Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 66.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy madaniy sohada tutgan o‘rni kurs ishi

Купить
MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….3-4 I BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING SIYOSIY FAOLIYATI……...5-23 1.1. Yalangto‘sh Bahodirning hayoti va faoliyati………………………………5-12 1.2. Siyosiy islohotlari va davlat boshqaruvidagi o‘rni…………………..……12-23 II BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING MADANIY MEROSI...……24-36 2.1. Me’moriy obidalar barpo etishdagi tashabbuskorligi…….………………24-31 2.2. Ilm-fan va madaniyat rivojiga ta’siri……………………………………..31-36 XULOSA…………………………………………………………………...…..37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………….....…...38-39 39 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbek xalqi tarixida ulkan o‘rin tutgan buyuk sarkarda va davlat arboblaridan biri Yalangto‘sh Bahodir o‘zining harbiy mahorati, siyosiy donoligi hamda madaniy-ma’rifiy sohalarga qo‘shgan hissasi bilan ajralib turadi. U XVI-XVII asrlarda Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davrida faoliyat yuritgan bo‘lib, nafaqat Samarqand mudofaasini mustahkamlash, balki shahar madaniy hayotini yuksaltirishga ham katta e’tibor qaratgan. Uning nomi bilan bog‘liq me’moriy obidalar, ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi bugungi kunda ham xalqimiz faxri hisoblanadi. Shu jihatdan, Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy va madaniy merosini o‘rganish muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Yalangto‘sh Bahodir faoliyatini chuqur ilmiy tahlil qilish orqali o‘sha davr siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy hayotining haqiqatlarini aniqroq tushunish mumkin. Bahodir Yalangto‘sh – XVII asrda yashab, nafaqat harbiy sarkarda, balki madaniyat homiysi sifatida ham yurt taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan tarixiy shaxsdir. Uning faoliyatini o‘rganish o‘zlikni anglash va tarixiy xotirani tiklashda muhim o‘rin tutadi.Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy-ijtimoiy faoliyati, ayniqsa, harbiy boshqaruvdagi tajribasi zamonaviy davlat boshqaruvi va milliy xavfsizlik sohasida ilmiy izlanishlar uchun muhim manbadir. U qurdirgan madrasalar (masalan, Sherdor va Tillakori madrasalari) bugungi kunda ham me’moriy san’at yodgorliklari sifatida katta ahamiyatga ega. Ularning tarixini o‘rganish orqali xalqimizning madaniy merosi yanada chuqurroq anglanadi. Yalangto‘sh Bahodir jasorati, fidoyiligi, vatanparvarligi va adolatparvarligi bilan yosh avlod uchun namunadir. Uning hayoti maktab va oliy ta’lim darsliklariga kiritilishi yoshlarda tarixga hurmat va g‘urur tuyg‘usini oshiradi. 1 Tarixiy voqealarni to‘g‘ri talqin qilish Yalangto‘sh Bahodir faoliyatini chuqur ilmiy tahlil qilish orqali o‘sha davr siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy hayotining haqiqatlarini aniqroq tushunish mumkin. Kurs ishining ahamiyati. Mazkur ish Yalangto‘sh Bahodirning davlat boshqaruvidagi o‘rnini, uning amalga oshirgan islohotlarini va madaniy merosini 1 1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 134-b 39 chuqur o‘rganishga qaratilgan. U nafaqat o‘z davrining buyuk sarkardasi, balki adolatli hokim sifatida ham tanilgan. Uning faoliyati O‘zbekiston tarixi va madaniy merosini o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tarixiy tajribani anglash va zamonaviy boshqaruv tizimiga taqqoslash imkonini beradi. Kurs ishi obyekti. Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy va madaniy faoliyati. Kurs ishi predmeti. Uning davlat boshqaruvidagi o‘rni, madaniy merosi va me’moriy obidalarga qo‘shgan hissasi. Kurs ishining vazifalari: Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy shaxs sifatida o‘rganilishi va uning hayot yo‘lini tahlil qilish. Uning siyosiy islohotlarini va davlat boshqaruvidagi uslublarini tadqiq etish. Madaniy merosi va ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasini yoritish. Uning qurdirgan me’moriy yodgorliklari va ularning bugungi ahamiyatini aniqlash. Kurs ishining amaliy ahamiyati Mazkur tadqiqot natijalari tarix, siyosatshunoslik va madaniyatshunoslik sohalarida foydalanish uchun muhim bo‘lib, tarixiy shaxslarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini tahlil qilishda amaliy yordam beradi. Shuningdek, O‘zbekistonning tarixiy merosini chuqur o‘rganishga xizmat qiladi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 39 I BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING SIYOSIY FAOLIYATI 1.1. Yalangto‘sh Bahodirning hayoti va faoliyati Yalangto‘sh Bahodir XVII asrda yashagan ulug‘ sarkarda va davlat arbobi bo‘lib, u Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida katta nufuzga ega bo‘lgan. U asosan Buxoro xonligi tarkibida Samarqand hokimi sifatida faoliyat olib borgan va shahar mudofaasini mustahkamlash, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga hissa qo‘shgan. U yoshligidan harbiy mahoratga katta qiziqish bilan yondashib, jang san’atida katta tajriba orttirgan. Uning sarkardalik qobiliyatlari Buxoro xonlari tomonidan e’tirof etilgan va u Samarqand viloyatini boshqarishga tayinlangan. Bu davrda Samarqandga tashqi bosqinchilar tomonidan xavf solinayotgan edi, shu sababli Yalangto‘sh Bahodir shahar mudofaasini mustahkamlashga katta e’tibor qaratgan. Shuningdek, u Samarqandni iqtisodiy jihatdan rivojlantirishga ham hissa qo‘shgan. Savdo yo‘llarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va hunarmandchilikni qo‘llab-quvvatlash uning asosiy siyosiy faoliyat yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan. Samarqandning iqtisodiy ahvolini yaxshilash orqali u xalqning turmush darajasini oshirishga harakat qilgan. Bundan tashqari, Yalangto‘sh Bahodir nafaqat harbiy va siyosiy arbob, balki madaniyat va ilm-fan homiysi sifatida ham tanilgan. U Samarqandda bir qancha me’moriy obidalar qurilishiga homiylik qilgan, xususan, Sherdor madrasasi va Tillakori madrasasi uning tashabbusi bilan bunyod etilgan. Bu inshootlar nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham muhim tarixiy va madaniy obidalar sifatida e’tirof etiladi. 2 Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy faoliyati uning adolatli va dono boshqaruvchi sifatida tarixda qolishiga sabab bo‘lgan. U Samarqandda tinchlik va barqarorlikni ta’minlagan, xalqni ichki nizolar va tashqi bosqinlardan himoya qilish uchun barcha choralarni ko‘rgan. U o‘zining harbiy va siyosiy donoligi 2 Mirziyoyev.Sh. Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga kotaramiz. 1- jild. – Toshkent: O`zbekiston, 2018.− 193-b. 39 tufayli uzoq yillar davomida Samarqandni boshqarib, uning gullab-yashnashiga katta hissa qo‘shgan. Uning tarixiy faoliyati O‘zbekiston madaniy merosining ajralmas qismi bo‘lib, bugungi kunda ham ilmiy tadqiqotlar va tarixiy izlanishlar uchun muhim mavzulardan biri hisoblanadi. Yuz yillardan buyon dunyo xalqlari qatorida Markaziy Osiyo xalqlari orasidan yetishib chiqqan sarkardalar, yo‘lboshchilar haqida ma'lumotlar yozma manbalarda o‘z aksini topib keladi. Ulardan ba'zilarining nomlari asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. O‘z faoliyati bilan zamonasida tub burilishlar yasab, buyuk ishlarni amalga oshirib, ovozasi uzoqlarga yoyilgan o‘nlab ajdodlarimiz davlat boshliqlari-yu, harbiy sarkardalar ham borki, ularning faoliyatini manbalar asosida obektiv o‘rganish tarixdagi bo‘shliqni to‘ldirib, voqealar zanjirida o‘z o‘rnini topadi. 3 O‘tmish tariximizda Samarqandda ulkan obodonchilik ishlarini amalga oshirgan, o‘z hukmronligi davrida shahar ravnaqini ta'minlagan hukmdorlardan biri Bahodir Yalangto‘sh (1576 – 1656) bo‘lib, uning shaxsiyati, tarixda tutgan o‘rnini o‘rganish va jamoatchilikka yetkazish bugungi fan oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Shu o‘rinda, Yalangto‘sh Bahodir faoliyatiga doir ba'zi ma'lumotlarni keltirib o‘tish lozim, — deydi Kun.uz’ga SamDU dotsenti Erkin Musurmonov. U ashtarxoniylar davridagi harbiy-mulkdor zodagonlarning yirik vakili bo‘lib, bir qancha turkiy xalqlar tarkibiga kirgan yirik Olchin urug‘iga mansub bo‘lgan. U 1576-yilda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan. Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning homiyligida maxsus harbiy maktabda o‘qigan (1590–93). O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga dastlab Bulung‘ur, Loyish, Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida ishlagan (1593–95) Yalangto‘sh Bahodir, 1611-yil Ashtarxoniy Imomqulixonni taxtga o‘tqazishda faol qatnashgan. 4 3 Abdullayev R. Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishi. – T.: Iqtisodiyot, 2019. – 90-b. 4 Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 120-b. 39 Qozog‘istonda ayrim bovurlar Samarqand hukmdori, Registon ijodkori, o‘zbeklarning olchin urug‘i vakili bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodirni allakim, Jalantos Batur Seyitkululu degan kimsa bilan bir bilib, ko‘plab xato va chalkashliklarga yo‘l qo‘yishayotir. Achinarlisi shundaki, bu adashishlarga hatto tarixchilarimiz ham o‘z munosabatlarini bildirmay, masalaga aniq-tiniq baho berishdan tiyilib turibdi! Buning natijasida qo‘shnilarimiz qozog‘istonlik bo‘lgan Jalantos Seyitkululu degan kimsani Samarqandning XVII-asridagi dongli beki Yalangto‘sh Bahodirbiy deb bilib, o‘zlarini ham, boshqalarni ham chalg‘itib kelishmoqda, Registonning asoschisi qozog‘istonlik bo‘lgan degan yolg‘on da’voni zo‘r berib targ‘ib qilishmoqda. Bu yasama, qo‘shma obrazga atab Qozog‘istonning bir qator shaharlari, jumladan, Almati , Semipalatinsk , Pavlodar , Qizil O‘rda qal’alarida haykallar tiklanmoqda, shaharlarining markaziy ko‘chalari uning nomi bilan atalib kelinmoqda. Ikki begona shaxsni bir odam deb kelayotgan bunday da’vo qachon va kim tomonidan yaratildi? 