Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	323.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	История

Yangi davrda Angliyada mantiq ilmi

"Ilohiy va insoniy bilimning ma'nosi va muvaffaqiyati haqida" kitobida faylasuf
"bilim taraqqiyoti" tushunchasini taqdim etishga va asoslashga harakat qiladi. Uning
davrida ilmiy taraqqiyot tushunchasi aniq va bir ma’noli emas edi. O'sha davrning uchta
tilida: ingliz, lotin va frantsuz tillarida "progress" so'zi (progrès, proficiency progressio)
F. Bekon davrida Angliyada ish safarini bildirish uchun ishlatilgan; qirol amaldori va u
shuningdek, talabaning o'rganishdagi muvaffaqiyatini, masalan, lotin tilini yoki axloqiy
o'sish ma'nosini bildiradi. 17-asr tarjimoni Bekonning frantsuz tilidagi asarlarida Andre
Maugard bu kitobni fanlar bo'limiga oid risola deb ataydi, u "fanlar taraqqiyoti"
atamasini ishlatmaydi. Bekondagi alohida asosiy mavzu - bu butlar nazariyasi, ya'ni
haqiqiy bilimga to'sqinlik qiladigan narsa. Gap yolg'on yoki buzilishlar yoki urug', g'or,
bozor va teatrning butlari haqida ketmoqda. Idol nazariyasi taqdim etildi
"Yangi Organon" da, "Fanlarning qadr-qimmati va ortishi to'g'risida" (le Novum
Organum, Iaph. 39 kv., in le De Augmantis, Sp., t. I, p.643). Bekon bu nazariyani o'z-
o'zidan o'ylab topmagan, u aniq Platonga ishora qiladi, ammo Chantal Jacquet
tadqiqotlari Bekon Platonga ishora qilib, haligacha Averroes tomonidan yozilgan
"Respublika" sharhiga tayanadi, degan taxminga olib keladi. U, shuningdek, but
nazariyasining yana bir kashshofi Rojer Bekon ekanligini ta'kidlaydi: Bilimga asosiy
to'siq nima degan savolga qaytsak, Bekon aniq va to'liq javob bermasligini tan olishimiz
kerak. U haddan tashqari diniy yuksalish dunyoni ilmiy tushunishga to'sqinlik qiladi,
deb hisoblaydi. Mutaassiblar ko'pincha ilm-fanni mag'rurlik va gunohkorlikning
namoyon bo'lishi deb bilishadi va olimlar ateizm va deizmda osongina shubhalanadilar.
Bu nafaqat 16-asrda Angliyaga xos edi. Pliniyning tabiiy tarixi kutubxonalardan olib
tashlandi va Edvard VI hukmronligi davrida matematik risolalar mualliflari jodugarlik
bilan shug‘ullanganlik aybi bilan yo‘q qilindi. Ammo shuni tan olish kerakki, yunon
tilidagi Injil ham bunday ayblov bilan olovga tushishi mumkin. Ilm-fan va san’atdagi
bahslarning e’tiqodga asoslangan ziddiyatlarga aloqasi yo‘q.
F.Bekon empirik foydali bilimlarni himoya qilish orqali akademik fan va hozirgi
zamon kashfiyotlari orasidagi tafovutni bartaraf etishni taklif qiladi. Shuningdek, u
barcha maxsus fanlar uchun asos bo‘lgan falsafiy tadqiqotlarning ahamiyatini himoya
qiladi, davlatga tor soha mutaxassislari emas, balki keng bilimli odamlar kerak, buning
uchun maxsus kollejlar zarurligini ta’kidlaydi. Ba'zi fanlarda muvaffaqiyatga erishish
uchun faqat kitoblarga ega bo'lish etarli emas; Shuningdek, u talabalarning yoshi va
ularning dastlabki tayyorgarlik darajasi o'rganilayotgan fanlarning murakkabligiga mos
kelishi kerakligiga e'tibor qaratadi. U printsipga muvofiq himoya qiladi qaysi sinflarga
imkon qadar real hayot va amaliyotga mos keladigan tarzda tuzilishi kerak. Ilm-fandagi
taraqqiyot ma'lum bir davlatdagi universitetlarning mavqeiga bog'liq bo'lgani kabi,
Evropadagi universitetlarning xalqaro o'zaro ta'siriga ham bog'liq. Ko'pgina
tadqiqotchilar Bekonning ilmiy bilimlarni xalqarolashtirish istagini ta'kidlaydilar.
Faylasuf, shuningdek, olimlar davlat tomonidan moliyaviy yordam kamdan-kam
olayotganidan shikoyat qiladi. U barcha kamchiliklarni bartaraf etish davlatning
vakolati, deb hisoblaydi. 6
6
Jaquet Ch. Becon et la promotion des savoirs. Parij: PUF, 2010. 291 p.
9

