari   iqtisodiy   barqarorlikka   salbiy   ta’sir   ko’rsatuvchi   muhim   omillar
sifatida   namoyon   bo’lmoqda.   Shunday   sharoitda,   iqtisodiy   inqirozlarning
sabablarini   chuqur   tahlil   qilish,   ularning   qanday   bosqichlarda   rivojlanishini
5 anglash   va   oqibatlarini   baholash   zamonaviy   iqtisodiy   fan   oldidagi   muhim
vazifalardan biridir.
Ushbu   kurs   ishining   asosiy   maqsadi   —   XXI   asrda   yuz   bergan   yirik   jahon
iqtisodiy   inqirozlari   misolida   ularning   kelib   chiqish   sabablarini,   rivojlanish
bosqichlarini   va   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlarini   chuqur   tahlil   qilishdir.   Shu   bilan
birga,   bu   inqirozlarning   davolanishi   uchun   qo’llanilgan   xalqaro   va   milliy
strategiyalar   o’rganiladi,   ularning   natijadorligi   baholanadi.   Mazkur   ishda   2008–
2009   yillardagi   global   moliyaviy   inqiroz,   COVID-19   pandemiyasi   natijasidagi
iqtisodiy   tanazzul   va   Rossiya-Ukraina   urushi   sababli   yuzaga   kelgan   energetik   va
oziq-ovqat inqirozi kabi holatlar asosiy misol sifatida o’rganiladi.
Kurs   ishida   iqtisodiy   inqirozlarning   nazariy   asoslariga   ham   e’tibor
qaratilgan.   Ya’ni,   inqirozlarning   mohiyati,   turlari,   ularni   keltirib   chiqaruvchi
omillar   klassik,   keynsian,   monetar   va   boshqa   zamonaviy   iqtisodiy   nazariyalar
doirasida   tahlil   qilinadi.   Inqirozlar   ko’p   hollarda   global   iqtisodiy   tizimdagi
nomutanosiblik,   noto’g’ri   boshqaruv,   iqtisodiy   “pufaklar”,   moliyaviy
spekulyatsiya, hukumatlar tomonidan o’ylab amalga oshirilmagan fiskal siyosatlar
va boshqa salbiy iqtisodiy harakatlar natijasida yuzaga keladi.
Shuningdek,   mazkur   ishda   inqirozlarning   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlari   ham
batafsil yoritiladi. Aholi daromadlarining kamayishi, ishsizlik darajasining ortishi,
ijtimoiy tengsizlik kuchayishi, tadbirkorlik muhitining zaiflashuvi kabi omillar har
bir   inqirozning   asosiy   salbiy   ta’siri   hisoblanadi.   Ammo   shuni   ham   ta’kidlash
joizki,   har   bir   inqiroz   barobarida   yangi   iqtisodiy   yondashuvlar,   innovatsion
islohotlar   va   strategik   fikrlash   shakllanishiga   ham   turtki   beradi.   Bu   jihatlar
inqirozlarni nafaqat inqiroz sifatida, balki o’sish va yangilanish imkoniyati sifatida
ham ko’rib chiqish zarurligini ko’rsatadi.
Yakuniy   maqsad   —   XXI   asr   inqirozlaridan   olinadigan   saboqlar   asosida
samarali   inqirozga   qarshi   strategiyalarni   ishlab   chiqish,   barqaror   iqtisodiy
6 rivojlanish   uchun   zarur   bo’lgan   muhim   omillarni   aniqlash   va   ularni   amaliyotda
qo’llash imkoniyatlarini o’rganishdan iboratdir.
7 I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari
Iqtisodiy   inqiroz   –   bu   iqtisodiyotda   jiddiy   pasayish,   ishlab   chiqarish
hajmining kamayishi, ishsizlik darajasining keskin oshishi, moliyaviy bozorlardagi
beqarorlik   va   umuman   iqtisodiy   faoliyatning   izdan   chiqishi   bilan   tavsiflanadigan
davrdir.   Jahon   miqyosida   yuz   beradigan   iqtisodiy   inqirozlar   esa   bu   jarayonning
nafaqat  bitta mamlakatda, balki  bir  necha davlatlarda yoki  global  miqyosda sodir
bo’lishidir. Bunday inqirozlar ko’pincha kuchli domino effekti bilan kechadi, ya’ni
bir   mamlakatda   boshlangan   iqtisodiy   inqiroz   butun   mintaqani,   hattoki   butun
dunyoni o’z domiga tortadi.
Jahon   iqtisodiy   inqirozlari   tarixan   insoniyat   taraqqiyotida   muhim   burilish
nuqtalarini   tashkil   etgan.   Ular   ko’plab   iqtisodiy   tizimlarni   yangidan   ko’rib
chiqishga,   siyosiy   tuzumlarni   o’zgartirishga,   ishlab   chiqarish   va   iste’mol
strukturalarini   qayta   qurishga   olib   kelgan.   Inqirozlar,   odatda,   ortiqcha   kapital
yig’ilishi,   spekulyativ   moliyaviy   faoliyatning   ortishi,   ishlab   chiqarish   bilan
iste’mol   o’rtasidagi   nomutanosiblik,   global   savdo   disbalanslari,   kreditlarning
haddan tashqari ko’payishi, davlatlararo siyosiy tangliklar yoki pandemiyalar kabi
global hodisalar tufayli yuzaga keladi.
Jahon iqtisodiy inqirozlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 Ko’lamining  kengligi:   Yagona  davlat  yoki  mintaqada   emas,  balki  ko’plab
iqtisodiy tizimlarda bir vaqtning o’zida yuzaga keladi.
 Tizimli xarakterga ega:   Inqirozlar nafaqat moliyaviy bozorlarni, balki real
sektorni   (ishlab   chiqarish,   savdo,   xizmat   ko’rsatish   sohalari)   ham   qamrab
oladi.
8  Davriylik:  Jahon iqtisodiy inqirozlari davriy tus oladi, ya’ni ular o’ziga xos
iqtisodiy sikl doirasida qaytaqayta yuzaga keladi.
 Asoratlarning   chuqurligi:   Inqirozlar   o’zidan   keyin   uzoq   davom   etuvchi
iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni qoldiradi – masalan, ishsizlik, kambag’allik
darajasining   oshishi,   korxonalar   yopilishi,   davlat   qarzlarining   ko’payishi
kabi.
Jahon iqtisodiy inqirozlari quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Moliyaviy   inqirozlar   –   bank   tizimi,   aksiyalar   bozori,   valyuta   kurslari   va
boshqa   moliyaviy   institutlar   ishidagi   izdan   chiqish   holatlari.   Bunday
inqirozlar ko’pincha spekulyativ pufaklar portlashi (masalan, ipoteka krediti
bozoridagi pufak) yoki banklarning ishonchsiz kredit siyosati sababli yuzaga
keladi.   Masalan,   2008   yildagi   global   moliyaviy   inqiroz   AQShda   ipoteka
kreditlarining haddan tashqari ko’payishi bilan bog’liq edi.
2. Ishlab chiqarish inqirozlari  – ishlab chiqarish hajmining keskin kamayishi,
sanoat  tarmoqlarida turg’unlik, korxonalar faoliyatining to’xtashi, talabning
pasayishi  bilan bog’liq inqirozlar. Bu turdagi inqirozlar ko’pincha iqtisodiy
siklning pasayish bosqichida yuzaga keladi.
3. Savdo   inqirozlari   –   xalqaro   savdo   hajmining   keskin   pasayishi,
eksportimport muvozanatining buzilishi bilan bog’liq. Bu holat davlatlarning
proteksionistik siyosat yuritishi, boj stavkalarini oshirishi, xalqaro tangliklar
yoki   pandemiyalar   tufayli   yuzaga   keladi.   Masalan,   COVID19   pandemiyasi
davrida xalqaro savdo zanjirlarining uzilishi global savdo inqirozini keltirib
chiqardi.
4. Ijtimoiyiqtisodiy   inqirozlar   –   inqirozlar   faqat   iqtisodiy   ko’rsatkichlar
emas,   balki   ijtimoiy   holatga   ham   jiddiy   ta’sir   qiladi:   ishsizlik,   norozilik
kayfiyatining   oshishi,   turmush   darajasining   pasayishi,   ijtimoiy   yordam
tizimining   inqirozga   uchrashi.   Bu   holatlar   davlatlar   ichkarisida   siyosiy
beqarorlikka ham olib kelishi mumkin.
9 5. Energetik   va   xomashyo   inqirozlari   –   neft,   gaz,   metallar   kabi   strategik
resurslar   bo’yicha   taklif   va   talabdagi   o’zgarishlar   natijasida   yuzaga
keladigan   inqirozlar.   Energiya   narxlarining   keskin   o’zgarishi   ishlab
chiqarish tannarxiga, transportlogistika tizimiga bevosita ta’sir qiladi.
6. Valyuta   inqirozlari   –   milliy   valyutaning   qadrsizlanishi,   inflyatsiyaning
oshishi, kapital oqimining to’xtashi bilan bog’liq. Bunday inqirozlar xorijiy
investitsiyalar   oqimiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi   va   ichki   moliyaviy   tizimni
izdan chiqaradi.
Bunday   tasniflar,   albatta,   shartli   hisoblanadi.   Amaliyotda   inqirozlar   ko’pincha
aralash   xarakterga   ega   bo’ladi,   ya’ni   birbiriga   bog’liq   bo’lgan   bir   nechta   turdagi
inqirozlar bir vaqtning o’zida yuzaga keladi. Masalan, 2008 yildagi inqiroz nafaqat
moliyaviy bozorni, balki ishlab chiqarish, savdo, kredit tizimini ham qamrab oldi.
Xuddi   shunday,   COVID19   pandemiyasi   nafaqat   sog’liqni   saqlash   tizimi   uchun
sinov bo’ldi, balki iqtisodiyotning barcha sohalariga jiddiy zarba berdi.
Shu   nuqtai   nazardan   qaralganda,   jahon   iqtisodiy   inqirozlarini   faqat   bir
yo’nalishda   tushunish   yetarli   emas.   Har   bir   inqirozni   global   iqtisodiy   tizim,
moliyaviy   institutlar,   siyosiy   holat   va   ijtimoiy   omillar   bilan   uzviy   bog’liq   holda
tahlil   qilish   zarur.   Inqirozlar   –   bu   iqtisodiy   tizimdagi   muvozanatning   buzilishi,
biroq u ayni  paytda ushbu tizimning o’zini  yangilashi,  moslashuvi  va rivojlanishi
uchun turtki ham bo’la oladi. Shu sababli, inqirozlar nafaqat salbiy oqibatlar, balki
yangi iqtisodiy model va yondashuvlarning shakllanishiga ham asos yaratadi.
