Yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy mahsulot tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	2.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzoda Muxtarova

Ro'yxatga olish sanasi 21 Dekabr 2024

1 Sotish

Yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy mahsulot tahlili

Sotib olish

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
“IQTISODIY FANLAR” KAFEDRASI
Ro‘yxatga olindi №
«____» _______ 2024 y.
KURS ISHI
Mavzu : Yalpi milliy mahsulot va Yalpi ichki mahsulot
ko‘rsatkichining umumiy xarakteristikasi . YaMM,YaIM hisoblash
usullari va tamoyillari.
Ilmiy rahbar: ______________________
Bajardi: __________________________
Komissiya a’zolari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_______
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 2024y.
T oshkent – 2024
1

MUNDARIJA:
Kirish.......................................................................................................3
1-Bob. YaMM va YaIMning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi
umumiy tavsifi.…...................................................................................5
1.1. YaMM va YaIM tushunchasi: iqtisodiy mazmuni va ahamiyati......5
1.2. YaIM va YMM o`rtasidagi farqlar…………………………………9
2-Bob. YaMM va YaIM hisoblashning o‘lchov birliklari va hisoblash
usullari…………………………………………………………………11
2.1. Yalpi Ichki Mahsulotni hisoblash usullari: ishlab chiqarish usuli,
daromad usuli, xarajatlar usuli…………………………………………11
2.2. Nominal va real YaMM: hisoblash va qo‘llash xususiyatlari……..18
3-Bob. YaMM va YaIMning tahlili, hamda ulardan foydalanish…22
3.1. YaMM va YaIMning makroiqtisodiy tahlilda o'rni……………….22
3.2. Davlatda YaMM va YaIM ni takomillashtirish istiqbollari……….26
Xulosa………………………………………………………………….31
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...34

2

KIRISH
Bugungi kunda har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi va farovonligi u -
ning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va tahlil qilish bilan chambarchas
bog‘liq. Bunda Yalpi Milliy Mahsulot (YaMM) va Yalpi Ichki Mahsulot (YaIM)
eng mu him makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
Ushbu ko‘rsatkichlar nafaqat iqtisodiyotning umumiy holatini baholash, balki
xalqaro darajada taqqoslash imkonini ham beradi.
Yalpi Milliy Mahsulot va Yalpi Ichki Mahsulot – bu mamlakat hududida
ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar qiymatining iqtisodiy jihatdan ifodasi
bo‘lib, ular iqtisodiy siyosatni shakllantirishda, strategik rejalar tuzishda va
resurslarni samarali taqsimlashda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu
ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiy o‘sish sur’ati, aholi farovonligi va milliy
resurslardan foydalanish samaradorligi aniqla nadi. Mazkur kurs ishining asosiy
maqsadi – yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichlarining
iqtisodiy mohiyatini ochib berish, ularni hisoblash usullari va tamoyillarini
batafsil tahlil qilish, hamda ushbu ko‘rsatkichlarning amaliy ahamiyatini
yoritishdan iborat.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki, zamonaviy iqtisodiy sharoitda har bir
mamlakat o‘zining iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirishga intilar ekan,
YaMM va YaIM ko‘rsatkichlari ushbu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, bu ko‘rsatkichlarning
mohiyatini chuqur o‘rganish va tahlil qilish davlatning iqtisodiy siyosati uchun
katta ahamiyatga ega.Ishning vazifalari quyidagilardan iborat:
1.YaMM va YaIM tushunchalarining nazariy asoslarini o‘rganish.
2.Ularni hisoblashning usullari va tamoyillarini aniqlash.
3.Ushbu ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiy holatni baholash usullarini tahlil qilish.
3

4.YaMM va YaIMning xalqaro tajribada qo‘llanilishi va uning iqtisodiyotga
ta’sirini o‘rganish.
Kurs ishi uchta asosiy qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismda YaMM va YaIM
tushunchalari va ularning ahamiyati, ikkinchi qismda hisoblash usullari va
tamoyillari, uchinchi qismda esa ushbu ko‘rsatkichlarning amaliy qo‘llanilishi
tahlil qilinadi. Shu orqali ishning nazariy va amaliy ahamiyati yoritib beriladi.
4

I Bob . YaMM va YaIMning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi
umumiy tavsifi.
1.1. YaMM va YaIM tushunchasi: iqtisodiy mazmuni va ahamiyati.
Yalpi milliy mahsulot (YMM)- ma’lum bir muddat davomida vujudga kel -
gan (odatta bir yil), mamlakat rezidentlari tomonidan mamlakat ichi yoki
tashqarisida ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlar.YMM
milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot
(xizmatlar) ning bozor baholaridagi summasi. Joriy yilda ishlab chiqilgan barcha
mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to ldiradi. Ya niʻ ʼ
YMM xajmini hisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o sishi hisobga olinishi
ʻ
zarur, chunki YMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan yoki
sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to gri
ʻ
hisoblab chiqarish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va
xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YMM hajmini topishda sotilgan va
qayta sotilgan mahsulotlarni ko p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun,
ʻ
xalq xo jaligining barcha barcha tarmoqlarida yaratilgan qo shilgan qiymatlar
ʻ ʻ
yig indisini olinadi.
ʻ
Yalpi milliy mahsulot (DAROMAD) — (YMM yoki YMD) mamlakatning
ma lum muddat (odatda, oy, kvartal, yil) ichida umumiy iqtisodiy faoliyatini
ʼ
tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy ko rsatkichlaridan biri. YMM davlatning bo
ʻ -
zor narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat
hududida yoki uning tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga kelishi -
dan qat i nazar) jami yig indisini ko rsatadi. YMM milliy hisoblar tizimi asosida
ʼ ʻ ʻ
hisoblanadi. Hoz. zamon jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o rtasida kapital hara
ʻ -
katchanligi darajasi g oyat yuqori. Natijada bir mamlakat kapitalining qandaydir
ʻ
bir qismidan chet elda foydalaniladi. Ayni paytda esa mamlakatning ba zi aktiv
ʼ -
lari (korxonalar, ko chmas mulklar, qimmatli qog ozlar) xorijiy fuqarolar va fir
ʻ ʻ -
malar (norezidentlar)ning egaligida bo ladi. Norezidentlar o z mulklaridan olgan
ʻ ʻ
5

daromadlarining bir qismini vatanlariga o tkazib turishlari natijasida yalpi ichkiʻ
mahsulot miqdori bilan tegishli mamlakat ixtiyoridagi amaldagi yalpi daromad
(YMM) miqdori bir-biriga teng kelmay qoladi. Shu bois YMM hajmini to g ri
ʻ ʻ
aniqlash uchun yalpi ichki mahsulotga mamlakatga uning chet ellardagi o z
ʻ
fuqarolari mulkidan tushgan daromadlar bilan mamlakatdan chiqib ketgan chet
elliklar daromadlari o rtasidagi farqni qo shish kerak. Chet eldagi mulklardan
ʻ ʻ
tushgan daromadlar saldosi ijobiy bo lsa YMM hajmi yalpi ichki mahsulotdan
ʻ
ko p, aksincha holatda kam bo ladi.
ʻ ʻ
Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroiqti -
sodiy ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlar aks etti
ʻ -
ruvchi bozor qiymati (ya ni, bevosita iste mol uchun mo ljallangan). Shuningdek,
ʼ ʼ ʻ
YIM davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol qilish uchun yil
ʼ
davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari ish -
latilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadi. Birinchi marta
ʼ ʻ 1934-
yilda Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edi. YIM
mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini yillik hisobot si -
fatida dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi. YIM ushbu yildagi narxlarning
ʻ
o sishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib dunyo bozorlarida bel
ʻ -
gilaydi. YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan) narxlardagi o sish hususiyatini
ʻ ʻ ʻ
oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira taqsimotiga muhrlaydi. Har
doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va qanday darajada
mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi bilan narxlarni YIM dara
ʻ -
jasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot o z imkoniyatlarini to laqonli
ʻ ʻ
sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi. YIM imkoniyati — bu
YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini boshqa sohalardagi
ʻ
tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini oshiradi.
ʻ ʻ YIM mamla -
katlar orasida zarurat chog ida
ʻ birja nuqtalarida har qanday milliy valyutada
kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida qiymatlashtiriladi. Bularni
shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida Paritet Haridorlik qobiliyati
6

xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini bilish uchun taqdim etilgan. Bugun
"Bozor qiymati" deb nomlanuvchi ma lum miqdorda hisoblash yoki barʼ qaror
kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida amal qila oladi. Yalpi ichki
mahsulot mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy, chorak, yil)
davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich ham hisoblanadi.
ʻ
Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma kor
ʻ -
xonalari ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib,
ʻ
uning miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat
iqtisodi yotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda foydala -
niladi. O ʻ zbekistonning yalpi ichki mahsuloti Xalqaro valyuta fondining 2023-
yildagi ma ʼ lumotlariga ko ʻ ra , 1,07 kvadrillion so ' mni tashkil etdi , bu tahminan
90,8 milliard AQSh dollariga teng . Milliy statistikada asosiy makroiqtisodiy
ko rsatkich sifatida YIM yoki yalpi milliy mahsulot (YMM), hatto yalpi milliy
ʻ
daromad (YMD) ham qabul qilinishi mumkin. Masa -
lan, AQSH va Yaponiyada YIM emas, balki YMM asosiy makroiqtisodiy
ko rsatkich hisoblanadi. Ammo
ʻ BMTning milliy hisoblar tizimida YIM birlamchi
iqtisodiy ko rsatkich bo lib xizmat qiladi. Miqdor jihatdan bu ko rsatkichlar
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi tafovut unchalik katta emas: rivojlangan mamlakatlarda bu tafovut bir
ʻ
foizdan oshmaydi. Chet ellarda ishlovchi fuqarolardan tushadigan daromadlar
salmoqli bo lgan mamlakatlarda bu tafovut kattaroq bo lishi mumkin.
ʻ ʻ

7

1-rasm. YaIM ning yanvar-sentabr oylaridagi ko`rsatkichi.

8

1.2. YaIM va YMM o`rtasidagi farqlar.
Jamiyat a’zolarining ehtiyojlari muntazam ravishda yangilanib, miqdoran
ko‘payib va sifat jihatidan takomillashib borar ekan, bu ehtiyojlarni qondirishga
qaratilgan ishlab chiqarish jarayoni ham to‘xtovsiz yangilanib, takroran amalga
oshib turadi. Jamiyat miqyosidagi ishlab chiqarish jarayonlarining muntazam ra -
vishda yangilanib va takroran amalga oshirilib turilishi ijtimoiy takror ishlab
chiqarish deyiladi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish ikki ko‘rinishda amalga oshiri -
lishi mumkin: oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish. Oddiy takror ishlab
chiqarish-bu ishlab chiqarish miqyoslarining o‘zgarmagan holda takrorlanishini
ifodalaydi. Odatda bunday ishlab chiqarish ko‘proq faqat o‘z ichki ehtiyojlarini
qondirishga yo‘naltirilgan an’anaviy iqtisodiyot sharoitidagi xo‘jalik yurituvchi
sub’yektlar uchun xos bo‘lgan. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish-bu ishlab
chiqarish miqyoslarini muntazam ravishda oshirib borishga asoslangan holdagi
takrorlanishidir. Bu turdagi ishlab chiqarish barcha rivojlangan mamlakatlar
iqtisodi yotining asosini tashkil etadi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish natijasida
mamlakat miqyosida milliy mahsulot yaratiladi. U barcha moddiy va nomoddiy
ne’matlar hamda xizmatlarni o‘z ichiga olib, milliy hisobchilikda yalpi milliy
mahsulot (YAMM) deb yuritiladi. Yalpi milliy mahsulot-bu o‘z mamlakati yoki
xorijda joylashuvidan qat’iy nazar, milliy korxonalar tomonidan yaratilgan
mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining jami qiymati. YAMM ko‘rsatkichiga
sof eksport (eksport va import o‘rtasidagi farq) kiradi. Ammo turli mamlakatlarda
tashqi savdo faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqti -
sodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun yalpi ichki mahsulot (YAIM)
ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot-bu ma’lum vaqt davomida,
masalan, bir yilda yaratilgan va bevosita iste’molchilarga borib etadigan barcha
tayyor mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning bozor narxidagi qiymati. Yalpi
ichki mahsulot umumlashtiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u faqat mazkur
mamlakat ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda mamlakat ichida
9

yaratilgan tovar va xizmatlar jami qiymatining bozor narxlaridagi ifodasini
namoyon etadi. U barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo‘shilgan qiymatlar
yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Yalpi ichki mahsulot xuddi yalpi milliy
mahsulot kabi hisoblanadi, biroq undan xorijiy mamlakatlar bilan hisob-kitoblar
qoldig‘iga teng bo‘lgan miqdorga farq qiladi. Ya’ni, YAIM ko‘rsatkichiga
mazkur mamlakatning chet ellardagi ishlab chiqarish omillaridan keluvchi
tushumlari, ya’ni daromadlari hamda mazkur mamlakatda xorijiy investorlar
tomonidan olingan omillar bo‘yicha daromadlar o‘rtasidagi farqni qo‘shilsa
YAMM ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. YAMM va YAIMning o‘zaro farqini quyidagi
rasm orqali yaqqolroq ifodalash mumkin:
2-rasm. YaIM va YaMM o`rtasidagi tarkibiy nisbatlar.
Demak rasmda mamlakat YAMM 14 trln. so‘mni (A2 va A3 shartli raqamlar
yig‘indisi), YAIM esa 12 trln. so‘mni (A1 va A2 shartli raqamlar yig‘indisi) tash -
kil etadi. YAMM va YAIM o‘rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq
rivojlangan mamlakatlarda YAIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xiz -
mati asosiy ko‘rsatkich sifatida YAIMdan foydalanishni tavsiya etadi. Yaqin
vaqt larga qadar AQSH va Yaponiyada YAMM ko‘rsatkichi qo‘llanilar edi,
endilikda bu mamlakatlar ham YAIM ko‘rsatkichini qo‘llay boshladilar.Hozirgi
vaqtda O‘zbekistonda ham yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi hisobga olinmoqda.
10

