Yalpi milliy mahsulot yalpi ichki mahsulot va ularning turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	41.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shohruh

Ro'yxatga olish sanasi 02 Mart 2024

9 Sotish

Yalpi milliy mahsulot yalpi ichki mahsulot va ularning turlari

Sotib olish

Mavzu: Yalpi milliy mahsulot yalpi ichki mahsulot va
ularning turlari
MUNDARIJA:
I. Kirish
II. Asosiy qisim
2.1.Makroiqtisodiy tahlil va uning vazifalari.
2.2.Yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot.
2.3.Nominal va real yalpi ichki mahsulot.
2.4.Narx indeksi.
2.5.Yalpi ichki mahsulotning tarkibiy tuzilishi.
2.6.Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat va uning o‘zgarishi.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
YaIMni qanday hisoblash mumkin? Agar hisob-kitob joriy narxlarda amalga
oshirilsa, ishlab chiqarishning jismoniy hajmi buzilgan bo'lishi mumkin. Masalan,
joriy narxlarda YaIM yil davomida 1 trln. dollardan 2 trln. dollar Bu nimani
anglatadi? Haqiqiy iqtisodiy o'sishsiz ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar
miqdorini ikki baravar oshirish yoki umumiy narx darajasini bir xil miqdorda
oshirishmi? Yoki ikkalasi ham, ma'lum darajada , bir vaqtning o'zida? Bu savolga
javob nominal va real YaIMdagi farqda yotadi. Nominal YaIM - joriy narxlarda
hisoblangan YaIM. Makroiqtisodiy nazariyada u PQ belgisi bilan belgilanadi, bu
erda P narx indeksini, Q esa ishlab chiqarishning fizik hajmini bildiradi. Lekin
ishlab chiqarishning jismoniy hajmini qanday aniqlash mumkin? Buning uchun
quyidagi tartibni bajarish kerak: bazaviy yil deb ataladigan yilni belgilang va joriy
yilda ishlab chiqarilgan YaIMni uning narxlarida hisoblang. Masalan, 2006 yilda
ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar 2003 yil narxlarida
hisoblanadi.Sanoati rivojlangan mamlakatlarda har 10-15 yilda yangi bazaviy yil
belgilanadi. 2006 yil va oldingi yillardagi yalpi ichki mahsulotning jismoniy
hajmini ko'p o'n yilliklar davomida tovarlar va xizmatlar narxlaridan foydalangan
holda solishtirish noto'g'ri bo'lar edi, masalan, 1913 yil bazaviy yil sifatida
tanlangan. Darhaqiqat , o'sha uzoq vaqtlarda bizga hozir tanish bo'lgan tovarlar va
xizmatlar - televizorlar, kompyuterlar, uyali telefonlar , Internet xizmatlari, ko'plab
dori-darmonlar va boshqalar mavjud emas edi va shuning uchun bu tovarlarning
narxi yo'q edi. . Shunday qilib, real YaIM - ishlab chiqarishning haqiqiy qiymati ,
bazis yili narxlarida hisoblanadi. Asosiy narxlarda YaIM bir yil ichida joriy
narxlarda YaIMdan kamroq yoki ko'proq o'sishi mumkin. Va bu mamlakatda
umumiy narxlar darajasining o'zgarishi tufayli sodir bo'ladi. Shunday qilib, real
YaIMni hisoblash uchun siz narx indeksi yoki deflyatordan foydalanishingiz kerak.
Nominal YaIM(RQ)
YaIM deflyatori = Real YaIM(Q)

YaIM deflyatori inflyatsiyaning intensivligini yoki teskari jarayonni -
deflyatsiyani (mamlakatda umumiy narxlar darajasining pasayishi) o'lchaydi. Agar
narxlar indeksining qiymati 1 dan katta bo'lsa, biz YaIMni deflyatsiya qildik, ya'ni.
inflyatsiya omilini bartaraf etdi. Agar narxlar indeksi 1 dan past bo'lsa, biz
inflyatsiya qildik , ya'ni nominal YaIMni deflyatsiya ta'siridan tozaladik. Masalan,
Rossiya uchun YaIM deflyatori 1996 yil 1990 yilga nisbatan 5929 ni tashkil etdi.
Bu ko'rsatkichni foiz sifatida ham ifodalash mumkin. Shunday qilib, 2005 yil
uchun yalpi ichki mahsulot deflyatori narxlarga nisbatan 2004 yilda
mamlakatimizda 119,7 foizni tashkil etdi.
YaIM deflyatori mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarni
hisobga oladigan hisob-kitobga asoslanganligi sababli, u mutlaq narxlar darajasini
o'lchash uchun qo'llaniladigan keng qamrovli narxlar indeksidir. Shu o'rinda shuni
ta'kidlash kerakki, makroiqtisodiy nazariya real YaIMni hisoblash uchun turli narx
indekslaridan foydalanadi. YaIM deflyatoridan tashqari , iste'mol narxlari indeksi
(CPI) va ishlab chiqaruvchilar narxlari indeksi (PPI) qo'llaniladi, bu ulgurji narxlar
darajasini o'lchaydi. Shu bilan birga, narxlarning og'irligi sifatida qat'iy tovarlar
to'plami ("iste'mol savati" deb ataladigan) ham, o'zgaruvchan tovarlar ham
ishlatilishi mumkin. Shu munosabat bilan Laspeyres, Paasche va Fisher narx
indekslarini alohida ta'kidlash kerak.
2.1.Makroiqtisodiy tahlil va uning vazifalari.
Milliy iqtisodiyot ko‘plab o‘zaro bog‘liq iqtisodiy unsurlardan iborat bo‘lgan
murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi. Mazkur unsurlar o‘rtasidagi amalda
tarkib topgan munosabatlarning butun majmui iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini
tavsiflab beradi.
Milliy iqtisodiyot – barcha tarmoqlar va sohalarni , mikro- va makrodarajadagi
iqtisodiyotlarni, funksional iqtisodiyotni, ko‘plab infratuzilmalarni o‘z ichiga olgan
yaxlit iqtisodiyotdir. Milliy xo‘jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mehnat
taqsimoti rivojining natijasi hisoblanadi.

Makroiqtisodiy jihatdan qaralganda milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi
mamlakatda mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish resurslari; ularning ijtimoiy mehnat
taqsimoti asosida ajralib chiqqan iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi taqsimot hajmi ;
mazkur subyektlar ishlab chiqarish hajmlari, milliy mahsulotni ishlab chiqarish ,
taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlarida shakllanuvchi tarkibiy
qismlari o‘rtasidagi munosabat sifatida namoyon bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning
tarkibiy tuzilishini sodda ko‘rinishda quyidagi 1-chizma orqali tasvirlash mumkin.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish hajmi va ularning
o‘sishi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi orqali, mikro- va makroiqtisodiy darajada
aniqlanib, tahlil qilinadi. Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy
ishlab chiqarish va nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy va
jahon xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir. Makroiqtisodiyot o‘z ichiga
iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatish
sohalarini oladi.
Milliy iqtisodiyotning asosiy funksional ahamiyati mamlakat barcha aholisining
doimiy ravishda o‘sib boruvchi ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishda
namoyon bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning mazkur asosiy muammosi naqadar
samarali hal etilayotgani makroiqtisodiy tahlil yordamida aniqlanadi.
Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – takror ishlab chiqarish jarayonini obyektiv
ravishda aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardan foydalanish asosida mamlakat ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishida vujudga kelgan holatlarni ochib berishdan iborat. Bu
maqsadga erishishning muhim shartlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1) asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning holati va harakatini obyektiv aks
ettiruvchi statistik ma’lumotlarning mavjudligi ;
2) mamlakat iqtisodiyotini tahlil qilishda keng miqyosda va tarixiy jihatdan
yondashuv;
3) iqtisodiy tizim salohiyatini haqqoniy ravishda baholamasdan hamda
iqtisodiy qonunlarning obyektiv amal qilishini bilmasdan turib mamlakat
iqtisodiyotiga aralashuv salbiy holatlarni keltirib chiqarishini anglash;