1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini
Iqtisodiy inqirozlar qadim zamonlardan buyon iqtisodchilar e’tiborida bo’lib
kelgan.   Har   bir   tarixiy   davrda,   har   bir   iqtisodiy   maktab   bu   hodisaga   o’zicha
yondashgan,   inqiroz   sabablari   va   ularni   hal   qilish   yo’llarini   turlicha   izohlagan.
10 Quyida   eng   muhim   iqtisodiy   nazariyalar   asosida   inqirozlar   talqinini   ko’rib
chiqamiz.
 1. Klassik iqtisodiy maktab (XVIII – XIX asr boshlarida)
Klassik   iqtisodchilar   (Adam   Smit,   David   Rikardo,   JeanBaptiste   Say)
iqtisodiyot   o’zo’zini   tartibga   soluvchi   tizim   ekaniga   ishonishgan.   Ular   iqtisodiy
inqirozlar   mavjudligini   deyarli   inkor   etishgan   yoki   ularni   vaqtinchalik
nomutanosiblik deb hisoblashgan.
Say   qonuni   ("Har   bir   taklif   o’zining   talabini   yaratadi")   asosida,   klassiklar
iqtisodiyotda   umumiy   ortiqcha   ishlab   chiqarish   mumkin   emas,   deb   hisoblashgan.
Ularning   fikricha,   erkin   bozor   va   raqobat   orqali   iqtisodiy   muvozanat   o’zo’zidan
tiklanadi, shuning uchun davlat aralashuvi zarur emas.
Biroq, real hayotda bo’lib o’tgan chuqur iqtisodiy tangliklar, xususan, 1929–
1933   yillardagi   Buyuk   Depressiya   bu   nazariyaga   nisbatan   keskin   tanqidlar
tug’ilishiga sabab bo’ldi.
 2. Keynschilik nazariyasi
XX   asrning   birinchi   yarmida   Jon   Meynard   Keyns   o’zining   mashhur   asari
“Employment,   Interest   and   Money”   (1936)   da   iqtisodiy   inqirozlarni   tushuntirish
uchun yangicha yondashuvni ilgari surdi.
Keynsga   ko’ra,   iqtisodiyot   har   doim   ham   avtomatik   ravishda   muvozanatga
qaytmaydi.   U,   ayniqsa,   talabning   yetishmasligi   inqirozlarning   asosiy   sababi
ekanini   ko’rsatgan.   Uning   fikricha,   xususiy   sektor   faoliyatida   pasayish   sodir
bo’lsa,   umumiy   talab   yetarli   bo’lmaydi   va   bu   ishsizlik,   ishlab   chiqarishning
qisqarishi kabi oqibatlarga olib keladi.
Keyns davlat aralashuvini asoslab berdi. U inqiroz davrida:
- davlat xarajatlarini ko’paytirish,
- soliq siyosatini yengillashtirish,
- pulkredit siyosatini yumshatish
-orqali umumiy talabni rag’batlantirishni taklif qilgan.
11 Bu   yondashuv   Ikkinchi   Jahon   urushidan   keyin   ko’plab   rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiy siyosatining asosi bo’lib xizmat qilgan.
 3. Monetarizm (Fridman va Chikago maktabi)
Milton   Fridman   boshchiligidagi   monetaristlar   1970yillarda   Keyns
yondashuviga muqobil nazariyani ilgari surdi. Ular inqirozlarni davlatning haddan
tashqari   aralashuvi   bilan   bog’lashdi.   Monetaristlar   fikricha,   inqirozlarning   asosiy
sababi — pul massasining noto’g’ri boshqarilishi.
Monetarizmga ko’ra:
 Pul taklifi ortiqcha bo’lsa – inflyatsiya yuzaga keladi,
 Pul taklifi yetishmasa – iqtisodiy inqiroz va deflyatsiya paydo bo’ladi.
Fridman   1929yildagi   Buyuk   Depressiyani   AQSh   Markaziy   bankining
noto’g’ri pulkredit siyosati bilan izohlagan.
Monetaristlar   inqirozlardan   qochish   uchun   pul   massasini   barqaror   va
oldindan belgilangan tempda oshirib borishni tavsiya qilishgan.
 4. Avstriya maktabi
Avstriya   maktabi   (Friedrich   Hayek,   Ludwig   von   Mises)   iqtisodiy
inqirozlarni   kapitalning   noto’g’ri   investitsiyasi   va   kredit   siyosatining   buzilishi
bilan tushuntiradi. Ular fikricha, Markaziy banklar tomonidan sun’iy ravishda foiz
stavkalarining   pasaytirilishi   iqtisodiyotda   noto’g’ri   investitsiyalarning
ko’payishiga olib keladi, bu esa oxiroqibat inqirozga sabab bo’ladi.
Avstriyachilar erkin bozorga to’liq ishonishadi va davlat aralashuvini salbiy
baholashadi.   Ular   inqirozlarni   iqtisodiy   tizimning   o’zini   "tozalovchi"   elementi
sifatida   ko’radilar.   Ya’ni,   inqirozlar   natijasida   samarasiz   korxonalar   bankrot
bo’ladi, resurslar esa samarali sohalarga yo’naltiriladi.
 5. Marxistik yondashuv
Karl   Marks   va   uning   izdoshlari   iqtisodiy   inqirozlarni   kapitalistik   tizimning
ichki   ziddiyatlari   natijasi   sifatida   ko’rishgan.   Marksga   ko’ra,   kapitalistlar   o’z
foydasini   maksimal   darajada   oshirish   uchun   ishchi   kuchidan   haddan   tashqari
12 foydalanadilar,  lekin  ishchilarning  real  xarid  qobiliyati   past  bo’lib  qoladi.  Bu  esa
ortiqcha ishlab chiqarish va bozorlar yetishmasligiga olib keladi.
Marxistik nazariyada inqirozlar kapitalizmning doimiy va muqarrar elementi
bo’lib,   ularning   hal   etilishi   faqat   yangi   ijtimoiyiqtisodiy   tizim   –   sotsializm   orqali
mumkin, deb qaralgan.
 6. Davriy iqtisodiy sikl nazariyalari
Iqtisodiy   tarixda   inqirozlar   ma’lum   davriylikda   yuz   berib   turgan.   Shunga
asoslanib,   bir   necha   iqtisodchilar   iqtisodiy   o’sish   va   inqirozlar   ma’lum
takrorlanuvchi bosqichlarda kechadi, deb hisoblashadi. Ulardan ba’zilari:
 Kondratyev to’lqinlari (50–60 yillik uzoq sikllar)
 Juglar sikllari (7–11 yillik o’rta sikllar)
 Kitchin sikllari (3–5 yillik qisqa sikllar)
Bu   yondashuvga   ko’ra,   iqtisodiyot   tabiiy   ravishda   ekspansiya   (o’sish)   va
kontraktsiya   (inqiroz)   bosqichlaridan   o’tadi.   Bunda   texnologik   yutuqlar,
investitsion   faollik,   aholining   demografik   o’sishi,   siyosiy   barqarorlik   va   boshqa
omillar muhim rol o’ynaydi.
 7. Zamonaviy gibrid yondashuvlar
Bugungi   kunda   ko’plab   iqtisodchilar   inqirozlarni   tushuntirishda   bir   nechta
nazariyalarning   kombinatsiyasidan   foydalanadi.   Masalan,   2008yildagi   moliyaviy
inqirozni tahlil qilishda:
- spekulyativ aktiv pufaklari (klassik va avstriyachilar),
- kreditlarning ortiqcha berilishi (monetaristlar),
 -umumiy talab yetishmasligi (keynschilar),
- global disbalanslar (zamonaviy nazariyalar)
-kabi omillar kompleks ko’rinishda tahlil qilindi.
Shuningdek,   zamonaviy   iqtisodiy   tahlillar   axborot   asimmetriyasi,
institutsional   islohotlarning   yetishmasligi,   korrupsiya,   moliyaviy   bozorlar
shaffofligining pastligi kabi faktorlarga ham e’tibor qaratadi.
13 Inqirozlar   har   doim   ham   yagona   sabab   bilan   yuzaga   kelmaydi.   Har   bir
nazariya uning  turli   jihatlarini   ochib beradi.  Real   iqtisodiy  hayotda  esa  inqirozlar
ko’p   omilli,   murakkab   va   tizimli   holatdir.   Shu   boisdan,   ularni   anglash   va   oldini
olish   uchun   turli   nazariy   yondashuvlardan   birgalikda   foydalanish   muhim
hisoblanadi.   Zamonaviy   dunyoda   iqtisodiy   siyosat   yurituvchi   davlatlar   ko’pincha
keynschilik,   monetarizm   va   institutsional   yondashuvlar   o’rtasida   muvozanat
izlashga harakat qilishmoqda.
1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish
bosqichlari
Iqtisodiy   inqirozlar   insoniyat   tarixida   turli   davrlarda,   turli   shakllarda   va
miqyosda   yuz   bergan.   Har   bir   inqiroz   o’zining   sabab   va   oqibatlari,   yechim
yondashuvlari   bilan   ajralib   turadi.   Shu   bilan   birga,   ular   o’zaro   bog liq   va   izchilʻ
tarzda   rivojlanib   kelgan.   Ushbu   bo’limda   jahon   iqtisodiy   inqirozlarining   muhim
tarixiy bosqichlarini, ular qanday vujudga kelganini va har bir davrning o’ziga xos
xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.
1. Ilk kapitalistik inqirozlar (1825–1873 yillar oralig’i)
Kapitalistik   iqtisodiyot   rivojlanib,   ommaviy   ishlab   chiqarishga   o’tgan
dastlabki   davrlarda   inqirozlar   ko’pincha   bozorning   to’yinishi,   sarmoya   noto’g’ri
taqsimlanishi va spekulyatsiyalar bilan bog’liq edi.
1825-yilgi   Angliya   inqirozi   –   bu   dunyo   tarixidagi   birinchi   keng   qamrovli
sanoat inqirozlaridan biri hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarish sur’atlarining ortishi,
bank tizimidagi xatolar va eksport bozorlarining torayishi tufayli yuzaga kelgan.
1837-yilgi   AQSh   inqirozi   –   moliyaviy   pufaklar   va   kreditlarning   haddan
ziyod berilishi natijasida yuzaga kelgan. Aholi ko’chmas mulkka sarmoya kiritgan,
lekin iqtisodiy asoslar yetishmagan.
14 1873-yilgi   inqiroz   –   "Uzoq   Depressiya"   deb   nom   olgan,   20   yildan   ortiq
davom   etgan.   Germaniya,   Avstriya,   AQSh   va   boshqa   davlatlar   moliyaviy
tizimlaridagi beqarorlik inqirozning keng tarqalishiga sabab bo’lgan.