II Bob. YaIM va YaMM hisoblashning o‘lchov birliklari va
hisoblash usullari.
2.1. Yalpi Ichki Mahsulotni hisoblash usullari: ishlab chiqarish usuli,
daromad usuli, xarajatlar usuli.
Milliy hisoblar tizimi BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va
yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart
tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo‘llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning
100 dan ortiq mamlakatlarida, shu jumladan O‘zbekistonda mazkur tizim keng
qo‘llaniladi. Milliy hisoblar tizimi asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga
daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik
birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa
turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat
bo‘ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar mak -
roiqtisodiyotning me’yordagi-muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga
yordam beradi.Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YaIM uch xil usul bilan
hisoblanishi mumkin:
Birinchi usul -bu YaIMni hisoblashga qo‘shilgan qiymatlar bo‘yicha yondashuv.
Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va ishlab chiqarishlari bo‘yicha
yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar qo‘shib chiqiladi. Bu usul bilan hisoblangan
YaIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o‘rnini va hissasini
aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchi usul -bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv. Bun da
mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar hajmini sotib olishga
qilingan butun sarflar qo‘shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
yakuniy mahsulotlarni mamlakat ichida xo‘jalikning uchta sub’yekti-uy
xo‘jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda chet ellik iste’molchilar sotib olishi mum -
kin. Uy xo‘jaliklarining iste’mol sarflari-bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xiz -
11

matlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qi -
linadigan sarflardir. Investitsion sarflar-tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni
yalpi jamg‘arishga qiladigan sarflaridir. Investitsion sarflar asosan uchta qismdan
iborat: 1) tadbirkorlar tomonidan texnika va texnoligiyalarning barcha xaridi; 2)
barcha qurilishlar (korxona, ombor); 3) zahiralarning o‘zgarishi. YaIM tarkibiga
tovar zahiralarning ko‘payishi, ya’ni ishlab chiqarilgan, lekin mazkur yilda sotil -
magan barcha mahsulotlap kiritiladi. Boshqacha aytganda YaIM o‘z ichiga yil
davomidagi zahiralar va ehtiyojlar o‘sishining bozor qiymatini oladi. Zahiralar -
ning bu o‘sishi YaIMga joriy ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichi sifatida
qo‘shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YaIM hajmidan chiqarilishi za -
rur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqaril -
gandan ko‘proq mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda jamiyat
mazkur yilda ishlab chiqarilgan barchamahsulotni va bunga qo‘shimcha oldingi
yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol qilgan bo‘ladi. Milliy hisoblar
tizimida YaIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar tushunchasi -
dan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda xususiy va milliy
kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi. Yalpi investit -
siyalar o‘z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan texnika
va texnologiyalarning o‘rnini qoplash uchun mo‘ljallangan barcha investitsion to -
varlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital qo‘yilmalar hajmiga har
qanday sof qo‘shimchalarni oladi. Yalpi investitsiyalap mohiyatiga ko‘ra iste’mol
qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va investitsiyalarning o‘sgan qismi -
dan iborat bo‘ladi. Boshqa tomondan sof xususiy ichki investitsiyalar tushunchasi
joriy yil davomida qo‘shilgan investitsion tovarlar summasini tavsiflash uchun
ishlatiladi. Davlat sarflari-bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan ish -
chi kuchini sotib olishga davlat boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan
birga qilgan barcha sarflarini o‘z ichiga oladi. Chet elliklarning milliy iqtisodiyot
tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ish -
lab chiqarish darajasiga bog‘liq. Shu sababli YaIMni sarflar bo‘yicha hisoblashda
tovar va xizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya’ni eksport qiymati ham
12

qo‘shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va investitsion sarflar hamda davlat
mablag‘larining bir qismi import qilingan, ya’ni chet elda ishlab chiqarilgan to -
varlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasli -
gi uchun import hajmi YaIM tarkibidan chiqariladi. Eksport va import miqdorlari
o‘rtasidagi farq tovar va xizmatlarning sof eksporti deyiladi. Sof eksport ijobiy va
salbiy bo‘lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa ijobiy, import eks -
portdan ortiq bo‘lsa salbiy bo‘ladi. Qarab chiqilgan sarflarning to‘rt toifasiga
notijorat muassasalar: kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va
ijtimoiy tashkilotlar sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi
o‘zgarishlarni qo‘shib chiqish yo‘li bilan YaIM hajmi aniqlanadi.
Uchinchi usul - bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo‘yicha yondashuv. Mazkur
yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar
uy xo‘jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to‘lovlari, foiz va foyda shaklida kelib
tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana
shu barcha daromadlarni qo‘shib chiqish orqali aniqlanadi. YaIMni daromadlar
bo‘yicha hisoblashda uy xo‘jaliklari, korxona va davlat muassasalari ning
dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi foydaga: renta,
ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k. ajratish mumkin. YaIMni mazkur usul
bo‘yicha hisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy
kapital qiymati, amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri soliqlar summasi ham
qo‘shiladi. YaIMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad
bilan bog‘liq bo‘lmagan sarflar: amortizatsiya va egri soliqlar ning alohida
turlarini to‘laroq qarab chiqamiz. Amortizatsiya ajratmasi shu yil ishlab
chiqarilgan YaIM qiymati tarkibiga ishlab chiqarish xarajatlari sifatida kirib,
mahsulot sotilishi natijasida pul shaklida qaytib keladi va amortizatsiya fondi
hisobida to‘planib boradi. Egri soliqlar korxonalar uchun ishlab chiqarish xa -
rajatlari sifatida chiqadi va shu sababli mahsulot narxiga qo‘shiladi. Bunday
soliqlar o‘z ichiga aktsiz to‘lovlari, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk solig‘i,
litsenziya va bojxona to‘lovlarini oladi. Daromadlarning eng muhim turi ish haqi
13

tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganlarga to‘lanadi. U
ish haqiga ko‘plab qo‘shimchalar, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari va nafaqa
ta’minotining har xil xususiy fondlari, ishsizlik nafaqalari va boshqa har xil
mukofot hamda imtiyozlarlarni o‘z ichiga oladi. Ish haqiga bu qo‘shimchalar ish
kuchini yollash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatining bir qismi sifatida chiqadi va
shu sababli korxonaning ish haqi to‘lashga umumiy sarflarining tarkibiy qismi
sifa tida qaraladi. Renta to‘lovlari iqtisodiyotni resurslar: kapital, yer bilan
ta’minlovchi uy xo‘jaliklarining oladigan daromadi hisoblanib, korxona xa -
rajatlari tarkibiga kiradi. Foiz pul kapitali egalariga pul daromadi to‘lovlaridan
iborat. Bunda davlat tomonidan amalga oshiriladigan foizli to‘lovlar, foizli daro -
madlar tarkibidan chiqariladi. Mulkdan olinadigan daromadlar ikki turga
bo‘linadi: bir qismi mulkga daromad va boshqa qismi esa korporatsiyalar foydasi
deyiladi.Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun,
mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga
olinishi zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni
ko‘p mar ta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Qo‘shilgan
qiymat-bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan, amortizatsiya ajratmasidan
tashqari joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YaIM yil
davomida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor
narxidagi summasi bo‘lganligi uchun tovarning o‘zi, uning nafliligi ko‘paymagan
holda narxlar oshi shi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab
chiqarish umumiy hajmining hap xil elementlarini yagona umumiy asosga
keltirishning eng keng tarqalgan ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning
uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot
hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal
milliy mahsulot, o‘zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa
real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YaIM
qiymatini faqat narx o‘zgarmagan taqdirda o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi.
Bundan tashqari narx darajasi bizga iqtisodiyotda inflyatsiya (narx darajasining
14