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
MANTIQ TARIXI VA NAZARIYASI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: YANGI DAVRDA ANGLIYADA MANTIQ ILMI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1

e'tirof etamiz". Fikrining davomida Bekon o'zi belgilagan fan sohasi (ilmiy bilish
metodologiyasi) puxta ish lab chiqilmaganligini ko'rsatadi. "Kashf etilgan sohalarda
ham odamlar fandan ko'ra ko'proq tajribaga tayanishlriri kerak. Biz biladigan fanlar esa
mohiyat e'tibori bilan, yangi ishlarni kashf etish va ko'rsatish usullari emas, balki
ma'lum narsalar yoki hodisalarning mushtarakligidir". 9

Ko'rinib turibdiki, bu yerda ilmiy bilish metodologiyasini hamda ma'lum bilimlarni
amalda qo'llash metodologiyasini ishlab chiqish muammosi ko'tarilgan. Bekon,
shuningdek, mantiqni tanqid qiladi. "Hozir mavjud fanlar yangi kshfiyotlar qilish uchun
qanday foydasiz bo'lsa, hozirgi mavjud mantiq ham bilimlarni kashf etish uchun
shunday foydasizdir. Hozirda amalda bo'lgan mantiq haqiqatning tagiga yetishdan ko'ra,
ko'proq umum e'tirof etilgan tushunchalarda asoslangan xatolarni mustahkamlash va
saqlashga xizmat qiladi. Shuning uchun uning foydasidan ham ko'ra ko'proq zarari
tegadi". 10
Yangi ilmiy metod (metodologiya)ni ishlab chiqish yo'lida Galiley tashlagan
ikkinchi qadam-Aristotelning formal mantig'ini va uning asossiz fikrlarini tanqid qilish
dunyo haqidagi bilinilarning tuzilishiga asoslanadi. «Ma'lumki, . mantiq falsafada
qo'llaniladigan asbobdir; birorta ham kuy chalishni bilmasdan mohir asbobsoz usta
bo'lish mumkin bo'lmaganidek, mantiqdan to'g'ri foydalanishni bilmasilan buyuk
mantiqchi bo'lish mumkin emas; poetika qoidalarini ko'pchilik yoddan biladi, ammo
to'rt misra she'r bitish hammaning ham qo'lidan kelavermaydi, boshqalar esa Leonardo
de Vinchining barcha ko'rsatmalarini bilgani holda, hatto kursining rasmini ham chiza
olmaydi»1. Bundan Galiley bilish metodi isbotlovchi fanlar.da tajribaga asoslanishi
kerak, degan xulosa chiqaradi.
Aytish mumkinki, bilishning quruq falsafiy nazariyasida Aristotel sentrist bo'lgan,
ya'ni Platonning «intellektualizmi. (yoki ratsionalizm) bilan Epikurning «sensualizmi»
(yoki empirizmi) o'rtasida oraliq pozitsiyani egallagan. Yangi davrda ham xuddi
shunday: G. Galiley metodi (metodologiyasi) F. Bekonning empirizmiga yaqin, faylasuf
Dekartning ratsionalistik metodi olim Dekartning ratsionalizrni bilan mos keladi,
Nyuton metodi esa sentristik metod. Nyutonning
"Natural falsafaning matematik asoslari" (1686) asarida o'z ifodasini topgan nazariy-
matematik va eksperimental yondashuvlaming mushtarakligi shundan dalolat beradi.
Asar muqaddimasida Nyuton o'z nazariy-metodologik qarashlarini aniq ifoda etadi:
"Pappius aytganidek, qadimda olimlar tabiatni o'rganishda mexanikaga katta e'tibor
'bergan bo'lsalar, hozirda mualliflar substansiyalar va yashirin xossalarni chetga surib
qo'yib, tabiat hodisalarini matematika qonunlariga bo'ysundirishga harakat qilmoqdalar.
Ushbu asarda matematika va fizikadagi ishlovlarni mufassal rivojlantirish nazarda
tutiladi.