Bu   davrdagi   inqirozlar   odatda   kapitalizmning   ilk   shakllanish   bosqichi,
sanoat inqilobi natijalarining noto’g’ri boshqarilishi bilan bog’liq bo’lgan.
2. XX asr boshidagi inqirozlar va 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya
Eng   yirik   iqtisodiy   inqirozlardan   biri   1929–1933-yillardagi   Buyuk
Depressiya bo’lib, u zamonaviy iqtisodiy nazariyalar rivojida ham, siyosiy qarorlar
qabul qilishda ham tub burilish yasagan.
1929-yil 24-oktabr kuni AQSh fond birjasida yuz bergan “Qora payshanba”
moliyaviy tizimni larzaga soldi.
Aksiyalar   qiymati   keskin   tushib   ketdi,   minglab   banklar   bankrot   bo’ldi,
ishsizlik 25% gacha yetdi.
Bu   inqiroz   nafaqat   AQSh,   balki   butun   dunyo   iqtisodiyotiga   salbiy   ta’sir
ko’rsatdi.
Buyuk Depressiya quyidagi sabablarga bog’liq edi:
-spekulyativ sarmoyalarning ko’payishi,
-pul-kredit siyosatining keskin toraytirilishi,
-talab yetishmasligi,
-xalqaro savdoda proteksionistik siyosat (Smoot-Hawley Act) yuritilishi.
Keyinchalik   bu   davrda   Keynschilik   yondashuv   siyosatga   joriy   etilib,
davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi kuchaydi.
3. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davr (1945–1973) – Barqaror o’sish va
yashirin inqirozlar
Urushdan   keyingi   yillarda   G’arbiy   Yevropa   va   AQShda   iqtisodiy   o’sish
tezlashdi. Bu davrda quyidagi hodisalar yuz berdi:
Marshall rejasi orqali Yevropaga katta miqdorda yordam ko’rsatildi,
Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish rivojlandi,
15 Aholi iste’mol darajasi ortdi.
Lekin,   bu   barqarorlik   uzoq   davom   etmadi.   1970-yillarning   boshlarida   neft
inqirozlari jahon iqtisodiyotida yangi muammolarni keltirib chiqardi.
4. 1973–1980-yillar: Energiya inqirozlari va stagflyatsiya
1973-yilgi   birinchi   neft   inqirozi   –   Arab   mamlakatlarining   Isroilni   qo’llab-
quvvatlagan davlatlarga qarshi neft embargosi tufayli sodir bo’lgan.
Neft   narxi   to’rt   baravar   oshib   ketdi,   bu   esa   ishlab   chiqarish   tannarxining
ortishiga, inflyatsiyaga va ishsizlikka olib keldi.
Bu davrda iqtisodchilar yangi hodisa – stagflyatsiya (inflyatsiya va iqtisodiy
o’sishning bir vaqtda pasayishi) bilan to’qnash kelishdi.
Ushbu   davr   Keynschilik   yondashuvlarning   zaifligini   ko’rsatdi   va
monetaristlar hamda yangi klassik iqtisodchilar faol sahnaga chiqdi.
5. 1997–1998-yillar: Osiyo moliyaviy inqirozi
Osiyo   yo’lbarslari   (Tailand,   Indoneziya,   Janubiy   Koreya,   Filippin   va
boshqalar)   iqtisodiy   o’sishda   yuqori   sur’atlarga   erishgan   bo’lsalar-da,   ularning
bank va moliya tizimi barqaror emas edi.
Tailandning baht valyutasi qadrsizlanishi inqirozni boshlab berdi.
Investorlar   ommaviy   tarzda   kapitallarini   olib   chiqib   ketishdi,   bu   esa
valyutalarning qulashi va bankrotliklar bilan yakunlandi.
Bu   inqiroz   xalqaro   moliyaviy   tashkilotlar   (IMF)   rolini   kuchaytirdi,   ammo
ularning qattiq shartlari ko’plab tanqidlar ostida qoldi.
6. 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz
2008-yilgi inqiroz so’nggi yillarning eng yirik va global tus olgan iqtisodiy
falokati hisoblanadi. Uning asosiy sabablari quyidagilar edi:
AQShda   ipoteka   kreditlarining   haddan   tashqari   oson   berilishi   (subprime
mortgages),
Moliya institutlari tomonidan tavakkal darajasi yuqori bo’lgan aktivlar bilan
savdo qilinishi,
16 Moliyaviy derivativlarning notekshirilgan tarqalishi (CDO, CDS),
Banklararo ishonchning yo’qolishi.
Natijada, Lehman Brothers bankrot bo’ldi, ko’plab banklar davlat tomonidan
qutqarib qolindi. Bu inqiroz real sektor (ishlab chiqarish, savdo)ga ham ta’sir qilib,
ishsizlikning ortishiga va iqtisodiy o’sishning to’xtashiga olib keldi.
2008-yildagi   inqiroz   davlatlar   o’rtasida   yanada   kuchli   integratsiya   va
moliyaviy barqarorlikka urg’u berishga sabab bo’ldi.
7. 2020-yil: COVID-19 pandemiyasi va iqtisodiy inqiroz
COVID-19 pandemiyasi iqtisodiyot tarixidagi o’ziga xos inqirozdir. Bu safar
inqirozning sababi moliyaviy yoki investitsion xatolik emas, balki global sog’liqni
saqlash inqirozi edi.
Global   ishlab  chiqarish,   xizmat   ko’rsatish   sohasi,   turizm,  transport  sohalari
to’xtadi,
-Butun dunyo bo’yicha karantinlar joriy qilindi,
-Ishsizlik keskin ortdi,
-Davlatlar trillionlab dollarli yengillashtirish paketlarini e’lon qilishdi.
Bu   davr   iqtisodiy   muammolar   bilan   bir   qatorda,   raqamli   iqtisodiyot,
masofaviy ish va onlayn xizmatlarning kuchli rivojlanishiga ham turtki berdi.
Jahon iqtisodiy inqirozlari insoniyat tarixida muhim burilish nuqtalari bo’lib
xizmat   qilgan.   Har   bir   inqiroz   o’zining   sabablari,   bosqichlari   va   o’ziga   xos
oqibatlariga   ega.   Ular   orqali   iqtisodiy   siyosat,   moliyaviy   tizimlar   va   nazariy
qarashlar qayta ko’rib chiqilgan. Shu bilan birga, har bir yangi inqiroz avvalgisidan
saboq   olib,   yanada   murakkab   va   tizimli   yondashuvlarni   shakllantirishga   turtki
bo’lib kelmoqda.
17 II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY
INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI
2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar
2008–2009   yillardagi   global   moliyaviy   inqiroz   zamonaviy   iqtisodiy
tarixdagi eng halokatli va keng miqyosli inqirozlardan biri bo’lib, u deyarli barcha
mamlakatlarning   iqtisodiy   hayotiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatdi.   Bu   inqiroz   birgina
moliyaviy   soha   doirasida   qolmay,   real   iqtisodiyotga,   bandlik,   ishlab   chiqarish,
savdo   va   siyosiy   barqarorlikka   ham   jiddiy   zarar   yetkazdi.   Ayniqsa,   rivojlangan
davlatlar   iqtisodiy   tizimining   zaif   nuqtalari   ochilib   qoldi,   rivojlanayotgan
mamlakatlar   esa   global   moliyaviy   integratsiyalashuvning   qanchalik   xavfli
bo’lishini his qildilar.
 Inqirozning kelib chiqish sabablari
2008–2009 yillardagi inqirozning ildizi 2000-yillarning boshlarida AQShda
shakllangan ipoteka bozori (mortgage market) va bu bozorga asoslangan moliyaviy
instrumentlarning   haddan   tashqari   ko’pligida   yotadi.   Quyidagi   asosiy   omillar
inqirozga olib keldi:
 1. Subprime ipoteka kreditlarining ortish
Subprime ipoteka – bu kredit tarixi yaxshi bo’lmagan yoki daromad manbai
aniq bo’lmagan  mijozlarga  berilgan  uy-joy kreditlaridir. AQShda  ko’chmas  mulk
narxlari   2000-yillar   boshida   tez   o’sib   borgani   sababli,   banklar   bu   sohada   foyda
olish imkoniyatini ko’rib, risk darajasi yuqori bo’lgan qarzdorlarga ham kredit bera
boshladilar.
Kreditlar quyidagi muammolar bilan ajralib turardi:
- Daromadni tekshirishsiz berilgan qarzlar.
-   Dastlabki   yillarda   past   foiz   stavkasi,   keyinchalik   esa   keskin   oshadigan
shartlar.
18 - Qarzdorlarning to’lov qobiliyati yetarli emasligi.
 2. Ko’chmas mulk bozorida pufak (bubble)
Ko’chmas   mulkka   bo’lgan   talab   sun’iy   ravishda   oshirilgani   bois,   narxlar
haddan   ortiq   ko’tarildi.   Bu   esa   mulk   pufagini   vujudga   keltirdi.   Odamlar   uyni
investitsiya vositasi  deb ko’ra boshladilar, banklar esa bunday qarzlarni "xavfsiz"
deb hisoblab, faol ravishda kreditlashni davom ettirdilar.
 3. Moliyaviy vositalar va ularning murakkablashuvi
Banklar   o’zlarining   kredit   risklarini   kamaytirish   maqsadida   ipoteka
kreditlarini   moliyaviy   derivativlarga   (ayniqsa,   CDO   –   collateralized   debt
obligation)   aylantirib,   bu   qimmatli   qog’ozlarni   global   bozorlarda   sotdilar.   Ular
ko’pincha   yuqori   darajadagi   kredit   reytinglarini   oldilar,   bu   esa   ularning   xavfini
yashirdi.
CDOlarning   asl   qiymati   ipoteka   to’lovlariga   bog’liq   bo’lgan.   Ko’plab
mijozlar to’lovlarni bajara olmagach, bu aktivlar birdaniga qiymatini yo’qotdi.
 4. Moliyaviy institutsional ishonchning yo’qolishi
2007-yildan   boshlab,   ba’zi   ipoteka   kompaniyalari   to’lovlarni   qoplay
olmasdan   bankrotlik   e’lon   qila   boshladilar.   Bu   voqealar   moliyaviy   bozorlar
ishonchiga   putur   yetkazdi.   Eng   yirik   xususiy   banklardan   biri   bo’lgan   Lehman
Brothers   2008-yil   15-sentabrda   bankrotlik   e’lon   qildi.   Bu   hodisa   inqirozni   global
tusga olib chiqdi.