o‘sishi) yoki deflyasiya (narx darajasining kamayishi) o‘rin tutganligini va uning
miqyosi qandayligini bilish imkonini beradi. Narx darajasi indeks shaklida
ifodalanadi. Narx indeksi joriy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar
to‘plami narxlari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining
bazis davrdagi narxlari summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning
boshlang‘ich davri «bazis yil» deyiladi. Agar aytilganlarni formula shakliga
keltirsak, u quyidagi ko‘rinishni oladi:
Narx indeksi  joriy yildagi iste ' mol to var lari narxi/bazis yildagi iste ' mol to
var lari narx
Amaliyotda har xil tovar va xizmatlar to‘plami yoki iste’mol savatining narx in -
deksi hisoblanadi. G‘arb mamlakatlari va xususan AQSHda bu indekslar ichida
eng keng qo‘llaniladigani iste’mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida
tipik shahar aholisi sotib oladigan, iste’mol tovar va xizmatlarining 300 turini o‘z
ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Ammo
narxning umumiy darajasini hisoblash uchun YaIM narx indeksidan foydala -
niladi. YaIM narx indeksi ancha keng tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat
iste’mol tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan
hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini
ham oladi. YaIM narx indeksi nominal YaIMni real YaIMga aylantirib hisoblash
imkoniyatini beradi. Nominal YaIM shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal
qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi. Joriy yildagi
nominal YaIMni real YaIMga aylantirishning ancha oddiy va to‘g‘ridan to‘g‘ri
usuli nominal YaIMni narx indeksi (NI)ga bo‘lish orqali ifoda lanadi:
Real YaIM  Nominal YaIM/NI
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YaIM bilan birga, un -
ing tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bog‘liq
ko‘rsatkichlar mavjud bo‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini
tavsiflab beradi. YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichi
15

sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayo -
nida foydalanilgan asosiy kapitalning o‘rnini qoplash uchun zarur bo‘lgan
qiymatni ham o‘z ichiga oladi.
YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital
qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot
(SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi:
SMM  YaIM  amortizats iya yillik summasi
SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi.
Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan narxga qo‘shimcha hisoblanadi.
Bunday soliqlar og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga
o‘zlarining daromadining bir qismini yo‘qotadi. Shuning uchun, SMMdan egri
soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi:
MD  SMM  biznesga egri soliq
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab
chiqarilgan milliy daromad-bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi.
Foydalanilgan milliy daromad-bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan
yo‘qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo‘qotishlar va
h.k.) va tashqi savdo qoldig‘i chiqarib tashlangan miqdorga teng. Milliy
daromadni, daromadlar barcha turlarini, amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri
soliqlardan tashqari qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin. Milliy
daromadning bir qismi, jumladan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, korxona
foydasidan to‘lanuvchi soliqlar va korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi
amalda uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydi. Aksincha, uy xo‘jaliklari oladigan
daromadning bir qismi, masalan, ijtimoiy to‘lovlar-ular mehnatining natijasi
hisoblanmaydi. Shaxsiy daromad ko‘rsatkichini topish uchun milliy daromaddan
uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini
chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan
daromadlarni unga qo‘shishimiz zarur.
16

Milliy daromad-Ijtimoiy sug`urta ajratmasi-Korxona foydasiga soliqlar-
Korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi+Ijtimoiy to`lovlar=Shaxsiy daromad
Shaxsiy daromaddan soliqlari to‘langandan keyin, uy xo‘jaliklarining to‘liq
tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi
daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hisobidan to‘lanadigan soliqlar
miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan hisoblanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi
daromad uy xo‘jaliklari eng oxirida ega bo‘ladigan daromad hisoblanib, alohida
shaxs va oilalar o‘z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste’mol uchun
sarflaydi va boshqa qismini jamg‘armaga yo‘naltiradi. Milliy mahsulot hajmining
aniq baholanishiga hufyona iqtisodiyot ta’sir ko‘rsatadi. Xufyona iqtisodiyot-bu
tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat
qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda
alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o‘z ichiga iqtisodiy faoliyatning
barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona
iqtisodiyot tarkibiga quyidagilar kiradi: - jinoyatga aloqador iqtisodiyot-rasmiy
iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj
qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy
faoliyat-narkobiznes, qimor o‘yinlari; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash
shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar
bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo‘rlik bilan tortib olish, o‘g‘irlash); - soxta
iqtisodiyot-hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni
haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot; - norasmiy iqtisodiyot-
iqtisodiy sub’yektlar o‘rtasidagi norasmiy o‘zaro aloqalar tizimi bo‘lib, u mazkur
sub’yektlar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi; -
yashirin ikkalamchi iqtisodiyot-yakka tartibdagi va kooperativ faoliyatning
nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan ta’qiqlangan yoki belgilangan
tartibda ro‘yxatdan o‘tmagan turi.
17

2.2. Nominal va real YaMM: hisoblash va qo‘llash xususiyatlari.
Iqtisodning sog‘lom holda ekanligini belgilaydigan eng muhim
ko‘rsatkichlardan biri YaMM hisoblanadi. YaMM – bir yil davomida ishlab
chiqarligan mahsulotlar va xizmatlar yig‘indisining bozor bahosida ifodalanishi.
Yaratilayotgan mahsulotlarni aholi, davlat korxonalari harid qiladi. Shuning
uchun mahsulotlar umumlashgan holda qiymat ko‘rinishida ifodalanadi.
YaMMning hajmini 410 to‘g‘ri aniqlash qayta hisoblashdan holi bo‘lishini talab
etadi. Buning uchun YaMMni yaratish uchun kerakli bo‘lgan oraliq mahsulotni
hisoblamaslik kerak. Shuning uchun YaMM hajmi hisoblanganda, qo‘shilgan
qiymat mahsulotlarning bozor bahosidan uni ishlab chiqarish uchun ketgan
xomashyo va yarim fabrikatlarning qiymatini ayirish lozim. Iqtisodiy mazmunda
qo‘shilgan qiymat, korxonaning yaratilgan mahsulotga qo‘shgan ulushini
ifodalaydi. Ishlab chiqaruvchilar va mahsulot soni juda ko‘p bo‘lgani tufayli
qayta hisoblardan holi bo‘lgan miqdorini juda aniqlash qiyin. Jahon tajribasida
«Xarajatlar va daromadlar oqimi» degan ko‘rsatkich qo‘llaniladi. Xarajatlar
oqimi: aholining iste’molga sarflaydigan davlatning tovarlar va xizmatlarni harid
qilishga ketadigan xarajatni va sof eksport va sof import bilan bog‘liq bo‘lgan
xarajatlar yig‘indisida ifodalanadi. Yuqoridagi ikkala ko‘rsatkich YaMMni
hisoblashda bir xil ahamiyatga ega. Yalpi milliy mahsulot nominal va real milliy
mahsulot ko‘rinishida ham ifodalanadi. Nominal milliy mahsulot joriy baholarda
hisoblangan milliy mahsulotdir. Real milliy mahsulot esa odatda o‘zgarmas bazis
baholarida hisoblangan yalpi milliy mahsulotni ifodalaydi. Real YaMM
inflyatsiyani hisobga olish natijasida hisoblangan miqdor. Real YaMMni
hisoblashda baholar indeksidan foydalaniladi. Real yalpi milliy mahsulot miqdori
quyidagi formula asosida hisoblanadi.
18

