Yangi davrda Angilyada arxiv ishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	47.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

66 Продаж

Yangi davrda Angilyada arxiv ishi

Купить

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….2-3
I BOB. XVII – XVIII asrlarda Angilyada arxiv ishining rivojlanishi.
1.1 Yangi davrda Angilyada arxiv ishi ning rivojlanishi……………………4-9
1.2 Angliyada Davlat arxivini tashkil etilishi……………………………10-14 II
II BOB. XIX – XX asrlarda Angilyada arxiv ishi.
2.1 Angliyada arxiv ishini markazlashtirilishi……………………………15-18
2.2 Birinchi jahon urushidan keyin Angliyada arxiv ishi………………...19-25
Xulosa…………………………………………………………………….26-28
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………29
Kirish
Mamlakatimiz istiqlolga erishib, jamiyatimiz hayotining barcha jabhalarida
teran yangilanishlar jarayoni kechayotgan bir davrda tarixni о ‘rganish, uni xolis
baholash va moziydan meros jamiki qadriyatlardan ijodiy foydalanish о ‘ta muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Tarix faini taraqqiyotini belgilovchi omillar orasida arxiv
materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuniig uchun tarixiy jarayonlarni
yoritishda arxiv hujjatlarini qayta tadqiq va tahlil etish masalasi alohida e’tiborga
molik ekani shubhasiz. Mustaqillik sharoitida arxiv ishining istiqbolli ravnaqi
masalasi muhim о ‘rin tutadi. Zero, moziy saboqlari, о ‘tmish tajribalarini arxiv
materiallari asosida о ‘rganishning nafaqat nazariy, balki dolzarb amaliy ahamiyati
bor. Albatta, arxiv materiallariga eng k о ‘p murojaat qiluvchilar — tarixnavislar,
moziyshunoslardir.
Mustaqillik davridagi tarixiy tadqiqotlarning aksariyati arxiv materiallariga
asoslangani va yangicha, xolis tarixiy taraqqiyot konsepsiyasi zaminida yaratilgani
tufayli bugun tariximizga qiziqish tobora ortayotir. Shuningdek, arxiv hujjatlaridan
foydalanuvchilar sirasiga о‘zi tadqiq etayotgan muammo tarixini о‘rganmoqchi
1

bо‘lgan muayyan soha tadqiqotchilari — iqtisodchilar, huquqshunoslar,
adabiyotshunos va san’atshunoslar, fan va texnika tarixi mutaxassislari, umuman,
tabiiy fanlar sohasi vakillari ham kiradi. Bu jabha tadqiqotchilari uchun arxiv
materiallari fan ufqlarini kengaytirish, uni yangi dalil-isbotlar bilan boyitish,
jamiyat hayoti, insoniyat tafakkuri taraqqiyoti jarayonining turfa xil jihatlarini
mutlaqo yangicha va nisbatan tо‘g‘ri baholash bobida ma’lumotlar manbai bо‘lib
xizmat qiladi.
Arxiv hujjatlari jamiyatimizning kundalik hayotida, xususan, xalq xо‘jaligida
muhim о‘rin tutishini ta’kidlash joiz. Arxiv hujjatlarida kechmish ajdodlarimiz
mehnatining samaralari о‘z aksini topgan bо‘lib, ularning tajribalari bugungi kunda
qо‘l kelishi mumkin. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning 2017 yil 22 dekabrda birinchi marta mamlakat parlamenti Oliy
Majlisga MUROJAATNOMA taqdim etdi. Ushbu murojaatnomada: “Hozirgi
kunda О ‘zbekistonimizning kitob fondlarida 100 mingdan ziyod q о ‘lyozma asarlar
saqlanmoqda. Afsuski, bu nodir kitoblar hali t о ‘liq о ‘rganilmagan, ular olimlar va
о ‘z о ‘quvchilarini kutib turibdi. Ushbu noyob asarlarda bugungi davr о ‘rtaga
q о ‘yayotgan juda k о ‘p dolzarb muammolarga javob topish mumkin” 1
-degan
fikrlari katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining dolzarbligi shunda-ki, yangi davr g‘arbiy Yevropa arxivlar umumiy
holati va rivojlanishi, g‘arbiy Yevropa arxivlarning tarixiy ahamiyati, G‘arbiy
Yevropa davlatlarida yagona arxiv tizimini shakllanish jarayoni, arxiv fondlari va
ulardan foydalanish tajribasi, shuningdek, umuminsoniy qadriyatlarni anglab
yetishga k о ‘maklashish va dunyo miqyosida mavjud b о ‘lgan muammolarning
tarixiy ildizlarini izlab topish kabi dolzarb masalalarni о ‘rganishga qaratilgan.

1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Халқ
сўзи// 2017 йил, №258 (6952) 23 декабр
2

I – BOB. XVII – XVIII asrlarda Angilyada arxiv ishining rivojlanishi.
1.1 Yangi davrda Angilyada arxiv ishining rivojlanishi
Angliya davlat arxividagi hujjatli materiallar ikkita yirik b о ‘lim b о ‘yicha
qismlarga ajratilgan: 1) Huquqiy hujjatlar;
2) Davlat hujjatlari.
Biroq bu kabi taqsimlanish aniq-ravshan b о ‘lmagan. Bu holat, hujjatli
materiallarning hususiyati bilan ham, yoki ularning xronologik sanalari bilan ham
belgilanmagan. U yoki bu xususiyatiga k о ‘ra ham materiallarda k о ‘p jihatdan
birbirlariga mos kelish, bir xillik, о ‘xshashlik b о ‘lgan. Arxivdagi b о ‘limlarni
komplektlash, ya’ni t о ‘ldirishning manbalari aynan mana shunday tuzilishning
asosida yotgan. “Yuridik materiallar” b о ‘limiga, eng avvalo, Vestminster, Tauer va
Mulozimlar Kapellasi singari qadimgi arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar hamda
ba’zi boshqa t о ‘plamlar kirgan. Bular, endilikda faoliyat k о ‘rsatmayotgan о ‘rta asr
muassasalariga tegishli, ancha qadimgi materiallar hisoblangan va shuning uchun
davlat arxivi bu hujjatlarga huquqiy jihatdan t о ‘la egalik qilgan 1
.
1 1 Бржостовская Н.В. Архивы и архивное дело в зарубежных странах. Учеб. пособие. - М.: 1971. C.59. 2

Карапетянц И. В. Экономические архивы Западной Европы и США в постиндустриальном мире. Общность
3

Mazkur b о ‘limda, “Dahshatli sud kitobi”(1086 yil), “Erkinliklar
Xartiyasi”(1221 yil), qirollik farmonlari, yorliqlar va diplomlar va shu singari,
Angliya tarixining qadimgi о ‘tmishiga doir yodgorliklar saqlangan. О ‘rta asrlarda
faoliyat k о ‘rsatgan muassasalarga tegishli qisman saqlanib qolgan fondlar orasida
eng muhim ahamiyatga ega b о ‘lganlari: XII asrdan boshlab faoliyat k о ‘rsatgan
Qirollik kanselyariyasi fondi, yana aynan XII asrdan faoliyat k о ‘rsatishni
boshlagan Shaxmat palatasi fondi hisoblanadi. Aynan Shaxmat palatasi fondida
saqlanayotgan materiallar Angliyaning feodal munosabatlar davriga oid b о ‘lib,
mamlakatning iqtisodiy tarixini о ‘rganish uchun muhim manba sifatida xizmat
qiladi 2
.
Shaxmat palatasi fondida Angliya parlamentining qadimgi materiallari
joylashtirilgan, uning XIII asrdan boshlangan bayonnomalari, о ‘rta asrlardagi sud
ishlari muassasalarining va XVIII asrdagi cherkov komissiyalarining ham hujjatlar
majmui qisman saqlangan b о ‘lib, bularda cherkov yer egaligi b о ‘yicha qadimgi
yorliqlarning katta kolleksiyasi yig‘ilib, jamlangan.
Arxivning ikkinchi b о ‘limiga, eng avvalo «Davlat hujjatlari arxivi» sig‘dirilib,
joylashtirilgan b о ‘lib, uning materiallarida XVI-XVIII yuz yilliklarda Angliyaning
ichki va tashqi siyosatini eng muhim tomonlari aks etgan. Xususan, ushbu
hujjatlarda Angliya flotini barpo etilishi, dengizda kemalarni yurishi, savdo va
mustamlakachilik ekspansiyasi masalalari keng aks etgan; bu materiallar
Angliyaning mustamlaka mulklarining ilk tarixi uchun muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. Kelajakda ikkinchi b о ‘lim amalda faoliyat yuritayotgan arxivlardan
keltirilib q о ‘shilayotgan hujjatlar hisobiga komplektlashtirilgan ya’ni kerakli zarur
hujjatlar bilan t о ‘ldirilgan. Hujjatlarni kelib tushishini bunday tartibi muntazam
tarzda va tizimli ravishda amalga oshirilmagan. Shu tufayli Davlat arxivida va
uning muassasa arxivi tarkibida saqlanayotgan muassasalarning materiallari
orasida parallelizm ya’ni ikki ishning bir vaqtda va bir xilda davom etishi
kuzatilgan 1
.
и своеобразие. – Москва, РГГУ, 1999. C.77.
1 Новая история стран Европы и Америки. Под редакцией И. М. Кривогуза. 5-е издание. М.: 2005. C.54.
4

Masalan, Angliyada uzoq davrlardan buyon faoliyat k о ‘rsatib kelayotgan
muassasalardan biri, admiralteystvo materiallari bilan ham mana shunday holat
b о ‘lib о ‘tgan(admiralteystvo - Angliyada harbiy flot boshqarmasi). Yevropa
mamlakatlaridagi boshqa markaziy arxivlarga nisbatan Angliya Davlat arxivining
о ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, uning materiallari predmet-mavzu b о ‘yicha
tizimga solinishida juda kam dahl qilingan; ushbu tizimga solish tartibi asosan
faqat ayrim yorliqlarning kolleksiyalariga nisbatan q о ‘llanilgan. Materiallar asosan
muassasalar b о ‘yicha yoki tarixan shakllangan qatorlar b о ‘yicha q о ‘llanilgan.
1838 yilda amalga oshirilgan arxiv sohasidagi islohotning chala-chulpaligi, pala-
partishligiga qaramasdan, u katta progressiv ahamiyatga ega b о ‘ldi. Davlat
arxivining negizida Angliya tarixi va boshqa mamlakatlarning tarixi b о ‘yicha
ahamiyatga ega b о ‘lgan hujjatli yodgorliklarning ulkan saqlovxonasi barpo etildi.