2018-yili Qozog‘istonga Jalantos Batur bilan bog‘liq xalqaro konferensiyaga borganimda bu masalani o‘rganishga harakat qildim va qo‘yidagi ma’lumotlarga ega bo‘ldim: 1920-yili Toshkentda Turkiston Respublikasi xalq maorifi komissarligi a’zosi, so‘ngra raisi bo‘lib ishlab turgan qozoq harbiy vrachi Halel Do‘smuhammedov (1883 —1939) Qizil O‘rdada yashagan Jalantos Seyitkululu degan kimsa bilan Samarqand hukmdori, Registon asoschisi bo‘lgan Yalangto‘shbiy Bahodir Olchinni birlashtirishga harakat qilgan va biz yuqorida tilga olgan chalkashlikning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan. O‘rganishlarimiz natijasida Jalantos Batur Seyitkululu Alimulla urug‘ining To‘rtqara bo‘g‘iniga tegishli va dashti qipchoq ko‘chmanchilarning mashhur qonunlar yig‘indisi “Yetti Yo‘riq” (Jeti Jargi») qoidalar to‘plamining mualliflaridan biri bo‘lgan Aytike Biy deganning bobosi ekan. Bu Jalantosning otasi Seyitkul degan kimsa bo‘lib, u Qizil O‘rda viloyatining Kazalin tumanining obro‘li qozisi bo‘lganligi va hozirda Qozog‘istonning mazkur viloyatida Jalantosning ko‘plab avlodlari yashab kelayotganligini aniqladik. Bu shaxsning Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir bilan qanday umumiy tomonlari bor 39 degan savolga hech ikkilanmay, hech qanday bog‘liqligi yo‘q deb bemalol aytamiz va buni quyidagicha asoslaymiz: Birinchidan, Yalangto‘sh Bahodir Alimulla urug‘ining To‘rtqara bo‘g‘iniga emas, balki o‘zbeklarning olchin urug‘iga tegishli hukmdor bo‘lgan. Olchin urug‘i mustaqil urug‘ bo‘lib, uning qozoqlarning Alimulla yoki To‘rtqara urug‘i bilan bog‘liqlik joyi yo‘q. Yalangto‘sh o‘n yetti yoshida (1593-yil) o‘zi mansub bo‘lgan Olchin urug‘i biyi etib tayinlangan. Ikkinchidan, barcha tarixiy va fiqhga oid manbalarda Yalangto‘shbiy Bahodirning otasi Boyxo‘ja nomi bilan keltiriladi. Boyxo‘ja Jalantosning otasi Seytkul kabi Qizil O‘rdaning obro‘li qozilaridan biri emas, balki Buxorodagi shayboniyxonning hukmdor avlodlari doirasidagi yuqori martabali amaldorlaridan biri bo‘lgan. Aynan shu sababli Yalangto‘sh shu hukmron sulola ta’siridagi muhitda ulg‘aygan. Uchinchidan, garchand hukmdor o‘zbekcha Yalangto‘sh Bahodir nomi bilan mashhur bo‘lgan ersa-da, rasmiy manbalarda uning Abdulkarim va Nizomuddin degan arabcha nomlari ham bo‘lganligi keltiriladi. Bunday nomlar Jalantos Batur Seyitkululu bilan bog‘liq hech qaysi manbada, hatto qozoq botiri bilan bog‘liq kun ora o‘ylab topilayotgan yangi rivoyatlarda ham ma’lumot yo‘q. To‘rtinchidan, Yalangto‘sh Bahodirxonning uch farzandi – Iqlimabonu va Oybibi ismli qizlari va otasidan 6-7 yil ilgari vafot etgan Boybek ismli o‘g‘li bo‘lgan Boybekdan hech qanday farzand qolmaganligi ma’lum. Jalantos Batur Seyitkululuning Qozog‘istonda ko‘plab avlodlari bor. Beshinchidan, yassaviy tariqatiga amal qilgan Dashti qipchoq qozoqlaridan farqli o‘laroq Yalangto‘shbiy Naqshbandiya tariqati vakili bo‘lgan. Keyinchalik ham naqshbandiya tariqati shayxlarining faol qo‘llashlari natijasida Yalangto‘sh Bahodir muvaffaqiyatli tarzda Samarqand viloyatini boshqargan. Oltinchidan, o‘zbek xukmdorlari orasida hech kim Yalangto‘shbiy Bahodir singari qozoq hukmdorlariga qarshi ko‘plab va muvaffaqiyatli kurashlar olib bormagan va aynan shu xizmatlari uchun tarixda nom qoldirmagan. Sharqshunos Robert Makchesning fikriga ko‘ra aynan qozoqlarga qarshi olib borgan zafarli 39 kurashlari sharafiga uning obro‘yi ko‘tarilgan va shuning evaziga Imomqulixonning Samarqanddagi noibi etib tayinlangan. Bu urushlardagi mahorati sababli Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonining eng mashhur 38 o‘zbek amiri ro‘yxatidan o‘rin olgan. 5 Yalangto‘sh Bahodirning qozoq xonlariga qarshi olib borgan g‘olibona kurashi xronologiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: 1609-yili Yalangto‘sh Bahodir Samarqandga bostirib kelgan qozoq xoni Abulini quvib, Dashti qipchoqqa dovur haydab yuboradi. 1612-yilda Toshkent va Turkistonni qozoq biylaridan qaytarib olgani uchun Balx amiri unvoniga sazovor bo‘ladi. 1612-yili qozoq xoni Yesimxonni Toshkentdan quvib yuboradi. 1621-yili Turkistonga bostirib kelgan qozoqlar yetakchisi Tursun sulton qo‘shinini xonlik hududidan haydab chiqaradi. 1628-yili qozoq xoni Abuli sulton qo‘shinini yengib, uni Qashg‘argacha «kuzatib» qo‘yadi. 1636-yili Yalangto‘sh Bahodirxon Sayramga, qozoq xonlariga qarshi qo‘shin tortadi va ularni Dashti Qipchoqqa qadar uloqtiradi. Tabiiyki, Yalangto‘sh Bahodir agar qozoq botiri Jalantos Batur Seyitkululu bo‘lganda edi hech qachon qozoqlar bilan hudud talashib, ularni doimiy ravishda Dashti Qipchoq taraflarga quvmagan bo‘lur edi. Yalangto‘sh Bahodir haqidagi manbalarda uning faqat o‘zbek ekanligiga urg‘u berishgan. A.P.Xoroshxin: Tilla-kori bilan Sherdor bundan 200 yil oldin Samarqand hokimi Yalangto‘shbiy yoki Yalangto‘sh Bahodir tomonidan Forsdagi Mashhad shahri egallanganligidan kelgan pul va boyliklar hisobiga qurilgan. Yalangto‘sh asli o‘zbeklarning olchin bo‘g‘inidan bo‘lgan. 6 Tilla-kori machiti (madrasasi) o‘zbeklarning olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodir tomonidan nasroniy taqvimiga ko‘ra 1618-yili qurilgan. Sherdor machiti (madrasasi) 1616-yili qurilgan, Abu Tohirxoja keltirishicha, 5 . Bobojonov O. Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy o‘rni. – T.: Akademnashr, 2011. – 167-168-b. 6 Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся Туркестанского края А. П. Хорошхина.. — С.Петербург, 1876.− 126-c 39 o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan, yuqorida Yalangto‘sh Bahodir deb atalgan bu bino Registonda turgan uchala machit (madrasa) dan ham eng ulug‘vori sanaladi. Lekin bugun ayrim qardoshlarimiz ushbu ulug‘ o‘zbek sarkardasini xuddiki general Sobir Rahimov singari qozoq millatiga mansub deb tarixiy haqiqatni buzayotganlariga munosib javob qaytarishimiz zarur. Bunda harakatsiz bo‘lib turgan tarixchilarimizni uyg‘otishimiz va qadimgi manbalardagi ma’lumotlar bilan bir yoqlama qarashlarga qarshi bo‘lishimiz darkor! O‘zbek ziyolisi shunday vaziyatlarda xalqnining koriga yaramaydimi? Qardoshlarimizning talashib, to‘g‘ri-noto‘g‘ri tarzda bo‘lsa-da o‘z tarixlarini yaratishga bo‘lgan intilishlarida, albatta, tarixchilarimizning ham «hissa»si bor. Biz ulug‘ ajdodlarimizni qadrlay olmaganligimiz, ular haqida so‘z aytishga qo‘rqadigan bo‘lib qolganimizdan keyin qo‘shnilarimiz nima qilsin? Qozoq bovurlarimiz birinchi bo‘lib Yalangto‘sh Bahodirning hurmatiga qator haykallar tiklab qo‘yishdi. Biz qachongacha va kimdan qo‘rqib, Amir Temurdan keyin vatanimiz uchun eng ko‘p xizmati tekkan vatandoshimizga haykal tiklashga botinolmay o‘tiraveramiz? Turkiston hududini qozoq hukmdorlaridan, Dashti qipchoq yerlarini esa jung‘orlar bosqinidan asrab qolgan, Samarqandda yer yuzining sayqali bo‘lmish nodir tarixiy yodgorlik – Registon majmuini tiklagan va bugungacha dunyo ahlini hayratga solib kelayotgan madrasalar asoschisi Yalangto‘shbiy Bahodirxon shaxsiyatiga alohida hurmat bilan e’tibor qaratish vaqti keldi. Shundan so‘ng uning mavqeyi ortgan, u Samarqandni 1626-yildan amalda mustaqil idora eta boshlagan, unga otaliq unvoni berilgan. Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy amaliyotlarida faol ishtirok etgan. Chunonchi, 1623-yil va 1631-yil Eron qo‘shinlari Balx viloyatiga kelganda Balx hokimi Nadr Muhammadxonga Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida katta qo‘shin yordamga kelgan. 1640-yil Imomqulixon Moskvaga elchilar orqali noma yo‘llab, unda Rus davlatining qalmiqlarga qarshi kurashida Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida 12 amir va katta qo‘shin yuborishga tayyor ekanligini bildirgan. 1642-yil Imomqulixonning ko‘zi ko‘r bo‘lib qolganda Yalangto‘sh Bahodir va amirlar 39 Balxdan Nadr Muhammadni keltirib taxtga o‘tqazishgan. Nadr Muhammad Yalangto‘sh Bahodirga Kobul atrofidagi Darai-Suf viloyati, Mo‘lg‘on, Kahmerdni hamda tulkichi, sayqanchi, zirangi, kilachi, hazora-nikudariy qabilalarini o‘tovlari bilan qo‘shib iqto tarzida in’om etgani ma’lum. Yalangto‘sh Bahodir mamlakatda xondan so‘ng eng badavlat shaxs bo‘lgan. 1645-yilda u Buxoroda Nadr Muhammadxon bilan janjallashib qolib, Xo‘jandda xonga qarshi ko‘tarilgan amirlar isyoniga boshchilik qilgan. Buxorodan isyonni bostirish uchun yuborilgan Abdulaziz Sulton asir olingan, isyonchilar Buxoroga yurish qilishgan. Ular Buxoro g‘arbidagi Oqtepa mavzesida Abdulazizni xon deb e’lon qilib, so‘ngra poytaxtni qamal qilishgan. Nadr Muhammadxon 3 oylik qamaldan so‘ng shaharni tark etishga majbur bo‘lgan. U boburiylar sulolasi vakili Shoh Jahondan yordam so‘ragan. 1646-yil Shoh Jahon Balxga kenja o‘g‘li Murodbaxshni katta qo‘shin bilan jo‘natgan. Bu qo‘shin Balx viloyatini himoya qilish o‘rniga uni bosib olgan. Boburiylar Balxda 2 yildan oshiq hukmronlik qilishgan, biroq u yerda mustahkam o‘rnasha olishmagan. 