YaMMning deflyatorini hisoblashda iste’molchilar savatchasining tarkibidagi
iste’mol tovarlari va xizmatlarining bahosi, investitsiya, tovarlarining eksport va
import tovarlarning bahosi hisobga olinadi. Defl yato rlash bu muayyan yildagi
narxlar baza yildagiga nisbatan yuqori bo‘lganda, real yalpi milliy mahsulot
hajmini, muayyan yilda ishlab chiqarilgan YaMM qiytmatini kamaytirish yo‘li
bilan aniqlash. Masalan 1990 yilda ishlab chiqarilgan YaMM 1416,2 mlrd.
so‘mga teng bo‘lgan. 2012 yilda 9664,1 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa unda
deflyator 6,82 yoki 682 foizga teng bo‘ladi (9664,1 : 1416,2 • 100 % = 682 yoki
6,82 foiz). Demak 2012 yilda real YaMM teng bo‘ladi (9664,1 : 6,82 = 1417,0
mlrd so‘m) ga teng bo‘ladi. YaMM deflyatoridan tashqari, baholarning umumiy
darajasi – iste’mol baholari indeks(IBI)dan foydalaniladi. Iste’mol baholari
indeksi asosida iste’molchilarning iste’mol savatchalarining qiymatini va o‘tgan
yildagi iste’mol savatchasiga nisbatan qiymatlashganligini yoki
arzonlashganligini aniqlash mumkin. IBI – joriy yildagi iste’molchilar
savatchasining bahosi muayyan davrdagi iste’molchilar savatchasining bahosiga
nisbatini ifodalanishida aniqlanadi. Bu quyidagi formulada hisoblanadi:

19

YaMM deflyatori va IBI o‘rtasida farq mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
1.IBI harid qilingan tovarlar va xizmatlarning bahosini ifodalasa, YaMM
deflyatori ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar bahosini ifodalaydi.
2.YaMM deflyatorida import tovarlar bahosi hisobga olinadi.
3.IBI va YaMM deflyatorlari turli–tuman agregatlashtirish usuli bilan bir–biridan
farq qiladi. IBI o‘zgarmaydigan tovarlar bahosi mo‘ljallangan bo‘lsa, YaMM
deflyatori YaMM tarkibining o‘zgarishi bilan o‘zgaradigan baholarga
mo‘ljallangan. Yuqoridagi o‘zgarishlarga qaramasdan IBI va YaMM
deflyatorining o‘zgarish sur’atlari o‘rtasidagi farq katta emas. O‘zbekistonda IBI
qismdan iborat bo‘lgan 267 ta tovarlar va xizmatlar ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan
iste’molchilar savatchasini hisoblash mo‘ljallangan: 1-bo‘lim. Iste’mol tovarlari –
93 tur. 2-bo‘lim. Kiyim va poyabzal – 81 tur. 3-bo‘lim. Uy–joy, issiqlik,
elektroenergiya va boshqa kommunal xo‘jalik xizmatlari to‘lanadigan haq – 9 tur.
4-bo‘lim. Maishiy xizmat tovarlari – 28 tur. 5-bo‘lim. Meditsina xizmati – 6 tur.
6-bo‘lim. Transport va aloqa – 14 tur. 7-bo‘lim. Dam olish, bilim olish, madaniy
tadbirlar – 26 tur. 8-bo‘lim. Shaxsiy gigiyena buyumlari – 10 tur.
Nominal Yalpi Milliy Mahsulot (YaMM) — iqtisodiy faoliyatning asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib, o'z ichiga yangi ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning
nominal qiymatini oladi. Nominal YaMM hisoblashda inflyatsiya ta'siri inobatga
olinmaydi. Nominal YaMMni hisoblash uchun quyidagi formulalardan
foydalaniladi:
Nominal YaMM = Iste'mol + Investitsiyalar + Davlat xarajatlari + Tashqi savdo
Bu yerda:
- Iste'mol — iste'molchilar tomonidan xarid qilingan tovarlar va xizmatlarning
umumiy qiymati.
- Investitsiyalar — korxonalar va davlat tomonidan xususiy va jamoat
investitsiyalari.
20

- Davlat xarajatlari — davlatning turli sohalardagi xarajatlari.
- Tashqi savdo — eksportdan olinadigan daromadlar minus import.
Nominal YaMM iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega,
u iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni baholashda yordam beradi.
21

III Bob. YaMM va YaIMning tahlili, hamda ulardan
foydalanish.
3.1. YaMM va YaIMning makroiqtisodiy tahlilda o'rni.
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy sohasi – mamlakatda ishlab
chiqarishning umumiy hajmi, inflatsiya sur’atlari, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi
saldosi, ayirboshlash kursi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. Makroiqtisodiy
tahlilning maqsadi – umumiy ko‘rsatkichlar ma’lumotlarining o‘zgarishini
izohlash va davlat organlariga hamda jamoat tashkilotlariga iqtisodiy vazifalarni
hal etishda va iqtisodiy vaziyatdagi kutilmagan o‘zgarishlarga munosabat
bildirishda yo‘l ko‘rsatishdan iborat. Quyida eng muhim makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarni va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning asosiy turlarini,
shuningdek, bozor va o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda inflatsiya,
bandlik, ishsizlik, real ish haqi darajasini o‘lchash va tahlil qilish usullarini ko‘rib
chiqamiz. Ushbular esa ayni paytda axborot ob’ektlari hisoblanadi. Milliy
iqtisodiyot o‘zaro bog‘liq sektorlar va tarmoqlarning murakkab yig‘indisini
o‘zida namoyon etadi. Uning eng muhim tavsiflari - tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish va iste’mol qilish hajmi, inflatsiya va iqtisodiy o‘sish sur’atlari, bandlik,
ishsizlik va daromad darajalari. Ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, ularning
o‘zgarishi haqidagi axborot milliy hisoblar tizimida to‘liq aks ettirilgan.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil va prognoz uchun asosiy axborot ob’ekti
hisoblanadi. Real sektordagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni milliy iqtisodiyot
holatiga bog‘liq ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish imkoniyatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
Bular mamlakatning iqtisodiy resurs salohiyatini, yerosti va yerusti boyliklari
zaxiralari hamda tabiiy resurslari hajmini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
22

2. Milliy iqtisodiyot faoliyat qilishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. Bular bandlik,
ishsizlik, inflatsiya, iste’mol, jamg‘arma va investitsiyalar darajasi, narxlar
darajasi va uning o‘zgarishi, savdo aylanmasi, to‘lov balansi holati va boshqalar.
3. Milliy iqtisodiyot faoliyatining natijalarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. Ishlab
chiqarishning yillik hajmi (YaIM va uning harakat shakllari).
4. Milliy iqtisodiyot natijalaridan foydalanish holatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
Bular YaIM da iste’mol va jamg‘arma nisbati, ish haqi va boshqa omilli
daromadlar darajasi, YaIM da investitsiyalar ulushi va boshqalar.
Makroiqtisodiy tahlilda statistika va milliy hisobchilik tizimida
qo‘llaniladigan ko‘pgina iqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Milliy hisobchilik tizimi doirasida ba’zi bir asosiy statistik agregatlardan iqtisodiy
faollikni makrodarajada o‘rganish uchun keng qo‘llaniladi. Milliy ishlab
chiqarish hajmini belgilab beradigan va mamlakat darajasida iqtisodiy faoliyat
natijalarini baholaydigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich – bu yalpi ichki
mahsulot （ YaIM ） dir. Uning dinamikasi milliy iqtisodiyot qanday darajada
rivojlanayotganligini, ya’ni hukumat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy
siyosatga doir chora-tadbirlar qanchalik samarali ekanligini baholash uchun
ishlatiladi. Yalpi mahsulotning MHTdagi asosiy ko‘rsatkichlari bular:
-yalpi ichki mahsulot (YaIM)
-yalpi milliy daromad (YaMD)
-sof ichki mahsulot (SIM)
Yalpi daromadning MHTdagi asosiy ko‘rsatkichlari esa:
-milliy daromad (MD)
-shaxsiy daromad (ShD)
-ixtiyordagi shaxsiy daromad (IShD)
23