 5. Moliyaviy regulyatsiyaning yetishmasligi
Moliyaviy   sektor   ustidan   nazoratning   sustligi,   risklarni   boshqarish
tizimlarining zaifligi hamda moliyaviy institutlarning yuqori tavakkal bilan ishlashi
ushbu   inqirozni   yanada   chuqurlashtirdi.   Regulyatorlar   –   AQSh   Federal   Rezerv
tizimi   (FRS)   va   boshqa   nazorat   organlari   muammoning   ildizini   erta   aniqlay
olmadi.
 Inqirozning rivojlanish bosqichlari
19 2008–2009-yillardagi   inqirozning   bosqichma-bosqich   rivojlanishi
quyidagicha bo’ldi:
 1. Yashirin bosqich (2005–2006-yillar
Bu davrda ipoteka kreditlari eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Ko’chmas mulk
bozorida   faollik   avj   oldi.   Ammo   bu   barqarorlik   emas,   balki   portlash   arafasidagi
"jimjitlik" edi.
 2. Ipoteka pufagining yorilishi (2007-yil)
Ko’chmas mulk narxlari tushishni  boshladi. Subprime kredit oluvchilarning
to’lov qobiliyatsizligi oshdi. Banklar va moliyaviy institutlar zarar ko’ra boshladi.
 3. Moliyaviy inqiroz (2008-yil)
2008-yilga   kelib,   Lehman   Brothers,   Bear   Stearns   va   AIG   singari   yirik
moliyaviy   kompaniyalar   qulash   yoqasiga   keldi   yoki   qutqarishga   muhtoj   bo’ldi.
AQSh hukumati trillion dollarlik qutqaruv paketlarini ajratdi. Fond birjalari keskin
tushdi.
2.1.1-diagramma.  Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va
aholi daromadlariga salbiy ta’siri
 4. Global real sektor inqirozi (2008–2009-yillar)
- Sanoat ishlab chiqarish pasaydi.
20 - Xalqaro savdo qisqardi.
- Ishsizlik ortdi (AQShda 10% gacha).
- Kreditlash to’xtab qoldi, banklar o’zaro ham ishonchni yo’qotdi.
 5. Tiklanish bosqichi (2010-yildan boshlab)
Dunyodagi markaziy banklar juda past foiz stavkalarini joriy qildi, miqdoriy
yengillashtirish   (quantitative   easing)   siyosatiga   o’tdilar.   Iqtisodiyot   asta-sekinlik
bilan tiklana boshladi, lekin ishsizlik uzoq muddat yuqori darajada qoldi.
 Inqirozdan asosiy saboqlar
2008–2009-yillardagi inqiroz quyidagi xulosalarga olib keldi:
- Moliyaviy institutlarning faoliyati qat’iy nazorat qilinishi kerak.
-   "Too   big   to   fail"   (Bankrot   bo’lishi   mumkin   bo’lmagan   yirik   banklar)
yondashuvi qayta ko’rib chiqildi.
-   Risklarni   baholash   tizimlari   va   reyting   agentliklari   ishi   ishonchli   bo’lishi
kerak.
- Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishda faolligi muhim.
Bu   inqiroz   zamonaviy   iqtisodiyotning   global   integratsiyalashuvi   qanday
tezlikda   bir   mamlakatdagi   muammoni   butun   dunyoga   tarqatishi   mumkinligini
ko’rsatdi.   Shu   bilan   birga,   u   moliyaviy   innovatsiyalar   ortidagi   xavflarni   anglash,
regulyator   siyosatning   kuchayishi   va   iqtisodiy   nazariyalarning   yangilanishiga
sabab bo’ldi.
2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va
bosqichlari
Yevro   hududidagi   qarz   inqirozi   (Eurozone   Sovereign   Debt   Crisis)   2009-
yildan  boshlab  boshlangan  va  bir   necha  yil  davom  etgan  iqtisodiy   inqiroz  bo’lib,
Yevropa   Ittifoqiga   a’zo   davlatlarning,   ayniqsa   Gretsiya,   Portugaliya,   Irlandiya,
Italiya va Ispaniyaning davlat qarzlarini to’lay olmaslik xavfi bilan yuzaga chiqdi.
21 Bu   inqiroz   moliyaviy   barqarorlikka   jiddiy   tahdid   solib,   Yevro   valyutasining
kelajagini   ham   shubha   ostiga   qo’ydi.   Inqirozning   ildizlari   chuqur   iqtisodiy
nomutanosibliklar,   moliyaviy   intizom   yetishmasligi   va   Yevro   tizimidagi
strukturaviy kamchiliklar bilan bog’liq edi.
Kelib chiqish sabablari
1. Davlat qarzlarining ortib borishi
Yevrohududdagi ba’zi davlatlar, ayniqsa Gretsiya, Portugaliya va Italiya, o’n
yillar   davomida   yuqori   darajadagi   budjet   taqchilligi   va   qarz   bilan   yashab   kelgan.
Ular   Yevro   zonasiga   qo’shilgach,   kredit   reytinglari   yaxshilangani   sababli,   qulay
shartlarda   katta   miqdorda   qarz   olishdi.   Bu   mablag’lar   esa   ko’pincha   samarali
investitsiyalarga emas, balki ijtimoiy xarajatlarga sarflandi.
2. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqirozning ta’siri
Oldingi   bobda   ko’rib   o’tilgan   global   moliyaviy   inqiroz   Yevro   hududidagi
davlatlarga   ham   kuchli   zarba   berdi.   Bank   tizimlari   inqirozga   uchradi,   iqtisodiy
o’sish sekinlashdi, soliq tushumlari kamaydi. Shu sababli davlatlar qarzga yanada
ko’proq tayana boshladi.
3. Yevro tizimidagi nomutanosibliklar
Yevro hududida yagona pul birligi (Yevro) mavjud bo’lsa-da, fiskal siyosat
(soliq   va   byudjet   yuritish)   har   bir   davlat   tomonidan   alohida   yuritiladi.   Bu   esa
moliyaviy   intizomsizlikka   olib   keldi.   Masalan,   Gretsiya   bir   necha   yil   davomida
budjet taqchilligini va qarz miqdorini yashirib kelgani keyinchalik ochiqlandi.
4. Bozorlardagi ishonch inqirozi
2009-yilda   Gretsiya   o’zining   haqiqiy   budjet   taqchilligi   haqida   e’lon
qilganidan so’ng, investorlar boshqa qarzdor davlatlarning ham to’lov qobiliyatiga
shubha   bilan   qaray   boshladi.   Natijada,   bu   davlatlar   obligatsiyalarining
daromadliligi (ya’ni ular uchun foiz to’lovlari) keskin oshib ketdi. Bu esa ularning
moliyaviy ahvolini yanada og’irlashtirdi.
Inqirozning asosiy bosqichlari
22 1. Gretsiyaning davlat qarzi inqirozi (2009–2010)
2009-yil   oxirida   Gretsiya   rasmiy   ravishda   o’zining   qarz   va   budjet   defitsiti
oldin bildirilganidan ancha yuqoriligini tan oldi. 2010-yilda Gretsiya qarzini to’lay
olmasligi   xavfi   kuchaydi.   Natijada   Yevropa   Ittifoqi   va   Xalqaro   Valyuta
Jamg’armasi (XVJ) Gretsiyaga yordam paketi ajratishga majbur bo’ldi. Bu Yevro
hududidagi birinchi moliyaviy qutqaruv edi.
2. Yana bir necha davlatga yuqish (2010–2011)
Gretsiyadagi   muammolar   boshqa   zaif   iqtisodiy   ko’rsatkichlarga   ega
davlatlarga – Irlandiya, Portugaliya, Ispaniya va Italiyaga ham  yuqdi. Irlandiyada
banklar   og’ir   ahvolga   tushdi   va   davlat   ularga   yordam   bergani   sababli   o’zi   ham
moliyaviy   qiyinchilikka   uchradi.   Har   bir   davlat   o’z   navbatida   Yevro   hududi
tomonidan moliyaviy yordam olishga majbur bo’ldi.
3. Moliyaviy yordam mexanizmlari yaratilishi (2010–2012)
Yevropa   Ittifoqi   va   XVJ   tomonidan   bir   necha   milliard   yevrolik   yordam
paketlari tuzildi:
EFSM (European Financial Stability Mechanism)
EFSF (European Financial Stability Facility)
ESM   (European   Stability   Mechanism)   –   keyinchalik   bu   doimiy   yordam
fondiga aylandi.
Ushbu fondlar yordamida davlatlarga qarzlarini qayta moliyalashtirish, bank
tizimini   qo’llab-quvvatlash   va   iqtisodiy   islohotlarni   amalga   oshirish   uchun   vaqt
berildi.
4. Yevropa Markaziy Bankining (YMB) harakatlari
YMB   (ECB   –   European   Central   Bank)   inqirozni   jilovlash   uchun   quyidagi
muhim choralarni ko’rdi:
Foiz stavkalarini pasaytirdi.
Qimmatli   qog’ozlarni   sotib   olish   dasturini   ishga   tushirdi   (SMP   va
keyinchalik OMT).
23 Likvidlikni   oshirdi   –   banklarga   uzoq   muddatli,   arzon   kreditlar   taklif   etdi
(LTRO).
YMB   prezidenti   Mario   Draghi   2012-yilda   "Yevro   uchun   har   qanday   zarur
chorani   ko’ramiz"   (Whatever   it   takes)   degan   mashhur   bayonoti   orqali   bozorlarga
ishonchni tiklashga muvaffaq bo’ldi.
5. Qayta tiklanish va islohotlar (2013–2015)
Gretsiya,   Portugaliya,   Irlandiya   kabi   davlatlar   xalqaro   yordam   dasturlarini
yakunlashga   muvaffaq   bo’ldi.   Iqtisodiy   o’sish   asta-sekin   tiklana   boshladi,   ammo
jiddiy ijtimoiy narxlar evaziga:
Ijtimoiy xarajatlar qisqardi.
Ishsizlik darajasi (ayniqsa yoshlar o’rtasida) juda yuqori bo’ldi
Aholi o’rtasida norozilik kuchaydi, siyosiy radikal kuchlar kuchaydi.
Inqirozdan chiqilgan saboqlar
Fiskal intizomning ahamiyati
Moliyaviy   barqarorlikni   ta’minlash   uchun   davlat   xarajatlari   va   qarzlarni
nazorat   qilish   zarur.   Yevro   hududidagi   davlatlar   bu   borada   qat’iyroq   siyosat
yuritishga majbur bo’ldilar.
Yagona moliyaviy nazorat tizimi zarurati
Inqiroz   yagona   valyutaga   ega   bo’lgan,   ammo   har   xil   fiskal   siyosat
yuritadigan   tizimning   zaif   tomonlarini   ochib   berdi.   Keyinchalik   Yevropa   bank
nazorati (Single Supervisory Mechanism) tashkil etildi.