1648-yil yozida Abdulazizxon 200 ming kishilik qo‘shin bilan Balxga yurish qilib, boburiylardan bu viloyatni qaytarib olgan, bu qo‘shin tarkibida Yalangto‘sh Bahodir boshchiligidagi qo‘shin ham bo‘lgan. Abu Tohirxojaning «Samariya»da yozishicha, «Yalangto‘sh Bahodirning qabri Samarqand yaqinidagi Dahbedda, Mahdumi A’zamning oyog‘i ostida, sufa ustida, mozor devorining» ichidadur». Yalangto‘sh Bahodir haqida xalq orasida ko‘plab rivoyatlar, afsonalar (masalan, «Yalangto‘sh botir» hikoyasi) to‘qilgan. Bahodir Yalanto‘shning siyosiy faoliyati bilan bir qatorda uning madaniyatga homiylik qilgani ham hukmdor faoliyatini o‘rganishga muhim turtki beradi. Jumladan, bugungi kun xorijda nafaqat Samarqandning ramzi, balki O‘zbekistonning ramzi sifatida ma’lum bo‘lgan Registon maydonidagi Tillakori (1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalari shaxsan Bahodir Yalangto‘sh tomonidan qurilgan. Aytish joizki, O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallagan shaxslar to‘g‘risida bir qancha, maqola, risola, monografiyalar yaratilgani, ular 39 faoliyatiga doir konferensiyalar uyushtirilgani holda Bahodir Yalangto‘sh faoliyatiga doir tadqiqotlar ancha kamligi ko‘zga tashlanadi. 7 1.2. Siyosiy islohotlari va davlat boshqaruvidagi o‘rni Yalangto‘sh Bahodir Movarounnahr hududida siyosiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bir qator muhim islohotlarni amalga oshirgan. U o‘z faoliyatini bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borgan bo‘lib, ularning eng muhimlari ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish, hududiy boshqaruvni kuchaytirish va moliyaviy islohotlarni joriy etishdan iborat bo‘lgan. Avvalo, Yalangto‘sh Bahodir hududiy boshqaruv tizimini markazlashtirishga katta e’tibor bergan. O‘rta Osiyo tarixida bu davrda ichki nizolar va taxt uchun kurashlar davom etayotgan edi. Ayniqsa, mahalliy amirlar va bekliklar o‘rtasidagi ziddiyatlar davlatning harbiy va iqtisodiy barqarorligiga jiddiy xavf solardi. Shu sababli, Yalangto‘sh Bahodir davlat boshqaruv tizimini isloh qilib, hududiy hokimiyatni mustahkamlashga intildi. U o‘zining siyosiy faoliyati davomida Movarounnahrning yirik shaharlarini bevosita nazorat ostida ushlab turish uchun ishonchli noiblari orqali boshqaruv tizimini shakllantirdi. Yalangto‘sh Bahodirning yana bir muhim islohoti moliyaviy tizimni qayta ko‘rib chiqish bo‘ldi. O‘sha davrda savdo-sotiq rivojlanayotgan bo‘lsa-da, soliqlar va bojxona tizimidagi tartibsizliklar iqtisodiy o‘sishga to‘siq bo‘layotgan edi. U bu sohada tartib o‘rnatish maqsadida soliqlarning barqaror yig‘ilishini ta’minladi va ularning davlat g‘aznasiga kelib tushishini qat’iy nazorat qildi. Shu bilan birga, tadbirkorlik va hunarmandchilik faoliyatini rivojlantirishga sharoit yaratish orqali iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirdi. Yalangto‘sh Bahodir Movarounnahrning eng nufuzli harbiy sarkardalaridan biri sifatida o‘zining harbiy islohotlari bilan ham tarixda alohida o‘rin tutadi. U o‘z davrining harbiy strategiyasini mukammallashtirishga katta e’tibor qaratgan va bu borada bir necha muhim o‘zgarishlarni amalga oshirgan. 7 Vohidov S. Sharq mutafakkirlari va ularning merosi. – Buxoro: Buxoro davlat universiteti, 2013. – 76-b. 39 Birinchi navbatda, Yalangto‘sh Bahodir muntazam armiyani tashkil etish va uni tartibli saqlashga katta ahamiyat bergan. O‘sha davrda ko‘plab hukmdorlar harbiy yurishlar vaqtida faqat vaqtinchalik yig‘ilgan qo‘shinlarga tayanishgan. Biroq Yalangto‘sh Bahodir bu tizimning samarasizligini anglab, doimiy harbiy bo‘linmalarni shakllantirishga kirishdi. U harbiy safarbarlik tizimini isloh qilib, askarlarning muntazam ravishda tayyorgarlikdan o‘tishini yo‘lga qo‘ydi. Shuningdek, u harbiy tartib-intizomni kuchaytirib, harbiy xizmatni aniq tizim asosida tashkil etish tarafdori bo‘ldi. Yalangto‘sh Bahodir harbiy intizomni mustahkamlash maqsadida qo‘shinlar tarkibini qayta shakllantirdi va ularni muayyan jangovar birliklarga ajratdi. Uning bu islohoti tufayli Movarounnahr qo‘shinlari ancha kuchli va harakatchan bo‘lib, harbiy yurishlarda muvaffaqiyat qozondi. Shuningdek, Yalangto‘sh Bahodir harbiy texnika va qurollanish sohasida ham katta o‘zgarishlar qildi. Uning bu boradagi eng muhim xizmatlaridan biri zamonaviy qurol-yarog‘larni keng joriy etish va ularni mahalliy ustalar tomonidan ishlab chiqarish tizimini yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Ayniqsa, Yalangto‘sh Bahodirning artilleriya va zirhli otliq qo‘shinlarni shakllantirishdagi xizmatlari keyingi davr harbiy harakatlarida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Yalangto‘sh Bahodir nafaqat harbiy sarkarda, balki yirik davlat arbobi sifatida ham o‘z davrining eng nufuzli shaxslaridan biri bo‘ldi. U davlat boshqaruvi sohasida uzoq muddatli siyosiy barqarorlikni ta’minlash uchun asosiy institutlarni mustahkamlashga qaratilgan islohotlarni amalga oshirdi. Uning davlat boshqaruvidagi asosiy o‘zgarishlaridan biri davlat idoralarining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash edi. U o‘z hukmronligi davrida mahalliy hokimiyat vakillarining vakolatlarini aniq belgilab, ularning faoliyatini nazorat qilish tizimini joriy etdi. Shu bilan birga, davlat mulozimlari orasida korrupsiyani kamaytirish uchun qat’iy choralar ko‘rdi va turli amaldorlarning xalq oldida javobgarligini oshirdi. Bundan tashqari, Yalangto‘sh Bahodir ta’lim va madaniyatni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratgan. 39 Uning tashabbusi bilan madrasa va masjidlar qurilishi jadallashgan, ilmiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha muayyan dasturlar ishlab chiqilgan. Ayniqsa, u Samarqand va Buxoro kabi ilmiy markazlarning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Uning davlat boshqaruvidagi faoliyati faqat uning hayoti bilan cheklanib qolmadi. Yalangto‘sh Bahodirning olib borgan islohotlari keyingi yillardagi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim asos bo‘lib xizmat qildi. U yaratgan boshqaruv tizimi uzoq vaqt davomida Movarounnahr hududida mustahkam siyosiy tuzumning saqlanishiga imkon berdi. Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodir o‘zining siyosiy islohotlari, harbiy strategiyasi va davlat boshqaruvidagi faolligi bilan tarixda muhim o‘rin tutadi. Uning siyosiy merosi nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki butun islom olamida katta ahamiyatga ega bo‘lgan va keyingi hukmdorlar tomonidan ham namuna sifatida qabul qilingan. Ilgari ilmiy jihatdan o‘rganish u yoqda tursin, hatto ommabop bir nima yozish «ep ko‘rilmagan» yo‘nalish, mavzularga qo‘l urila boshlandi. Holbuki, ular bo‘yicha izlanishlar olib borish taqiqlanganini biz bilmaymiz. Balki mustamlaka davrida mana shunday yozilmas va ochiq aytilmas ko‘rsatmalar bo‘lgandir, biroq mustaqillik davriga kelib ham bu borada jiddiy urinishlar bo‘lgan emas. Bunday holatning sababi juda ham oddiy deb o‘ylaymiz: boshqa sohalarda bo‘lgani kabi, umuman, ijtimoiy fanlar, xususan, uning tarix yo‘nalishida haligacha «sovet maktabi» tomonidan tortib qo‘yilgan chiziqlardan chiqib ketilolgani yo‘q... Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ilk kunlardanoq milliy meros va salohiyat – ma’naviyat, ma’rifat, adabiyot, san’at, ilm-fan, ta’limga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirish, uni zamonaviy tarzda davlat siyosati darajasiga ko‘tarish bilan bog‘liq tinimsiz urinishlari, jamoatchilik, ayniqsa, davlat xizmatchilari va ziyolilar ongiga uzluksiz singdirib borishlari o‘laroq tug‘ilgan muhit o‘z mevalarini bera boshlaganini sezmaslik mumkinmas. Jumladan, tarix fanida. Tarixda shaxslarning tengsiz o‘rni, katta-kichik masala, tarmoqlardan tortib butun bir davlat va yurt, mintaqa va xalqlar, hatto kishilik taqdiri-yu taraqqiyotiga 39 ta’sirini hech kim inkor etmagan va etolmaydi ham. Ushbu haqiqatni tasdiqlovchi misollarni qidirib uzoqqa borishning keragi yo‘q, ular el-yurtimiz o‘tmishida yetarli topiladi. Shu bilan birga, shu haqida so‘z ketganda, biz asosan o‘ta yirik, ko‘pchilikka ma’lum va mashhur siymolarga urg‘u berishga odatlanganmiz. Vaholanki uncha-muncha kishining qo‘lidan kelmaydigan xizmatlarni qilib qo‘ygan, e’tirof, hurmat va har bir avlod esda tutishi, ibrat olishiga loyiq, biroq tarixchi olimlar tomonidan «yuzaga chiqarilmagan» ajdodlarimiz ko‘plab topiladi. Ulardan biri Yalangto‘sh Bahodirdir. Yalangto‘sh Bahodir shaxsini juda kamchilik, o‘shanda ham, Sherdor va Tillakoriy madrasalarini qurdirgan odam sifatida biladi. Uning obro‘si, umuman millatimiz va davlatimiz tarixida tutgan o‘rni, aslida, ancha ko‘lamli va zalvorlidir. U 1576-yili tug‘ilgan. Uning zamondoshi va so‘z ketayotgan davr tarixi bo‘yicha o‘ta qimmatli asar — «Bahr al-asror fi manoqib al-ahyor» («Oliyjanob kishilar botirligiga oid sirlar dengizi») muallifi Mahmud ibn Valining (XVII asr o‘rtalarida o‘lgan) yozishicha, amirning o‘z oti Xatoy Bahodir bo‘lgan. Yalangto‘sh esa uning laqabi edi. Mazkur ishonchli guvohlik amirning ismini, bizningcha, sifatlanishini, goh Nizomiddin, goh Abdulkarim tarzida talqin qilinishi bilan bog‘liq turli bahslarga ham oydinlik kiritadi, deb o‘ylaymiz. 