9
KaHT M. Co6paHHC CO'lHHCHHH. -M,: 1994, -c 497.
10
Bekon F. O'sha yerda. 14-bet.
15

$II. Ati:3eHK f., Cap)l)f(eHT K. 06'bHCHeHHe Heo6'bHCHHMora: TaHHbI rrapaHOpMaJIbHbIX 5IBJIeHl-fH -M.: 2001. C. 180. 12. AIrnCHMOB O.C MeTo,llOJIOfH51: <PYHKUHH, CYllIHOCTb, CTaHOBJIeHi-fe (,llHaJIeKTHKa H CB513b BpeMeH). -M.: 1996. C 202. 13. APlIIHHOB B.I1. CHHepreTHKa KaK <peHoMeH rrOCTHeKJIaCCHqeCKOH HaYKH. -M.: 1999. C. 56. 14. nop H. CrpoeHHe aTOMa / / Eop H. 1136p. Tpy,nbI: B 2 T. -M.: «HaYKa», 1970. T. 1. C. 285-292. 15. OpO,nOB B.B. MCTOKM <pMJIOCO<pCKOH MbICJIM I1H)lMM. Era: MeTo,nOJIOfM5I npaKTHlJeCKMX 3aH5ITHM. -M.: Ib,n-BO MfY, 1990.- C. 224. 16. fieKoH <1>. HOBbIM opraHOH I1JII1 HCTHHHble YKa3aHHH ,UJIH HCTOJIKOBaHHH npMpo,nbI / /fieKoH cD. COlJ. B 2 T. - M.: «MbICJ1b», 1972.- T.2. C.5-222. 17. fiapcKoB A.r. Hayt.{HI1H MeTO,n: B03MO)I(HOCTI1 M I1JIJII03MM. -M.: 1994. 18. EaTI1WeB r.c. BBe,neHl1e B ,nMaJIeKTMKY TBOplJeCTBa. -M.: 1997. 19. EaXTI1H M.M, ABTop M repoM: K q>MJIOCO<PCKMM OCHOBaM rYMaHMTapHMX HaYK. Cn6., 2000 20. KOYAMA, Masato; HAYAKAWA, Yukio (1999). „A Beginner's Guide to "Shiryo" (historical documents) Seismology and Volcanology“. Journal of Geography (Chigaku Zasshi). 108-jild, № 4. 489–494-bet. doi:10.5026/jgeography.108.4_489. ISSN 0022-135X. 21.Alexander IV (1999-09-16), „496 Naples, 1255 May 16“, Original Papal Documents in England and Wales from the Accession of Pope Innocent III to the Death of Pope Benedict XI (1198–1304), Oxford University Press, qaraldi: 2023-09-29 22. Ezell, Margaret J. M. (2017-09-21). „Creating 'Great Britain': The Act of Union 1707“. Oxford Scholarship Online. doi:10.1093/oso/9780191849572.003.0020. 23. „United Kingdom country profile“ (en-GB). BBC News (2012-yil 10-may). Qaraldi: 2023-yil 29-sentyabr. 24. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ 27. Ziyo.com 28. Internet manbalari . 29.Рузавин Г.И., Таванец П.В. Основные этапы развития формальной логики //Философские вопросы современной формальной логики. - М., 1962. 29$