Haqiqatda, о‘sha davrda hujjatli materiallardan foydalanishning shart-sharoitlari
juda qattiq tartibda belgilangan: turli tarzdagi xronologiyalar bо‘yicha, muassasalar
bо‘yicha va boshqa cheklovlar amal qilgan.
Davlat arxivi bilan chambarchas yaqin aloqada bо‘lgan Tarixiy qо‘lyozmalar
Komissiyasi 1869 yilda tashkil etildi va ushbu muassasa ancha keng kо‘lamdagi
nashriyotchilik faoliyatini olib bordi. Komissiya tomonidan arxivning yillik
hisobotlari bosib chiqarilgan, bu nashrlarga arxiv bо‘yicha
obzor(umumlashtiruvchi qisqa ma’lumot)lar, arxiv rо‘yxatlari va boshqa turli
ma’lumotlar ilova qilinib, qо‘shib qо‘yilgan. Ayniqsa arxivga doir bosma asar,
nashrlarining о‘ziga xos ajralib turadigan hususiyatlaridan biri, kо‘rinishi -
“Kalendarlar” bо‘lib, arxiv sohasi bо‘yicha hujjatlarning ba’zi bir muhim
joylaridan batafsil kо‘chirmalar, parchalar keltirilgan kitobcha, jadvallar bо‘lgan.
Bunday usulda nashr etishning tarafdorlari, kalendarlar tadqiqotchi uchun
hujjatlarni asl nusxalarini kо‘zdan kechirib, kо‘rib chiqilishi zaruratini о‘rnini
bosishi mumkin deb hisoblashgan.
5

Biroq, Angliyaning о‘zida “kalendarlar”ga tanqidiy munosabatda bо‘lganlik,
tanqid ostiga olish holatlari ham uchragan; tanqidchilar ya’ni munaqqidlar
haqqoniy ravishda gapirib, “kalendarlar” da hujjatning mazmunini batafsil,
mukammal bayon etilishining о‘zi, hujjatlardagi matnning aslini, haqiqiyligi
о‘rnini bosa olmasligini kо‘rsatib о‘tishgan; shu bilan bir vaqtda bunday ishlarni
nashrga tayyorlash, bosib chiqarish, juda ham sermashaqqat, kо‘p mehnat talab
qiladigan, keng hajmdagi ish hisoblanib, bajarilish muddati uzoq yillarga chо‘zilib
ketgan, shu bilan birga qisqacha, muxtasar kо‘rinishdagi rо‘yxailarni nashr
qilinishi esa, bir necha yil davomida о‘quvchiga, kitobxonga arxivning tо‘la tarkibi
tо‘g‘risida tushuncha berish, tasavvur hosil qilish imkonini yaratgan.
Bu kabi tanqidiy mulohazalarga qaramasdan, «kalendarlar» bosib chiqarilishida
davom etdi. «Kalendarlar» ning k о ‘pchilik tom(jild)lari sobiq «Davlat hujjatlari
arxivi»ning faoliyatiga bag‘ishlangan b о ‘lgan. Davlat arxivi tashkil etilganidan
keyin ham, hujjatli materiallarning k о ‘pchilik qismi amalda faoliyat yuritayotgan
muassasalar huzuridagi muassasalar arxivlarida saqlanib kelingan; muassasalar
arxivlarining ayrimlarida о ‘tgan bir necha yuz yilliklarga doir materiallar ham
saqlangan, masalan, misol uchun, Angliyaning harbiy floti boshqarmasi huzuridagi
Admiralteystvo arxivi shular qatoriga kiradi.
Ba’zi arxivlar о ‘zidagi materiallarni Davlat arxiviga umuman topshirishmagan.
Angliya parlamenti arxivi mana shunday muassasalar qatoriga kirgan, garchan
Davlat arxivida parlamentning о ‘rta asrlar davriga oid hujjatlari mavjud b о ‘lgani
holda, ushbu materiallar Davlat arxiviga Tauer minoralaridagi eski
saqlovxonalardan va boshqa joylardan keltirilgan b о ‘lgan. Hindiston ishlari
b о ‘yicha vazirlik ham о ‘z materiallarini Davlat arxiviga topshirmagan, chunki
xukumat о ‘zining mustamlakalardagi siyosati sirlarini fosh etilishini hohlamas edi.
Hindiston ishlari b о ‘yicha vazirlik arxivida, vazirlik tomonidan о ‘zining
о ‘tmishdoshi hisoblangan sobiq Ost-Indiya kompaniyasi (1600-1853 yy.)dan qabul
qilib olingan arxiv materiallari ham saqlangan 1
.
1 1 Иофе В. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного мира. Методическое пособие.
Ташкент, 2009. C.82.
6

Mazkur arxivdagi materiallar s о ‘nggi yuz yilliklardagi Hindiston xalqlari tarixi
b о ‘yicha juda muhim manba hisoblanadi, shuningdek, Angliya xukumatining
Hindistonga kirib kelishi, bu ulkan mamlakatni bosib, egallab olishi va uni
mustamlaka sifatida talon-taroj qilishi tarixini fosh etib, yoritib beradi. 1877 yil 14
avgustdagi qonunga k о ‘ra, muassasalardagi ularga keraksiz b о ‘lgan, darkor
b о ‘lmagan hujjatlarni y о ‘q qilinishi tartib-qoidasini reglamentga solishga, ya’ni
aniq tartibini qat’iy belgilashga urinish b о ‘ldi. Ushbu qonunga k о ‘ra « О ‘rog‘lik
qog‘oz(xat)lar ustasi»ga, saqlanishi darkor b о ‘lmagan materiallarni ajratib
k о ‘rsatib, belgilab q о ‘yish b о ‘yicha umumiy tartib-qoidalarni tuzib, ishlab chiqish
yuzasidan vakolatlar berildi; mazkur tartiblar asosida har bir muassasada saqlanishi
yoki y о ‘q qilinishi lozim b о ‘lgan yig‘ma jildlarni turkumlanishi b о ‘yicha
r о ‘yxatlari tuzilishi lozim b о ‘lgan. R о ‘yxatlar Davlat arxivining
inspektori(nazoratchisi) tomonidan k о ‘rib chiqilib, k о ‘zdan kechirilgan va
tasdiqlangan; shu bilan nazorat tugallangan, va muassasa muslaqo mustaqil
ravishda materiallarni ajratib olish va y о ‘q qilish yuzasidan ishlarni amalga
oshirgan.
Shunday qilib, makulatura(chiqindi qog‘oz)larni ajratilishi ustidan Davlat
arxivining nazorati aftidan rasmiy xususiyatga ega b о ‘lgan va albatta, bunday tizim
tarixiy ahamiyatga ega b о ‘lgan barcha hujjatlarni saqlanib qolishini ta’minlay
olmagan. Angliyada arxiv ishi sohasida amalga oshirilgan islohotlar, birgina
markaziy arxivning tashkil etilishi bilan cheklanib qoldi va xududlarda ya’ni
joylardagi arxiv ishiga umuman, butunlay taalluqli, dahldor b о ‘lmagan. Angliyada,
q о ‘shni Fransiyadagi departament arxivlariga о ‘xshab, provinsiya(poytaxtdan
uzoqdagi viloyat)lar davlat arxivlari tarmoqlari, tashkil etilmadi.
Joylardagi hujjatlar muassasalar xuzurida saqlangan. Eng yirik arxivlar, grafliklar
kengashlari xuzurida, grafliklardagi sud idoralari huzurida yuzaga keldi, tashkil
topdi. Mazkur arxivlarda, ba’zan, ilgari tugatilgan muassasalar va mansabdor
shaxslar, masalan, sheriflar arxivlariga tegishli b о ‘lgan, hujjatlarning qoldiqlari
saqlangan. Mahalliy muassasalarning arxivlari Davlat arxiviga b о ‘ysunmagan va
7