8 Yalangto‘sh Bahodirning Qo‘chqor bahodir va Murodquli Bahodir ismli qarindoshlariga oid guvohliklar bo‘lgani holda, otasi va o‘g‘li Boybekda «bahodir» unvonini uchratmaymiz. Qolaversa, uning otasi ismi bo‘yicha ham ayrim anglashilmovchiliklar bor. Hujjatlarda uning oti Boyxoja bo‘lgani aniq yozilgan. Qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalarida Jalanto‘s Seyitqul o‘g‘li ham uchraydi. Agar XVIII asrda Yalangto‘sh Jalanto‘s Quliquli (maqbarasi Qarag‘anda shahridan janubi-sharqda joylashgan) yashagani inobatga olinsa, hujjatlar va dostonlar o‘rtasida yuzaga kelgan bunday tushunmovchilikni osongina yechish mumkin, deb o‘ylaymiz. Ya’ni gap Yalangto‘sh (qozoqchasiga Jalanto‘s) ismli, turli zamonlarda 8 Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 100-b. 39 yashagan bir necha tarixiy shaxs – Boyxoja, Seyitqul va Quliquli o‘g‘illari haqida ketmoqda. Masalaning bu jihatiga o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida yashagan qozoq ma’rifatparvari va davlat arbobi Xalil Do‘stmuhamedov ham e’tibor qaratganini eslatib o‘tgan bo‘lardik. Nima bo‘lganda ham, bo‘lajak siyosiy va harbiy arbob dunyoga kelgan palla — XVI asrning so‘nggi choragi o‘zbek davlati o‘zining temuriylar davridagi siyosiy qudratini tiklay boshlagan yillarga to‘g‘ri kelgandi. Gap shundaki, ichki qarama-qarshiliklarni yo‘qotolmagan temuriylarni yengib, o‘zbek davlati boshqaruviga kelgan shayboniylar yangi va yosh siyosiy kuch sifatida ko‘tarinki kayfiyatda ish tutganlari yaxshi ma’lum. Chunonchi sulola asoschisi Muhammad Shayboniyxon (1500−1510) Turon va Xurosonni birlashtirishga, ya’ni temuriy Sulton Abu Sa’id o‘limidan (1469) keyin asr so‘nggigacha Samarqand va Hirotda hukm surgan ikki hokimiyatchilikka chek qo‘yib, kamida Amir Temur davridan Samarqandga bo‘ysunib kelgan merosiy yerlarni birdan-bir poytaxt izmiga qaytargan. Undan keyin yuz bergan sustlashishlarga qaramay, Ubaydullaxon (1533–1540) urinishlari bilan o‘zbek davlatining Xurosonga bo‘lgan haqqi amalda ta’minlab turilgan. Biroq keyingi – siyosiy maydonga Abdullaxon ikkinchi chiqqunga qadar yillarda yana qo‘shhokimiyatchilik «kasali» qo‘zg‘alib, endi Samarqand va Buxoroning o‘z xonlari bor edi. Bunday holat mahalliy boshboshdoqlikni kuchaytirib yuborishi, tashqi kuchlar ishtahasini qo‘zg‘ashi tabiiy edi va shunday bo‘lgan ham. O‘z siyosiy yuksalishini 1557-yili Buxoroni qo‘lga kiritishdan boshlagan Abdullaxon keyingi yillarda Samarqand, Toshkent, Savron, Yassi, O‘tror, Sayram, Farg‘ona, Badaxshon, Ko‘lob, Xorazm, Xuroson, Koshg‘arni bo‘ysundirib, hozirgi O‘rta Osiyo, janubiy Qozog‘iston, g‘arbiy Xitoy, Afg‘oniston, shimoli-sharqiy Erondan iborat ulkan hududni davlatimizning o‘sha paytlardagi poytaxti Buxoro atrofida birlashtirolgan. Shu ma’noda, uning siyosiy intilishlari va xatti-harakatlarida Amir Temurga nisbatan katta hurmat va Sohibqirondek shuhrat qozonish izzat-nafsi 39 kuchli bo‘lganini ilg‘amaslik mumkin emas. Masalan, 1578- yili O‘tror , Sig‘noq , Savron va Turkiston shaharlarini bo‘ysundirgan Abdullaxon Sohibqiron Ahmad Yassaviyga atab qurdirgan maqbarani ziyorat qilish asnosida uch yuzta qo‘y so‘ydirib, Amir Temur yasattirgan ulkan qozonda ovqat pishirtirgan va yetim-yesir, och-nahorlarga ulashgan, marhumning ruhiga bag‘ishlab duolar o‘qilgan. 9 1582-yili Dashti qipchoqqa harbiy yurish uyushtirganida esa, hozirgi Qozog‘istonning Qarag‘anda viloyati Ulug‘tog‘ tumanida hududida joylashgan Ulug‘toqqacha yetib borgan. Ya’ni Amir Temur To‘xtamishxonga qarshi lashkar tortgan 1391-yilning aprel oyi oxirlarida yo‘l-yo‘lakay qarorgoh qurgan tog‘lik oldidan chiqqan va u yerdagi Oltincho‘qqida Sohibqiron buyrug‘iga ko‘ra katta harsangtoshga bitilgan mana bu so‘zlarni o‘qigan “Tarix yetti yuz to‘qson uchinda, qo‘y yili yoz (ko‘klam) oyi orasi Turonning sultoni Temurbek uch yuz ming cherik bilan islom uchun Bulg‘or xoni To‘xtamishxonga qarshi yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsin deb bu tepani qurdi. Tangri nusrat bergay, insha Alloh. Tangri el kishiga rahmat qilg‘ay, bizni duo bila yod qilg‘ay”. Marhum xotirasiga hurmat bajo keltirgan Abdullaxon uning qarshisida xuddi shunga o‘xshash tepalikdagi toshga «Kimki bu manzilga qadam qo‘ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» so‘zlarini o‘ydirib yozdirgan. Umuman olganda, Abdullaxon Dashti qipchoqqa, xususan, Sibir, Qozoq xonliklariga nisbatan ancha g‘ayratli siyosat yuritgani ma’lum. Chunonchi 1563- yili shayboniy Kuchumxonga lashkar berib, uni Sibir xonligida hokimiyatga kelishida qo‘llab-quvvatlab, izchil siyosiy-iqtisodiy va diniy aloqalarni yo‘lga qo‘ygani ma’lum. Shuningdek, tarixiy manbalarda qozoq xonlari Shig‘ay (1580 – 1582) va To‘kal (1582 – 1598) o‘zbek hukmdoriga bo‘yin egib, unga xizmat qilganlariga oid guvohliklar bor. 9 Ismoilov H. Movarounnahrning siyosiy tarixi. – Samarqand: Samarqand davlat universiteti, 2010. – 78-b. 39 Demak, Yalangto‘sh Bahodirning bolalik va yoshlik kezlari mana shunday, katta va muhim tarixiy voqealarga boy bosqichga to‘g‘ri kelgan hamda mazkur omil uning dunyoqarashi, fe’l-atvoriga ta’sir o‘tkazishi turgan gap edi. Qolaversa, Turkistonning Buxoro, Samarqand, Xiva, Shahrisabz, Qarshi, Termiz, Toshkent, Qo‘qon, Andijon singari o‘nlab katta-kichik shaharlari, ya’ni o‘troq madaniy muhit talablariga mos ravishda avval maktab, so‘ng madrasada dunyoviy va diniy bilimlarni pishiq egallagan. Harbiy san’at sirlarini o‘rgangan, jismonan chiniqib, turli qurol-yaroqlardan foydalanish, lashkarni boshqarish bo‘yicha mahoratini oshirganiga oid guvohliklar ham yo‘q emas. O‘ziga to‘q va o‘ziga yarasha mavqega ega oila vakili ekani hamda tilga olingan sifatdagi ta’lim-tarbiya vaqti soati kelib Yalangto‘sh Bahodirga asqatishi turgan gap edi. Abdullaxonning 1598-yili yuz bergan o‘limidan ko‘p ham o‘tmay shayboniylar sulolasining bir asrlik faoliyati ham yakun topadi. O‘zbek davlati boshqaruviga ashtarxoniylar keladilar. Yalangto‘sh Bahodirning kelgusi bir umrlik kechmishlari ham aynan mazkur sulola bilan bog‘liqdir. Rasmiy xizmatni Xurosonda faoliyat yuritayotgan ashtarxoniy Dinmuhammadxon (1599-yili o‘lgan) qo‘lida boshlagan Yalangto‘sh Bahodir o‘zining botirligi va sadoqati tufayli yangi siyosiy xonadonning ishonchini qozona boshlagan. Shuning uchun ham, keyingi ashtarxoniylar Boqi Muhammadxon (1601−1605) va Vali Muhammadxon (1605−1611) ham uni ko‘zdan qochirmaganlar. Biroq amirning yuksalishi 1606 yildan Dinmuhammadxon o‘g‘li, Balx viloyati hokimi Nadr Muhammadga xizmat qila boshlashi bilan bog‘liqdir. Aynan mazkur ashtarxoniy sulton uni otaliq lavozimiga loyiq ko‘rgan, unga hozirgi Afg‘oniston hududidagi qator yer-suvlarni tortiq qilgan. Yalangto‘sh Bahodirning yanada kengroq miqyos – mamlakat siyosiy turmushida tanilishi, borgan sari o‘z mavqeyini oshirib borishida 1611-yildan boshlab o‘ttiz yil o‘zbek davlatini boshqargan Imomqulixonning (1611−1642) xizmati katta bo‘lgan. Adolatli, aqlli va botir xon sifatida kattayu kichik orasida 39 dong‘i ketgan Imomqulixon davri ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi yillaridagi eng rivojlangan va kuchaygan bosqich sanaladi. Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va namunali xizmatlarini e’tiborga olgan Imomqulixon 1712-yili Yalangto‘sh Bahodirni Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Umumhisobda u qirq yil 1612−1632, juda yuqori bo‘lgan. Otasi tomonidan mashhur mutasavvif Burhoniddin Qilich, onasi tomonidan Ahmad Yassaviyga borib taqaladigan Sayyid Ahmad Xojagiy — Mahdumi A’zam Kosonda tug‘ilgan va maktab hamda madrasani ham shu yerda bitirgan. Keyinchalik Toshkentda Xoja Ahrorning shogirdi Muhammad Qoziga shogirdlikka tushgan. Ustozining o‘limidan so‘ng naqshbandiya tariqatining yetakchisiga aylangan. 10 Zahiriddin Muhammad Bobur unga bag‘ishlab ruboiylar yozganiga oid guvohlikning o‘ziyoq shayxning shuhrati Turkistondan tashqaridagi o‘lkalarga ham tarqalganidan dalolat beradi, albatta. Shu o‘rinda, Mahdumi A’zam ham shoirga atab «Boburiya» risolasini yaratib, Hindistonga jo‘natganini eslatib o‘tgan bo‘lardik. Shayboniy sultonlar, hokimlar, amirlar Mahdumi A’zamni o‘zlariga pir deb bilganlar. Jonibek sulton uni Samarqandga ko‘chib o‘tishga ko‘ndirgach, shayx 1528-yili Dahbed qishlog‘iga kelib, umrining qolganini shu yerda o‘tkazgan, katta bog‘ yaratib, ekin-tikin va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Mahdumi A’zam hech bir zamonda o‘z qimmatini yo‘qotmaydigan qarashlari bilan mashhur edi: Din va muqaddas kitoblar insonni ma’naviy yetuklik sari yetaklash uchundir, inson din uchun emas, din inson uchun yaratilgandir. Bilim duru gavhardir, ilmdan ko‘ra qimmatliroq javohir bo‘lishi mumkin emas. Haqiqiy ilmni esa bilimi va ma’naviyati mukammal ustozdan olmoq lozim. Yalangto‘sh Bahodirning piri bo‘lgan Xoja Hoshim (1634-yili o‘lgan) esa Mahdumi A’zamning nabirasi edi. Xoja Hoshim Imomqulixonning taxtga 10 Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2012. – 65- b. 39 o‘tirishida qo‘llab-quvvatlagan shaxslardan biri sanaladi. Ular sirasida Yalangto‘sh Bahodir ham bo‘lgan. Zamondoshlari, ixlosmandlarini mehnat va bilimga chorlagan naqshbandchilar, xususan, Xoja Hoshimning Yalangto‘sh Bahodirga ta’siri katta bo‘lgani shubhasiz. O‘zi ham Buxoro madrasasini bitirgan amir ilmu fan, adabiyot va san’at ahlini o‘ta qadrlagan. Umri davomida ko‘paytirib borgan boyligining anchasini masjid, xonaqoh, hammom, ko‘prik, maktab, madrasalar qurish, ularda dars bergan va dars olganlarning moddiy ta’minotiga sarflagan. Madrasalarni saqlash chiqimlari, mudarrislar maoshi, talabalar nafaqasida uzilish bo‘lmasligi uchun ko‘pdan-ko‘p ekin maydonlari, karvonsaroy, do‘kon singari daromadli joylarni ularga umrbod vaqf qilib bergan. Yalangto‘sh Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning siyosiy-harbiy faoliyati, go‘yoki tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali sanalmish Samarqanddagi Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va Tillakoriy madrasalari bilan bog‘liqdir, albatta. 11 Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619−1636 yillarda qad ko‘targan Sherdor madrasasini Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagani ma’lum. Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30 metrga 30 metr bo‘lib, me’mori – Abduljabbor, bezash ishlariga Muhammad Abbos boshchilik qilgan. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki qanotining har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor. Minora tepasiga ellik olti zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi koshinkori bezak orasida qora asosli koshinga oq harflar bilan me’mor Abdujabbor nomi yozilgan. Qanoslaridagi qizg‘ish zarhal tusli sher oq ohuni quvmoqda. Quyosh bodomqovoq, qiyiq ko‘zli qilib tasvirlanib, yuzi zarhal tusli yog‘du bilan hoshiyalangan. Butun lavha zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan tasvirlangan hamda bir-biriga chirmashib ketgan navdalar, ochilib yotgan oq gullardan iborat. 11 Abu Toxirxo‘ja. Samariya. − T.: Kamalak 1991. 52-b 39 Madrasaning «Sherdor» nomi bilan mashhurligi ham ushbu ko‘rinish bilan bog‘liqdir. Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik bo‘lmay, Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70 metrlik peshtoqida, aniqrog‘i baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh manzarasidagi sher tasvirlangani ma’lum. Ya’ni mazkur inshootdagi sher tasviri uchta bo‘lgan va ispaniyalik elchi Ruyi Go‘nsales Deklavixo‘ ularni 1404-yili o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, Yalangto‘sh Bahodirning Sherdor madrasasini barpo etish va bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek madrasasi hamda Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish mumkin. Negaki Sherdorning serhashamligi aynan uning peshtog‘i bilan belgilanadi. Uning ikki tomonida gumbazli darsxona joylashgan. Hovli atrofidagi ikki qavatli hujralarning soni ellik to‘rtta bo‘lib, har birining oldida ravoqli ayvon bor.Butun imorat yuzi naqshlar bilan qoplangan bo‘lib, ularda chok, yirik xandasaviy suls, kufiy yozuvlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan bo‘lib, Samarqand me’moriy bezaklar maktabiga xosdir. 1646-yili Yalangto‘shbiy Bahodir yana bir katta ishga qo‘l urgan: Registonning shimolida Tillakoriy madrasasining qurilishi boshlangan. Mirzoyi karvonsaroyi asosi ustiga madrasa, hujralar o‘rnida peshtoq gumbazli masjid joylashgan. Bezak ishlarida oltin sarflangani uchun tilladan ishlov berilgan ma’nosida «tillakoriy» deb yuritila boshlangan.70 metrga 70 metr bo‘lgan madrasaga chuqur ravoqli peshtoq orqali, g‘arb tomondan kirilib, ikki qanotining oldi ravoqli, ikki qavatli hujralar, burchaklarini teng kattalikdagi guldasta mezanalar egallagan. Masjid xonaqohining baland poygumbazi uzoqdan ko‘zga tashlanib turadi. Xonaqoh to‘riga marmardan mehrob va zinapoyali minbar ishlangan. O‘z davrida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan xonaqohning ikki yonini oldi ravoqli, gumbaz tomli ayvonlar (yo‘laklar) egallagan.Bosh tarzidagi bezak mavzularining boyligi, ichki va tashqi naqshlarning serhashamligi, 39 peshtoq qanosi va tokchasidagi iroqi kashtani eslatuvchi bezaklar, bo‘rtma yozuvlar o‘ziga xosdir. Ravoq burchaklari, bezakli toqilarni to‘ldirishda ustalar turli usullarni qo‘llaganlar. Koshinli ravoqlarda yashil tangachalar, sarg‘ish yaproqlar va feruza poyalar aks ettirilgan 12 . Xonaqoh izorasi koshinnamoyon, devori, gumbazi va bag‘ali kundal uslubidagi serhasham naqshlarga boy. Mehrob ravog‘i va bag‘ali muqarnas kosachalar bilan to‘ldirilib, zarhal berilgan hamda Qur’on oyatlaridan olingan bo‘rtma yozuvlar bilan hoshiyalangan.Eshiklar murakkab naqsh va yozuvlar bilan yog‘och o‘ymakorligida pardozlangan.Hovli sahniga marmar yotqizilgan. Atrofidagi hujralarga eshik, tuynugiga panjaralar ishlangan. Qurilish ishlari 1660- yili, ya’ni Yalangto‘sh Bahodir o‘limidan so‘ng tugallangan. 13 Bizgacha yetib kelgan hujjatlardan biriga ko‘ra, mazkur ikki madrasaning moddiy ta’minoti uchun 11610 tanob sug‘oriladigan yer, 8 ta do‘kondan keladigan daromad vaqf qilib berilgan.Yalangto‘sh Bahodir qurdirgan me’morchilik obidalaridan yana biri Dahbeddagi Mahdumi A’zam majmuasidir. Vasiyatiga ko‘ra o‘zi yaratgan bog‘ o‘rtasidagi nok daraxti tagiga ko‘milgan shayx qabrini obod etishga Yalangto‘sh Bahodir 1618-yili kirishgani ma’lum. Chunonchi qabrning janub tomoniga keng va yuksak xonaqoh soldirgan. Mozorni o‘rab turgan devor va ravoqli darvozani esa, so‘z ketayotgan davrning yana bir zabardast davlat arbobi Nodir devonbegi (1568-1644) qurdirgan.Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17.6 metrga 16.6 metr o‘lchovdagi deyarli kvadrat shaklga ega daxma Samarqandning kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib, balandligi – 1.55 metr, burchaklari marmar yarim ustunlar bilan bezatilib, Qur’on oyatlari bilan ziynatlangan.Yalangto‘sh Bahodirning Xoja Hoshim ikki o‘g‘liga turmushga chiqqan ikki qizi – Iqlimabonu va Oybibining qabrlari ham shu yerda. 12 Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 114-b. 13 Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. — Ташкент, 1893. — С. 87. 39 Xorazm hukmdori Isfandiyorxonning (1623-1643) Eron shohi Safidan (1629-1642) Yalangto‘sh Bahodirning Makkaga ziyoratini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha iltimosi bilan bog‘liq guvohlikka shubha bildirmagan bo‘lardik. To‘g‘ri, Xuroson uchun kurashda o‘zbek amiri safaviylar bilan ko‘p marta to‘qnash kelgan. Biroq haj safari bilan bog‘liq masalada musulmon hukmdorlari odatda olijanoblik ko‘rsatganlar. Shu bilan birga, Yalangto‘sh Bahodir mazkur niyatini amalga oshirolmay qolganining ehtimoli baland. Negaki manbalarda buni tasdiqlovchi hatto biron ishora ham yo‘q. Qolaversa, XVII asr qirqinchi yillarining birinchi yarmida o‘zbek davlati boshqaruvida jiddiy siyosiy o‘zgarishlar yuz bergan: 1642-yili Imomqulixon o‘rnini egallagan Nadr Muhammadxon (1642-1645) uch yilga bormay taxtni o‘g‘li Abdulazizxonga (1645-1681) topshirishga majbur bo‘lgan. Mazkur jarayonda faol qatnashgan Yalangto‘sh Bahodirning yurtni vaqtinchalik bo‘lsa-da tark etishi mumkin emasdi. Yalangto‘sh Bahodir 1656-yili 80 yoshida bu yorug‘ olamni tashlab ketgan. Vasiyatiga ko‘ra uni Dahbeddagi Mahdumi A’zam xonaqohiga, piri Xoja Hoshim qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Shu tariqa, o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixida o‘z o‘rni va xizmatlariga ega yirik davlat arbobi, ko‘plab xayrli ishlar tashabbuskori, ilm-fan hamda madaniyat homiysi Yalangtush Bahodirning umr daftari tugagan. Biroq uning millatimiz va davlatimiz ravnaqi va dovrug‘i yo‘lida qilgan ishlari avlodlar xotirida abadiy qolajak. 39 II BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING MADANIY MEROSI 2.1. Me’moriy obidalar barpo etishdagi tashabbuskorligi Yalangto‘sh Bahodir O‘rta Osiyo tarixidagi buyuk harbiy sarkarda va davlat arbobi bo‘lish bilan birga, madaniyat va san’at homiysi sifatida ham alohida o‘rin tutadi. Uning me’morchilik sohasidagi xizmatlari ayniqsa Samarqand shahrida keng ko‘lamda namoyon bo‘lgan. Yalangto‘sh Bahodir Movarounnahrning yirik siyosiy va ma’naviy markazga aylanishida, uning me’moriy yodgorliklar bilan bezatilishida beqiyos hissa qo‘shdi. 14 U Temuriylar sulolasining madaniy siyosatini davom ettirib, Samarqandni butun islom olamining diqqat markaziga aylantirishga harakat qildi. Uning tashabbusi bilan shahar arxitekturasini rivojlantirish yo‘lida ulkan qurilish ishlari amalga oshirildi. Ayniqsa, Samarqandning tarixiy markazi bo‘lmish Registon maydoni Yalangto‘sh Bahodir tomonidan kengaytirilib, obodonlashtirildi. U nafaqat mavjud binolarni qayta tikladi, balki yangi me’moriy obidalarni ham bunyod etdi. Movarounnahr me’morchiligiga xos bo‘lgan naqshinkorlik, gumbazli inshootlar va geometrik simmetriyaga asoslangan uslublarni yanada takomillashtirishga hissa qo‘shgan bu shaxs qurilishda an’anaviy bezak san’atidan keng foydalangan. Ayniqsa, uning me’moriy homiyligi davrida qashqarig‘och (sopol koshinlar), girih naqshlar va epigrafik bezaklar keng tarqaldi. Uning buyurtmalari asosida bunyod etilgan me’moriy yodgorliklar O‘rta Osiyo arxitekturasining eng yaxshi namunalari sifatida tarixda qoldi. Yalangto‘sh Bahodirning me’morchilik merosi ichida eng muhim obidalar sifatida Samarqanddagi Sherdor madrasasi va Tillakori madrasasini alohida ta’kidlash lozim. Bu inshootlar Samarqandning eng mashhur me’moriy obidalari 14 Saidov U. O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2009. – 28-b. 39 qatoriga kiradi va bugungi kunda ham o‘zining go‘zalligi bilan butun dunyo sayyohlarini o‘ziga jalb qiladi. Sherdor madrasasi Yalangto‘sh Bahodir tashabbusi bilan XVII asrning birinchi yarmida bunyod etilgan bo‘lib, u Registon maydonining g‘arbiy tomonida joylashgan. Bu madrasa o‘zining noyob me’moriy yechimlari bilan ajralib turadi. Uning asosiy gumbazi va tashqi devorlari nafaqat geometrik naqshlar, balki hayvon tasvirlari bilan ham bezatilgan bo‘lib, bu O‘rta Osiyo islomiy me’morchiligida juda kam uchraydigan holatlardan biri hisoblanadi. Madrasa devorlarida Sher (yo‘lbars) tasviri aks etgani bois u "Sherdor" deb nomlangan. Sherdor madrasasi o‘z davrida islom dini ilmlarini o‘rgatish markazlaridan biri bo‘lib, unda ko‘plab olimlar va mutafakkirlar tahsil olgan. Ushbu madrasa faqatgina ta’lim markazi bo‘lib qolmay, balki Samarqand me’morchilik maktabining eng yuqori cho‘qqilaridan biri sifatida tarixga muhrlangan. 15 Sherdor madrasasi — Samarqanddagi me moriy yodgorlik (1619—1636).