Yevropa Markaziy Bankining roli kengaydi
YMB   oddiy   pul   siyosatidan   tashqari,   moliyaviy   inqirozga   qarshi   ham   faol
siyosat   yurita   boshladi.   Bu   esa   ularning   vakolatlarini   kengaytirish   zaruratini
ko’rsatdi.
Iqtisodiy va moliyaviy integratsiya muvozanatli bo’lishi lozim
24 Yagona   valuta   bo’lishi   uchun   yagona   siyosiy   va   fiskal   yondashuv   talab
qilinadi.   Yevro   hududida   iqtisodiy   boshqaruvni   kuchaytirish   bo’yicha   islohotlar
boshlandi.
Yevro hududidagi qarz inqirozi iqtisodiy jihatdan kuchli bo’lgan Germaniya
kabi davlatlar bilan iqtisodiy jihatdan zaif Gretsiya singari mamlakatlar o’rtasidagi
tafovutlarni aniq ko’rsatib berdi. Ushbu inqiroz Yevro tizimini saqlab qolish uchun
yanada   chuqurroq   iqtisodiy   va   siyosiy   integratsiyaga   ehtiyoj   borligini   tasdiqladi.
Shu   bilan   birga,   inqiroz   Yevropa   Ittifoqining   ichki   birlik   va   birdamlik   sinovidan
muvaffaqiyatli o’tganining dalili ham bo’ldi.
2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz:
sabablari, bosqichlari va oqibatlari
2020-yil   boshlarida   butun   dunyoga   yoyilgan   COVID-19   pandemiyasi
nafaqat   sog’liqni   saqlash   tizimlariga,   balki   jahon   iqtisodiyotiga   ham   misli
ko’rilmagan   zarba   berdi.   Bu   inqiroz   o’z   mohiyati   va   ko’lami   jihatidan   avvalgi
iqtisodiy inqirozlardan tubdan farq qiladi. Pandemiya sababli iqtisodiyotlar sun’iy
ravishda   to’xtatildi,   xalqaro   savdo,   ishlab   chiqarish,   xizmat   ko’rsatish   va   turizm
sektorlari   inqirozga   yuz   tutdi.   Ushbu   inqiroz   Yalpi   ichki   mahsulot   (YaIM)
pasayishi,   ishsizlik   darajasining   oshishi   va   moliyaviy   bozorlar   beqarorligi   bilan
namoyon bo’ldi.
 Inqirozning kelib chiqish sabablari
 1. Sog’liqni saqlash inqirozi iqtisodiy inqirozga aylandi
Pandemiya  dastlab   jismoniy   sog’liq   muammosi   sifatida  qaralgan   bo’lsa-da,
qisqa   vaqt   ichida   u   butun   dunyo   bo’ylab   iqtisodiy   faoliyatni   izdan   chiqardi.
Hukumatlar sog’liqni saqlash tizimlarining kollaps bo’lishining oldini olish uchun
karantin,   cheklovlar,   qat’iy   sanitar   talablar   joriy   etdi.   Bu   esa   iqtisodiy   harakatni
to’liq to’xtatib qo’ydi.
25  2. Ishlab chiqarish va ta’minot zanjirlarining uzilish
Xitoyda   boshlangan   pandemiya   global   ta’minot   zanjirlarini   izdan   chiqardi.
Ko’plab xalqaro kompaniyalar Xitoyda yoki boshqa Osiyo davlatlarida joylashgan
bo’limlarining   faoliyatiga   tayanib   kelgan.   Bu   bog’liqlik   pandemiya   vaqtida
o’zining   salbiy   oqibatlarini   ko’rsatdi   —   zavodlar   yopildi,   yetkazib   berishlar
kechikdi yoki butunlay to’xtab qoldi.
 3. Talab va taklifning bir vaqtning o’zida pasayish
Pandemiyaning   o’ziga   xos   jihati   shundaki,   u   iqtisodiyotda   talab   va   taklifni
bir   vaqtda   pasaytirgan   inqiroz   bo’ldi.   Bir   tomondan,   odamlar   ish   va   daromad
yo’qotganlari   sababli   xarid   qilishga   qodir   emas   edilar.   Ikkinchi   tomondan,   ishlab
chiqarish   to’xtadi,   xizmatlar   sektori   ishdan   to’xtadi   —   bu   esa   taklifning
kamayishiga olib keldi.
 4. Psixologik omillar va ishonchning yo’qolishi
Pandemiya   bilan   bog’liq   noaniqlik,   sog’liq   uchun   xavf   va   kelajakdagi
iqtisodiy holat haqidagi tahminlarning yomonligi iste’molchilar va investorlarning
ishonchini pasaytirdi. Bu esa moliyaviy bozorlarda kutilmagan beqarorlikni yuzaga
keltirdi.
 Inqirozning asosiy bosqichlari
 1. Boshlang’ich zarba (2020-yil 1-chorak)
2020-yil   yanvar–mart   oylarida   Xitoyda   pandemiya   avj   oldi,   keyinchalik   u
butun   dunyoga   tarqaldi.   Mart   oyidan   boshlab   Yevropa   va   AQSHda   karantin
choralari   joriy   qilindi.   Aksariyat   davlatlar   iqtisodiy   faoliyatni   cheklashga   majbur
bo’ldi.
Bu bosqichda:
- Fond bozorlarida keskin pasayishlar yuz berdi.
- Ishlab chiqarish to’xtadi yoki qisqardi.
-   Xalqaro   turizm,   aviatsiya,   mehmonxona   va   restoranlar   sektori   to’xtab
qoldi.
26  2. Moliyaviy va fiskal aralashuvlar (2020-yil 2-chorak)
Iqtisodiy   zararni   kamaytirish   uchun   aksariyat   davlatlar   keskin   choralar
ko’rishdi:
- AQSHda $2 trillionlik iqtisodiy yordam paketi (CARES Act) qabul qilindi.
- Yevropa Ittifoqi moliyaviy yordamlarga katta e’tibor qaratdi.
-   Markaziy   banklar   foiz   stavkalarini   pasaytirdi   va   aktivlarni   sotib   olish
dasturlarini kengaytirdi.
-   Naqd   pul,   subsidiyalar,   kreditlar   va   ijtimoiy   yordam   dasturlari   ishga
tushirildi.
  3.   Yarim   tiklanish   va   sektorlar   bo’yicha   nomutanosiblik   (2020-yil   oxiri   –
2021-yil)
2020-yilning   oxiriga   kelib   ayrim   davlatlarda   pandemiya   nazorat   ostiga
olindi,   vaksinalar   ishlab   chiqildi   va   iqtisodiy   faoliyat   asta-sekin   tiklana   boshladi.
Biroq bu tiklanish “K” shaklidagi bo’ldi:
- Texnologiya, elektron tijorat va sog’liqni saqlash sektorlari o’sdi.
-   Xizmatlar   sektori,   ayniqsa   sayyohlik   va   transport,   hanuz   inqirozda
qolaverdi.
 4. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya (2021–2022)
Pandemiyadan   chiqish   bosqichida   davlatlar   tomonidan   iqtisodiyotga
kiritilgan   katta   mablag’lar,   ta’minot   zanjirlaridagi   uzilishlar,   energiya   resurslari
narxining   oshishi   natijasida   inflyatsiya   kuchayib   ketdi.   Bu   esa   o’z   navbatida
markaziy banklarni foiz stavkalarini oshirishga majbur qildi.
27 2.3.1-jadval. Jahon iqtisodiyoti va O’zbekiston bilan iqtisodiy hamkor
mamlakatlardagi 2018 yildagi holat.
 Inqirozning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari
1. Global YaIM keskin pasayd
2020-yilda jahon iqtisodiyoti 3,4% ga qisqardi. AQSH, Yevropa, Hindiston,
Lotin Amerikasi va boshqa ko’plab mintaqalar salbiy o’sishni boshdan kechirdi.
2. Ishsizlik kuchaydi
Ko’plab   korxonalar   yopildi   yoki   ishchilarning   sonini   kamaytirdi.   Ayniqsa
kichik   va   o’rta   bizneslar   jiddiy   zararga   uchradi.   Turizm,   savdo,   transport   va
xizmatlar sektorida millionlab ish o’rinlari yo’qoldi.
3. Raqamli texnologiyalar ahamiyati oshdi
28 Masofaviy   ish,   onlayn   ta’lim,   elektron   tijorat,   fintech   xizmatlar   pandemiya
davrida   misli   ko’rilmagan   darajada   rivojlandi.   Bu   jarayon   "raqamli
transformatsiya"ni tezlashtirdi.
4. Ijtimoiy tengsizlik kuchaydi
Pandemiyadan   boy   va   kambag’al   qatlamlar   bir   xilda   zarar   ko’rmadi.
Ko’proq   zarar   ko’rganlar   –   norasmiy   band   aholilar,   past   daromadli   oilalar   va
rivojlanayotgan mamlakatlar fuqarolari bo’ldi.
5. Davlat qarzlari oshdi
Ko’plab   davlatlar   iqtisodiyotni   qo’llab-quvvatlash   uchun   yirik   moliyaviy
paketlar   ajratdi.   Natijada   davlat   qarzlari   rekord   darajaga   yetdi.   Bu   esa   uzoq
muddatli fiskal barqarorlikka tahdid solmoqda.
COVID-19   pandemiyasi   davridagi   inqiroz   jahon   iqtisodiy   tizimining   zaif
jihatlarini   ochib   berdi.   U   globalizatsiyaning   qanchalik   chuqur   bog’langanini,
sog’liqni saqlash inqirozi  qanday qilib iqtisodiy inqirozga aylanishi  mumkinligini
va davlatlarning inqirozlarga qanday javob qaytarishini amalda ko’rsatdi. Shu bilan
birga,   bu   inqiroz   innovatsion   yechimlar,   raqamli   texnologiyalar,   yangi   ish
tartiblarining rivojlanishiga ham turtki berdi.
Pandemiya   davridagi   iqtisodiy   inqiroz   XXI   asrning   eng   yirik   va   murakkab
inqirozlaridan   biri   sifatida   tarixda   qoladi.   Uning   saboqlari   esa   kelajakda   yuzaga
kelishi   mumkin   bo’lgan   global   muammolarga   nisbatan   yanada   tayyorlik   va
moslashuvchanlikni talab etadi.