uning tomonidan nazorat qilinmagan. Xuddi boshqa mamlakatlardagi singari,
cherkovlarning arxivlari davlatdan mustaqil tizimli shaklda faoliyat k о ‘rsatgan,
cherkov arxivlari, arxiyepiskoplarning rezidensiya (qarorgoh) larida va
diotsezlarning markazlarida, saqlangan.
Rezidensiya, qarorgoh -xukumatning, davlat boshlig‘ining yoki oliy martabali
shaxsning turar joyi, saroyi. Har-xil xususiy mulkka oid arxivlarning aksariyat
k о ‘pchiligi, t о ‘la ravishda о ‘z egalarining xususiy mulki hisoblanib, hech kim
tomonidan nazorat qilinmagan. Xususan, qadimdan qolgan, kelib chiqishi о ‘rta
asrlarga doir hujjatlar votchina(merosiy mulk)lar(manorial) va oila(xonadon)lar
arxivlarida uchraydi. Manorial arxivlar, о ‘z hujjatlarida Angliya qishloqlaridagi
agrar munosabatlarning tarixini, aks ettirgan. Xonadonlar arxivlarida esa, mazkur
avlod vakilining davlat idorasidagi xizmat faoliyati tufayli, ularning q о ‘lida
saqlanib qolgan rasmiy hujjatlarning k о ‘p miqdordagi qismini, saqlab qolgan.
Angliya arxivlarida tarixiy hujjatlarni t о ‘planib, jamg‘arilishi, Yevropa
kontinentidagi mamlakatlarga nisbatan ancha, hiyla qulay sharoitlarda b о ‘lib о ‘tdi.
XI asrning ikkinchi yarmida Angliya xududiga normandlar bosqinidan keyin,
ushbu mamlakatga chet elliklarning harbiy bosqinlariga kuzatilmagan, chunki
bunday istilochilik yurishlari arxivlarning saqlanishi ishlariga har doim xalokatli
darajada ta’sir k о ‘rsatgan.
Qirollik kanselyariyasida va boshqa muassasalarda hujjatli materiallarni
jamg‘arilib, t о ‘planib qolishi, Angliya xukumatini vaqti-vaqti bilan arxivlarni
qurilishi ishlari bilan shug‘ullanishga majbur etgan. Bu holat esa, minora, eski
cherkovlarning binolari va shu kabilarni arxivlarga hujjatlarni saqlaydigan imorat
va inshootlar sifatida taqdim etishida aks etgan. 1840 yilda Angliyada Genrix
Bekershtet arxiv ishlari boshlig‘i etib tayinlandi va uning rahbarligida Angliya
davlat arxivlari markazlashtirildi va tadqiqotchi olimlarning erkin foydalanishlari
uchun ochib q о ‘yildi.

8

1.2 Angliyada Davlat arxivini tashkil etilishi
Yangi davr Yevropa k о ‘plab harbiy t о ‘qnashuvlar makaziga aylandi. Harbiy
harakatlar davomida davlat markaziy organlari va turli muassasalariga tegishli
arxiv hujjatlari y о ‘qotilgan. Ammo Yevropa kontinenti mamlakatlari orasida,
yagona Angliya XI asrdan e’tiboran yirik harbiy harakatlardan yiroq b о ‘ldi. Bu
holat mamlakatda arxiv materiallarni nisbatan xavsiz saqlanishini ta’minlagan.
Shuningdek, hukmat mu’muriy apparatining murakkablashuvi, rahbar xodimlarni
arxiv hujjatlariga murojat qilishga undadi. Bu davrda Angliyada mavjud b о ‘lgan
arxivlar (Davlat xizmatlari arxivi, Davlat qog‘ozi arxivi va x.k.) va ularda yig‘ilgan
9

materiallarni atroflicha tadqiq qilish orqali, Angliya kolonial siyosati t о ‘g‘risida
muhim ma’lumotga ega b о ‘lish mumkin.
Dunyo iqtisodiyotida Angliyaning o’rni u o’z sanoat birinchiligini yo’qotgunga
qadar saqlanib keldi. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib iqtisodiy rivojlanish sur’atlari
pasaya boshladi. 70-yillardan ingliz kapitali mamlakat ichkarisida sezilarli darajada
kamaydi. Ayniqsa, mamlakat tashqarisiga kapital chiqarishning ko’proq foyda
keltirishi uning chetga ko’plab chiqarilishiga olib keldi. XIX asr 70-yillaridan
Angliya jahon sanoat ishlab chgiqarishidagi monopol o’rnini yo’qota bordi. Dunyo
ustaxonasi maqomini yo’qotayotgan bo’lsa-da, Angliya hali juda katta
mustamlakalarga ega, dengizda hukmronlikni, jahon savdosida vositachilikni,
sug’urta va bank ishlarida yetakchilikni egallab kelayotgan edi. Bu hol mamlakatni
avvalgidek katta foyda bilan ta’minlab turardi. Jahon iqtisodiyotida
Angliya maqomining o’zgarishi, u o’zining sanoatdagi gegemonligini
yo’qotishidan ancha oldin boshlangan edi. Bu yerda iqtisodiy taraqqiyotning sur’ati
susaydi; 70yillardan boshlab Angliya kapitalidan mamlakat ichkarisida kam
foydalanildi, eng foydali soha kapitalni chetga joylashtirish bo’lib qoldi 1
.
XIX asrning oxirgi choragi davomida ingliz eksporti doimiy ravishda
pasayib bordi. AQSh va ayniqsa Germaniyada bu ko’rsatkich o’sdi. Angliya ko’p
miqdorda kapital eksport qiluvchi davlat bo’lib qoldi. Ingliz iqtisodchilarining
hisobkitoblariga ko’ra, mamlakat tashqarisi va koloniyalarga joylashtirilgan
Britaniya kapitali milliy kapitallarning taxminan 15 % ini tashkil etdi. Buning
asosiy sabablaridan biri – Angliyaning fabrika va zavodlaridagi uskunalarga
mablag’lar ajratish kamaygan edi. Shunga qaramasdan Angliya o’zining savdo
bozorlari va xom ashyo manbalari bo’lgan ulkan mustamlakalarini saqlab
qolayotgan edi. Bu mustamlakalar, shuningdek, arzon ishchi kuchi ham edi. Ingliz
sanoatchilari past ishlab chiqarish sharoitida ham katta foyda olish imkonini saqlab
qoldilar.
1 1 Иофе В. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного мира. Методическое пособие.
Ташкент, 2009. C.106.
10

Texnika va texnologiya jihatdan orqada qolishi tezda ishlab chiqarish hajmida
namoyon bo’ldi. AQSh Angliyani po’lat eritish, choyan ishlab chiqarish, ko’mir
qazib olish boyicha Angliyani quvib o’tdi. Germaniya esa savdo sohasida
Angliyaning jiddiy raqibiga aylandi. 90-yillarda esa ingliz koloniyalarida
nemislarning arzon tovarlari paydo bo’la boshladi. Ingliz to’qimachilik
mahsulotlari dunyo bozorida hali hamon birinchilikni saqlab qolayotgan edi. Biroq
metallurgiya va metallni qayta ishlash sanoati nemis va amerikaliklarning kuchli
raqobatiga uchradi. O’z kapitalini og’ir sanoatga joylashtirgan ingliz burjuaziyasi
birinchi navbatda an’anaviy tashqi bozor konsepsiyasini qayta ko’rib chiqish talabi
bilan chiqdi. Asosiy e’tibor kartellar - tashkil qilish, proteksionizm va Britaniya
imperiyasining bozorlari ahvoliga qaratildi.
1878-1879-yillardagi sanoat inqirozi Angliyani og’ir ahvolga solib qoydi.
Shundan keyin deyarli hech bir jiddiy ko’tarilish bo’lmadi. 1882-yilda esa ingliz
iqtisodiyotida navbatdagi inqiroz roy berdi. 1888-1889-yillarda ingliz
iqtisodiyotida jonlanish va iqtisodiy o’sish boshlandi. 1890-yilda boshlangan jahon
pul inqirozi va uning ortidan boshlangan Angliyadagi sanoat inqirozining 1892-
1893-yillarda o’z cho’qqisiga yetdi. 1894-yilda esa u depressiyaga aylandi. Hatto
1889-yilda ham, ya’ni iqtisodiy o’sish bo’layotgan davrda ham, rasmiy statistika
idoralari faqat
Londonning o’zida 7 mln 300 ming kishi kambag’allar, och-yupunlar bo’lganligini
qayd etgan.17 1875-1895-yillarda davom etgan agrar inqiroz davomida Angliyada
qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxi taxminan 2 barobar qisqardi.
Bu esa ko’plab mayda va o’rtahol fermerlarning xonavayron bo’lishiga va
fermerlik bilan shug’ullanuvchi aholi sonining keskin kamayishiga olib keldi.
Inqiroz 90- yillarning 2-yarmida lendlordlar bilan tomonidan rentaning
qisqartirilishi (1/4) dan keyin chekindi. Don mahsulotlari yetishtirish sohasi yuqori
intensiv chorvachilik va parrandachilik uchun oziq-ovqat bazasiga aylana boshladi.
Angliyaning sanoat ishlab chiqarishi boyicha orqada qolayotgani yangi daromad
manbalarini izlashiga olib keldi. Bu esa chetga kapital chiqarish bo’lib qoldi.
11