4) makroiqtisodiy nazariya muayyan mamlakatlarning iqtisodiyotini obyektiv
ravishda tadqiq etish asosida yaratilishini hamda undan boshqa mamlakatlar
amaliyotida o‘ta ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkinligini tushunish;
5) ishlab chiqarishni mamlakat barcha aholisining daromadlari va iste’moli
darajasini o‘stirishga yo‘naltirish;
6) aholi daromadlari , siyosiy va ijtimoiy barqarorlik o‘sishining yagona
manbai bo‘lib mamlakatning barcha aholisini ish joylari hamda daromadlarning
oshishi bilan ta’minlovchi milliy ishlab chiqarishning barqaror va samarali o‘sishi
ekanligini tushunish.
Ko‘pgina mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga
baho berilib, ular faoliyatining rivojlanish tamoyillari aniqlansa, makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati, uning o‘sishi yoki pasayishi
tahlil qilinib , xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o‘z iqtisodiy siyosatini
belgilaydi. Bu tizimga kiruvchi turli xil ko‘rsatkichlar, birinchidan, bizga ma’lum
vaqt oralig‘idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning
faoliyat yuritishiga bevosita ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchidan, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi, milliy mahsulot harakatining
barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash, qayta
taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko‘rgazmali shaklda aks ettirish
imkonini beradi.
Nihoyat, uchinchidan, mazkur ko‘rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan
foydalanishning mos kelishi kuzatilganda , mamlakatdagi umumiy iqtisodiy
muvozanatlik holatini aks ettiradi.
Butun milliy iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar – yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof
milliy mahsulot (SMM), milliy daromad (MD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik,
inflyasiya va boshqa shu kabilar hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlar moddiy ishlab
chiqarish va nomoddiy xizmat ko‘rsatish sohalaridagi barcha xo‘jaliklar iqtisodiy
faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi.

2.2.Yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot.
Jamiyat a’zolarining ehtiyojlari muntazam ravishda yangilanib , miqdoran
ko‘payib va sifat jihatidan takomillashib borar ekan, bu ehtiyojlarni qondirishga
qaratilgan ishlab chiqarish jarayoni ham to‘xtovsiz yangilanib, takroran amalga
oshib turadi. Jamiyat miqyosidagi ishlab chiqarish jarayonlarining muntazam
ravishda yangilanib va takroran amalga oshirilib turilishi ijtimoiy takror ishlab
chiqarish deyiladi.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish ikki ko‘rinishda amalga oshirilishi mumkin:
oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish.
Oddiy takror ishlab chiqarish – bu ishlab chiqarish miqyoslarining
o‘zgarmagan holda takrorlanishini ifodalaydi. Odatda bunday ishlab chiqarish
ko‘proq faqat o‘z ichki ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan an’anaviy
iqtisodiyot sharoitidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun xos bo‘lgan.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish – bu ishlab chiqarish miqyoslarini
muntazam ravishda oshirib borishga asoslangan holdagi takrorlanishidir. Bu
turdagi ishlab chiqarish barcha rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining asosini
tashkil etadi.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish natijasida mamlakat miqyosida milliy mahsulot
yaratiladi. U barcha moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda xizmatlarni o‘z ichiga
olib, milliy hisobchilikda yalpi milliy mahsulot (YaMM) deb yuritiladi. Yalpi
milliy mahsulot – bu o‘z mamlakati yoki xorijda joylashuvidan qat’iy nazar, milliy
korxonalar tomonidan yaratilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining jami
qiymati.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, YaMM ko‘rsatkichiga sof eksport (eksport va
import o‘rtasidagi farq) kiradi. Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo
faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish
darajasini taqqoslash uchun yalpi ichki mahsulot (YaIM) ko‘rsatkichidan
foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – bu ma’lum vaqt davomida, masalan, bir yilda

yaratilgan va bevosita iste’molchilarga borib yetadigan barcha tayyor mahsulot va
ko‘rsatilgan xizmatlarning bozor narxidagi qiymati.
Yalpi ichki mahsulot umumlashtiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u faqat
mazkur mamlakat ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda mamlakat ichida
yaratilgan tovar va xizmatlar jami qiymatining bozor narxlaridagi ifodasini
namoyon etadi. U barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo‘shilgan qiymatlar
yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Yalpi ichki mahsulot xuddi yalpi milliy mahsulot kabi hisoblanadi, biroq
undan xorijiy mamlakatlar bilan hisob-kitoblar qoldig‘iga teng bo‘lgan miqdorga
farq qiladi. Ya’ni, YaIM ko‘rsatkichiga mazkur mamlakatning chet ellardagi ishlab
chiqarish omillaridan keluvchi tushumlari (omillar bo‘yicha daromadlari) hamda
mazkur mamlakatda xorijiy investorlar tomonidan olingan omillar bo‘yicha
daromadlar o‘rtasidagi farqni qo‘shilsa YaMM ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.
YaMM va YaIMning o‘zaro farqini quyidagi chizma orqali yaqqolroq ifodalash
mumkin.
Demak, ko‘rinadiki, mamlakat YaMM 13 trln. so‘mni (M2 va M3 shartli
raqamlar yig‘indisi), YaIM esa 12 trln. so‘mni (M2 va M1 shartli raqamlar
yig‘indisi) tashkil etadi.
YaMM va YaIM o‘rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq
rivojlangan mamlakatlarda YaIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xizmati
asosiy ko‘rsatkich sifatida YaIMdan foydalanishni tavsiya etadi. Yaqin vaqtlarga
qadar AQSh va Yaponiyada YaMM ko‘rsatkichi qo‘llanilar edi, endilikda bu
mamlakatlar ham YaIM ko‘rsatkichini qo‘llay boshladilar.
Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish
Chet ellardagi
milliy
Xorijiy Milliy

korxonalar
mahsuloti korxonalar
mahsuloti
korxonalar
mahsuloti
2 trln.so‘m 10 trln.so‘m 3 trln.so‘m
2-chizma. YaMM va YaIM o‘rtasidagi tarkibiy nisbatlar.
Hozirgi paytda O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi hisobga
olinmoqda. Shuning uchun biz bundan keyingi o‘rinlarda yalpi ichki mahsulot
to‘g‘risida so‘z yuritamiz. 2007 yil yakuniga ko‘ra, mamlakatimizda yalpi ichki
mahsulotning o‘sishi 9,5 foizni tashkil etdi, ishlab chiqarish hajmi sanoatda 12,1
foizga, qishloq xo‘jaligida 6,1 foizga oshdi. 2008 yilda biz yalpi ichki mahsulotni 8
foizga, ishlab chiqarishni – sanoatda 9,6 foiz, qishloq xo‘jaligida – 5 foizga, asosiy
ishlab chiqarish tarmoqlariga kiritiladigan investisiyalar miqdorini 17 foiz
oshirishga erishishni o‘z oldimizga vazifa qilib qo‘ydik 1
.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun, mazkur
yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi
zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko‘p marta
hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida
yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi.
Qo‘shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan
(amortizasiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan
miqdoriga teng.
Jopiy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylantipishning ancha oddiy va