Milliy hisoblash tizimining barcha asosiy ko‘rsatkichlari yil davomida iqtisodiy
faoliyatning natijalarini joriy yil narxlarida aks ettiradi va shuning uchun ular
nominal ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Ammo nominal ko‘rsatkichlardan o‘zaro
mamlakatlar yoki bitta mamlakatning turli davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
darajasini qiyoslash uchun foydalanish mushkul, chunki ular narxlar darajasi
ta’siri ostida bo‘ladi. Bunday qiyoslashni faqatgina o‘zgarmas (solishtirma yoki
bazis) narxlarda hisoblangan real ko‘rsatkichlar (ishlab chiqarishning real hajmi
va daromadning real darajasi) orqali amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Shu sababli
nominal va real (narx darajasi o‘zgarishidan xolos bo‘lgan) ko‘rsatkichlarni
alohida o‘rganish va ularni tushunib olish muhim ahamiyatga ega.
3-rasm. Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro nisbati.
MHTdagi ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot va yalpi daromadni faqatgina miqdor
jihatdan hisoblab beruvchi ko‘rsatkichlar hisoblanib, ular bir qator
kamchiliklardan holi emas. Masalan, ular ilmiy-texnik taraqqiyot va iqtisodiy
o‘sishning salbiy jihatlarini hisobga olmaydilar, bundan tashqari YaIM va MD
ko‘rsatkichiga nisbatan kamroq darajada ortadigan farovonlik, hayot sifati
darajasini aks ettirmaydi. Farovonlik darajasini aniqlashda odatda a) aholi jon
24

boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM (GDP per capita), ya’ni YaIM / mamlakatdagi
aholi soni; yoki b) aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi MD (NI per capita), ya’ni
MD / mamlakatdagi aholi soni ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Mamlakatlarni
o‘zaro ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha qiyoslash uchun ularni nisbatan qat’iy
valutada, ya’ni AQSh dollarida hisoblash amaliyotda keng tarqalgan. Ammo
ushbu yuqorida keltirib o‘tilgan ko‘rsatkichlar ham mukammal hisoblanmaydi va
hayot sifati darajasini aniq belgilab bera olmaydi. Ularning asosiy kamchiliklari:
a) ular o‘rtacha tenglashtirilgan (agarda bitta kishida ikkita avtomobil, ikkinchi
bir kishida umuman avtomobil bo‘lmasa, u holda har birida o‘rtacha bittadan
mavjud deb hisoblanadi);
b) ular farovonlik darajasining ko‘pgina sifat jihatlarini hisobga olmaydi (bir xil
kattalikdagi MDga ega ikki mamlakat turlicha: savodxonlik darajasi, umr
kechirishining davomiyligiga ko‘ra, salomatlik va o‘lim darajasi, jinoyatchilik
darajasi va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha farqlanishi mumkin);
v) ular dollarning turli mamlakatlar uchun turlicha sotib olish qobiliyatiga ega
ekanligini rad etadi (1 dollarga AQShda va masalan, Hindistonda turli hajmdagi
tovarlarni xarid qilish mumkin); g) ular iqtisodiy o‘sishning salbiy oqibatlarini
hisobga olmaydi (atrof-muhit ifloslanish darajasi, shovqin, gazlar bilan
ifloslanganlik darajasi va boshqalar).
YaMM va YaIM makroiqtisodiy tahlilda muhim ko‘rsatkichlar bo'lib, ular
iqtisodiy o'sish, barqarorlik va taraqqiyotni o'rganishda yordam beradi. Ular
orasidagi farqlar esa iqtisodiy jarayonlarni yaxshiroq tushunishga imkon beradi.
25

3.2. Davlatda YaMM va YaIM ni takomillashtirish
istiqbollari.
Jahonda globallashuv tendensiyalarining kuchayishi, ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarning murakkablashuvi hamda tovar va xizmatlar diversifikatsiyasining
kengayishi yalpi ichki mahsulot(YaIM)ni hisoblash usullarini takomillashtirishni
ham taqozo qilmoqda. Chunki hozirgi kunda jahon mamlakatlari hisobchilik
tizimidagi eng katta muammo - bu YaIM hajmi hamda uning o sish sur atlariniʻ ʼ
aniq va to liq hisoblash masalasidir. Ushbu sohada dunyo hamjamiyati tomonidan
ʻ
juda katta ishlar amalga oshirildi. Masalan, milliy hisoblar tizimi (MHT)ning bir
nechta xalqaro andozalari, YaIMni hisoblash bo yicha qator ko rsatma va
ʻ ʻ
tavsiyalar shular jumlasidandir. Biroq, shu kunga qadar YaIMning hajmi va
o sish sur atlarini aniq hamda to liq hisoblash masalalari dolzarb muammoligicha
ʻ ʼ ʻ
qolmoqda. Shuning uchun hozirgi kunda MHT asosida YaIMni hisoblash
usullarini takomillashtirish bo yicha qator xalqaro tashkilotlar tomonidan turli
ʻ
yo nalishlarda ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
ʻ
Jahonda makroiqtisodiy ko rsatkichlar, hususan, YaIMning hajmi va o sish
ʻ ʻ
sur atlarini hisoblash usullarini takomillashtirish bo yicha ilmiy izlanishlar
ʼ ʻ
davom etmoqda, jumladan, YaIMning tarkibiy qismlari, harakat shakllari va
ularning o zgarishiga ta sir qiluvchi omillarni tahlil qilish hamda shu asosda
ʻ ʼ
prognoz ko rsatkichlarni ishlab chiqish, YaIM tarkibidagi investitsion sarflar
ʻ
hamda yashirin iqtisodiyot ulushini hisoblash uslubiyatini takomillashtirish va
shu kabi qator masalalarga alohida e tibor qaratilgan. Shunday bo lsada,
ʼ ʻ
globallashuv jarayonlari va iqtisodiy taraqqiyotning jadallashuvi, ishlab chiqarish
diversifikatsiyalashuvining kuchayishi YaIMni hisoblash usullarini yanada
takomillashtirish masalasini iqtisodiyotning eng asosiy muammolaridan biriga
aylantirmoqda.
26