Agar XIX asrning 70-yillarining oxirida chetga kapital chiqarish 22 mln funt
sterling bo’lgan bo’lsa, 80-yillarning oxirida bu ko’rsatkich 103-mln funt
sterlinngga yetdi. XIX asr oxiriga kelganda kapital chiqarish Angliyaning asosiy
daromad manbalaridan biriga aylandi. Angliyadan chetga kapital chiqarish turli
shakl va turli yo’nalishlarda amalga oshirildi: ingliz sanoatchilari Gollandiyada
ipakchilik fabrikasini qurishdi; Belgiyada, Rossiyada va boshqa qator Yevropa
mamlakatlarida po’lat ishlab chiqarish zavodlari qurishdi; ingliz kapitalistlari
Yevropa qit’asida barpo etilayotgan temir yo’llarga kapital kiritishdi; ingliz
kompaniyalari dengiz savdosi kommunikatsiyasiga subsidiyalar ajratishdi; fraxt
(kemada yuk tashish haqi, kira haqi) va sug’urtadan katta foyda olishgan.
Shunday bo’lsa-da, kapitalning kattagina qismi koloniyalarga, shuningdek,
Yevropa qit’asidan boshqa hududlarga, asosan, AQSh va Janubiy Amerikaga
joylashtirildi. Shuning bilan bir vaqtda Angliyaning o’zida aksionerlik jamiyatlari
ko’magida kapitalning yangilanishi kuchaydi. Bu jarayon ancha sekin bordi. Biroq
90-yillarda kartellar tuza boshlagan aksionerlik jamiyatlari kuchli terstlar va
konsernlarga aylanishdi.
Yangi, kapitalistik munosabatlarga asoslangan tartiblarning о ‘rnatilishi uchun
XVII asr о ‘rtalaridagi inqilobda ingliz burjuaziyasining g‘alabasi katta ahamiyatga
ega b о ‘ldi. Bu inqilob e’lon qilgan prinsiplar faqat Angliyada emas, butun
Yevropada kapitalistik munosabatlarning hukmron tartibga aylanishi ehtiyojidan
kelib chiqqan edi. Aytish lozimki, inqilobning о ‘zi ham shu yangi munosabatlar
rivojining qonuniy mahsuli b о ‘ldi. Yangi shakllangan kapitalistik tuzum vakillari,
о ‘zidan oldin faoliyat yuritgan hukmat va tuzumni salbiy jihatlarini ommaga
oshkor qilish niyatida, arxiv sohasini rivojiga a’lohida e’tibor qaratishi, sohani
rivojiga turtki bergan omillardan biri b о ‘ldi. Davlat muassasalari faoliyatini
markazlashtirishi, nazoratini kuchaytirish ehtiyoji hukmatni Angliya qirollik
devoni va turli ijroiya muassasalar faoliyatiga doir hujjatlarni saqlash, jamlash va
tartiblash ishlarini majbur qildi.
12

Hukmat basqichma-bosqich arxiv hujatlarini saqlashga m о ‘ljallangan maxsus bino
ajratish, uni jihozlash, materiallarni saqlash sharoitlarni yaxshilash kabi muhim
masalalarga diqqat qarata boradi. Hujatlar joylashgan binolar bu davrda о ‘rta
asrlardan saqlanib qolgan, eski cherkov binolari, turli qasrlar minoralarida
saqlangan. Biroq, mavjud inshootlar yangi davrga kelib talabga javob bermay
qolgandi. Bunga, hujjatlar hajmini nihoyatda ortgani, saqlash sharoitini talabga
javob bermasligi kabi muammolarni misol qilish mumkin. Materillar orasida о ‘z
siyosiy ahamiyatini y о ‘qotgan deb hisoblangan hujjatlar talaygina b о ‘lib,
materiallarning amaldagi hukmat faoliyatiga dahil qilmasdi. Yangi davrda Angliya
hukmati vakillari e’tibori amalda faoliyat yuritayotgan davlat muassasalari bilan
bog‘liq hujjatlarga qaratiladi. Angliyada о ‘rta asrlarda hujjatlar saqlangan bir necha
omborlar b о ‘lib, shunday omborlardan biri Vestministrlik saroyida Tauerning
ikkita minorasidan (minoralardan biri arxiv minorasi deb nomlangan) joy olgan.
Minoralarda yig‘ilgan arxiv hujjatlari orasida qadimgi Kapella qirolligi
hukmronligi davri bilan bog‘liq b о ‘lgan о ‘ramlar a’lohida ahamiyat kasb etadi.
Oxirgi hujjatlar saqlanadiga maxsus ombor XIV asrda bunyod etilgan. Bu
omborlarda qirollik devoni va parlament, о ‘rta asrlar sud organi, boshqaruv
apparati organlari hujjatlari saqlangan. Angliyada 1578-yilda asos solingan “Davlat
xizmatlari arxivi” qator yillar davomida о ‘z siyosiy ta’siriga ega muassasa sifatida
faoliyat yuritgan. Mazkur arxiv hujjatlari Tyudorlar sulolasi vakillari va ularning
vorislari hukmronligi davri, tashqi siyosatiga bag‘ishlangan. Shuningdek, hujjatlar
orasida, mustamlakachilik bilan bog‘liq b о ‘lgan hujjatlar ham uchratish mumkin
edi. XVIII asrda parlamentning a’lohida departamenlarda о ‘tkazgan s о ‘rovi
natijasiga asoslanib, hukmat Angliya poytaxt arxivlarini faoliyatini о ‘rganish
maqsadida, bir necha bor maxsus komissiya tashkil etgan. Komissiyani о ‘rganish
natijalari aks etgan xulosalardan, Anngliyada faoliyat k о ‘satayotgan arxivlar holati
belgilangan talablarga javob bermasligi ayon b о ‘ladi.
1834-yilda parlament negzida yangi q о ‘mita tashki etilib, unga arxivlar moddiy–
texnik ba’zasini yaxshilash vazifasi yuklatildi. Biroq, q о ‘mitani foliyati vaziyatni
13

о ‘nglay olmadi. Q о ‘mitada faoliyat yuritayotgan mutasaddi rahbarlar davlat
byudjeti mablag‘larini shaxsiy manfaatlari y о ‘lida talon-taroj qilgan va odil sud
oldida qilmishlar uchun javob berishga majbur b о ‘lgan. Tavtish xulosalarida
ma’lum b о ‘lishicha, q о ‘mitaga ajratilgan pul mablag‘lari, nashr ishlariga rejada
belgilangan miqdordan k о ‘p mablag‘ sarflangan. Nashrlarda xalq ommasi
e’tiborini arxivlarga qaratish g‘oyalari targ‘ib qilingan. Shu о ‘rinda ta’kidlash
lozimki, bu vazifa tahririyat tomonidan qisman b о ‘lsa-da uddalandi. Angliyada
milliy tarixiy yodgorliklarga qiziqish Chartistlar harakati davrida kuchaydi. 1836-
yil q о ‘mita faoliyatini tavtish qilgan maxsus komissiya Angliyada markaziy davlat
axrivini tashkil etish taklifini hukmatga kiritdi. 1838-yilda hukmat davlat arxivini
tashkil etish t о ‘g‘risida qonun qabul qiladi. Qonunda davlat arxiv о ‘zida qadimgi
va amaladgi davlat muassasalari faoliyatiga doir hujjatlarni jamlashi k о ‘zda
tutilgan. Arxiv ishini nazorat qilish sud organi oliy sudyasi vakili zimmasiga
yuklatiladi. Shuningdek, davlat arxivida doimiy faoliyat yurituvchi vakil lavozimi
“ о ‘ram yozuv ustasi” joriy qilingan 1
.
Ushbu lavozim о ‘rta asrlardan yangi davrga meros b о ‘lib, qirol devoni hujjatlarini
saqlash ishi bilan shug‘ullangan kishiga nisbatan q о ‘llanilgan. Davlat arxividagi
ishlarni tashkil etish va boshqarish parlament tayinlangan “saqlovchi deputat”
tomonidan amalga oshirgan. Davlat arxivining dastlabki saqlovchisi parlamentning
qadimgi hujjatlarini nashr ettirgan tarixchi va areogarf olim F.Poglgreyf edi. Arxiv
muassasasining davlat organlari orasidagi nufuzi yuqori b о ‘lib, davlat arxivi
mustaqil faoliyat olib borib bevosita parlamenga hisobot bergan.