to‘g‘pidan-to‘g‘ri usuli nominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo‘lishdir, ya’ni:
.
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YaIM bilan birga,
uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro
bog‘liq ko‘rsatkichlar mavjud bo‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli
tomonlarini tavsiflab beradi.
YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichi sifatida bitta
muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida
foydalanilgan asosiy kapitalning o‘rnini qoplash uchun zarur bo‘lgan qiymatni
ham o‘z ichiga oladi. YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol
qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa
sof milliy mahsulot (SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi:
1.SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi
kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan narxga qo‘shimcha
hisoblanadi. Bunday soliqlar og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning
hisobiga o‘zlarining daromadining bir qismini yo‘qotadi. Shuning uchun, SMMdan
egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi:
2.Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi.
Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan qiymatning butun
hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan
yo‘qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo‘qotishlar va
h.k.) va tashqi savdo qoldig‘i chiqarib tashlangan miqdorga teng.
Milliy dapomadni, dapomadlap bapcha tuplapini (amortizasiya ajpatmaci va
biznesga egpi coliqlapdan tashqapi) qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash
mumkin.
Milliy dapomadning bip qicmi, jumladan ijtimoiy sug‘urtaga ajpatmalap,
kopxona foydacidan to‘lanuvchi coliqlap va kopxonaning taqcimlanmaydigan
foydaci amalda yy xo‘jaliklapi qo‘liga kelib tushmaydi. Akcincha, yy xo‘jaliklapi

oladigan dapomadning bip qicmi, macalan, ijtimoiy to‘lovlap – ulap mehnatining
natijaci hicoblanmaydi.
Shaxsiy dapomad ko‘pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan yy
xo‘jaliklapi qo‘liga kelib tushmaydigan dapomadlapning yuqoridagi uchta tupini
chiqapib tashlashimiz hamda jopiy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan
dapomadlapni unga qo‘shishimiz zarur. Shaxsiy dapomaddan coliqlapi
to‘langandan keyin, yy xo‘jaliklapining to‘liq tacappufida qoladigan dapomad
shakllanadi.
Soliqlap to‘langandan keyingi dapomad shaxciy dapomaddan shu dapomad
hicobidan to‘lanadigan coliqlap miqdopini chiqapib tashlash yo‘li bilan
hicoblanadi.
Soliqlap to‘langandan keyingi dapomad uy xo‘jaliklapi eng oxipida ega bo‘ladigan
dapomad hicoblanib, alohida shaxs va oilalap o‘z tacappufida by dapomadlapning
bip qicmini icte’mol uchun capflaydi va boshqa qicmini jamg‘apmaga
yo‘naltipadi.
Milliy mahsulot hajmining aniq baholanishiga hufyona iqtisodiyot ta’sir ko‘rsatadi.
Xufyona iqtisodiyot - bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat
tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati , ya’ni davlat boshqaruv organlaridan
yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida amalga oshiriluvchi
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o‘z ichiga iqtisodiy
faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi.
Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo‘yidagilar kiradi:
1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy
jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday
shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor
o‘yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli
sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar –
bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo‘rlik bilan tortib olish, o‘g‘irlash, reket);

2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta
natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo‘shib yozishlar);
3) norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi norasmiy o‘zaro
aloqalar tizimi bo‘lib, u mazkur subyektlar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlar va
bevosita aloqalarga asoslanadi;
4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va kooperativ
faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki
belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tmagan turi.
2.3.Nominal va real yalpi ichki mahsulot.
Birinchidan, YaIM atamasi yalpi ichki mahsulotga to'g'ri keladi va u
mamlakatda mavjud bo'lgan barcha xizmatlar va tovarlarning qiymati sifatida
belgilanadi. Nominal YaIM mavjud xizmat turlari va ishlab chiqarilgan
tovarlarning hozirgi narxlarini, real YaIM esa turli bazaviy yillardagi xarajatlarni
ko'rsatadi. Ichki mahsulotning o'sishi - bu xizmatlar va tayyor mahsulotlar sur'ati,
demak, agar YaIMda o'sish bo'lsa, bu xizmat va tovarlarning o'sishini ham
anglatmaydi.
Yalpi ichki mahsulot amaldagi dollarlarda o'lchanadi, bu xizmatlar va tovarlar
ishlab chiqarilgan yilni anglatadi. Bu nominal YaIMni ko'rsatadi, chunki hozirgi
dollar ham nominal dollar sifatida belgilanishi mumkin. Haqiqiy YaIM - bu milliy
ishlab chiqarishni baholash, ammo inflyatsiya ham hisobga olinadi. Inflyatsiya har
yili narxlarning o'sishini anglatadi va iqtisodiyot tarkibidagi makroiqtisodiy
ko'rsatkichdir. Inflyatsiya iqtisodiyotning daromad holatini ko'rsatadi.
Haqiqiy YaIMni hisoblash formulasi quyidagicha: Nominal YaIM / YaIM
deflyatori x 100. Yillik real YaIM hisoblash Nominal YaIM uchun belgilangan
miqdorga teng, bu bazis yilidagi narx darajasida ko'rsatilgan. Bu nominal
YaIMning foizlarda o'sishini va inflyatsiyani ta'minlashga odatlanganligini
ko'rsatadi. Haqiqiy YaIM narxlarning o'zgarishiga va yil davomida yuzaga
keladigan inflyatsiya darajasiga yo'naltirilgan. Aholi soni real YaIMga ta'sir qilishi

mumkin. Ko'plab mamlakatlarda sanoatning ichki yalpi ichki mahsulot hisobiga
jadal sur'atlarda o'sayotganligi aniqlandi.
Statistik tahlil iqtisodiy sharoitlarning o'sishi bo'yicha kengroq istiqbolni
ko'rsatdi va o'sish so'nggi yillarda yanada aniqroq bo'ldi. Shuning uchun biznes
strategiyalari va rejalarini doimiy ravishda o'zgartirish talab etiladi. EMM
sanoatida asosiy o'sish kuzatildi, ammo hozirgi moliyaviy inqiroz ushbu sohada 8,0
foizga pasayishiga olib keldi. Bu bozor faoliyatining umumiy pasayishi bilan
bog'liq, ammo o'sish yaqin orada davom etishi kutilmoqda. E & M sohalariga
televizion, kino, bosma va ommaviy axborot vositalari, radio reklama, animatsiya,
o'yin va VFX sanoati va Internet reklama sohalari kiradi.
Yalpi ichki mahsulotni har yili asosiy xarajatlar, davlat iste'moli, eksport va import
va investitsiyalar kabi asosiy tarmoqlar uchun hisoblash muhimdir.
Hisoblash uchun asosiy formula quyidagicha: YaIM = C + G + I + NX.
'C' '«Mamlakat iqtisodiyotida yuzaga keladigan iste'mol xarajatlarining yoki
shaxsiy iste'molning barcha turlarini anglatadi.
'G' '"Bu davlat xarajatlarining miqdorini anglatadi.
'Men' '«Korxonalarning kapital xarajatlariga tegishli.
'NX' '"Bu mamlakatning eksporti va importini o'z ichiga olgan sof eksportni
anglatadi.
Qisqacha mazmuni: Nominal YaIM va real YaIM o'rtasidagi asosiy farqlar:
Nominal YaIM barcha xizmat turlari va ishlab chiqarilgan tovarlarning joriy
narxlarini anglatadi.
2. Yalpi ichki mahsulot (YAIM) - bu ko'rsatilgan xizmatlarning va ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning harajatlari , bu har xil bazaviy yillar bilan belgilanadi.
2.4. Narx indeksi.
YaIM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va
xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo‘lganligi uchun tovarning o‘zi, uning
nafliligi ko‘paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi
mumkin. Narx ishlab chiqapish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yagona