ʼ Registon ansambli tarkibida. Mirzo Ulug‘bek dunyoning bir bo‘lagi bo‘lishni yaxshi ko‘radigan buyuk shaxs. Parazit quvnoq mavjudotdir. Madrasa tarhi tortburchak, 2 qavatli. Eng yaxshisi, 2 haftalik mashaqqatli mehnat va ozgina quvonch talab etiladi. Tog‘larning yurish yo‘llari to‘satdan o‘lim yoki to‘satdan hushini yo‘qotish fikriga to‘la edi. Ushbu tadqiqot natijalari juda salbiy edi. Madrasa nomi shu tasvirdan kelib chiqqan. Binoning serhashamligi shu peshtog ida. Kuniga 2 soat piyoda yurib, masjid tomon yurdim va xursandchilik ʻ bilan qarshi oldim. 2000 kishining atrofiyasi (54 yosh) keksa odamlar tomonidan amalga oshirildi. Ayvonlar yozda darsxonani o tagan. ʻ Viloyat mamlakat poytaxti Samarqand shahrida joylashgan. Viloyat 3 ta shaharda (Ulug bek madrasasi, Tillakori madrasasi, Sherdor madrasasi) joylashgan ʻ bo lib, muhim xotiralarni o zida jamlagan. Shoir Ulug‘bek (1417-1420) mamlakat ʻ ʻ shimolidagi Xo‘jayli shahrida tug‘ilgan. U musulmonlardan birinchi bo‘lib buyruq olgan (1424), musulmonlardan birinchi bo‘lib buyruq olgan (1430). 15 Rahimov Z. O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. – T.: Fan, 2008. – 24-b. 39 XVII asrda Samarqand Yalangto sh Bahodir shahrining poytaxti, Ulug bekʻ ʻ shahrining poytaxti, Sherdor madrasasining (1619—1635/36), Tillakori madrasasining (1646/47— 1659/60) poytaxti bo lgan ʻ 16 . Rang-barang koshinkori muammosi hal etilmagan; Yong‘oq yog‘i va jele loviyalari stolda. Yong‘oq yog‘i va jele loviyalari stolda. Qadimiy Samarqandda Mutaxassis qo shini harbiy bazasini tashlab, yangi shaharlar: Ulug bek madrasasi ʻ ʻ (1417-1420), Sherdor madrasasi (1619-1636), Tillakori madrasasi (1647-1660) qurishga majbur bo ldi. ʻ Registon - hayot quvonchi shu qadar ulug‘ki, uni ko‘rish quvonch va sharqdagi shahar qurilishi san atining eng ko zga ko rinarli namunalaridan biri ʼ ʻ ʻ svobodna. Faksda shunday deyiladi: “Siz biznesni boshlaganingizda, biror narsaga qiziqqan odamga xat yuborishingiz kerak”. 2001-yil YuNESKO madrasani o‘z ishi uchun nufuzli mukofot bilan taqdirladi. Viloyat shaharning ilmiga muxlis bo‘lib qolgandir, lekin buning uchun katta pul kerak. “Registon” “quvonchli” so‘zlar bilan odamlarni kuldirdi.Tadbirning rasmiy nomi sifatida “Registon” nomi tanlandi. Umid qilamanki, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent ham xursand bo‘ladi. Samarqanddagi Osiyodagi bo‘lishi mumkin, Samarqanddagi hokimi edi. Umid qilamanki, siz menga hech qanday qayg‘u bermaysiz. Amir Temur Samarqand viloyati hukumatiga tashakkurnoma yo‘lladi. Ulug‘bek Davriy (1409-1447) Kavkaz xalqiga qarshi harbiy asir bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ziyorat idorasi tomonidan Ulug bek madrasasi (1417-1420), Sherdor ʻ madrasasi (1619-1636) va Tillakori masjid-madrasasi (1647-1660) binolari qurildi. Ro‘yxatga olish idorasi "Bolalar soborini" quvnoq va dono odam bo‘lish darajasida qurdi. Ularni Ko‘chkunjixon (1527-1530) Tillakori madrasasiga qo‘shiq va raqsga o‘rgatgan shoir va shoirdir. 1904 yilda u vazn yo‘qotishni boshladi, lekin 1910- yilda u vazn yo‘qotishni boshladi va ba’zan hatto vafot etdi. 100 yil muqaddam mintaqa hukumati ishsiz qolganlar sonini ko‘paytirish uchun chora ko‘rishga qaror qilgan. 16 Rashidov U. Markaziy Osiyo sarkardalari. – T.: Ma’naviyat, 2007. – 92-b. 39 Tillakori madrasasi esa Yalangto‘sh Bahodirning me’morchilik homiyligidagi yana bir muhim obidadir. Bu madrasa Registon maydonining shimoliy tomonida joylashgan bo‘lib, uning qurilishi XVII-asrning o‘rtalarida yakunlangan. Tillakori madrasasi o‘zining ajoyib interyer bezaklari va oltin suvi bilan ishlangan naqshlari tufayli “Tillakori”nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan. Ushbu madrasa nafaqat ta’lim markazi, balki masjid vazifasini ham bajargan. 17 Tillakori madrasasining asosiy xususiyatlaridan biri uning ichki devorlarida ishlangan bezaklarning nihoyatda nafisligi va murakkabligidir. Bu madrasa islomiy san’at va me’morchilikning eng yuksak namunalaridan biri hisoblanadi. Yalangto‘sh Bahodir ushbu madrasani barpo ettirish orqali nafaqat Samarqandning obodligini ta’minladi, balki butun Movarounnahr madaniy merosiga ulkan hissa qo‘shdi. 18 Uch madrasai oliya Turkiston podsholaridan Imomqulixon hazratlarining davrida sipohsolor va ham Samarqandga voliy bo‘lg‘on Abdulkarim Yalangto‘sh Bahodir tomonidan bino qilingandur.Yalangto‘sh Bahodir Samarqand askari ila Xuroson va Mashhadni istilo etib, ul tarafdan kelturg‘on amvol, g‘anoyim ila Samarqandg‘a bu Sherdor va ham Tillakori madrasalarini bino etibdur. Bu madrasalar doxilan va xorijan chiniy mulavvi koshi ila ziynat berilib qoshilarini aksari go‘yo bugun usto va san’atkor qo‘lidin chiqg‘on kabidur.Tarix binosi Sherdor madrasasini doxiliy va g‘arbiy to‘qinda chiniy muzoyiq ila zerdagi vajh uzra nazman yozibdur...Sherdor madrasasining madxali va jabhasi g‘arbdagi Madrasai Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragoniy madrasasi mohazisinda mutavajjih va ikkisi yuz ba yuz bir shaklda bino qilingan. Ikkisi fosilasi yuz arshin va orasi tosh farsh qilingan vasi’ bir maydondurki, Registon atalur. 19 Registonning shimoliy va janubi katta yo‘l bo‘lub, shimolidagi qanorida bo‘loda zikr qilingon ikki madrasa rukn va zoviyalariga muqobil Tillakori 17 Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. — Ташкент, 1893. — С. 23. 18 Xasanov B. Temuriylar davrida ilm-fan. – T.: Fan, 2006. – 112-b. 19 Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 120-b. 39 madrasasi mabnidur. Sherdorning samti xorijdan haddi g‘arbiya va sharqiyasi 82 arshindan, shimoliy va janubiy tomondan 95 arshindan bo‘lub, jam’an 779 murabba’ arshin yerni muhtaviydur. Sherdorni sahni doxiliyasining g‘arbiy va sharqiy hadlari 54 arshindan, shimoliy va janubiy taraflari 52 arshindan bo‘lub, vus’ati 2808 murabba’ arshin va yeri marmar tosh ila farsh bo‘lub, to‘rt qattiq hujralar va to‘rt katta ravoqning jabhasih sahifasi. imoratni o‘rni 4910 murabba’ arshin yerni shog‘ildur. Madrasa ikki oshyona bo‘lub, 64 hujra, ikki katta darsxona, doxilan to‘rt katta to‘qni mujtamildur… Peshtoqning bilish jabhasinda mehrobning ikki tarafida bir-birig‘a muqobil ikki sher (arslon) shaklini musattah chiniy va koshilar ila arslon rangida mulavvan tasvirlangani uchun Madrasai Sherdor atalibdur. Arslon naqshasining asari bu kunda ham ma’lumdur. Madrasa va minoraning boshqa tasvirida tasvir yo‘q va aks ettiruvchi ila oyati hadis va tarixi abyotni marmarlarg‘a muzoyiqlangan va koshi mulavvan chiniylar ila yozilgan. Madrasa minora va qubbalarining butun sathini arab, eron, hind uslub naqqoshisi uzra mulavvun chiniy va rangorang koshi ila nihoyat nafis suratda naqshlangandurki, to‘rt asr bo‘lgan bo‘lsa ham qoshilar oftob va oy nurini aks etdurar va ko‘zni qamashdurar. Yalangto‘sh Bahodir tomonidan barpo etilgan me’moriy yodgorliklar faqatgina o‘z davrining san’at asarlari bo‘lib qolmay, balki keyingi asrlarda ham O‘rta Osiyo madaniyatining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Uning homiyligi ostida bunyod etilgan inshootlar faqat Samarqandda emas, balki butun islom olamida arxitektura va me’morchilikning yuksak namunasi sifatida e’tirof etildi. Yalangto‘sh Bahodir tomonidan qurilgan obidalar nafaqat estetik va me’moriy jihatdan, balki ijtimoiy va ma’naviy jihatdan ham katta ahamiyat kasb etgan. Bu madrasa va masjidlar o‘sha davrda ilm-fan va diniy ta’lim markazlari sifatida faoliyat yuritgan, ularda ko‘plab olimlar, mutafakkirlar va ulamolar tahsil olgan. Shu sababli, Yalangto‘sh Bahodirning qurilish ishlari faqat bino barpo 39 etishdan iborat bo‘lmay, balki butun jamiyatni ilm-ma’rifat bilan yuksaltirishga qaratilgan keng qamrovli madaniy harakatning bir qismi sifatida baholanishi lozim. Uning qurilish homiyligi tufayli Samarqand va Movarounnahrda an’anaviy me’morchilik maktablari rivojlandi va keyingi avlod me’morlari ham ushbu uslublarni davom ettirdi. Yalangto‘sh Bahodir yaratgan obidalar keyinchalik Markaziy Osiyo me’morchilik san’atiga katta ta’sir ko‘rsatib, boshqa yirik shaharlarning ham rivojlanishiga ilhom manbai bo‘ldi. Bugungi kunda ham Yalangto‘sh Bahodir tomonidan qurilgan Sherdor va Tillakori madrasalari YuNESKO tomonidan Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu obidalarning jahon madaniyati uchun naqadar muhim ekanligini tasdiqlaydi. Ushbu me’moriy yodgorliklar nafaqat tarixiy va estetik ahamiyatga ega, balki ular orqali Yalangto‘sh Bahodirning madaniyat va san’at sohasidagi ulkan xizmatlari ham e’tirof etiladi.Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodir nafaqat harbiy va siyosiy arbob, balki me’morchilik sohasida ham ulkan iz qoldirgan davlat rahnamosi bo‘lib, uning madaniy merosi O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin egallaydi.Samarqand Registonining asoschisi, bek Bahodir Yalangto‘sh Olchinning yetuk arbob, sarkarda va usta me’mor bo‘lib yetishishida ulug‘ shoir va mutafakkir Nizomiddin Mir Alisher Navoiyning katta o‘rni bor. Qayd qilish kerakki, Bahodir Yalangto‘shning otasi Boyxo‘ja Alisher Navoiy faoliyatini yaxshi bilgan va ulug‘ shoirga taqlidan o‘g‘liga arabcha Nizomiddin deb ism qo‘ygan. Biroq bu yigit keyinchalik o‘zbekcha ism – Bahodir Yalangto‘sh nomi bilan shuhrat qozongan. Rasmiy hujjatlarda esa Nizomiddin ismidan foydalangan. Qadimda o‘zbeklar orasida tug‘ilgan chaqaloqqa o‘zbekcha va arabcha nom berish odat bo‘lgan. Jumladan, Mirzo Ulug‘bekning, Shayboniyning, Manguberdining o‘zbekcha ismlaridan tashqari, arabcha Muhammad ismlari ham mavjud edi. Boyxo‘ja garchi, shayboniylar sulolasiga xizmat qilgan arbob bo‘lsa-da, e’tiqod masalasida jahriya, yassaviya tariqatlariga emas, balki naqshbandiya tariqatiga amal qilgan. O‘g‘liga Nizomiddin nomini bergan ota uning ham Alisher 39 Navoiy mansub bo‘lgan naqshbandiya tariqatiga amal qiluvchi hukmdor bo‘lib yetishishini niyat qilgan. Alisher Navoiy o‘zining shaxsiy daromadlari hisobidan 360 dan ko‘proq turli inshootlarni qurdirgan. Ulug‘ shoirning bag‘rikeng binokor bo‘lib yetishishida uning Samarqandda yashagan davrda Ulug‘bek me’morchiligidan ilhomlangani ham o‘z so‘zini aytgan. Alisher Navoiyga taqlidan Bahodir Yalangto‘sh ham shaxsiy daromadlari hisobidan Samarqandda turli binolarni, jumladan, Sherdor va Tillakori madrasalarini soldirgan.Bahodir Yalangto‘sh Sherdor madrasasi peshtoqiga sherlar (arslonlar) va kiyik tasvirini tushiradi. Bu masalada ham Yalangto‘sh o‘ziga ma’nan ustoz bilgan Alisher Navoiy faoliyatiga yuzlanadi. O‘z vaqtida Alisher Navoiy mo‘yqalam sohiblariga homiylik qilgan va o‘zi qurdirgan binolarga turli hayvonlarning tasvirlarini chizdirgan. Jumladan, G.Pugachyovaning fikricha, Alisher Navoiy qurdirgan hammomlarning devorlariga mifologik qushlar – anqolar tasvirlari tushirilgan. Keltirilishicha, Alisher Navoiy zanjirband sherning rasmini chizgan. Bahodir Yalangto‘sh yaratgan Sherdor madrasasi peshtoqidagi sherlar Navoiyning sheridan farqli ravishda zanjirband emas, balki ozod va ovdagi harakatlarda tasvirlangan. Bahodir Yalangto‘sh madrasasining suratida Alisher Navoiy chizgan syujetni mantiqiy tugallab qo‘ygan: zanjirband sherni ozod etgan, bir sher Alisher Navoiy, ikkinchisi esa Bahodir Yalangto‘sh timsoliga aylangan. Ikkinchi sherni nega Yalangto‘sh Bahodirga mengzadik? Chunki bu madrasa aslida “Bahodir Yalangto‘sh” deb atalib, bu nom abjad hisobida uning qurilish davrini – 1619-yilni anglatgan. Biroq Samarqand hokimi o‘z nomi “Yalangto‘sh Bahodir” deb ataladigan madrasaning “Sherdor” deb atalishiga ham qarshi bo‘lmagan. Sababi, uning o‘zi sherlarning biri sifatida madrasa yuzida aks etgan. Alisher Navoiy “qo‘sh uslub” degan me’moriy ansablning ijodkori sanaladi. U Saripulda, Injil anhori yonida hashamatli Ixlosiya madrasasi va unga yuzlanib turgan bag‘oyat ko‘rkam Xalosiya xonaqosini qurdiradi. E’tibor berilsa, Samarqand Registonidagi Ulug‘bek madrasasi va unga uyqash tiklangan Sherdor madrasasi ham shu uslubda qurilgan. 39 Demak, Bahodir Yalangto‘sh Registon ansablini tiklashda hazrat Alisher Navoiyning me’morchilik uslubidan foydalangan. Bu uslubdan keyinchalik Tojmahal va uning qarshisida bino tiklamoqchi bo‘lgan Hindiston hukmdori Shohjahon ham foydalanmoqchi bo‘lgan. 2.2. Ilm-fan va madaniyat rivojiga ta’siri Yalangto‘sh Bahodir nafaqat yirik sarkarda va davlat arbobi, balki ilm-fan va madaniyat rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan homiy sifatida ham tarix sahnasida yorqin iz qoldirgan. U Movarounnahrda ta’lim va ilmiy izlanishlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan bo‘lib, o‘zining moddiy va ma’naviy resurslarini ilmiy markazlar, madrasalar va kutubxonalar tashkil etishga yo‘naltirgan. Uning davrida Samarqand nafaqat siyosiy va harbiy jihatdan qudratli shahar bo‘lib, balki ilm-fan va ma’rifat markazlaridan biri sifatida ham tanilgan. Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fanga bo‘lgan e’tibori, ayniqsa, uning madrasalar barpo etish va ularning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash borasidagi harakatlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. U Samarqanddagi Sherdor va Tillakori madrasalarini bunyod etib, ularni yirik ilmiy markazlarga aylantirdi. Ushbu madrasalarda zamonasining eng yetuk allomalari tahsil olib, ilmiy izlanishlar olib borishgan. Yalangto‘sh Bahodir madrasalarida nafaqat diniy ta’lim, balki fan va san’atning turli sohalari, jumladan, falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyot, tarix va adabiyot bo‘yicha chuqur tadqiqotlar olib borilgan. Uning homiyligi tufayli Movarounnahr ilm-fani rivojlanishda davom etgan va avvalgi asrlarda Amir Temur va Ulug‘bek tomonidan boshlangan ilmiy an’analar davom ettirilgan. U o‘z davrining mashhur olimlari, faqihlari va mutafakkirlari bilan aloqalar o‘rnatib, ularni Samarqand madrasalariga taklif qilgan. Ilm-fanni rivojlantirish maqsadida Yalangto‘sh Bahodir tomonidan tashkil etilgan madrasalar o‘sha davrning eng ilg‘or ta’lim maskanlari hisoblangan va butun islom olamidan talabalar bu joylarga tahsil olish uchun kelishgan. Yalangto‘sh Bahodirning madaniy faoliyati faqat ilm-fan bilan cheklanib qolmagan, u adabiyot, falsafa va san’at rivojiga ham katta hissa qo‘shgan. U 39 davrida Movarounnahr hududida ijod qilgan shoirlar, tarixchilar va faylasuflarning faoliyati aynan uning homiyligi tufayli yanada rivojlandi. Uning hukmronligi davrida madaniyat va san’atning turli yo‘nalishlari, xususan, xattotlik, miniatyura san’ati va musiqa ham rivoj topgan. Yalangto‘sh Bahodir madrasalarida nafaqat ilmiy bilimlar o‘qitilgan, balki badiiy ijod ham rivojlantirilgan. U o‘z atrofiga iste’dodli shoir va adiblarni to‘plab, ularga ijodiy faoliyat yuritishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratgan. O‘sha davrning yetuk mutafakkirlari falsafiy asarlar yaratib, o‘z davrining muhim ijtimoiy va ma’naviy masalalarini tahlil qilganlar. Ushbu asarlar keyinchalik butun islom olamiga tarqalib, O‘rta Osiyo madaniyatining keng miqyosda tanilishiga xizmat qilgan. Ayniqsa, Yalangto‘sh Bahodir falsafa sohasida inson tafakkurining yuksalishiga xizmat qiluvchi fikrlarni qo‘llab-quvvatlagan va ularga homiylik qilgan. Adabiyot sohasida ham Yalangto‘sh Bahodir katta ta’sirga ega bo‘lib, o‘z davrining mashhur shoir va yozuvchilarini rag‘batlantirgan. Uning homiyligi ostida ko‘plab tarixiy va badiiy asarlar yozilgan bo‘lib, ular hozirgi kunda ham katta tarixiy ahamiyatga ega. Shu jihatdan, Yalangto‘sh Bahodirning madaniy me’rosi faqat me’moriy obidalar bilan cheklanmay, balki san’at, adabiyot va falsafaning rivojlanishiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fan va madaniyat rivojiga qo‘shgan hissasi bugungi kunda ham katta ahamiyat kasb etadi. Uning homiyligi ostida barpo etilgan madrasalar va ilmiy markazlar faqat Movarounnahr hududi bilan cheklanib qolmay, balki butun islom olamiga ta’sir ko‘rsatgan. Bugungi kunda Sherdor va Tillakori madrasalari faqat tarixiy yodgorlik sifatida emas, balki ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida ham e’tirof etiladi. Ushbu inshootlar orqali Yalangto‘sh Bahodirning ilmiy-ma’rifiy merosi hanuzgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Shuningdek, uning davrida yozilgan falsafiy va adabiy asarlar hanuzgacha tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilib, ularning mazmuni tahlil qilinmoqda. Bu asarlar orqali biz Yalangto‘sh Bahodirning ilmiy va madaniy qarashlari bilan 39 tanishish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Uning ilm-fanga va madaniyatga bo‘lgan e’tibori Movarounnahr tarixida muhim o‘rin egallagan bo‘lib, bu an’analar keyingi davrlarda ham davom etgan. Bundan tashqari, Yalangto‘sh Bahodir homiyligi ostida rivojlangan madaniyat va san’at an’analari bugungi O‘zbekiston madaniyati va san’ati shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Uning tashkil etgan madrasalari va ilmiy markazlari kelajak avlodlar uchun beqiyos bilim manbai bo‘lib xizmat qilgan va hozirgi ilmiy izlanishlarga ham asos bo‘lib kelmoqda. Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fan va madaniyat rivojiga qo‘shgan hissasi nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega. Uning barpo etgan ilmiy va madaniy merosi O‘rta Osiyo tarixining ajralmas qismi bo‘lib, bu meros keyingi avlodlar uchun ham bebaho bilim manbai sifatida xizmat qilmoqda. Ko‘pchilik Yalangto‘shni Samarqandning Registon maydonidagi Sherdor va Tillakori madrasalarining asoschisi sifatida biladi. Aslida, u o‘zbek davlatchiligi tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan siyosatchilardan sanaladi. 20 Mahmud ibn Valining «Bahr al-asror» asarida yozilishicha, amirning asl ismi Xatoy Bahodir bo‘lgan. Ayrim manbalarda uning ismi goh Nizomiddin, goh Abdulkarim tarzida keltiriladi. Rivoyatlarga ko‘ra, u dushmanga qarshi janglardan birida hech qanday sovut taqmasdan, qalqon tutmasdan, ko‘ksini ochib, maydonga tushgani uchun Yalangto‘sh laqabini olgan ekan. Uning tarjimai holiga nazar tashlasak, 1576-yilda Nurota hokimi Boyxo‘ja oilasida tug‘ilgan. Bahodir Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning homiyligida 1590–1593 yillarda maxsus harbiy maktabda o‘qigan. O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga dastlab Bulung‘ur, Loyish, Kattaqo‘rg‘onda tumanlari boshlig‘i lavozimida ishlagan (1593–1595) Yalangto‘sh Bahodir 1611-yil Ashtarxoniylar sulolasiga mansub Imomqulixonni taxtga o‘tqazishda faol qatnashgan. U Samarqandni 1626-yildan amalda mustaqil idora eta boshlagan, unga otaliq unvoni berilgan. Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy amaliyotlarida faol ishtirok etgan. 20 Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2012. – 165b. 39 Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va namunali xizmatlarini e’tiborga olgan Imomqulixon 1612-yili Yalangto‘sh Bahodirni Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Bir qator tanaffuslar bilan u qirq yil Samarqandni boshqargan. Bahodir Yalanto‘shning tarix oldidagi eng buyuk xizmatlaridan biri Samarqandda 1416-1420-yillarda bunyod etilgan Ulug‘bek madrasasiga monand tarzida Tillakori (1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalarini bunyod etib, Registonni yaxlit majmua holatiga keltirganidadir. Registon majmuasining bugungi ko‘rinishga kelishida Yalangto‘sh Bahodirning hissasi katta bo‘ldi. Uning ko‘rsatmasiga ko‘ra, 1619-yilda Ulug‘bek madrasasi ro‘parasida xuddi shunday uslubda yangi madrasa qurilishi boshlanadi. 