II – BOB. XIX – XX asrlarda Angilyada arxiv ishi.
1 Новая история стран Европы и Америки XVI-XIX века. Ч 2. Под ред. А. М. Родригеса, М. В. Пономарева.
М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС. 2010. С.50.
14

2.1 Angliyada arxiv ishini markazlashtirilishi
Angliyadagi muzeylar va kutubxonalarning q о ‘lyozmalar b о ‘limlari hujjatli
manbalarga juda boy b о ‘lgan. Davlat tomonidan bir qator hususiy tarixiy,
etnografik, tabiiy-tarixiy kolleksiyalarni sotib olinishi natijasida, 1753 yilda tashkil
etilgan Britaniya muzeyi, q о ‘lyozmalarning ajoyib kolleksiyalariga b о ‘ldi.
Muzeyning q о ‘lyozmalar b о ‘limi kelgusida jadallik bilan t о ‘ldirilib borildi va
dunyo ahamiyatiga ega b о ‘lgan t о ‘plamga aylandi. Angliyadagi ikkinchi yirik
q о ‘lyozmalar kolleksiyasi - XVI asrda Oksford universitetida Tomas Bodli
tomonidan asos solingan kutubxona kolleksiyasi hisoblanadi. Ushbu kolleksiya,
о ‘zining tarkibida Angliya tarixi va adabiyoti uchun katta ahamiyatga ega b о ‘lgan
k о ‘psonli qadimgi bosma va q о ‘lyozma kitoblarni saqlab turadi.
Angliyadagi universitetlar va grafliklar huzuridagi kutubxonalarning q о ‘lyozmalar
t о ‘plamlarida, kelib chiqishi shaxsiy va xususiy ahamiyatga ega b о ‘lgan, k о ‘plab
arxiv hujjatlari saqlangan 1
.
Vestminster saroyini uchta minorasi bor. Minoraning katta qismini parlament
arxivlari egallaydi; Arxivlar minoraning 12 ta qavatida joylashgan va uch million
donaga yaqin hujjatlarga ega, Bular orasida 1497 yildan buyon Parlament qabul
qilgan barcha qonun hujjatlarining asl nusxalari saqlanadi.
Ushbu barcha arxivlarda qirollik kanselyariyasi va qadimgi parlamentning, о‘rta
asrlardagi sud idoralarining va boshqaruv organlarining materiallari saqlab
turilgan. 1578 yilda Davlat sekretariati huzurida tashkil etilgan “Davlat hujjatlari
arxivi” о‘zining siyosiy ahamiyatini boshqa arxivlarga nisbatan uzoqroq saqlab
qolgan. Bu arxivda Tyudorlar sulolasi va ularning vorislarining, shuningdek
tashqisiyosiy va mustamlaka ishlariga doir muhim hujjatlar jamlangan. XVIII
asrda ayrim departamentlarning rasmiy talablariga k о ‘ra, parlament,
Angliya poytaxtidagi arxivlarning ishlarini tekshirish yuzasidan bir necha marta

1 Кожевников Е.М. Архивное дело в Великобритании // Советские архивы. 1987. № 3.
15

komissiyalar tuzgan(departament - vazirlik huzuridagi b о ‘lim). Ushbu
komissiyalarning faoliyati amaliy oqibatlarga ega b о ‘lib, ular faqat arxivlarning
juda qiyin sharoitda faoliyat k о ‘rsatayotganini ta’kidlab о ‘tishgan. 1800 yilda
parlament tomonidan yangi komitet tashkil etildi va 1830 yilga qadar faoliyat
k о ‘rsatdi. Ushbu komitet arxiv ishini yaxsha y о ‘lga q о ‘yilishi uchun hech qanday
ishlarni amalga oshirmadi, faqatgina о ‘zlari aniqlab topgan hujjatlarni nashr
etishga qiziqib qolib, berilib ketdi va о ‘ziga ajratilgan mablag‘ni shu ishga no о ‘rin
sarflaganligi tufayli javobgarlikka tortilgan.
Komitet a’zolarini vijdonan ishlamasdan, insofsizlik bilan qilgan ishlari b о ‘yicha
matbuotda shov-shuv k о ‘tarildi, ushbu holat esa keng jamoatchilik e’tiborini arxiv
ishiga qaratdi. О ‘zidan о ‘tmishda faoliyat k о ‘rsatgan sobiq komitet a’zolarining
qilmishi yuzasidan surishtiruv ishlari olib borish uchun 1836 yilda yangi komitet
tuzildi, yangi komitet tomonidan xukumatga taqdim etilgan dokladning bayonida
Angliyada markaziy davlat arxivini tashkil etish zarur ekanligi t о ‘g‘risida xulosa
chiqarilgan. 1838 yilda xukumat Davlat arxivini tashkil etish t о ‘g‘risida qonun
qabul qildi. Yangi muassasa, qirollik saroyiga tegishli, ya’ni yangi va eski xukumat
muassasalarining materiallarini saqlash tashkil qilindi.
Arxivning faoliyati uchun javobgarlik, sud mahkamasining yuqori darajadagi
amaldorlaridan biriga yuklatildi, bu amaldor “ о ‘rog‘lik qog‘ozlar ustasi” deb
nomlangan. Ushbu nom о ‘rta asrlar davridan buyon saqlanib qolgan b о ‘lib, qirollik
kanselyariyasi hujjatlarini nazorat qilgan shaxsga berilgan. Davlat arxivining ishiga
bevosita rahbarlikni, parlament tomonidan saylab q о ‘yiladigan, “saqlovchi,
asrovchi deputat” amalga oshirgan.
Davlat arxivining dastlabki saqlovchisi tarixchi va arxeograf F. Palgreyf
hisoblanadi, u parlamentning qadimgi hujjatlarini chop etish, nashr qilish ishlari
bilan shuhrat qozongan. Davlat muassasalari tizimida arxivning tutgan holati
nihoyatdarajada yuqori b о ‘lgan: ushbu arxiv hech qaysi vazirlikka b о ‘ysunmagan,
aksincha ba’zi bir munosabatlarda ular bilan teng turgan, mazkur arxiv bevosita,
t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri parlament oldida hisobot bergan. 1868-yildan 1874-yilgacha
16

Angliyada hokimiyat tepasida liberal partiya turdi. Uning lideri Liverpul negosiant
oilasidan chiqqan Uilyam Gladston bir necha o’n yil ingliz liberalizmining
yo’lboshchisi va g’oyaviy rahbari bo’lgan. Liberallar ingliz iqtisodiy
gigemonligining turg’unligi haqidagi fikrlardan kelib chiqqan holda o’z ichki va
tashqi siyosatini ishlab chiqqanlar. Ular xalqaro siyosatda Angliya yagona yirik
sanoat mamlakati sifatida doimo hal qiluvchi rolni o’ynaydi deb hisoblaganlar.
Shundan kelib chiqqan holda Angliya uzoq muddatli ittifoq yoki boshqa davlatlar
bilan qandaydir blokka kirishga majbur bo’lmagan 1
. Oqibatda bunday tashqi
siyosat
―ajoyib izolyatsiya siyosati nomini oldi. Ishchilar harakati bosimi ostida‖
Gladston bir qator ijtimoiy va siyosiy islohotlarga qo’l urdi.
1871-yilda qabul qilingan qonun ishchilar uyushmalariga yuridik shaxs huquqini
berdi. Biroq ayni shu yilda jinoyat kodeksiga kiritilgan o’zgarishga ko’ra,
namoyishlar ta’qiqlandi, ish tashlashlar o’tkazishga og’ir zarba berdi. 1872-yilda
umumpalataga saylovlarda yashirin ovoz berish joriy etildi. Bu cheklovchi
islohotlar liberallarga muvaffaqiyatlar keltirmadi. 1874-yilgi parlament
saylovlarida liberallar partiyasi mag’lubiyatga uchradi va hukumatga Benjamin
Dizraeli boshliq konservatorlar keldi. Konservatorlarning ichki siyosati liberallarga
qarshi “mas’uliyatsiz individualism” shiori ostidagi kurash bilan o’tdi. Dizraeli
ularni munofiqlik bilan “iqtisodiy hayotga” davlat aralashuvini cheklashda aybladi.
Hokimiyat tepasiga kelgach konservatorlar mamlakatda ta’sirlarini mustahkamlash
va kengaytirish maqsadida ijtimoiy qonunchilik sohasida qator ishlarni amalga
oshirishdi. “Xo’jayin va xizmatkorlar haqidagi” Qonun 1875-yilda “Tadbirkorlar
va ishchilar haqidagi” Qonun bilan almashtirildi.
Ushbu qonunga muvofiq har ikkala tomon huquqiy munosabatlarda teng huquqli
bo’lishi belgilandi. 1871-yildagi Jinoyat kodeksiga kiritilgan tuzatish – namoyish
o’tkazganlikuchun javobgarlik – “Mulkni saqlash va fitna haqidagi Qonun (1875)
‖
bilan almashtirildi. Bu qonun tinch namoyishlarga ruxsat etdi. 10 yoshgacha
1 Всемирная история. Минск. ―Литература 1997. Т 18. С. 58.
‖
17

bo’lgan bolalar mehnati ta’qiqlandi. Oldingi hukumat rahbari Gladston kabi
Dizraeli tred-yunionlarning 54 soatlik ish haftasi haqidagi talablarni rad etdi.

Biroq ish haftasini 57 soatlik bilan cheklash haqidagi bill qabul qilindi. Shu bilan
bir vaqtda konservatorlar davlat apparatini kuchaytirishga ham erishdilar. 70-yillar
boshida qabul qilinganqonunlar(mahalliy boshqaruv vazirligini tuzish va b.)
mahalliy saylov organlari ziyoniga markaziy hokimiyatning imtiyozlarini oshirdi.
Shu vaqtda, shuningdek, mamlakat hayotiga parlament rolining pasayishi hisobiga
Ministrlar kabinetining vakolatlari kengaydi. Barcha masalalar bo’yicha
qonunchilik tashabbusi hukumat qo’lida jamlandi.
Ministrlar kabinetining ta’siri kuchayishining muhim shakllaridan biri ma’muriy
apparatning unga bo’ysunishining kuchayishi bo’ldi. Konservatorlarning tashqi va
mustamlakachilik siyosati nafaqat burjuaziya, balki bu partiyaning avvallari asosiy
tayanchi bo’lgan lendlordlarning ham yangi talablari doirasida belgilandi. Qishloq
xo’jaligining inqirozi yer egalarining daromadini qisqartirdi. Yer egalari
aristokratiyasi mustamlakachilik va tashqi savdo ishlarida yana ham ko’proq
ishtirok eta boshlashdi. 1875-yilda Dizraeli Misr hadivi Ismoildan o’z josuslari
orqali Suvaysh kanalining 45 % aksiyasini sotib olishga muvaffaq bo’ldi. Shundan
so’ng kam foizli aksiyalarga ega bo’lgan aksionerlar aksiya paketi boshqaruvini
Angliyaga berishgan.