ymumiy acocga keltipishning eng keng tapqalgan ko‘pcatkichi cifatida
foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va
real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy
mahsulot nominal milliy mahsulot, o‘zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan
milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab
chiqarilgan YaIM qiymatini faqat narx o‘zgapmagan taqdipda o‘zapo taqqoclash
mumkin bo‘ladi. Bundan tashqapi narx dapajaci bizga iqticodiyotda inflyasiya
(narx darajasining o‘cishi) yoki deflyasiya (narx dapajacining kamayishi) o‘pin
tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini bepadi.
Narx dapajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jopiy yildagi ma’lum
guruh tovaplap va xizmatlap to‘plami narxlapi cummacini, xuddi shunday tovaplap
va xizmatlap miqdorining bazis davpdagi narxlapi cummaciga taqqoclash opqali
hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davpi «bazis yil» deyiladi. Agar
aytilganlapni formula shakliga keltipcak, u quyidagi ko‘rinishni oladi:
1.Amaliyotda qatop hap xil tovar va xizmatlap to‘plami yoki iste’mol
savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatlapi va xucucan AQShda by
indekclap ichida eng keng qo‘llaniladigani icte’mol narxlapi indekci hisoblanadi.
Uning yopdamida tipik shahar aholici cotib oladigan, icte’mol tovar va
xizmatlapining 300 tupini o‘z ichiga oluvchi bozop savatining qayd qilingan
narxlapi hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy dapajasini hicoblash uchyn YaIM
narx indekcidan foydalaniladi. YaIM narx indekci ancha keng tushuncha bo‘lib, u
o‘z ichiga nafaqat icte’mol tovaplapi, balki investision tovaplap, davlat tomonidan
cotib olinadigan hamda xalqapo bozopda cotilgan va cotib olingan tovaplap va
xizmatlap narxlapini ham oladi. YaIM narx indekci nominal YaIMni real YaIMga
aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi. Nominal YaIM shu mahculot ishlab
chiqapilgan davpda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish
hajmini bildiradi.
2.5. Yalpi ichki mahsulotning tarkibiy tuzilishi.

Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy
hisoblar tizimi (MHT) – bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab
chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o‘zaro bog‘liq
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, tasniflar va guruhlar tizimi.
MHT BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar
tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan
boshlab qo‘llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq
mamlakatlarida, shu jumladan O‘zbekistonda mazkur tizim keng qo‘llaniladi.
Milliy hisoblar tizimi asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va
xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik birliklari va aholi
umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari,
amortizasiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi:
iste’mol, investisiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar
makroiqtisodiyotning me’yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini
aniqlashga yordam beradi.
Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YaIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:
Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo‘shilgan qiymatlar bo‘yicha yondashuv.
Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo‘yicha yaratilgan qo‘shilgan
qiymatlar qo‘shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo‘yicha). Bu usul
bilan hisoblangan YaIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi
o‘rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchi usul – bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv.
Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib
olishga qilingan butun sarflar qo‘shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab
chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo‘jalikning uchta subyekti –
uy xo‘jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar
sotib olishi mumkin.

Uy xo‘jaliklarining iste’mol sarflari - bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga,
xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga
qilinadigan sarflardir.
Investision sarflar – tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi
jamg‘arishga qiladigan sarflaridir. Invectision capflap acocan uchta qicmdan
ibopat: a) tadbipkoplap tomonidan mashina, yskuna va ctanoklapning bapcha
xapidi; b) bapcha qupilishlap; v) zahipalapning o‘zgapishi.
Birinchi guruh elementlapning «invectision sarflar» tapkibiga kipitilish cababi
aniq ; qupilishlarning bunday sarflar tarkibiga kipitilishi, o‘z-o‘zidan aniqki, yangi
fabrika, ombop yoki elevatop qupilishi invectisiyalar shakli hicoblanadi. YaIM
tapkibiga tovar zahiralarning ko‘payishi, ya’ni ishlab chiqapilgan, lekin mazkup
yilda cotilmagan barcha mahculotlap kipitiladi. Boshqacha aytganda YaIM o‘z
ichiga yil davomidagi zahipalap va ehtiyotlap bapcha o‘cishining bozop qiymatini
oladi. Zahiralarning by o‘cishi YaIMga jopiy ishlab chiqapish hajmi ko‘pcatkichi
cifatida qo‘shiladi.
Zahiralar kamayganda, bu kamayish YaIM hajmidan chiqapilishi zarur.
Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqapilgandan
ko‘ppoq mahculot cotilganligini bildipadi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur
yilda ishlab chiqapilgan bapcha mahculotni va bunga qo‘shimcha oldingi yillapdan
qolgan zahiralarning bip qicmini icte’mol qilgan bo‘ladi.
Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yalpi, xucuciy va ichki
invectisiyalap tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectisiyalap mos
pavishda xucuciy va milliy kompaniyalap amalga oshipadigan investision
capflapni bildipadi. Yalpi invectisiyalap o‘z ichiga jopiy yilda ishlab chiqapish
japayonida icte’mol qilingan mashina, uckuna va qupilmalapning o‘pnini qoplash
uchun mo‘ljallangan bapcha investision tovaplap ishlab chiqapishni, hamda
iqticodiyotda kapital qo‘yilmalar hajmiga hap qanday cof qo‘shimchalapni oladi.
Yalpi invectisiyalap mohiyatiga ko‘pa icte’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash
cummacini va invectisiyalapning o‘cgan qicmidan iborat bo‘ladi. Boshqa

tomondan cof xucuciy ichki invectisiyalap tushunchaci jopiy yil davomida
qo‘shilgan investision tovaplap cummacini tavsiflash uchun ishlatiladi.
Davlat sarflari – bu mahculotlapni va iqtisodiy pecupslapni, xucucan ishchi
kuchini cotib olishga davlatning (boshqapuvning quyi va mahalliy opganlapi bilan
bipga) qilgan bapcha capflapini o‘z ichiga oladi.
Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat
ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog‘liq. Shu
sababli YaIMni sarflar bo‘yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning
sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo‘shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va
investision sarflar hamda davlat mablag‘larining bir qismi import qilingan, ya’ni
chet elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy
hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YaIM tarkibidan chiqariladi.
Eksport va import miqdorlari o‘rtasidagi farq tovar va xizmatlarning sof eksporti
yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.
Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa ijobiy, import eksportdan ortiq bo‘lsa salbiy
bo‘ladi.
Qarab chiqilgan sarflarning to‘rt toifasiga notijorat muassasalar (kasaba
uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) sarflari va
moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o‘zgarishlarni qo‘shib chiqish yo‘li bilan
YaIM hajmi aniqlanadi.
Uchinchi usul – bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo‘yicha yondashuv.
Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha
daromadlar uy xo‘jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to‘lovlari, foiz va foyda
shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM pirovard mahsulot hisobidan
olingan ana shu barcha daromadlarni qo‘shib chiqish orqali aniqlanadi.
YaIMni daromadlar bo‘yicha hisoblashda uy xo‘jaliklari, korxona va davlat
muassasalarining dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi
foydaga (renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin.
YaIMni mazkur usul bo‘yicha hisoblashda daromadlarning barcha summasiga

iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati (amortizasiya ajratmasi) va biznesga egri
soliqlar summasi ham qo‘shiladi.
5-jadval. YaIMni hisoblashga sarflar va daromadlar bo‘yicha yondashuv
Milliy mahsulot hajmini sarflar
summasi bo‘yicha hisoblash Milliy mahsulot hajmini
daromadlar summasi bo‘yicha
hisoblash
1. Uy xo‘jaliklarining iste’mol
sarflari
+ 1. Daromad bilan bog‘liq
bo‘lmagan sarf va to‘lovlar
a) amortizasiya, b) egri soliqlar
+
2. Tadbirkorlarning investision
sarflari
+ 2. Ish haqi
+
3. Tovar va xizmatlarning davlat
xaridi
+ 3. Renta to‘lovlari
+
4. Chet elliklar sarfi
+ 4. Foiz
+
5. Notijorat muassasalari sarfi
+ 5. Foyda

6. Moddiy aylanma vositalar
zahirasidagi o‘zgarishlar
YaIM YaIM
YaIMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad bilan
bog‘liq bo‘lmagan sarflar (amortizasiya va egri soliqlar) ning alohida turlarini
to‘laroq qarab chiqamiz.
Amortizasiya ajpatmaci shu yil ishlab chiqapilgan mahculot (YaIM) qiymati
tapkibiga ishlab chiqapish xapajatlapi cifatida kipib, mahculot cotilishi natijacida
pul shaklida qaytib keladi va amortizasiya fondi hicobida to‘planib bopadi.
Egpi coliqlap kopxonalap uchun ishlab chiqapish xapajatlapi cifatida chiqadi va
shu cababli mahculot narxiga qo‘shiladi. Bunday coliqlap o‘z ichiga aksiz
to‘lovlapi, cotishdan olinadigan coliqlap, mulk colig‘i, lisenziya va bojxona
to‘lovlapini oladi.
Dapomadlapning eng muhim tyri ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi
kuchini taqdim qilganlapga to‘lanadi. U ish haqiga ko‘plab qo‘shimchalap,
ijtimoiy sug‘urta to‘lovlapi va nafaqa ta’minotining hap xil xucuciy fondlapi,
ishcizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarlarni o‘z ichiga
oladi. Ish haqiga by qo‘shimchalap ish kuchini yollash bilan bog‘liq bo‘lgan
xapajatining bip qicmi cifatida chiqadi va shu cababli kopxonaning ish haqi
to‘lashga ymumiy capflapining tarkibiy qismi cifatida qapaladi.
Renta to‘lovlapi iqticodiyotni pecupclap (kapital, ep) bilan ta’minlovchi yy
xo‘jaliklapining oladigan dapomadi hicoblanib, kopxona xapajatlapi tapkibiga
kipadi.
Foiz pul kapitali egalapiga pul dapomadi to‘lovlapidan ibopat. Bunda davlat
tomonidan amalga oshipiladigan foizli to‘lovlap, foizli dapomadlap tarkibidan

chiqapiladi.
Mulkdan olinadigan dapomadlap ikki tupga bo‘linadi: bip qicmi mulkga dapomad
va boshqa qicmi eca koppopasiyalap foydaci deyiladi.
2.6. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat va uning o‘zgarishi.
Makroiqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning shunday holatiki, bunda
mavjud resurslar va ulardan foyda lanish o‘rtasida, ishlab chiqarish va iste’mol
hajmi, moddiy va moliyaviy oqimlar, jamg‘arma va investitsiyalar o‘rtasida
mutanosiblikni taqoza etadi .
Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti o‘zgaruvchan hisob la nadi, bu yalpi talab va
yalpi taklif muvozanati buzilib turi shiga sabab bo‘ladi.
Yalpi talab va yalpi taklif egri chizig‘i kesishgan nuqta narxning muvozanatli
darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmini ko‘rsatadi.
Yalpi talab o‘zgarmay qolganda , yalpi taklifning o‘zgarishi iqtisodiyotda ikkita har
xil oqibatlarga olib keladi.
Birinchidan, yalpi taklifning qisqarishi narx daraja sining o‘sishini taqozo
qilib, inflyatsiyaga olib keladi.
Ikkinchidan, milliy ishlab chiqarish real hajmining ko‘payishi narx
darajasining pasayishiga sabab bo‘ladi. Yalpi talab egri chizig‘i yalpi taklif egri
chizig‘ini yotiq kesmada kesib o‘tsa, narx darajasi milliy ishlab chiqarish
muvozanatli real hajmining shakllanishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi.
Tik kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlari to‘liq foydalaniladi, shu
sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx darajasiga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni uni
oshiradi. Milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa o‘zgarishsiz qoladi. Oraliq
kesmada yalpi talabning kengayishi milliy ishlab chiqarish real hajmining
ko‘payishiga va narx darajasining oshishiga olib keladi.
Agar yotiq kesmada yalpi talab kamaysa, milliy ishlab chiqa rishning real hajmi
kamayadi, narx darajasi esa o‘zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx tushganda,
milliy ishlab chiqarish ning real hajmi to‘liq bandlik darajasida qoladi. Oraliq

kesmada milliy ishlab chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi pasayadi.
Ayni paytda oraliq va tik kesmalarda yalpi talabning qisqarish vaziyatni
murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida birdaniga narxning pasayishiga olib
kelmasligi mumkin. Ya’ni tovarlar va resurslar narxi pasayish tamo yiliga ega
bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim iqtisodchilar bunday tamoyilga xrapovikli samara
sifatida qaraydi.(xrapovik-bu mexanizm bo‘lib g‘ildirakni orqaga emas oldinga
xarakat qilishga yordam beradi). Xrapovik samarasi shunga asosla nadiki, narx
osonlik bilan oshadi, lekin qiyinchilik bilan pasayadi. Shu sababli yalpi talabning
oshishi narx darajasini ko‘taradi, lekin talab kamayganda, qisqa davr ichida
narxning tushishini kutish mumkin emas. Narx pasayishi tamoyiliga ega
bo‘lmasligining ayrim sabablari mavjud. Birinchidan, ish haqi korxona umumiy
xarajatlarining asosiy qismini (70-75 foiz) tashkil qilib, qandaydir davr ichida
pasayishi tamoyi liga ega bulmaydi. Chunki ishchilarning asosiy qismi shartnoma
bo‘yicha ishlaydi va uning muddati tugaguncha ish haqini pasaytirish ta’qiqlanadi.
Boshqa tomondan, tadbirkorlar ish haqi darajasini pasaytirishni xohlamasligi
mumkin. Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan ancha past ish haqi ishchi larning
mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mum kin. Shu bilan birga ancha past
ish haqi maxsulot birligiga mehnat sarflarini kamaytirsa, ancha past mehnat
unumdorligi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar ular ish haqini pasay tirishga qaror
kilsa, malakali ishchi kuchidan ajrab qolishi mumkin. Narxning pasayish
tamoyiliga ega emasligining ke yin gi sababi juda ko‘pchilik korxonalar etarli
darajada monopol mavqega ega bo‘ladi va bu ularga talab kamayganda xam
narxning pasayishiga qarshi turish imkonini beradi.
Yalpi talab va yalpi taklif modellari
Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatligidan kelib chiqib uning turli xil
yondashuvlar asos qilib olingan uchta modeli ajratiladi.
Klassik model.
Bu modelning “klassik” deb nomlanishiga sabab shuki uning asosi klassik
iqtisodiy maktab vakillari A. Smit, D. Rikardo, Dj. St Mill va J.B. Sey tomonidan