O zbekistonning jahon xo jaligiga integratsiyalashuvi, modernizatsiya vaʻ ʻ
diversifikatsiyalashuv jarayonlari hamda iqtisodiy taraqqiyotning jadallashishida
“...statistik hisobotlarni to g ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini aniq
ʻ ʻ
baholash juda muhimdir. Shu orqali yalpi ichki mahsulotni xolisona baholashga
erishish mumkin”. Hozirgi kunda “statistik amaliyotda ma lumotlarni yig ish,
ʼ ʻ
umumlashtirish, tahlil qilishning shakl va usullari xalqaro andozalar hamda
zamonaviy talablarga to liq javob bermaydi.Shuning uchun ham O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasining kelajakda mamlakatni yanada rivojlantirishga mo ljallangan
ʻ
strategic vazifalarida “Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Xalqaro valyuta
fondining Milliy hisoblar tizimini respublikamizda 2020-yil 1-yanvardan boshlab
to liq joriy etish” va “...yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o sish
ʻ ʻ
sur atlarini ta minlash” vazifalarining belgilab qo yilishi respublikada milliy
ʼ ʼ ʻ
hisoblar tizimi asosida YAIMni hisoblash usullarini yanada takomillashtirishni
hozirgi kunda zudlik bilan hal qilinishi zarur bo lgan asosiy muammolardan
ʻ
biriga aylantirdi.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-son 2017-yil 7-
ʻ
fevraldagi “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar
ʻ ʻ
strategiyasi to g risida”gi va PF-4707-son 2015-yil 4-martdagi “2015–2019-yillar
ʻ ʻ
uchun ishlab chiqarishning tuzilmaviy qayta tuzilishi, zamonaviylashishi va
diversifikatsiyasini ta minlash bo yicha choratadbirlar dasturi to g risida”gi
ʼ ʻ ʻ ʻ
Farmonlari, PQ-2692-son 2016-yil 22-dekabrdagi “Sanoat tarmoqlari
korxonalarining jismoniy ishdan chiqqan va ma naviy eskirgan mashina
ʼ
uskunalarini jadal yangilash, shuningdek, ishlab chiqarish harajatlarini
kamaytirishga oid qo shimcha chora-tadbirlar to g risida”gi, PQ-3165-son 2017-
ʻ ʻ ʻ
yil 31-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi davlat statistika qo mitasi faoliyatini
ʻ ʻ
takomillashtirish to g risida”gi, O zbekiston Respublikasi Vazirlar
ʻ ʻ ʻ
Mahkamasining 8-son 2003-yil 8-yanvardagi “O zbekiston Respublikasi davlat
ʻ
statistika qo mitasi faoliyatini tashkil etish to g risida”gi, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi davlat statistika qo mitasining 9-son 2016-yil 29-iyundagi “Yalpi
ʻ
27

ichki mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash bo yicha uslubiy nizomniʻ
tasdiqlash to g risidagi” Qarorlari hamda boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda
ʻ ʻ ʼ
belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan
darajada xizmat qiladi.
Dunyoda YaIMning hajmi va o sish sur atlarini hisoblash usullarini
ʻ ʼ
takomillashtirish bo yicha qator, jumladan, quyidagi yo nalishlarda tadqiqotlar
ʻ ʻ
olib borilmoqda: YaIMni ishlab chiqarish usuli bo yicha hisoblashda qo shilgan
ʻ ʻ
qiymatning tarkibiy qismlari, ayniqsa, amortizatsiya ajratmalarini aniq va to liq
ʻ
hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish; YaIM tarkibida uy xo jaliklarida
ʻ
yaratilayotgan tovar va xizmatlar hajmini to liq qamrab olish mexanizmlarini
ʻ
takomillashtirish;
4-rasm.2024-2026-yillarda O`zbekiston YaIM qanday o`zgaradi?
28

milliy hisoblar tizimining asosiy schyotlari (ishlab chiqarish, daromadlar
shakllanishi va taqsimlanishi, kapital bilan operatsiyalar) tarkibini
takomillashtirish; hufyona iqtisodiy faoliyat natijalarini YaIM tarkibiga kiritish
mexanizmlarini takomillashtirish. Iqtisodiy o‘sish bu yalpi milliy mahulot mutloq
hajmning aholi jon boshi va iqtisodiy resurs birligi hisobiga nisbiy miqdorining
ko‘payishi hamda sifat o‘lchamlarining borishidir. Ishlab chiqarish natijalarining
o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi
nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning mavjud texnikaviy asosi
saqlanib dolgan holda iqtisodiy resurslar miqdorini ko‘paytirib borish orqadi
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun
mavjud korxonalar bilan bir qatorda o‘rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori
va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha huddi o‘shancha
korxonalar ko‘riladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa,
ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada
progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash, ishchi
kuchi malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan
yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab chiqarishga jalb
etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot
miqdorining o‘sishida, mahsulot sifatining yaxshilanishida o‘z ifodasini topadi.
Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirishga ishlab turgan
korxonalarni rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish mavjud
resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real hayotda
ekstensiv va intensiv omillar sof holda mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan
uyg‘unlikka, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda ro‘y beradi. Shu sababli ustuvor
ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‘sish turlari tahlil qilinadi.
29

5-rasm. O`zbekiston Respublikasi bo`yicha YaIM dinamikasi, yanvar-iyun.
Iqtisodiy o‘sish murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lganligi sababli uni baholash
uchun qandaydir bitga ko‘rsatkich kifoya qilmaydi, balki muayyan ko‘rsatkichlar
tizimi talab qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar tizimida o‘lchamdagi va klimat ifodasidagi
ko‘rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o‘sishning jismoniy o‘lchamdagi
ko‘rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga beril -
maydi), lekin universal emas, ya’ni har xil o‘lchamdagi mahsulot va xizmatlarni
ishlab umumiy ko‘rsatkichga keltirish qiyin. Klimat ko‘rsatkichlar keng
qo‘llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to`liq “tozalash” mumkin
bo‘lavermaydi. 2024-yil uchun Davlat budjeti loyihasi va 2025–2026-yillar uchun
budjet mo‘ljallari asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi asosida ishlab
chiqilgan. Xususan, 2024-yilda yalpi ichki mahsulotning 5,6-5,8 foiz o‘sishi
prognoz qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari sanoatda
ishlab chiqarish 6 foiz, xizmatlar sohasi 6,1 foiz, qishloq xo‘jaligi 4 foizga o‘sishi
hisobiga ta’minlanishi prognoz qilinmoqda.Mazkur rivojlanish ko‘rsatkichlariga
har bir sohada boshlangan tarkibiy islohotlarni sifatli davom ettirish orqali e -
rishish maqsad qilingan.
30

Xulosa
Dunyoda YaIMning hajmi va o sish sur atlarini hisoblash usullariniʻ ʼ
takomillashtirish bo yicha qator, jumladan, quyidagi yo nalishlarda tadqiqotlar
ʻ ʻ
olib borilmoqda: YaIMni ishlab chiqarish usuli bo yicha hisoblashda qo shilgan
ʻ ʻ
qiymatning tarkibiy qismlari, ayniqsa, amortizatsiya ajratmalarini aniq va to liq
ʻ
hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish; YaIM tarkibida uy xo jaliklarida
ʻ
yaratilayotgan tovar va xizmatlar hajmini to liq qamrab olish mexanizmlarini
ʻ
takomillashtirish; milliy hisoblar tizimining asosiy schyotlari (ishlab chiqarish,
daromadlar shakllanishi va taqsimlanishi, kapital bilan operatsiyalar) tarkibini
takomillashtirish; hufyona iqtisodiy faoliyat natijalarini YaIM tarkibiga kiritish
mexanizmlarini takomillashtirish zarur.
Iqtisodiyotimizni rivojlantirish hamda ish o'rinlarini yaratish va qashshoqlikni
kamaytirish zarurdir. U odatda iqtisodiy o'sishning asl mohiyatini to'liq aks
ettirmaydigan YaIM va YaMM orqali o'lchanadi. Shunday qilib, hukumatlar,
iqtisodiyot sog'lig'i va fuqarolar farovonligiga ta'sir qiluvchi kengroq omillarni
hisobga oladigan qo'shimcha ko'rsatkichlarni ko'rib chiqishlari zarur.
O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda jadal sur’atlar bilan o‘sib borayotgan va
yalpi ichki mahsulot o‘sishiga sezilarli hissa qo‘shayotgan xizmat ko‘rsatish
sohasini rivojlantirishga ham ustuvor ahamiyat qaratdi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, yurtimizda yashayotgan har qaysi
inson millati, tili va dinidan qat'iy nazar, erkin, tinch va badavlat umr kechirishi,
bugungi hayotdan rozi bo’lib yashashi - bizning bosh maqsadimizdir.
Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi birinchi navbatda ijtimoiy
sohadagi islohotlarimiz samarasi bilan chambarchas bog’liq.
31