18

2.2 Birinchi jahon urushidan keyin Angliyada arxiv ishi
Angliyada arxiv ishini tashkil etish uchun, markaziy xukumat hujjatlarini
saqlash uchun XIX-asr о ‘rtalaridan mavjud b о ‘lgan davlat arxivi hujjatlari bilan,
boshqaruv tizimi butunlay tarqoq holda b о ‘lgan mahalliy muassasalarning
hujjatlari о ‘rtasidagi uzilish hamon saqlanib qolgan edi. Mahalliy muassasalar,
jamoalar va prixod (qavm) larning k о ‘p sonli arxivlari amalda о ‘zlarining ustidan
hech qanday nazorat va boshqaruv idoralariga ega b о ‘lmagan. Ushbu arxivlar,
odatda, yomon sharoitda va holatda faoliyat k о ‘rsatishgan, muassasalardagi ish
yuritish, yozishma ishlarini olib borishni yomon tashkil etilgani esa vaziyatni
og‘irlashtirgan 1
.
Birinchi jahon urushidan s о ‘ng, 1922 yilda qabul qilingan qonun b о ‘yicha
manorial arxivlarda saqlanayotgan hujjatlarning huquqiy holati о ‘z kuchini
y о ‘qotgan deb hisoblandi, ushbu holat esa yer egalarining arxivlarining taqdiri
masalasida xavotir keltirib chiqardi. Yer egalarining k о ‘pchiligi о ‘zlarining
arxivlariga nisbatan sezilarli darajada qiziqishlarini y о ‘qotishdi.
Angliyadagi mahalliy ilmiy jamoatchilik, mahalliy arxivlarni bir qismini nobud
b о ‘lishini oldini olishda va ularni о ‘rganishda, sezilarli darajada rol о ‘ynadi.
Britaniya tarixchilar jamiyati, mahalliy ma’muriyatlarga k о ‘maklashish jamiyati
singari ilmiy jamiyatlarning a’zolari, XX-asrning 20-yillarida vujudga kelgan
mahalliy arxivshunoslar jamiyatlari, о ‘zlarining tashabbuslari bilan mahalliy
muassasalarning va xususiy shaxslarning arxivlari bilan tanishib, о ‘rganishdi.
Albatta, mazkur arxivlarga kirish va ulardagi hujjatlardan foydalanish uchun ijozat
va ruxsat olgandan s о ‘ng, mazkur arxivlarni tartibga solish b о ‘yicha yordam
k о ‘rsatishgan va k о ‘maklashishgan. Hujjatlarni saqlash va r о ‘yxatga olish
masalalari yuzasidan о ‘zlarining maslahatlarini berishgan 2
.
1 Парфенов И.Д. Колониальная экспансия Великобритании в последней трети XIX века. М., 1991. C.94.
2
Жигалина О.И. Великобритания на Среднем Востоке. XIX – начало XX в. М., 1990. C.59.
19

Arxivning sharoiti murakkablashib, hujjatlarni y о ‘qolib ketishi xavfi yuzaga
kelgan taqdirda, ushbu jamiyatlar yuqorida qayd etilgan hujjatlarni qaysidir bir
saqlovxonaga k о ‘chirib о ‘tkazish – mahalliy muassasalarning arxivlariga yoki

kutubxonalarning q о ‘lyozmalar b о ‘limlariga joylashtirish choralarini k о ‘rishgan.
Angliyada mahalliy davlat arxivlarining y о ‘qligi natijasida, mahalliy tarixga oid
hujjatlarning k о ‘pchilik qismi, ayniqsa ancha ilk davrga oid materiallar,
“grafliklarning kutubxonalari”ga va turli universitetlarning kutubxonalariga
saqlash uchun topshirilgan.
Mahalliy arxivlarning muammolari borgan sari k о ‘p doiradagi kishilarni diqqat
e’tiborini о ‘ziga qaratgan. 1932 yilda Tarixiy tadqiqotlar Jamiyatining huzurida
Britaniya Arxiv jamiyati tashkil qilindi. Mazkur arxiv, arxivlar va kutubxonalar
xizmatchilarini, arxiv ishi bilan qiziqqan tarixchilarni va ziyolilarning boshqa
vakillarini о ‘zining saflarida birlashtirgan. Britaniya Arxiv jamiyati, arxiv ishini
tashkil qilishni y о ‘lga q о ‘yish va yaxshilash, arxiv ishi sohasiga doir bilimlarni
tashviqot qilish, arxiv materiallardan foydalanishda tarixchilarga yordam k о ‘rsatish
va k о ‘maklashishni о ‘zining maqsadi qilib oldi.
Britaniya Arxiv jamiyati, butun Angliyadagi turli arxivlar b о ‘ylab tarqalib ketib
faoliyat k о ‘rsatayotgan о ‘zining a’zolari orqali harakat qilgan; jamiyat tomonidan
har yilda umumiy konferensiya chaqirilib, unda Jamiyatning va mamlakatdagi
arxiv muassasalarining faoliyati t о ‘g‘risidagi doklad (ma’ruza) lar eshitilgan, arxiv
ishining muammolari muhokama qilingan. Eng og‘ir, murakkab muammo sifatida
– mahalliy va umuman “nodavlat” arxivlarining muammosi hal qilinishi lozim
b о ‘lgan jiddiy masala b о ‘lib saqlanib qoldi. Birinchi jahon urushining boshlanishi
arafasida, oldidan, manfaatdor doiralar orasida, eng avvalo mahalliy
muassasalarning, xuddi shuningdek, boshqa arxivlarga ham tegishli b о ‘lgan
20

materiallarni bir joyga t о ‘plash va joylashtirish uchun, har bir graflikda umumiy
arxivlarni tashkil qilish yuzasidan qat’iy ishonch yanada keng yoyilib bordi 1
.
Angliya Bosh arxivi urush yillari oralig‘ida, о ‘ziga taqdim etilgan bino va
imoratlardan foydalangan holda, k о ‘p miqdordagi materiallar bilan
saqlovxonalarini t о ‘ldirib bordi. Bu davrda, arxivni kerakli materiallar bilan
komplektlash (t о ‘ldirish) rejalashtirilmagan va muassasalarga bog‘liq b о ‘lgan
holda davom etgan b о ‘lsada,

yangi davr tarixiga doir juda k о ‘plab materiallar Angliya Bosh arxiviga keltirilib
topshirilgan. 1923-1924 yillarda, V. Djuzeppi tomonidan tuzilgan, ikki qismdan
iborat b о ‘lgan, arxiv b о ‘yicha yangi y о ‘lk о ‘rsatkich (putevoditel), ya’ni arxiv
haqida ma’lumot beradigan kitobcha chop qilindi. Birinchi jahon urushi davriga
oid arxiv hujjatlarining muammosi Angliyada koniqarsiz darajada hal qilindi.
Davlat arxivi, harbiy mahkama va idoralar hamda boshqa muassasalarning
arxivlari, birinchi jahon urushi davriga doir b о ‘lgan hujjatlarning faqat unchalik
k о ‘p b о ‘lmagan qismini qabul qilib olishgan; urush davridagi harbiy
muassasalarning faoliyatiga taalluqli b о ‘lgan juda k о ‘p miqdordagi hujjatlar,
yuqori malaka talab etadigan ekspertiza о ‘tkazilmasdan, t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri y о ‘q
qilib yuborilgan.
Angliyada birinchi va ikkinchi jahon urushlari oralig‘ida, XVIII-XIX asrlar
mobaynida shakllangan arxiv ishi tashkiloti faoliyat k о ‘rsatishda davom etgan,
ushbu arxiv ishining asoslari hozirgi kunlarga qadar ham amal qilmoqda.
Markazlashgan arxivlar tizimiga quyidagilar kirgan:
1) London shahrida joylashgan Milliy arxiv, umumdavlat ahamiyatiga ega b о ‘lgan
materiallarni markaziy saqlovxonasi hisoblanadi; 2) departamentlar arxivlari,
mahalliy davlat arxivlari sifatida faoliyat
k о ‘rsatadi;
1 Ковальчук Н.А. Научно-справочный аппарат в архивах буржуазных стран. (Франция, Англия, США):
Учебное пособие. – М., 1973. C.48.
21