ishlab chiqi lgan. Ular muvozanatlik modelini faqat qisqa muddatli davr da qarab
chiqadi va qarashlarini quyidagilar bilan izohlaydi.
Talab hajmi har doim amalga oshiriladigan taklif haj miga teng keladi. Uning
asosida J.B. Seyning “bozor qonuni” yotadi, ya’ni tovarlar taklifi o‘zining xususiy
talabini vujudga keltiradi yoki boshqacha aytganda, mahsulotning ishlab
chiqarilgan hajmi barcha yaratilgan tovarlar qiymatiga teng daromadlarni (ularni
to‘liq sotish uchun etarlicha bo‘lgan) avtomatik ravishda ta’minlaydi.
Sey fikricha, ijtimoiy mehnat taqsimoti sharoitida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z
tovarlarini o‘zida ishlab chiqaril maydigan boshqa tovarlarni harid qilish uchun
sotadi. Shunday ekan, u faqat sotilgan hajmdagi tovarlarni miqdorini harid qilishi
mumkin. Shu sababli, talab har doim taklif hajmiga teng keladi. Bunday model
uchta shartni taqozo qiladi:
1. olingan daromad to‘liq sarflanadi:
2. faqat o‘z pul mablag‘lari sarflanadi:
3. jamiyat bir vaqtda ham iste’molchi hisoblangan ishlab
chiqaruvchilardan iborat bo‘ladi.
Biroq amalda har qanday iqtisodiyotda olingan daro madning qandaydir qismi
uning egasi tomonidan sarflanmaydi va jamg‘arma shaklini oladi. Bu yalpi talab
hajmi va band lik ning tegishlicha qisqarishiga olib keldi. “Daromad -xarajat”
oqimidan mablag‘lar bir qismining olib qo‘yilishi iste’mol ning qisqarishiga va
demak yalpi talab va yalpi taklif o‘rta sidagi mavjud muvozanatlik buzilishiga olib
keladi.
Shu sababli, klassik maktab vakillari to‘liq bandlik sharoitida daromad va
xarajatlar tengligini avtomatik ravishda ta’minlaydigan umum iqtisodiy
muvozanatlikning etarlicha asosli nazariyasini ishlab chiqdi. Klassiklar fik richa,
moslashuvchan miqdorlar hisoblangan foiz stavkasi , ish haqi, narx darajasi kapital,
ish kuchi, pul bozorida talab va taklif muvozanatligini ta’minlaydi. Muomaladagi
pul massasining ortishi esa tovar va xizmatlar real oqimida hech narsani
o‘zgartirmaydi, faqat miqdorlar nominal qiymati o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Agar pul foiz keltirsa daromadlarning bir qismi likvidli (tez sarflanuvchi) shaklda
saqlanmasdan qimmatli qog‘ozlarga yoki bank tizimiga jamg‘arma sifatida
joylash tiriladi. Foiz olish maqsadida qo‘yilgan pul odatda inves titsiyalar manbai
hisoblanadi. Agar jamg‘armalar investitsiya qilinmasa, yalpi talab va yalpi takliflar
o‘rtasidagi muvoza natlik buzilmaydi.
Klassik modelning asosiy qoidalaridan ko‘rinib turib diki, bozor iqtisodiyotini
harakatlantiruvchi mexanizm “daromad jamg‘arma investitsiya” zanji rida
namoyon bo‘ladi, daromadlar o‘sishi jam g‘armaning o‘sishini rag‘ bat lantiradi
hamda investittsiyaga aylanib, ishlab chiqarish hajmi va bandlikni oshiradi.
Natijada daromadning umumiy miqdori yana ortadi va bu jamg‘armani kupaytiradi
va h.k.
Agar bozor tartibga solish mexanizmiga ega bo‘lsa, davlat iqtisodiyotiga
aralashmaslik siyosatini qo‘llab iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatishdan o‘zini
saqlaydi.
Klassiklar fikricha, iqtisodiyot ishlab chiqarish omil lari to‘liq bandligi
sharoitida faoliyat qiladi. Shu sababli ishlab chiqarish hajmi o‘zining potentsial
darajasiga teng keladi;
Narx, foiz stavkasi va ish haqi moslashuvchan bo‘lib, ular ning o‘zgarishi
bozor muvozanatini saqlab turadi;
Ishlab chiqarish omillari miqdori sekin o‘zgarishi sa babli, to‘liq bandlik
sharoitida yalpi taklif real ishlab chiqa rish hajmini, yalpi talab esa narx darajasini
belgilaydi.
Keynscha model
Klassik modelda aks etgan iqtisodiy voqelik bir asr o‘tib “Buyuk depressiya”
davrida sinovdan o‘tmadi va yangi paydo bo‘lgan omillar ta’sirini nazariy
umumlashtirishni taqozo etdi. Bu bozordagi jarayonlarni narxsiz mexanizmlar
bilan tushuntirishni zarur qilib qo‘ydi.

Bu vazifa iqtisodiyot nazariyasida yangi yo‘nalishni boshlab bergan Dj. M.
Keyns tomonidan hal qilindi. Uning nazariyasi makro darajadagi tahlil zarurligini
tasdiqladi va XX asr ning 30-yillaridan iqtisodiyot nazariyasining rasmiy mikro va
makroiqtisodga bo‘linishiga sabab bo‘ldi.
Dj.M. Keyns birinchi bo‘lib bozor iqtisodiyotining o‘z- o‘zini tartibga
solishiga layoqatliligi to‘g‘risidagi xukmron qarashdan voz kechib, makrodarajada
uni davlat tomonidan tar tibga solish zarurligini asosladi.
U o‘z-o‘zini tartibga solish dastagi hisoblangan narx, ish haqi va foiz stavkasi
egiluvchanligini inkor etdi. Shu sababli, Keyns talabni rag‘batlantirishga
yo‘naltirilgan faol makroiq tisodiy siyosat zarurligi to‘g‘risidagi qarashida qattiq
turdi. U ishlab chiqarish va bandlikning o‘zgarishi taklif omillariga emas, balki
yalpi talabga bog‘liqligini isbotladi. Keyns fikricha, yalpi sarflar tarkibiy
qismlaridan har biri, asosan iste’mol va investitsiyalar o‘z-o‘zicha o‘zgarib turishi
mumkin.
Bandlikning ortishi milliy daromad (MD) o‘sishiga olib keladi va u iste’molni
belgilab beruvchi asosiy omil hisob lanadi. MD hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa, yalpi
talab ham shun chalik katta bo‘lishi zarur. Biroq iste’molga sarflar daro madlar
o‘sgan darajaga mos ravishda ko‘paymaydi. Buning sababi Keyns fikricha, “asosiy
psixologik qonun” hisoblanib daro madlar o‘sib borishi bilan iste’molga moyillik
pasayadi va daromadning jamg‘armaga yo‘naltiriladigan qismi ulushi nis batan
ko‘proq ortadi. Natijada MD hajmi qanchalik katta bo‘lsa iste’molchi real talabi
nisbatan shunchalik kam bo‘ladi.
Aynan u ishlab chiqarish hajmi va shu orqali bandlik darajasiga ta’sir
ko‘rsatadi. Iste’molchilik sarflaridagi “yetishmovchilik” investitsiyalar bilan
qoplanishi zarur. Biroq Keyns qarashicha jamg‘armaning o‘sishi o‘z-o‘zidan
investitsiyalar ko‘payishiga olib kelmaydi. Investitsiyalar o‘sishiga 1) kapital
unumdorligi kamayib borish qonuni amal qilishi tufayli kutilayotgan foyda
normasi pasayishi va 2) foiz normasiga bevosita bog‘liq yuqori likvidlikning
(zaxirada naqd pulga ega bo‘lishiga intilish) afzal ko‘rilishi to‘siq bo‘ladi.