Joriy yildagi nominal YaMMni real YaMMra aylantirishning ancha
oddiy va to’g’ridan to’g’ri usuli nominal YaMMni baxo indeksiga bo’lishdir. Bu
quydagi ko’rinishni oladi:
Nominal YaMM / Baxo indeksi real YaMM,
Xulosa qilib aytish mumkinki, real YaMM ko’rsatkichi yordamida har
xil yillardagi ishlab chiqarish umumiy qiymati hisoblanib, o’zaro taqqoslanadi.
Real YaMM doimiy baxolarda hisoblanishi tufayli, nominal YaMMga qaraganda
iqtisodiyot real hajmining o’zgarishi ancha aniq xarakterlab beradi.
YaMM (YaIM)ni hisoblashda har ikkala soha, moddiy va nomoddiy
ishlab chiqarishning natijalari hisobga olinsada, u ijtimoiy faravonlikni to’liq
harakterlab berolmaydi. Bu YaMM ko’rsatkichida bir qator holatlarni va faoliyat
natijalarini hisobga olish mumkin emasligi bilan izohlanadi. Bular jumlasiga
quydagilar kiradi:
- uy bekalarining uy-ro’zg’or xo’jaligida va qishloq xo’jalik hodimlarining
tomorqa xo ’ jaligida bajargan ishlari .
- intellektual soha hodimlari (olimlar, ilmiy hodimlar) ning tayor maxsulot shaklida
ifodalanmagan ishlari;
- barter ayir boshlashlar;
- ish vaqti (kunlari)ning qisqarishi va bo’sh vaqtning oshib borishi;
- maxsulot va hizmatlar sifati tavsifining yaxshilanishi;
- yalpi maxsulot tarkibi va taqsimlanish tartibining o’zgarishi;
- aholi jon boshiga maxsulot ishlab chiqarishning o’zgarishi; - hufena iqtisodiyot
daromadlari.
Milliy iqtisodiyot hufyona sektorining hodimlari bir qator yashirin faoliyat
turlaridan oladigan o’zlarining daromadlarini yashirishga harakat qiladi. Bundan
tashqari ochiq iqtisodiyotda band bo’lganlar ham o’zlari oladigan
daromadlarining bir qismini yashirib ko’rsatish mumkin.
Masalan, tadbirkor maxsulot sotishdan olgan daromadining bir qismini,
ishchi rasmiylashtirishsiz yoki naxd pul to’lashga kelishib oladigan daromadini
deklarasiyada ko’rsatmasligi mumkin.
32

Inflyatsiya darajasi qanchalik katta va soliqlar yuqori bo’lsa, shaxslar
qo’lidagi real daromad shunchalik kamayadi, bu ularning naqd pul yoki natural
tovar ayirboshlash orqali daromad olishga qiziqishini oshiradi. Xufyona
iqtisodiyot miqiyosi haqida rasmiy ma`lumotlar bo’lmasada, ko’pchilik
baxolashlar uning hajmi YaMMning 5-15% ni, ayrim mamlakatlarda 30-40% ni
tashkil qilishini ko’rsatadi. Bundan tashqari hufyona iqtisodiyot rasmiy
iqtisodiyotdan tezroq o’sib borishini tasdiqlashga dalillar ham bor. Nihoyat,
axolining qancha qismi yashirin iqtisodiyot yoki faoliyatga jalb qilingan bo’lsa,
daromadning shuncha qismi soliq hujjatlaridan yashiriladi, bu ishsizlikka taalluqli
rasmiy hisobot ma`lumotlarining oshirilib ko’rsatilishiga olib keladi. Hufyona
iqtisodiyot va yashirin faoliyat natijalari YaMMda hisobga olinmaydi va demak
uning real hajmini kamaytiradi.
Bundan tashqari YaMM (YaIM)ga ta`sir ko’rsatuvchi shunday omillar
ham mavjudki ularning ta`siri natijasida ishlab chiqarish hajmining ko’rayishi
jamiyat farovonligining oshishiga olib kelmasligi mumkin. Masalan, YaMM
ishlab chiqarish va uning o’sishi, atrof muhitga salbiy ta`sir ko’rsatish bilan birga
boradi. Bu havo va suvning ifloslanishi, shovqin, zararli chiqitlar hamda atrof
muxit buzilishining boshqa turlaridir. O’z-o’zidan aniqki, atrof muxitning
ifloslanishi bilan bog’liq chiqimlar iqtisodiy farovonlikka salbiy ta`sir ko’rsatadi.
YaMMni ishlab chiqarish bilan bog’liq atrof muxitning ifloslanishini bartaraf
qilishga ketadigan chiqimlar hozirgi vaqtda yalpi ishlab chiqarish hajmidan
chiqarilmaydi va shunday qilib YaMM moddiy faravonlik darajasini oshirib
ko’rsatadi. YaMM hajmi qanchalik katta bo’lsa, atrof muxitning ifloslanishi va
YaMM miqyosining oshirib ko’rsatilishi shunchalik yuqori bo’ladi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot.-T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti”, 2004.
2. Mariganova E.A. SHapiro S.A. Makroekonomika. Ekspress kurs: uchebnoe
posobie-M.: KNORUS. 2010.
3. A.G. Gryaznevoy i N.N. Dumnoy. Makroekonomika Teoriya i rossiykaya
praktika: uchebnik. M.: KNORUS. 2008.
4. Abel E. Bernanke B. Makroekonomika SPb.: Piter. 2008.
5. Kiselyova E.A Makroekonomika: Kurs leksiy M.: Izd-vo Ekemo. 2007.
6. Tarsevich L.S., Grebnikov P.I., Lusskiy A.I. Makroekonomika: Uchebnik.-
M.: Visshee obrazovanie. 2006.
7. Shodmonov. Iqtisodiy o’sish darslik.
8. Samuelson, Nordxaus: Iqtisodiyot.2006 .

Internet saytlari:
9. https://milliycha.uz/ru/yalpi-ichki-mahsulot/
10. https://lex.uz/docs/-1285589
11. https://ya.ru/images/search?
from=tabbar&text=YALPI+ICHKI+MAHSULOT2024
12. https://www.imv.uz/
13. https://stat.uz/uz/
14. https://gov.uz/ru/activity_page/economy
34

YaIM va YaMM ning makroiqtisodiy jihatdan tahlili

Sotib olish