3) arxivlarning quyi tarmog‘i hisoblangan kommunal (shahar x о ‘jaligiga oid) va
gospital (davolash muassasalari) arxivlari, bularning faoliyati davlat arxiv
muassasalari tomonidan reglamentga (reglament, ish (ishlash) tartibi) solingan va
nazorat qilingan. Arxivlar tizimini boshqarish, maorif Vazirligi huzuridagi arxivlar
boshqarmasi tomonidan amalga oshirilgan va boshqarmaga Angliya milliy
arxivlari direktori rahbarlik qilgan. Oliy arxiv komissiyasi va arxivlar b о ‘yicha
bosh inspeksiya, arxivlar boshqarmasi bilan hamkorlikda faoliyat k о ‘rsatgan.
Angliya hamon arxivlarni markazlashtirishni amalga oshirgan mamlakat
hisoblangan. Buning uchun asos sifatida, davlat arxivlari tarmog‘ini bir-birlariga
mos, mantiqan uyg‘un tarmog‘ini mavjudligi, xizmat qilgan. Davlat arxivlarining
fondlari uchun turli ilmiy asoslangan ma’lumotlar beradigan apparat (b о ‘lim) ni
tashkil etilgani va fondlarning r о ‘yxatlarini chop qilingani, davlat arxivlarini
ishidagi barcha k о ‘rinishlarda shakllar va usullarning uyg‘unligi – bularning
barchasi uchun «Xartiyalar maktabi» orqali kadrlar tayyorlash yagona tizimining
mavjudligi asos b о ‘lib xizmat qiladi.
Biroq, Angliyada birinchi va ikkinchi jahon urushlari oralig‘ida, arxiv
ishining holatida ma’lum darajada turg‘unlik kuzatiladi, arxiv ishi rivojlanmasdan,
ilgarigi ahvolda qoldi. Kelgusida rivojlanish uchun, yuzaga keladigan yangi
vazifalarni hal qilishga b о ‘lgan moyillik, intilish kuzatilmadi.
Arxiv muassasalarining og‘ir sharoitdagi moddiy ahvoli ham, arxiv ishining
holatiga kuchli ta’sir k о ‘rsatgan. Birinchi jahon urushida erishilgan g‘alaba,
kutilgan “gullash davri” ga olib kelmagani uchun, Angliya xukumati, davlat
byudjeti (daromad-buromad) tizimida qiyinchiliklarni boshdan kechirdi, eng
avvalo, maorif sohasidagi harajatlarni qisqartirdi, va ushbu vaziyatda ayniqsa
davlat arxivlari ziyon k о ‘rib, jabrlandi. Bu holat davlat arxivlarining sharoiti va
faoliyatining barcha tomonlarida aks etdi, k о ‘rindi. Milliy arxiv bu davrda, о ‘zi
joylashgan, о ‘tmish davrdan foydalanib kelinayotgan alohida uy, mehmonxona
(otel) larni kengaytirish va ta’mirlash ishlarida nafaqat muvaffaqiyatga erisha
olmadi, balki hujjatlarlarni saqlash uchun muqova yoki jildlarni sotib olishda ham
22

qiyinchiliklarga duchor b о ‘lgan. Prefektura (ma’muriy-territorial birlikni
boshqarish organi) lardan kreditlar olgan departamentlar arxivlari, xuddi mana
shunday qiyin, murakkab sharoitda faoliyat yuritgan 1
.
Moliyaviy qiyinchiliklar, arxiv idoralaridagi shtat birliklari masalasida ham
namoyon b о ‘ldi – davlat arxivlarining sarf-xarajatlari, shtat birliklari b о ‘yicha shu
darajada qisqartirilganki, davlat arxivlarining shaxsiy tarkibi kundalik ishlarini
qiyinchiliklar bilan uddalay olgan. Bosh arxiv inspeksiyasining shtat birliklari bu
vaqtda 1 yoki 2 nafar inspektor lavozimidan iborat b о ‘lgan, bu holat esa, albatta,
mahalliy arxivlarning ustidan olib boriladigan nazoratni t о ‘la ravishda ta’minlashni
imkoniyatini bermagan. Aslini olganda esa, jami arxiv boshqarmasini о ‘zi ham bir

nechta xodimdan iborat bо‘lgan va amalda faqat Milliy arxiv uchun qо‘shimcha,
ortiqcha chiqim hisoblangan, bu holat davlat arxivlarini boshqarish ishida Milliy
arxivning tutgan mavqeini pasaytirgan.
Arxiv qonunchiligida, arxiv ishi tizimida yetilib qolgan, murakkab, og‘ir
muammolarni hal etish bо‘yicha hech qanday intilishlar, moyilliklar sezilmadi.
Mana shunday muammmolardan biri, Milliy arxivni amalda faoliyat
kо‘rsatayotgan muassasalarning materiallari bilan tо‘ldirishdan iborat bо‘lgan, bu
masala esa butunlay, tamoman, muassasa va idoralarga bog‘liq bо‘lib, bu ish
muntazam tarzda amalga oshirilmagan va hech qanday reja asosida yuritilmagan.
Mana shuning uchun ham Milliy arxivga taqdim qilingan yangi davrga oid
materiallar juda yomon holatda joylashtirilgan, bular kо‘pincha tarqoq holatdagi
fondlarning bir qismini tashkil etgan, chunki yangi davrga oid materiallarning juda
kо‘p qismi muassasalar arxivlarida saqlangan.
Arxiv materiallarining juda k о ‘p qismi kutubxonalarda saqlangan. Ishning bunday
holati, Angliya tarixi b о ‘yicha yozma yodgorliklarning asosiy saqlovxonasi
hisoblangan Milliy arxivning rolini, tutgan mavqeini paysaytirgan. Angliyada Halq
1 Ковальчук Н.А. Научно-справочный аппарат в архивах буржуазных стран. (Франция, Англия, США):
Учебное пособие. – М., 1973. C.75.
23

fronti xukumati amalda faoliyat k о ‘rsatgan vaqtda, 1936 yil 21 iyulda,
muassasalarning materiallarini davlat arxivlariga topshirishni tashkil etish
t о ‘g‘risida yangi dekret qabul qilindi, arxivshunoslar ushbu dekretga katta umid
blan qarashdi. (Dekret-qonun kuchiga ega b о ‘lgan qaror, farmoyish). Dekret
b о ‘yicha, muassasalarning kundalik ish yuritish faoliyati uchun zarur b о ‘lmagan
materiallar, vaqti-vaqti bilan, majburiy tartibda davlat arxivlariga topshirilishi
nazarda tutilgan, biroq dekretda, hujjatlarni arxivga topshirishni aniq, muayyan
muddatlari va shartlari belgilanmagan va k о ‘rsatilmagan.
Bir qator vazirliklar va muassasalar materiallarni davlat arxivlariga topshirish
majburiyatidan oldindan qilingan, bularni safida Davlat kengashi, tashqi ishlar
vazirligi, harbiy, dengiz, aviatsiya, mustamlakalar b о ‘yicha vazirliklar b о ‘lgan;
bundan tashqari dekret, boshqa muassasalarni ham “istisno tariqasida” materialarni
topshirishdan ozod etishni s о ‘rab xukumatga rasmiy iltimos bilan murojjat
qilishiga ruxsat bergan, ayrim muassasalar ushbu imkoniyatdan darhol
foydalanishgan.
Shunday qilib, 1936 yilda qabul qilingan dekret, amalda mavjud b о ‘lgan
qonunlarga jiddiy о ‘zgartirishlar kiritmadi, ammo har holda Milliy arxivni kerakli
hujjatlar bilan t о ‘ldirish qoidalarini huquqiy asoslarini mustahkamadi va
muassasalar tomonidan materiallarni davlat arxivlariga yanada jadallik bilan va
muntazam ravishda topshirilishi uchun turtki b о ‘lib xizmat qildi.
Angliyadagi davlat arxivlarining faoliyatida erishilgan muvaffaqiyatlardan biri,
arxivshunoslarning va nihoyat, notarial arxivlar t о ‘g‘risdagi masalani qisman
b о ‘lsada hal etishgani b о ‘ldi. Angliyaning ijtimoiy va iqtisodiy tarixini о ‘zida aks
ettirgan muhim hujjatlarni о ‘zida jamlagan mazkur arxivlar, qonunga binoan
notariuslarning idoralarida asrab turilgan, va odatda materiallar juda yomon
sharoitda, tartibsiz holatda saqlangan hamda tadqiqotchilarning foydalanishlari
uchun ruxsat berilmagan.
Nihoyat, 1928 yil 14-mart kungi dekretga k о ‘ra, 125 yil ilgarigi davrni о ‘z ichiga
olgan notarial arxivlari, davlat arxivlariga topshirilishi lozim b о ‘lgan. Ushbu talab
24

esa davlat arxivlarini ancha k о ‘p miqdordagi materiallar bilan t о ‘ldirilishiga olib
keldi. Milliy arxivning о ‘zi faqat Sena departamenti notarial idoralarining
materiallarini qabul qildi. Bu esa 4 kilometr uzunlikdagi polka (arxiv hujjatlarini
saqlash uchun taxtadan qilingan tokcha) ni egalladi. Mazkur hujjatlarni
joylashtirish uchun Milliy arxivga, sobiq Milliy tipografiya – о ‘tmishdagi boy
feodallarning saroylaridan biri (“Roan oteli”) ning binosi ham q о ‘shilib,
birlashtirildi. Biroq, masalaning о ‘ziga xos tomoni shundaki, muddati 125 yil
ilgarigi davrga doir hujjatlardan tadqiqotchilarning foydalanishlari uchun, mazkur
notarial hujjatlarini Milliy arxivga topshirgan notarius xodimining ruxsati, ijozati
kerak edi. Bu davrda havfsizlik masalalari bilan bog‘liq hujjatlar Angliya
arxivlarida mana shunday tarzda saqlangan.
Birinchi jahon urushidan keyin, harakatdagi armiyalar, harbiy muassasa va
tashkilotlarning ulkan miqdordagi hujjatli yozma yodgorliklari, Angliyadagi
arxivlarda saqlanib qoldi. Harbiy vazirlik arxivida faqat asosiy operativ
(boshqarish va jang harakatlariga oid) materiallar saqlangan. Boshqa materiallar
esa, XX-asrning 20-yillarida London shahrida tashkil etilgan “Urush arxivi va
kutubxonasi” dan joy olgan, ayrim hujjatlar esa y о ‘q qilingan.