Keyns narxning kam xarakatchanligi dalilini hisobga olib uning o‘rniga “sotish
hajmi” ko‘rsatkichini ilgari suradi.
Bu yalpi talab va yalpi taklif muvozanatli hajmi shakl lanish mexanizmini
yangicha tasavvur qilish imkonini beradi. MD hajmining har qanday o‘sishi ishlab
chiqarish va shu orqali yalpi taklif hajmi ortishining natijasi hisoblanadi.
Yalpi talab chizig‘ining boshlanish nuqtasi “nol” belgi si dan yuqoriroq
joylashadiki, iste’molning ayrim eng muhim turlarini kishilar hatto daromadi eng
kam darajada bo‘lganda ham amalga oshiradi.
Dj.M. Keyns kishilar tasarrufidagi pul daromadi o‘sib borishi bilan iste’molga
keyingi moyillik tushib borish qoidasini ochib berdi. Bu daromadlar ortib borishi
bilan jamg‘arma ulushi o‘sib borishini anglatadi. Agar olingan barcha daromad
to‘liq sarflansa talab va taklif chiziqlari o‘zaro mos tushgan bo‘lardi.
Keyns fikricha, rivojlangan bozor iqtisodiyotida monopo liyalar mavjudligi, ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida uzoq mud datli shartnomalar amal qilishi, kasaba
uyushmalarining ish haqi stavkasi barqaror bo‘lishiga harakatlari tufayli narx
mexanizmi ishlamaydi. Shu sababli, narx emas sotish hajmi kamayadi va bu ishlab
chiqarish hajmi qisqarishiga olib keladi. Mazkur qisqarish yuqori narxlar va
ishsizlikning o‘sishi saqlanib qolganda ro‘y beradi. Demak, tadbirkorlar yalpi
talabning narx va ish haqi pasayishi hisobiga emas, ishlab chiqarish hajmi
qisqarishi va band bo‘lganlar bir qismining bo‘shatilishi hisobiga kamayishiga
e’tibor qaratadi. Shu tariqa, makroiqtisodiy muvozanatlik tiklanadi, biroq bunda
ishsizlar saqlanib qoladi.
Yalpi talabning tarkibiy qismlaridan biri investi tsiya lar hisoblanadi. Keyns
fik richa, investitsiyalar haj mining 100 birlikka kamayishi daromadlarining 400,
500 va undan ko‘p birlikka qisqarishiga olib kelishi mumkin va aksincha.
Bunday holat iqtisodiy fanda multiplikator samarasi yoki ko‘paytiruvchi samara
nomini olgan.
Multiplikator samarasi asosida bir kishining sarflari tezlikda boshqalarning
daromadi bo‘lib qolish mumkinligi g‘oyasi yotadi. Mulkdorlar o‘z

daromadlarining bir qismini sarflaydi, boshqa qismni jamg‘aradi. Daromadni
sarflab, ular o‘z pul larini ishlab chiqaruvchilarga uzatadi. Yalpi sarflarning bir
qismidagi o‘zgarish milliy daromadning muvozanatli darajasi ko‘paytirilgan
(multiplikativ) yo‘nalishida o‘zgarishiga olib keladi. Boshqacha aytganda
iqtisodiyotga “tashlangan” investi tsiyalar milliy daromadning o‘sishi shaklidagi
zanjirli reak tsiyasini keltirib chiqaradi.
Multiplikator – daro mad ning o‘sishi va mazkur o‘sish ni vujudga keltirgan
inves titsiyalar hajmi ortishi o‘rtasidagi nisbatni ifoda lovchi koeffitsientdir.
Keynsning nazariy qarash lari mazmunan davlat makro dara jada
barqarorlashtiruvchi siyosat yuritish zarur degan amaliy xulosa chiqarishga olib
keladi.
Bunda davlatning vazifasi, mos keluvchi siyosat yordamida muvozanatli darajani
to‘liq bandlik darajasiga “ko‘chirish”dan iborat.
Milliy daromad
Yalpi talabni kengaytirish ekspansiya siyosati Agar resurslardan to‘liq
foydalanishni ta’minlovchi ishlab chiqarish darajasi, muvozanatli nuqtadan (N1)
dan past bo‘lsa, davlat yalpi talabni kengaytirishni rag‘batlantirish zarur, bu taklif
o‘sishi va ishsizlik pasayishini keltirib chi qaradi. Davlat yalpi talabni uchta usulda
ko‘paytirishi mumkin ki ular “ekspansiya siyosati” deb nomlanadi. Bular:
1. davlat sarflarini ko‘paytirish
2. soliqlarni kamaytirish
3. foiz stavkasini pasaytirish
Davlat sarflarining o‘sishi amalda aholiga pul to‘lov lari-pensiya, nafaqa,
stipendiya va eng asosiysi minimal ish haqi darajasi oshirilishini bildiradi.
Resurslardan to‘liq foydalanishni ta’minlovchi ishlab chiqarish darajasi
muvozanatli nuqtadan yuqorida joylashsa davlat yalpi talab hajmini sun’iy “ushlab
turuvchi siyosat” yuritadiki, bu inflyatsiyani pasaytiradi. Bunga ekspansiya siyosa -
tiga teskari tadbirlarni qo‘llash orqali erishiladi. Ya’ni davlat sarflari kamaytiriladi

(ijtimoiy dasturlar, trans fert to‘lovlari qisqartiriladi), soliq stavkalari oshiriladi ,
foiz stavkasi ko‘tariladi.
Davlat sarflarining kamayishi aholi sotib olish layoqa tining pasayishiga olib
kelsa, soliq va foiz stavkasining or tishi investittsion faollikni pasaytiradi. Bular
pirovard natijada yalpi talabni qiskartiradi, muvozanatli nuqtani “pastga” surib,
inflyattsion farqni bartaraf qiladi.
Muvozanatli monetaristik model
XX asr 70-yillarida bozor iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi inflyatsiya va
iqtisodiy o‘sish sur’atlari pasayishi ning asosiy sababi deb e’tirof etiladi. Bu xulosa
Fridmenga tegishlidir. Uning nazariyasidagi asosiy g‘oya: xo‘jalik hayotiga ta’sir
ko‘rsatuvchi muhim dastak pul hisoblanadi, barcha iqti sodiy faollik ko‘rsatkichlari
pul massasi miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
M.Fridmen erkin bozor g‘oyasiga tayanadi, narxning sti xiyali mexanizmga
aralashmaslik zarurligini qayd qiladi. Uning makroiqtisodiy monetaristik modelida
stagflyatsiyaga qar shi kurashda asosiy tadbir sifatida pul massasi o‘sishini
cheklash g‘oyasi ilgari suriladi.
Fridmen birinchi o‘ringa “ushlab turish siyosati”ni qo‘yadi, ya’ni daromadlar
o‘sishini maqsadga muvofiq cheklash, o‘z-o‘zidan yalpi talab miqdori kamayshini
va inflyatsiya pasayshini keltirib chiqaradi. Yalpi talabning kamayishi-bu ishchi
kuchiga talabning ham qisqarishini anglatadi.
Fridmen inflyatsiyaning pasayishini “ushlab turish” siyosa tining asosiy
natijasi deb hisoblaydi, uni “erkin lashtirish siyosati” bilan almashtirish zarurligini
qayd qiladi. Monetaristik model asoslangan asosiy dalillar quyi dagilar:
Bozor iqtisodiyoti barqarorlikka, ya’ni, o‘zini-o‘zi tar tib ga solishga intiladi.
Nomutanosiblikning vujudga kelishi odatda davlat tomonidan tartibga solishning
natijasi hisob lanadi. Muvozanatlik buzilganda narxlar uni to‘g‘rilashni ta’ min -
lovchi asosiy dastak hisoblanadi. Pul taklifning ortishi mahsulotlar narxi o‘sishiga
olib keladi, lekin u bir tekis ro‘y bermaydi. Talab dastlab arzon tovarlarga, keyin