29 III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB
O’TISH STRATEGIYALARI
3.1. Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Iqtisodiy   inqirozlar   har   bir   mamlakat,   mintaqa   yoki   butun   dunyo
iqtisodiyotiga   kuchli   zarba   beruvchi   murakkab   hodisalardir.   Ular   faqat   iqtisodiy
ko’rsatkichlarning   yomonlashuvi   bilan   cheklanmay,   keng   ko’lamli   ijtimoiy
oqibatlarga   ham   olib   keladi.   Inqirozlar   jamiyatdagi   tengsizlikni   kuchaytiradi,
ishsizlik   darajasini   oshiradi,   aholining   turmush   darajasini   pasaytiradi   hamda
ijtimoiy   noroziliklarni   keltirib   chiqaradi.   Quyida   iqtisodiy   inqirozlarning   asosiy
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari tahlil qilinadi
 1. Ishsizlik va bandlik darajasining keskin pasayishi
Inqirozlar   natijasida   korxonalar   o’z   faoliyatini   qisqartiradi,   ba’zilar   esa
butunlay   yopiladi.   Bu   esa   ko’plab   ish   o’rinlarining   yo’qolishiga   olib   keladi.
Ishsizlik   darajasining   oshishi   aholining   daromad   manbalarini   qisqartiradi   va
kambag’allikni   kuchaytiradi.   Ayniqsa,   xizmat   ko’rsatish,   turizm,   transport   va
kichik biznes sohalari jiddiy zarar ko’radi.
Misollar:
-   2008–2009   yillardagi   global   moliyaviy   inqirozda   AQSHda   ishsizlik   10%
ga yaqinlashdi.
-   2020-yilgi   COVID-19   pandemiyasi   davrida   butun   dunyoda   millionlab
odamlar ishini yo’qotdi, ayniqsa norasmiy sektorda faoliyat yurituvchi qatlamlar.
 2. Aholining daromadlari va turmush darajasining pasayishi
Inqirozlar   vaqtida   o’rtacha   ish   haqi   pasayadi,   ishchilar   qisqartiriladi,
to’lovlar   kechiktiriladi   yoki   to’liq   to’xtatiladi.   Aholining   sotib   olish   qobiliyati
pasayadi,  iste’mol  hajmi  kamayadi. Shu bilan birga, aholining ko’plab ehtiyojlari
—   oziq-ovqat,   sog’liqni   saqlash,   ta’lim   xizmatlariga   bo’lgan   imkoniyatlari
cheklanadi.
30 Natijalar:
- Kambag’allik darajasining oshishi;
-   Ijtimoiy   toifadagi   qatlamlar   —   pensionerlar,   yolg’iz   onalar,   nogironlar
holatining yomonlashuvi;
- Bolalar va yoshlarning ta’limdan ajralishi.
 3. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya
Ko’plab inqirozlarda, ayniqsa pandemiyadan keyingi davrda, narxlar keskin
oshdi.   Bunga   ta'minot   zanjirlarining   uzilishi,   ishlab   chiqarishning   qisqarishi   va
energetika   resurslari   narxlarining   ko’tarilishi   sabab   bo’ldi.   Narxlar   o’sishi
aholining eng zaif qatlamlarini yanada ko’proq zarar ko’rishiga olib keldi.
Asosiy oqibatlar:
- Oziq-ovqat, dori-darmon va uy-joy ijarasi narxlarining o’sishi;
- Real daromadlarning inflyatsiya ta’sirida kamayishi;
- Ijtimoiy norozilik va siyosiy beqarorlik xavfining ortishi.
 4. Davlat byudjetiga tushumlarning kamayishi
Inqiroz   sharoitida   iqtisodiy   faollik   kamaygani   sababli   soliq   tushumlari
qisqaradi.   Bu   esa   davlatning   ijtimoiy   dasturlarni   moliyalashtirish   imkoniyatlarini
cheklaydi.   Natijada   sog’liqni   saqlash,   ta’lim,   nafaqa   va   subsidiya   dasturlarida
qisqartirishlar bo’lishi mumkin.
Ko’rinishlari:
- Sog’liqni saqlash va ta’lim tizimlarida sifat pasayishi;
- Ijtimoiy yordam dasturlarining qisqarishi;
- Davlat qarzining oshishi.
 5. Ijtimoiy tengsizlik va tabaqalanishning kuchayishi
Inqiroz   paytida   boylar   ko’pincha   o’z   aktivlarini   saqlab   qolish   yoki   hatto
ko’paytirishga muvaffaq bo’lishadi, chunki ular moliyaviy va axborot resurslariga
ega.   Aholining   kambag’al   qatlami   esa   daromadsiz   qoladi,   kamxarj   hayot   tarziga
o’tadi. Bu esa ijtimoiy tabaqalanishni keskin kuchaytiradi.
31 Ko’rinishlari:
- Kambag’allar sonining ortishi;
- Yoshlar orasida ishsizlikning kuchayishi;
- Gender va mintaqaviy tengsizliklarning chuqurlashuvi.
 6. Ijtimoiy ruhiy salomatlik muammolari
Iqtisodiy   inqirozlar   insonlarning   ruhiy   holatiga   salbiy   ta’sir   qiladi.   Ish
yo’qotish,   daromadning   kamayishi,   istiqbolsiz   hayot   tarzi   stress,   depressiya,
psixologik   tushkunlik   holatlariga   olib   keladi.   Odamlar   orasida   jinoyatchilik,
oilaviy ziddiyatlar, o’z joniga qasd qilish holatlari ko’payadi.
 7. Yoshlar kelajagiga salbiy ta’sir
Yoshlar   inqirozlardan   eng   ko’p   zarar   ko’radigan   qatlamlardan   biridir.   Ular
ta’lim   olish   imkoniyatidan   mahrum   bo’lishi,   ish   topolmasligi   yoki   migratsiyaga
majbur   bo’lishi   mumkin.   Bu   esa   butun   jamiyatning   kelajakdagi   rivojiga   salbiy
ta’sir ko’rsatadi
Iqtisodiy   inqirozlar   nafaqat   iqtisodiyotning,   balki   jamiyatning   barcha
qatlamlariga   ta’sir   qiladi.   Ularning   ijtimoiy   oqibatlari   chuqur   va   uzoq   muddatli
bo’lib, ijtimoiy barqarorlik, adolat va taraqqiyotga xavf tug’diradi. Shu sababli har
bir inqirozga qarshi kurashishda faqat makroiqtisodiy choralar emas, balki ijtimoiy
muvozanatni   tiklashga   qaratilgan   siyosatlar   ham   muhim   o’rin   tutadi.   Davlatlar
inqiroz   davrida   eng   zaif   qatlamlarni   qo’llab-quvvatlash,   ishsizlikni   kamaytirish,
ta’lim   va   sog’liqni   saqlash   tizimlarini   qo’llab-quvvatlash   orqali   jamiyatning
barqarorligini ta’minlashi kerak.
3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan
makroiqtisodiy muammolari
Iqtisodiy   inqirozlar   faqatgina   ijtimoiy   sohalarga   emas,   balki   mamlakat
iqtisodiyotining makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Har
32 bir   inqiroz   ortida   yalpi   ichki   mahsulotning   (YAIM)   pasayishi,   investitsiyalarning
qisqarishi, moliyaviy tizimdagi beqarorlik, inflyatsiya va tashqi qarzlarning ortishi
kabi   muhim   muammolar   yotadi.   Ushbu   bo’limda   inqirozlarning   makroiqtisodiy
darajadagi oqibatlari chuqur tahlil qilinadi.
 1. Yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qisqarishi
Inqiroz   sharoitida   ishlab   chiqarish   hajmi   kamayadi,   ichki   va   tashqi   talab
qisqaradi, eksport va import operatsiyalari sekinlashadi. Bularning barchasi YAIM
ko’rsatkichining   keskin   tushishiga   olib   keladi.   Ko’plab   mamlakatlarda   bu   holat
uzoq yillar davomida iqtisodiy tiklanish jarayonini murakkablashtiradi.
Misollar:
-   2008–2009   yillardagi   moliyaviy   inqiroz   vaqtida   dunyo   bo’yicha   YAIM
o’rtacha 1,7% ga kamaydi.
- Yevropa Ittifoqida YAIM 4–5% gacha tushib ketgan.
-   COVID-19   pandemiyasi   davrida   2020   yilda   Hindiston   YAIMi   7,3%   ga,
Buyuk Britaniyada esa 9,8% ga qisqargan.
 2. Inflyatsiya va deflyatsiya xavf
Inqirozga   qarshi   choralar   natijasida,   ko’pincha   davlatlar   pul   massasini
ko’paytiradi,   bu   esa   inflyatsiyani   kuchaytiradi.   Aksincha,   ba’zi   holatlarda,
iste’molchilarning talabining kamayishi deflyatsiyaga olib keladi. Har ikkala holat
ham iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Natijalar:
- Inflyatsiya aholining real daromadini pasaytiradi;
- Deflyatsiya esa investitsiyalarni susaytiradi va iqtisodiy o’sishni to’xtatadi;
- Markaziy banklar uchun pul-kredit siyosatini yuritish murakkablashadi.
 3. Davlat byudjeti va fiskal muvozanatning buzilishi
Inqiroz paytida davlatlar ko’p hollarda qo’shimcha xarajatlar qilishga majbur
bo’ladi:   ishsizlarga   nafaqa,   sog’liqni   saqlash   tizimiga   sarmoya,   kompaniyalarni
33 qo’llab-quvvatlash uchun subsidiyalar  ajratiladi. Shu bilan birga, soliq tushumlari
kamayadi. Natijada byudjet taqchilligi yuzaga keladi va davlat qarzlari ortadi.
Ko’rinishlari:
- Davlat qarzining YAIMga nisbatan ulushi oshadi;
- Budjet defitsiti jiddiy ko’rsatkichlarga yetadi;
-   Ba’zi   mamlakatlar   IMF   yoki   boshqa   xalqaro   moliya   institutlaridan   qarz
olishga majbur bo’ladi.
 4. Moliyaviy tizimdagi beqarorlik
Inqirozlar   ko’pincha   bank   sektori   va   moliyaviy   institutlarga   to’g’ridan-
to’g’ri   zarba   beradi.   Aktivlar   qadrsizlanadi,   kreditlar   qaytarilmaydi,   bankrotliklar
ko’payadi.   Bu   esa   moliyaviy   tizimga   bo’lgan   ishonchni   kamaytiradi   va   kapital
oqimini cheklaydi.
Muammolar:
- Tijorat banklarining kapital yetishmovchiligi;
- Kreditlash hajmining qisqarishi;
- Pul aylanmasining sekinlashuvi.
5. Tashqi savdo va to’lov balansidagi muvozanatsizliklar
Global   inqirozlar   xalqaro   savdo   aloqalarini   izdan   chiqaradi.   Tashqi   talab
kamayadi,   eksport   hajmi   tushadi,   valyuta   tushumlari   kamayadi.   Bu   esa   to’lov
balansining   salbiylashishiga   olib   keladi   va   valyuta   kurslarida   o’zgarishlar   yuz
beradi.