25

XULOSA
XVI-XX asrlar Yevropada arxiv ishi ilmiy va kasb faoliyat turi sifatida real
hayotga kirib keldi. Birinchi jahon ururshiga qadar, Yevropa davlatlarida markaziy
davlat arxivlari uzil-kesil shakllandi. Arxiv ishini Yevropa namunasida
markazlashtirish shakli va uslubi turli davlatlarda turlicha kechdi. Ba’zi (Fransiya,
Italiya, Belgiya, Gollandiya) davlatlarda yagona arxiv boshqaruvi tizimi
shakllangan b о ‘l-sa, ba’zi davlatlarda, masalan, Ispaniyada markazlashtirish yarim
y о ‘lda qolib ketadi, arxivlar tarqoq faoliyat olib bordi. Germaniyada
markazlashtirish hududlar kesimida, a’lohida-a’lohida amalga oshirildi. Ammo
umumdavlat miqyosida markazlashtirish imkoni b о ‘lmadi, aksincha Angliyada
markaziy arxiv ttashkil etilib, mahalliy arxivlar faoliyatiga chek q о ‘yildi.
Kuzatishlar shuni k о ‘rsatadi-ki inqiloblar va milliy ozodlik harakatlari ta’sirida
arxivni markazlashtirish ishlari muvofaqiyatli yakunlangan. Davlat arxivlarini
tashkil qilish orqali, о ‘rta asrlaga tegishli hujjatlarni saqlab qolishga muvofaq
26

b о ‘lindi. Tashkil etilgan davlat arxivlarida о ‘rta asr davlat muassasalari va
XVIXVIII asrlarga oid materiallar t о ‘plandi. Shuday b о ‘lsada, hujjatlarning
k о ‘pchiligi idoraviy arxivlarda qolib ketdi. XIX asr materiallariga kelsak, ular juda
kam saqlanib qoldi. Davlat arxivlari jamoatchiik muassasalari kabi faoliyat
yuritadi. K о ‘pchilik uchun davlat arxivlarida 50-yildan kam b о ‘lmagan
muddatdagi materiallardan foydalanishga ruxsat etilgan. Sud, prokratura, shaxsiy
xarakterdagi va boshqa hujjatlar 100-yilgacha va undan ham uzoq vaqt
foydalanishga ruxsat berilmagan. Qonuniy aktlarda va ijtimoiy fikrda davlat
arxivlari, bir tomondan davlat apparatining bir qismi, boshqa tomondan esa ilmiy
muassasa sifatida namoyon b о ‘lardi. Turli davrlarda u yoki bu tomon ustun keladi.
Biroq ularning maqsadlarida mushtaraklik mavjud edi.
Davlat arxivlari ilmiy muassasalar va ilmiy jamiyatlar bilan yaqin a’loqada b о ‘lib,
k о ‘p hollarda davlat arxivlari muhim ilmiy markazlar rolini bajargan. Arxivlarning
ilmiy faoliyati mashhur olimlar ishtirok amalga oshirilgan. Arxivlar bilan
areografik markazlarning a’loqasi ham juda mustahkam b о ‘lgan. Tarixiy
arxivlarning tuzilishi arxeografik ishlarning kengayishiga olib keladi. Davlat
arxivlarida ham hujjatlar nashr qilingan. Ammo, arxivlarning ilmiy va operativ
faoliyati birinchi navbatda hukmdor sinf manfaatlariga, davlat siyosati
maqsadlariga va kapitalistik rivojlanish tarixiga xizmat qilgan. Bir qator
davlatlarda arxiv organlari mavjud muassasalarning arxivlarini о ‘zlariga
interratsiya qlishga harakat qilgan. Arxivlarning markzlashtirish rejasi amalga
oshmai.
Bu arxivlarning idoraviy organ ekanligi saqlanib qoladi. Katta miqdordagi arxivlar
davlat nazoratidan chetda qoldi. Bunga cherkov arxivlari, universitet arxivlari va
birinchi navbatda jismoniy shaxslarga tegishli turli tuman hujjatlarni kiritish
mumkin. Ayrim davlatlarda tarixiy arxvlar b о ‘lmasa-da, hujjat materiallarning
katta qismi turli kolleksiyalarda, davlat va shaxsiy arxivlarda t о ‘planish davom
etaverdi. Davlat arxivlari ijro organlari va markaziy idoralar ishlariga
aralashmasligi qonuniylashtirildi. Kapitalistik davlat arxivlardagi doktirinaga
27

binoan, rasmiy xarakterdagi hujjatlar arxivlarda, rasmiy xarakterga ega b о ‘lmagan
materiallar kutubxonalar saqlanishi belgilangan. Yangidavr s о ‘ngida kutubxolada
saqlanayotgan noyob q о ‘lyozmalar e’tibordan chetda qola boshladi. Shu sababdan
kutubxonada, a’lohida q о ‘lyozmalar b о ‘limi tashkil etilgan. Bu q о ‘lyozmalar
b о ‘limiga quyidagi xarakterdagi hujjatlar kiritiladi: ish yuritish bilan bog‘liq
b о ‘lgan qadimgi q о ‘lyozmalar, xronikalar,cherkov adabiyotlari, yodgorliklar,
yorliqlar, kapitulyariylar, oilaviy fondlar, shaxsiy qog‘ozlar, adabiyotga oid
q о ‘lyozmlar, shahar, sex, gildiya, cherkov arxivlarining materiallari. Shu bilan
birga k о ‘plab q о ‘lyozma t о ‘plamlarida davlat arxivlari komtensiyasiga kiruvchi
materiallar ya’niy registraturlar, registratura qismlari va davlat muassasalarining
a’lohida hujjatlari kirardi. U yerga ular ba’zan jismoniy shaxslar orqali ba’zan
oilaviy fonlar tarkibida b о ‘lgani uchun va yana hukmatning rasmiy buyruqlari
natijasida kelib tushgan. Davlat arxiviga ega b о ‘lmangan k о ‘plab davlatlarda,
qadimgi ish yuritish b о ‘yicha materiallar kutubxonalarda saqlangan. AQShda arxiv
vazifasini kutubxonalar bajargan. Angliyada graflik kutubxonalari, Avstraliyada
esa shtat kutubxonalari, Sofiyada milli kutubxona va boshqalar bajargan.
Q о ‘lyozma t о ‘plamalrini tuzishda “sharqiy” kolleksiyalarning ya’niy mustamlaka
mamlakatlaridan keltirilgan noyob q о ‘lyozmalar о ‘rni beqiyosdir. Q о ‘lyozma
t о ‘plamlari hujjatlar materiallarini saqlash va ularga ilmiylik kiritishda katta rol
о ‘ynaydi. Biroq ular faoliyatida salbiy jihatlar ham bor. Tasodifiy y о ‘l bilan
t о ‘plangan va aniq profilning y о ‘qligi tadqiqotchilar uchun murakkabliklar
tug‘dirgan. Qо‘lyozma yodgorliklarni sotish va ularni kolleksiya qilib tо‘plash bu
tartibsizliklarni yanada kuchaytirar edi. Qо‘lyozma bо‘limlarning xodimlari va
shaxsiy kolleksionerlar arxivshnoslik erishgan yangi yutuqlardan foydalanmay eski
mavzuviy tizimlashtirishdan foydalanishardi.

28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи// 2017 йил, №258 (6952) 23
декабр
2. Бржостовская Н.В. Архивы и архивное дело в зарубежных странах.
Учеб. пособие. - М.: 1971.
3. Ковальчук Н.А. Научно-справочный аппарат в архивах буржуазных
стран. (Франция, Англия, США): Учебное пособие. – М., 1973.
4. Вопросы критики, методологии и теории буржуазного архивоведения
Сб. ст. – М., 1980.
5. Иофе В.Г. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного
мира. // Методическое пособие для направления бакалавриата
«Архивоведение». Пособие рекомендовано к изданию
29

НаучноМетодическим Советом Национального Унивеситета
Узбекистана им.
Мирзо Улугбека 29 декабря 2009 г., протокол № 5. – Т.: 2009.
6. Архивы и архивное дело в рабовладельческих государствах в эпоху
феодализма: Учебное пособие. – М., 1959.
7. Самоквасов Д.Я. Централизация государственных архивов в Западной
Европе в связи с архивной реформой в России. – М., 1899.
8. Самоквасов Д.Я. Централизация государственных архивов; Архивное
дело на Западе. – М., 1900.
9. Старостин Е. В. Архивное дело во Франции. – М., 1984.
10. Бржостовская Н.В. Архивы и архивное дело в зарубежных странах.
Учеб. пособие. - М.: 1971. 11. Самоквасов Д.Я. Централизации
государственных архивов: Архивное дело на Западе. –М.: 1900.

30

Yangi davrda Angilyada arxiv ishi haqida

Купить