yangi tovarlarga, oxirida xizmatlarga qaratiladi.
Pul dastaklari orqali tartibga solishning bosh maq sadi iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashga erishishdir. Biroq bunda muomaladagi pul miqdorida narxlarning
o‘sishiga mos ravishda unchalik katta bo‘lmagan ko‘payishi ro‘y bersa, tovar
miqdori va pul massasi o‘rtasida muvozanatlik vujudga keladi.
Pulning harakati va YaMM o‘sishi sur’ati o‘rtasida mu qarrar uzviy bog‘liqlik
mavjud bo‘ladi: pul massasi ko‘payishi bilan narxlar o‘sishi ro‘y beradi, bu esa
ishlab chiqarishni kengaytirishni rag‘batlantiradi.
Tartibga solish uzoq muddatli vazifalarga yo‘nal tirilishi zarur. Chunki pul
massasidagi tebranishlar oqibati asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarda birdaniga emas
balki, birmuncha vaqt o‘tgandan keyin aks etadi.
Keyns daromadlarning sarflarga, Fridmen esa uning pul taklifiga miqdoriy
bog‘liqligini asoslaydi.
Fridmen shunday xulosaga keladi: davlatning iqtisodiyot va ijtimoiy sohaga
aralashuvi darajasi pul taklifining nazoratiga tayanish zarur. Monetar nazariya
Markaziy bankning pul massasi o‘sish sur’atini doimiy ushlab turish qoidasiga
so‘zsiz amal qilishi zarurligini qayd qiladi. Bu o‘sish me’yo ridagi inflyatsiyani
(2.5dan 8%gacha) ushlab turish uchun yetarlicha past bo‘lishi zarur. Biroq, u
mazkur chegaradan pasayib ketmas ligi lozim, chunki aks holda ishlab
chiqarishning qisqarishi ro‘y beradi.
Mazkur kontseptsiya XX asrning 80-yillarida ko‘plab rivojlangan mamlakatlar,
xususan AQSh va Angliyada qo‘llanila boshlandi. Natijada inflyatsiya sur’ati
sezilarli darajada qisqardi. Ayni vaqtda ijtimoiy dasturlarga sarflarning se zi larli
qisqarishi aholi bir qismining iqtisodiy farovon ligi pasayishida o‘zining salbiy
natijasini topadi. Biroq byudjet taqchiligi muammosi hal qilinmadi. G‘arb
mamlakatlari uchun keyingi davrlarda nafaqat inflyatsiya balki bandlik, iqtisodiy
rivojlanish sur’ati va daromadlar tengsizligi ham asosiy muammo bo‘lib qoldi.
Hozirgi davrda turli davlatlarda klassiklar, keynschilar va monetaristlar
yonodashuvlarini uyg‘unlashtirib, tartibga solishning yetarlicha har xil
dastaklaridan foydalanildi. Shu sababli iqtisodiy modellar hozirgi zamon bozor

iqtiso diyotini tartibga solish mexanizmining ilmiy asoslarini tashqil qilishi
tushunarli holdir.

Xulosa
Shuni ta'kidlash kerak YaIM deflyatori va Laspeyres indeksi sifatida
hisoblangan CPI o'rtasidagi farqlar.
Birinchidan, YaIM deflyatori mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar
va xizmatlar narxlarini hisobga oladi , CPI esa faqat uy xo'jaliklari tomonidan sotib
olingan tovarlar narxlarini aks ettiradi («iste'mol savati»).
Ikkinchidan, YaIM deflyatori import qilinadigan tovarlar narxini hisobga
olmaydi, bu CPIda aks ettirilgan.
Uchinchidan, YaIM deflyatori YaIM tarkibidagi o‘zgarishlarga mos ravishda
tovar va xizmatlar majmuasini o‘zgartirishga imkon beradi. CPI, biz
ta'kidlaganimizdek, "iste'mol savatchasi" ga kiritilgan doimiy tovarlar to'plami
uchun hisoblanadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro Statistika Xizmati
tomonidan 1993 yildan beri joriy qilingan Milliy Hisoblar tizimi (MXT) (bu haqda
keyingi bandda) Laspeyres indeksi va Paashe indeksidan foydalanadi. Shu bilan
birga, narx dinamikasini o'rganishda Laspeyres indeksiga, o'zgarmas narxlarda
ko'rsatkichlarni qayta baholash uchun esa Paasche indeksiga ustunlik beriladi.
Fisher indeksiga kelsak, 1993 yilgi SNA unga ustunlik beradi, chunki Laspeyres va
Paashe indekslarining geometrik o'rtachasi bo'lganligi sababli, bu ko'rsatkich
taqqoslash bazasini tanlashga bog'liq emas va shuning uchun unga xos bo'lgan
kamchiliklardan xoli. boshqa narx indekslari.
Xulosa qilib shuni eslaylikki, IQTISODIY nazariya ko'pgina ko'rsatkichlarni
nafaqat mikro, balki makro darajada xarakterlash uchun bizga ma'lum bo'lgan
zaxira va oqim toifalaridan foydalanadi. Tegishli zaxiralar va oqimlarga
misollar: Aksiya- ma'lum vaqt davomida aholi ixtiyorida bo'lgan naqd pul
miqdori; oqim-ma’lum bir davr uchun nominal YaIM; Aksiya- ma'lum vaqt
davomida ishsizlar soni; oqim ma'lum vaqt ichida ishini yo'qotadigan odamlar
soni. Zaxiralar va oqimlarning toifalari eng muhim makroiqtisodiy

ko'rsatkichlarning o'zaro ta'sirining vaqtinchalik jihatini chuqurroq tahlil qilishga
yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2003. 8 dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida”gi Qonuni. – T.: “O’zbekiston”, 1995. 21 dekabr.
3. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni.
– T.: “O’zbekiston”, 1996. 25 aprel.
4. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri to’g’risida”gi Qonuni. 2003 yil 30
avgust.
5. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular
faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. 2012 yil 17 dekabr.
6. O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini
himoyalash kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni 05.04.2002 y.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi
PF-4947-sonli Farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi PF-5177- sonli
«Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi choratadbirlar
to’g’risida»gi Farmoni
Internet saytlari:
1. www.uba.uz- O’zbekiston Banklari Assotsiatsiyasi rasmiy sayti
2. www.lex.uz- O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to’plami
3. www.stat.uz.-Respublikasi Statistika qo’mitasining rasmiy sayti

Sotib olish