Oqibatlar:
- Import qimmatlashadi, bu esa ichki narxlar o’sishiga sabab bo’ladi;
- Valyuta zaxiralari kamayadi;
- Tashqi qarzlar xizmatiga to’lov qilish qiyinlashadi.
 6. Investitsiyalarning kamayishi
Makroiqtisodiy beqarorlik, moliyaviy xavf-xatarlarning ortishi investorlarda
ishonchsizlik   uyg’otadi.   Xususiy   sektor   investitsiyalari   to’xtaydi,   tashqi
34 sarmoyalar   kamayadi.   Davlat   ham   inqiroz   sharoitida   investitsiya   dasturlarini
qisqartirishga majbur bo’ladi.
Natijalar:
- Yangi ish o’rinlarining yaratilmasligi;
- Texnologik modernizatsiyaning sekinlashuvi;
- Uzoq muddatli o’sish sur’atlarining pasayishi.
 7. Pul-kredit siyosatining murakkablashuvi
Inqiroz   davrida   markaziy   banklar   inflyatsiyani   nazorat   qilish,   iqtisodiy
faollikni   rag’batlantirish,   bank   tizimini   barqarorlashtirish   va   valyuta   kursini
muhofaza   qilish   kabi   bir   vaqtning   o’zida   bir   nechta   vazifani   bajarishi   kerak
bo’ladi. Bu esa monetar siyosatning samaradorligini pasaytiradi.
3.2.1-jadval.   Dunyoning mamlakatlariga koronovirus pandemiyasining
tarqalishi
35 Makroiqtisodiy   darajada   iqtisodiy   inqirozlar   iqtisodiy   barqarorlikka   jiddiy
zarar yetkazadi. YAIMning tushishi, byudjet defitsiti, inflyatsiya yoki deflyatsiya,
investitsiyalarning kamayishi kabi salbiy oqibatlar mamlakat iqtisodiyotining uzoq
muddatli rivojlanish sur’atlarini pasaytiradi. Shu sababli davlatlar har bir inqirozga
nisbatan   aniq,   tizimli   va   barqaror   strategiyalarni   ishlab   chiqishi,   jumladan   fiskal
intizomni  saqlash,  moliyaviy sektorni  mustahkamlash,  tashqi  savdo  muvozanatini
tiklash va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratishga alohida e’tibor qaratishlari
lozim.
3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning
samaradorligi
Iqtisodiy   inqirozlar   har   doim   ham   global   yoki   milliy   miqyosdagi   falokat
sifatida   baholanadi.   Biroq   tarix   shuni   ko’rsatadiki,   har   bir   inqiroz   bir   vaqtning
o’zida   yangi   islohotlar,   strukturaviy   o’zgarishlar   va   innovatsion   yondashuvlar
uchun imkoniyat bo’lib xizmat qiladi. Inqirozdan chiqish strategiyalari – bu davlat,
moliyaviy sektor, tadbirkorlik subyektlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul
qilinadigan   kompleks   chora-tadbirlardir.   Ular   qisqa   muddatli   inqirozdan   chiqish
choralarini   va   uzoq   muddatli   barqarorlikni   ta’minlovchi   islohotlarni   o’z   ichiga
oladi.
 1. Pul-kredit (monetar) siyosati orqali iqtisodiy faollikni rag’batlantirish
Markaziy   banklar   inqiroz   vaqtida   odatda   foiz   stavkalarini   pasaytiradi,   pul
massasini   ko’paytiradi   yoki   “kvantitativ   yengillik”   (quantitative   easing)
dasturlarini joriy qiladi. Bu choralar iqtisodiyotda likvidlikni oshirishga, banklar va
korxonalar uchun kredit olishni osonlashtirishga xizmat qiladi.
Misollar:
36 -   AQSH   Federal   Rezerv   Tizimi   2008–2009   yillardagi   inqirozda   asosiy
stavkani 0% darajasiga tushirdi va trillionlab dollar miqdorida obligatsiyalar sotib
oldi.
-   Yevropa   Markaziy   Banki   2010-yillarda   deflyatsiyani   oldini   olish
maqsadida salbiy foiz stavkalarini joriy etdi.
Samaradorlik:
- Monetar siyosat qisqa muddatli likvidlik tanqisligini kamaytiradi;
-   Biroq   uzoq   muddatda   faqat   monetar   choralar   yetarli   emas   –   tarkibiy
islohotlar zarur bo’ladi
  2. Fiskal  siyosat:  davlat  xarajatlari  va soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni
qo’llab-quvvatlash
Davlatlar   inqirozga   qarshi   qo’shimcha   budjet   mablag’larini   safarbar   qiladi.
Bu,   avvalo,   sog’liqni   saqlash   tizimini   qo’llab-quvvatlash,   ishsizlarga   yordam
berish,   biznesga   subsidiya   va   grantlar   ajratish,   infratuzilma   loyihalariga   sarmoya
kiritish   orqali   amalga   oshiriladi.   Soliqlarni   kechiktirish,   kamaytirish   yoki
imtiyozlar berish orqali ham iqtisodiy faollikni rag’batlantirish mumkin.
Misollar:
-   2020-yilda   AQSHda   qabul   qilingan   $2,2   trillionlik   CARES   Act   dasturi,
aholiga   to’g’ridan-to’g’ri   to’lovlar,   kichik   biznesga   kreditlar   va   ishsizlik
nafaqalarini o’z ichiga oldi.
-   Germaniya   2009-yilda   avtomobil   sanoatini   qo’llab-quvvatlash   maqsadida
“avtoutilizatsiya bonusi” (scrappage bonus) dasturini joriy etdi.
Samaradorlik:
- Fiskal siyosat iqtisodiyotni tiklashda kuchli ta’sirga ega;
-   Biroq   davlat   qarzining   ortishi   va   byudjet   defitsiti   uzoq   muddatda   xavf
tug’diradi.
 3. Bank va moliyaviy tizimni sog’lomlashtirish
37 Inqiroz   davrida   moliyaviy   sektor   ishonchni   yo’qotadi.   Shu   sababli   banklar
rekapitalizatsiya   qilinadi,   zarar   ko’rgan   aktivlar   davlat   tomonidan   qabul   qilinadi
(“yomon bank” tizimi), aktivlar sifati yaxshilanadi. Bank sektoriga ishonchni qayta
tiklash investitsiyalarning faollashishiga zamin yaratadi.
Misollar:
- 2008-yilda AQSHda TARP (Troubled Asset Relief Program) dasturi orqali
banklarga to’g’ridan-to’g’ri mablag’lar ajratildi;
-   Yaponiyada   1990-yillarda   “yomon   bank”   modeli   orqali   muammoli
kreditlar ajratib olinib, banklar faoliyati tozalandi.
Samaradorlik:
- Moliyaviy barqarorlikni tiklaydi;
-   Ammo   davlat   tomonidan   noto’g’ri   boshqarilgan   hollarda   banklar   haddan
tashqari ko’p subsidiyalarga o’rganib qolishi mumkin (“moral hazard”).
 4. Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam
Xalqaro valyuta fondi (IMF), Jahon banki, Yevropa Markaziy Banki, Osiyo
Taraqqiyot   Banki   kabi   tashkilotlar   inqirozga   tushgan   mamlakatlarga   kreditlar,
texnik   yordam,   maslahatlar   shaklida   yordam   ko’rsatadi.   Ular   fiskal   muvozanatni
tiklash,  islohotlarni  amalga  oshirish   va  makroiqtisodiy   barqarorlikni   ta’minlashda
muhim o’rin tutadi.
Samaradorlik:
- Xalqaro yordam qisqa muddatda barqarorlikni tiklashi mumkin;
-   Biroq   shartli   moliyaviy   yordam   ichki   siyosiy   bosim   va   ijtimoiy
noroziliklarga sabab bo’lishi mumkin.
 5. Strukturaviy islohotlar va diversifikatsiya
Inqirozdan   chiqish   uchun   faqat   qisqa   muddatli   choralar   yetarli   emas,   balki
iqtisodiyotning tuzilmasini modernizatsiya qilish zarur bo’ladi. Bunga quyidagilar
kiradi:
- Energiya va xomashyo bo’yicha bog’liqlikni kamaytirish;
38 - Yangi texnologiyalarni joriy qilish;
- Kichik biznesni rivojlantirish;
- Eksport tarkibini diversifikatsiya qilish.
Samaradorlik:
- Uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi;
- Ammo bu yo’nalishlar ko’p vaqt, siyosiy iroda va institutsional islohotlarni
talab qiladi.
 6. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash strategiyalari
Inqiroz vaqtida aholining eng zaif qatlamlarini himoyalash juda muhim. Bu
–  kambag’allik   darajasini   cheklash,   ijtimoiy   norozilikning   oldini   olish   va  mehnat
bozorini qo’llab-quvvatlashni anglatadi.
Chora-tadbirlar:
- Maqsadli ijtimoiy nafaqalar;
- Kambag’allikka qarshi dasturlar;
- Mehnat ko’nikmalarini oshirishga qaratilgan o’quv dasturlari.
Iqtisodiy   inqirozlarni   yengib   o’tish   uchun   bir   tomonlama   emas,   balki
kompleks   va   muvofiqlashtirilgan   strategiyalar   zarur.   Har   bir   inqiroz   o’ziga   xos
xususiyatlarga ega bo’lgani sababli, unga nisbatan qabul qilinadigan choralar ham
moslashuvchan,   tezkor   va   uzoq   muddatli   barqarorlikka   qaratilgan   bo’lishi   kerak.
Eng   samarali   strategiyalar   esa   —   monetar   va   fiskal   siyosatni   uyg’unlashtirish,
moliyaviy   barqarorlikni   ta’minlash,   strukturaviy   islohotlarni   amalga   oshirish   va
ijtimoiy   himoya   mexanizmlarini   mustahkamlashdan   iboratdir.   Shu   bilan   birga,
xalqaro   hamkorlikni   kengaytirish   va   iqtisodiyotda   innovatsiyalarni   joriy   qilish
orqali inqirozdan nafaqat chiqish, balki yangicha o’sish yo’lini topish mumkin.