gapiramizmi? yoki turli xil deformatsiyalarning gnoseologik buzilishlariga qarshi
kurash, ongning "butlari" bilan.
Shuningdek, biz Verulamning bo'lajak viskontining dastlabki kuchli martaba
motivatsiyasi haqida unutmasligimiz kerak, bu uning qirol Jeyms I ga aytgan
so'zboshilarida tasvirlangan. Shu nuqtai nazardan, biz F. Bekonni o'zining fan institutini
hisobga olgan holda maslahatchi sifatida ko'ramiz. davlat jihati va o'zini bu masalalarda
mutaxassis va qirolning maslahatchisi sifatida ko'radi.
Kitob, to'g'rirog'i kitob, uning birinchi versiyasi ("Ilmlarning qadr-qimmati va
ko'payishi to'g'risida" deb nomlangan) faylasuf tomonidan nashr etilgan va 1605 yilda
qirolga bag'ishlangan va uning yakuniy versiyasini oladi. 1623 yilda lotin tilida nashr
etilgan mashhur "De Augmentis Scientiarum" risolasi shaklida Bekonning "Fanlarni
buyuk qayta tiklash" rejasining birinchi qismini amalga oshirishdir. 3
Bekon "O'rganishning taraqqiyoti" ning kirish qismida bilimni ikkita kitob - tabiat
kitobi va Vahiy bilan mashhur taqqoslashga murojaat qiladi, shuningdek, uni ikkita
manba bilan taqqoslaydi, ulardan biri yuqoridan tushadi, ikkinchisi esa pastdan
ko'tariladi. Xudo bu ikki kitobni odamlarga ochadi va agar ular xato va adashishlardan
saqlanishni xohlasalar, ularni o'qishni o'rganishlari kerak va tabiatni bilish ikkinchi
kitobning kalitidir. Muqaddas Yozuv Xudoning irodasini ochib beradi va Uning
yaratganlari Uning kuchiga guvohlik beradi. Tabiat haqidagi bilim bizning kognitiv
qobiliyatimizni faollashtiradi, ongimizni ochadi va uni Muqaddas Ruhni to'g'ri
tushunishga tayyorlaydi. Umumiy tushunchalarga asoslangan va fikrlash va nutq
qoidalaridan foydalangan holda Muqaddas Yozuvlar. Biroq, F.Bekon ilohiy vahiy va
bizning bilimimizni tenglashtirib bo'lmasligini tan oladi, shunga qaramay, birinchisi o'z
ahamiyatiga ko'ra ikkinchisidan ustundir. Faylasuf ilmiy bilimlarni uch qismga, ya’ni
tarix, she’riyat va falsafaga ajratadi. Ushbu bo'linishning o'ziga xosligi shundaki, u
odatda tarix va she'riyatni ta'kidlaydi e'tibordan chetda qolgan va fonda qoldirilgan.
F.Bekon bu holatda "tasniflash" so'zini ishlatmaydi, u insonning intellektual
faoliyatining bu bo'limlarini yagona bilimning qismlari deb ataydi;
Faylasufning fikrini tushunish uchun fanlarning ushbu bo'linmasini ilmiy bilimlarni
rivojlantirish va targ'ib qilishning butun loyihasi kontekstida ko'rib chiqish kerak.
Avvalo biz tarixni va uning qurilishida xotiraning rolini, xoh tabiiy tarix, siyosiy tarix,
cherkov tarixi yoki yozuv shaklida o'rganishimiz kerak. Keyin biz she'riyat va uning
hikoyaviy, dramatik va parabolik shakllariga murojaat qilamiz, bu esa tasavvurning
holatini va uning vazifalarini, shu jumladan she'riyat chegarasidan tashqariga
chiqadigan vazifalarni tushunishga imkon beradi. Va nihoyat, haqiqatni idrok etishda
3
Becon F. Le Progrez va avancement aux fans divines and humanes, composé en anglois par Messire François Becon... /
traduit en francois par A. Maugars. Parij: Per Billaine, 1624. 8 °, XII-640 p. Bekon F. Œuvres de Becon. Traduction revue,
corrigée et précédée d'une introduction par MF Riaux, 2 jild, Parij, 1862. 516 p. Maistre J, de. Bekon falsafasini tekshirish.
Monreal va Kingston -
London - Buffalo: McGill-Queen's University Press, 1998. 331 p. Bekon F. Asosiy asarlar, jumladan, Yangi Atlantis va Insholar. Oksford universiteti matbuoti. Birinchi marta 1996 yilda nashr etilgan, 2008 yilda
qayta nashr etilgan. 813 b.
7

sohalarida imkon qadar ko'proq tajriba to'plashidir. Bugungi kurs ishimizda Bekonning
g'oyalari, falsafiy qarashlarini ko'rib chiqamiz.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Yangi davr Angliya mamlakatida mantiqning
rivojini o'rganish
Kurs ishi m avzu si ni ng vazifalari: Mantiq ilmiga hissa qo'shgan F. Bekonning
falsafiy qarashlarini tushuntirish.
Kurs ishi m avzu si ni ng predmeti: Mantiq ilmining rivoji, hozirgi paytda tutgan
o'rni.
Kurs ishi m avzu si ni ng obyekti . F. Bekonning ilmiy tadqiqotlarini o'rganish.