17 yil davom etgan qurilish so‘ngida har jihatdan Ulug‘bek madrasasiga hamohang yangi me’mriy obida qad rostlaydi. Ikki qavatli ushbu madrsa 54 ta hujradan iborat. Madrasaning Sherdor deb atalishiga sabab uning peshtoqida inson yuzi aks etgan quyosh va sherlar tasviridir. Ayni paytgacha peshtoqning ikki tomonida simmetrik tarzda aks etgan quyosh, sher va ohu timsollarini mutaxassislar turlicha sharhlaganlar. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, madrasa qurilishi quyosh hamal burjida turgan paytda boshlanib, arslon (asad) burjiga kirgan paytda yakuniga yetgani uchun ana shunday timsollar madrasa peshtoqiga tushirilgan deb hisoblashgan. Ispan sayyohi Don Ryui Gonzales de Klavixo o‘zining sayohatnomasida Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqida ham quyosh, sher va ohu tasvirlarini ko‘rganini yozadi. Shu bilan birga sayyoh bu rasmlar turkiy xalqlarning qadimiy tamg‘alaridan olinganini ham qistirib o‘tgan. Ushbu madrasa qurilgan paytda hali Oqsaroy hali vayron bo‘lmaganini esga olsak, aynan undan andoza olib ishlanganini taxmin qilish mumkin. Tilla suvi yuritilgan peshtoqlar. Sherdor madrasasi qurib bitkazilgach, Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodirga bu majmua hali nomukammaldek tuyuladi. Oradan o‘n yil o‘tib, 1546-yilda uning buyrug‘i bilan uchinchi inshoot – Tillakori madrasasi qurilishi boshlanadi. Madrasa qurilishidan oldin bu yerda ham 39 madrasa, ham masjid qurilishi rejalashtirilgan. Shu bois inshoot tarhi o‘ziga xos tarzda ishlangan. To‘rt ayvonli, kvadrat shaklga ega bo‘lgan hovli uch tomondan bir qavatli hujralar bilan o‘ralgan. Madrasaning g‘arbiy tomonidan masjid barpo etilgan. Madrasa va masjidning ichki va tashqi tomonlari turli naqshlar, arabiy bitiklar bilan bezatilgan. Ayniqsa ichki tomonida ishlangan naqshlar ustidan tilla suvi yuritilgani uchun madrasa “Tillakori” ya’ni tilladan ishlov berilgan deb atalgan. Ayrimlar bu inshootni Yalangto‘shbiyning kichik madrasasi ham deb atashadi. Har uchala madrasa birgalikda o‘ziga xos yaxlitlikni, uyg‘unlikni tashkil etadi. Madrasalar turli davrlarda qurilgan. Ayniqsa Ulug‘bek madrasasi keyingilaridan ikki asr oldin qurilganiga qaramay, ushbu majmua bir paytda yagona me’moriy yechim asosida qurilgandek taassurot uyg‘otadi. Ayni paytda qozoq qardoshlarimiz ham Yalangto‘sh bahodir milliy qahramon sifatida e’tirof etib, unga bir qancha shaharlarda yodgorlik ham o‘rnatganlar. Ammo, tarixiy ma’lumotlarga murojaat qilsak, Yalangto‘sh Bahodir o‘zbeklarning olchin qabilasidan ekanligi, u ashtarxoniylar davrida qozoq xonlariga qarshi bir qator janglarda jasorat ko‘rsatgani aytiladi. Jumladan, 1609-yilda Samarqandga yurish qilgan qozoq xoni Abilay sulton qo‘shinini Sig‘noqqa qadar quvib borgan. 1612-yilda Toshkent va Turkiston yaqinida qozoq qabilalariga qarshi kurashda ko‘rsatgan qahramonliklari uchun Imomqulixon tomonidan Balx amiri etib tayinlangan. Xuddi o‘sha yili u yana bir yirik qozoq xoni Yesimxonga qarshi katta qo‘shin bilan jangga kiradi va raqibini mag‘lub etadi. O‘zbek davlati tomonidan qozoq xoni Jahongirga yordamga yuborilgan Yalangto‘sh Bahodir va Abdurahmon devonbegi boshchiligidagi qo‘shin 1643-yili hozirgi Qozog‘istonning janubi- sharqidagi O‘rbuloqda yuz bergan hal qiluvchi urushda qalmoqlarning ellik minglik lashkarini yenggan. Shu bois, ayrim tadqiqotchilar qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalarida Jalanto‘s Seyitqul o‘g‘li nomi bilan mashhur bo‘lgan bahodirning Yalangto‘shga aloqasi yo‘qligini ta’kidlashadi. XVIII asrda yashab o‘tgan yana bir tarixiy shaxs – 39 Jalanto‘s Quliqulining maqbarasi esa, Qarag‘anda shahridan janubi-sharqda joylashgan.Bahodirning so‘nggi manzili. Dahbeddagi «Maxdumi A’zam» masjidi ham Yalangto‘sh Bahodir tomonidan 1619-yili qurdirilgan va o‘z zamonasining madaniy markazlaridan birag aylangan. Aytishlaricha, masjid o‘n to‘rtta ustun ustiga tiklangan, 14 gumbazli qilib qurilgan, uning sahniga 14 tup chinor ekilgan va 14 hukmdorning jasadi dafn etilgan ekan.Yalangto‘sh Bahodir o‘z davrida katta mavqega ega bo‘lgan naqshbandiya tariqatiga yuksak ehtirom bilan qaragan va ma’lumotlarga ko‘ra, uning o‘zi ham ushbu tariqatga kirgan. Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17,6×16,6 m o‘lchovdagi deyarli kvadrat shaklga ega daxma Samarqandning kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib, balandligi – 1,55 metr, burchaklari marmar yarim ustunlar bilan bezatilib, Qur’on oyatlari bilan ziynatlangan. Yalangto‘sh Bahodirning ikki qizi – Iqlimabonu va Oybibining qabrlari ham shu yerdan o‘rin olgan. Yalangto‘sh Bahodir 1656-yili 80 yoshida bu yorug‘ olamni tashlab ketgan. Vasiyatiga ko‘ra uni Dahbeddagi Mahdumi A’zam xonaqohiga, piri Xoja Hoshim qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Shu tariqa, o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixida o‘z o‘rni va xizmatlariga ega yirik davlat arbobi, ko‘plab xayrli ishlar tashabbuskori, ilm-fan hamda madaniyat homiysi Yalangtush Bahodirning umr daftari tugagan. Bahodir jasorati – ekranlarda. O‘zbekiston Kinematografiya agentligi va Samarqand viloyati hokimligida bu qahramon hamyurtimiz hayoti va faoliyati haqida “Yalangto‘sh Bahodir” badiiy filmini suratga olish ishlari boshlandi. Filmning ilk sahnalari “Ipak yo‘li durdonasi” XIV Toshkent xalqaro kinofestivali kunlari suratga olindi. 39 . XULOSA Yalangto‘sh Bahodir – O‘rta Osiyo tarixida o‘zining siyosiy va madaniy faoliyati bilan chuqur iz qoldirgan yirik davlat arbobi, sarkarda va ma’rifatparvar rahbarlardan biridir. U Movarounnahrning siyosiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatib, Samarqand va uning atrofida mustahkam boshqaruv tizimini barpo etgan. Uning siyosiy faoliyati asosan davlat mustaqilligini saqlash, harbiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash va qo‘shni davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan edi. Yalangto‘sh Bahodir o‘z hukmronligi davrida Samarqand va butun Movarounnahr hududida markazlashgan davlat boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ydi. Uning olib borgan islohotlari natijasida hududning siyosiy barqarorligi mustahkamlanib, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga keng yo‘l ochildi. U shuningdek, yirik harbiy yurishlar va diplomatik aloqalar orqali o‘z davlati nufuzini oshirishga muvaffaq bo‘ldi. Madaniy sohada esa Yalangto‘sh Bahodir o‘zining qurilish loyihalari va ilm-fanni qo‘llab-quvvatlash siyosati bilan ajralib turadi. Uning tashabbusi bilan Samarqandda mashhur Sherdor va Tillakori madrasalari qurilib, bu yerda ilg‘or ilmiy maktablar faoliyat yuritdi. U madaniyat, ilm-fan va san’at rivojiga homiylik qilib, Movarounnahrda ma’rifatparvarlik an’analarini davom ettirdi. Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy va madaniy merosi bugungi kunda ham katta ahamiyat kasb etadi. Uning olib borgan islohotlari, barpo etgan madaniy obidalari va ilm-fanga qo‘shgan hissasi hozirgi O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning siyosiy donoligi va madaniy xizmatlari bugungi avlod uchun katta o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi. 39 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I.Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 234b. 2. Mirziyoyev.Sh. Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga kotaramiz. 1-jild. – Toshkent: O`zbekiston, 2018.− 383b. II. Manbalar 3.Abu Toxirxo‘ja. Samariya.− T.: Kamalak, 1991. −212b. III. Ilmiy Tadqiqotlar va FOYDA L ANILGAN ADABIYOTLAR 3.Abdullayev R. Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishi. – T.: Iqtisodiyot, 2019. – 190b. 4.Bobojonov O. Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy o‘rni. – T.: Akademnashr, 2011. – 210b. 5.Habibullayev M. Sharq allomalari. – T.: Akademnashr, 2016. – 275b. 6.Ismoilov H. Movarounnahrning siyosiy tarixi. – Samarqand: Samarqand davlat universiteti, 2010. – 178b. 7.Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 220b. 8.Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 300b. 9.Qudratov Sh. O‘zbekiston madaniy merosi. – T.: O‘zbekiston, 2011. – 280b. 10.Rahimov Z. O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. – T.: Fan, 2008. – 245b. 11.Rashidov U. Markaziy Osiyo sarkardalari. – T.: Ma’naviyat, 2007. – 192b. 12.Saidov U. O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2009. – 290b. 13.Sayidov K. O‘zbekiston tarixida buyuk shaxslar. – T.: O‘zbekiston, 2020. – 258b. 14.Sodiqov H. Islom madaniyati va ilm-fan. – T.: Ma’naviyat, 2017. – 215b. 39 15.Vohidov S. Yalangto‘sh Bahodir va uning davri. – Samarqand: Fan, 2003. – 198b. 16.Vohidov S. Sharq mutafakkirlari va ularning merosi. – Buxoro: Buxoro davlat universiteti, 2013. – 276b. 17.Xasanov B. Temuriylar davrida ilm-fan. – T.: Fan, 2006. – 150b. 18.Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2012. – 165b. 19. Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся Туркестанского края А. П. Хорошхина.. — С.Петербург, 1876.− C .287. 20. Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. — Ташкент, 1893. — С. 237. 39

Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy madaniy sohada tutgan o‘rni kurs ishi

Купить