39 XULOSA
Iqtisodiy inqirozlar har bir mamlakat va global iqtisodiyot uchun katta sinov
vaqti bo’ladi. Ular faqatgina iqtisodiy tizimni, balki ijtimoiy, siyosiy va moliyaviy
sohalarni   ham   izdan   chiqarishi   mumkin.   Biroq,   tarixda   bu   kabi   inqirozlarning
ketma-ketligi   ko’rsatganidek,   har   bir   inqiroz   yangi   imkoniyatlarni   ham   ochib
beradi,   faqat   to’g’ri   strategiya   va   samarali   siyosat   orqali   ular   yengib   o’tilishi
mumkin.   Iqtisodiy   inqirozlarning   sabablarini   va   oqibatlarini   chuqur   tahlil   qilish,
ularni yengib o’tish yo’llarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Inqirozlarning   sabablari   turli   omillar   bilan   bog’liq   bo’lgan   murakkab
tizimlarni   tashkil   etadi.   Ushbu   omillar   orasida   global   moliyaviy   tizimdagi
beqarorlik,   davlatlarning   fiskal   siyosatidagi   xatoliklar,   bank   tizimidagi   yomon
kreditlar va boshqa makroiqtisodiy omillar mavjud. Inqirozlarning tashqi va ichki
sabablaridan   biri   o’zgaruvchan   global   iqtisodiy   sharoitda   mamlakatlar   o’rtasidagi
iqtisodiy   bog’liqlikning   ortishi   bilan   ham   bog’liqdir.   Yagona   mamlakatdagi
iqtisodiy   muammo   tezda   boshqa   mamlakatlarga   tarqaladi,   bu   esa   inqirozning
global o’lchamga yetishiga olib keladi.
Inqirozlar, albatta, ko’plab salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchidan, ularga
nisbatan   qisqa   muddatli   iqtisodiy   va   moliyaviy   salbiy   ko’rsatkichlar   kuzatiladi:
YAIMning   kamayishi,   inflyatsiya   va   deflyatsiya,   iqtisodiy   faollikning   susayishi,
investitsiyalarning   kamayishi   va   boshqalar.   Ushbu   holatlar   davlat   byudjetining
buzilishiga,   bank   tizimlarining   yomonlashishiga,   tashqi   savdo   va
investitsiyalarning   pasayishiga   olib   keladi.   Inqirozlar   nafaqat   iqtisodiy   tizimni,
balki   ijtimoiy   sohani   ham   zararlaydi.   Ishtirokchilarning   daromadlari   kamayadi,
ishsizlik darajasi oshadi, kambag’allik va ijtimoiy tengsizlik yanada chuqurlashadi.
Bularning   barchasi   ijtimoiy   beqarorlikni   kuchaytiradi   va   siyosiy   qarorlar   qabul
qilishni murakkablashtiradi.
40 Biroq,   iqtisodiy   inqirozlar   faqat   zarar   yetkazish   bilan   cheklanmaydi.   Ular
shuningdek, mamlakatlar va global iqtisodiyot uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Inqiroz   vaqtida   yangi   siyosatlar,   islohotlar   va   innovatsion   strategiyalar   amalga
oshiriladi.   Xususan,   iqtisodiy   inqirozlarni   yengib   o’tish   uchun   davlatlar   ko’plab
samarali   chora-tadbirlarni   qabul   qilishadi.   Pul-kredit   siyosatini   qo’llash,   foiz
stavkalarini   pasaytirish,   iqtisodiy   faollikni   rag’batlantirish,   soliq   siyosatini
yengillashtirish kabi strategiyalar o’rganilgan va amalga oshirilgan. Fiskal siyosat
esa   davlat   xarajatlarini   oshirish,   moliyaviy   yordam   ko’rsatish   va   kambag’allikka
qarshi   kurashish   kabi   yo’nalishlarda   o’zining  samaradorligini   ko’rsatgan.   Bundan
tashqari,   xalqaro   hamkorlik   va   xalqaro   moliyaviy   institutlarning   yordami
inqirozlarni yengib o’tishda muhim rol o’ynaydi.
Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam mamlakatlarga zarur mablag’larni
taqdim etish, texnik yordam ko’rsatish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
ko’maklashadi.   Ushbu   yordam   xalqaro   tashkilotlar,   masalan,   Xalqaro   Valyuta
Jamg’armasi   (IMF)   yoki   Jahon   Banki   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Biroq   bu
yordamning   ba’zan   siyosiy   va   ijtimoiy   narxlarni   olish,   mamlakatlarning
mustaqilligi va qarorlar qabul qilishda erkinliklarini cheklash kabi salbiy tomonlari
ham bo’lishi mumkin
Shu bilan birga, iqtisodiy inqirozlar faqat qisqa muddatli o’zgarishlarni talab
qilmaydi.   Ular   struktural   islohotlar   va   uzoq   muddatli   strategiyalarni   amalga
oshirishni  ham ko’rsatadi.  Yangi texnologiyalarni joriy qilish, ishlab chiqarish va
biznesni   diversifikatsiya   qilish,   savdo   tarmoqlarini   kengaytirish   va   yangi   eksport
bozorlarini   izlash   kabi   strategiyalar   inqirozdan   keyin   o’sish   va   barqarorlikka
erishishning asosiy omillaridir. Iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlash uchun
ishlab   chiqarish   va   xizmatlar   sektori   diversifikatsiyalashishi   kerak,   shuningdek,
ilm-fan va texnologiya sohalarida yangi imkoniyatlar yaratish zarur.
Bundan   tashqari,   ijtimoiy   siyosat   inqirozdan   keyin   iqtisodiy   tiklanish
jarayonida   ham   muhim   rol  o’ynaydi.  Ijtimoiy  himoya  tizimlarini  mustahkamlash,
41 kambag’allikni   kamaytirish   va   ijtimoiy   adolatni   ta’minlash,   ayniqsa,   inqirozdan
zarar   ko’rgan   qavatlar   uchun   alohida   ahamiyatga   ega.   Davlatlar,   shuningdek,
ta’lim   va   mehnat   bozoridagi   islohotlarni   amalga   oshirishi,   aholi   ko’nikmalarini
oshirish orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishi lozim.
Inqirozdan   chiqish   jarayonida   global   hamkorlik   ham   muhim   omil   bo’lib
xizmat   qiladi.   Milliy   va   xalqaro   darajadagi   siyosatni   uyg’unlashtirish,   iqtisodiy
o’zgarishlar   va   innovatsiyalarni   joriy   qilish,   moliyaviy   barqarorlikni   ta’minlash
global   iqtisodiyotni   tiklashning   asosiy   yo’nalishlaridir.   Xalqaro   tashkilotlar   va
davlatlar   o’rtasidagi   hamkorlik,   iqtisodiy   o’zgarishlar,   texnologik   taraqqiyot   va
ijtimoiy islohotlar inqirozlarni samarali yengib o’tish uchun zarur asos yaratadi.
Xulosa   qilib   aytganda,   iqtisodiy   inqirozlarni   yengib   o’tish   uchun   barcha
sohalarda kompleks va strategik yondashuv talab etiladi. Har bir inqiroz o’ziga xos
xususiyatlarga   ega   bo’lgani   sababli,   unga   qarshi   choralar   ham   individual   va
moslashtirilgan   bo’lishi   kerak.   Iqtisodiy   inqirozlar   vaqtida   amalga   oshirilgan
chora-tadbirlar, islohotlar va innovatsiyalar nafaqat qisqa muddatli tiklanish, balki
uzoq  muddatda  iqtisodiy  barqarorlik  va  o’sishni   ta’minlashda  muhim   ahamiyatga
ega. Bu jarayonda davlatlar, moliyaviy institutlar, xalqaro tashkilotlar va jamiyatlar
o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish va innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash global
iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yordam beradi.
42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
1. Karimov   Sh.   “Moliyaviy   bozorlar   va   institutlar”   –   Toshkent:   IQTISOD,
2019.
2. Azizov   U.,   Madumarov   U.   “Jahon   iqtisodiyoti”   –   Toshkent:   Yangi   asr
avlodi, 2021.
3. Абалкин   Л.И.   ―Экономическая   теория   переходного   периода .   –   М.:	
‖
Инфра-М, 2000.
4. Грязнова   А.Г.,   Лаврушин   О.И.   ―Макроэкономика .   –   М.:   Финансы   и	
‖
статистика, 2002.
5. Сакс   Д.,   Фельдстайн   М.   ―Международная   экономика .   –   М.:   Дело,	
‖
2001.
6. Кейнс   Дж.   М.   ―Общая   теория   занятости,   процента   и   денег .   –   М.:	
‖
Прогресс, 1978.
7. Жан-Батист   Сэй.   ―Трактат   по   политической   экономии .   –   СПб.:	
‖
Экономическая школа, 2003.
8. Назаров К.Т. “Iqtisodiy nazariya” – Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2020.
9. Toshpo’latov   R.   “Makroiqtisodiyot   asoslari”   –   Toshkent:   Fan   va
texnologiya, 2018.
10. O’zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   tahlillari   (2020–2023   yillar)   –
www.cbu.uz
43 11. Mishkin F.S. “The Economics of Money, Banking and Financial Markets” –
Pearson, 2019.
12. Krugman   P.,   Obstfeld   M.   “International   Economics:   Theory   and   Policy”   –
Pearson, 2021.
13. Stiglitz J. “Globalization and Its Discontents” – W.W. Norton, 2002.
14. Reinhart C., Rogoff K. “This Time Is Different: Eight Centuries of Financial
Folly” – Princeton University Press, 2009.
15. IMF.   “World   Economic   Outlook”   –   International   Monetary   Fund,   various
years.
Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
1. Tulyaganov A.T. “Iqtisodiy tahlil” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016.
2. Barro R.J. “Macroeconomics” – MIT Press, 2020.
3. Blanchard O. “Macroeconomics” – Pearson Education, 2017.
4. Davletov  A.X. “Global   moliyaviy inqirozlar  va  ularning  ta’siri”  –  Ma’ruza
matnlari, Toshkent, 2022.
5. Rizayev   Sh.   “O’zbekiston   iqtisodiyotining   barqarorligi   va   inqirozga   qarshi
choralar” – Toshkent, 2021.
Internet manbaalari:
1. https://www.imf.org     – Xalqaro Valyuta Jamg’armasi rasmiy sayti
2. https://www.worldbank.org     – Jahon Banki rasmiy sayti
3. https://www.oecd.org     – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
44 4. https://www.weforum.org     – Jahon iqtisodiy forumi
5. https://data.worldbank.org     – Jahon Bankining statistik ma’lumotlar bazasi
6. https://stat.uz     – O’zbekiston Respublikasi statistika agentligi
7. https://review.uz     – Iqtisodiy tahlillar va ekspert fikrlar
8. https://economist.com     – The Economist jurnali rasmiy sahifasi
9. https://forbes.com     – Jahon iqtisodiyotiga oid yangiliklar
10. https://tradingeconomics.com      –   Global   iqtisodiy   ko’rsatkichlar   va
prognozlar
45