4

xolis o‘qigan har bir izlanuvchan aqlga haqiqatning o‘zi ko‘rinishi kerak. Nega? To'liq
aniqlik va dalillar tufayli. Haqiqatlarni ko‘rsatilgan talablar asosida taqdim etgan
muallif endi dalil keltirishi shart emas – uning ishi uning uchun hamma narsani qiladi
va uni aniq mantiqiy shaklda aytadi. "Fikringiz (agar siz falsafa ustida jiddiy
ishlamoqchi bo'lsangiz) fikrlash va tajribalaringizning xaotik tubsizliklaridan yuqoriga
ko'tarilsin. Har bir xaotik narsa o'zining tarkibiy qismlariga bo'linishi kerak, ikkinchisi
esa bir-biridan ajralib turishi kerak va har bir qism tegishli belgini olgan holda o'zining
mustahkam o'rnini egallashi kerak. Boshqacha qilib aytganda, narsalarning o'zini
yaratish tartibiga mos keladigan usul kerak.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, juda keng hamda inson olaming eng asosiy
usurlaridan biri hisoblanib, fikrlar o'rtasidaki aloqadorlikni ko'rsatadigan qonun qoidalar
yig'indisi ekan.
Mantiqdagi asosiy masala deduktiv xulosaning haqiqiy yoki noto'g'ri ekanligi.
Haqiqiylik ko'pincha zarurat nuqtai nazaridan aniqlanadi, ya'ni xulosa faqat va agar
asoslarning to'g'ri bo'lishi mumkin bo'lmasa va xulosa noto'g'ri bo'lsa, haqiqiy
hisoblanadi. Boshqa tomondan, noto'g'ri xulosalar va dalillar o'z xulosalarini tasdiqlay
olmaydi. Ular rasmiy yoki norasmiy mantiqqa tegishli ekanligiga qarab rasmiy yoki
norasmiy noto'g'ri deb tasniflanishi mumkin Mantiq asosan aniqlovchi qoidalar bilan,
ya'ni argumentning to'g'ri yoki noto'g'riligini qaysi xulosa qoidalari aniqlaydi, degan
savol bilan shug'ullangan. So'rovning alohida mavzusi mantiqning strategik qoidalariga
taalluqlidir: ma'lum binolar to'plamini hisobga olgan holda mo'ljallangan xulosaga
qanday erishishni tartibga soluvchi qoidalar, ya'ni u erga kelish uchun qanday xulosalar
chiqarish kerak. Mantiq falsafasi - mantiqning ko'lami va tabiatini o'rganadigan falsafa
sohasi.asosan, umumiy va yakka tushunchalarning o'zaro munosabati doirasida
o'rganildi. Yangi davrda R. Dekart, F. Bekon, T. Gobbs, V. Leybnits va boshqa mantiq
ilmi turli yo'nalishlarining yaratilishiga asos soldilar.
U mantiq tomonidan ko'tarilgan falsafiy muammolarni, masalan, mantiq
nazariyalarida va ularni qo'llashda ko'pincha bilvosita ishlaydigan prezaziyalarni
o'rganadi. Bu mantiqni qanday aniqlash kerakligi va turli mantiqiy tizimlar bir-biri bilan
qanday bog'langanligi haqidagi savollarni o'z ichiga oladi. U mantiq tomonidan
qo'llaniladigan fundamental tushunchalarning tabiatini va mantiqning boshqa fanlar
bilan aloqasini o'rganishni o'z ichiga oladi. Umumiy tavsifga ko'ra, falsafiy mantiq
mantiq falsafasining falsafiy muammolarga mantiqiy usullarni qo'llashni o'rganadigan
qismi bo'lib, ko'pincha modal mantiq kabi kengaytirilgan mantiqiy tizimlar shaklida.
Ammo boshqa nazariyotchilar mantiq falsafasi va falsafiy mantiq o'rtasidagi farqni
27

baravar yuqori) deb ayta olmaymiz (o'ylab ko'ring) chegaradan tashqarida deb ayta
olmaymiz. dunyoda biz ilohiy mohiyatni, mo''jizalarni yoki ilohiylikni hukm qila
olmaymiz (garchi biz bu masala bo'yicha boshqa odamlarning fikrlarini hukm qilishimiz
mumkin). Bu erda barcha savollar tugaydi.
Lekin nima uchun, T.Gobbsning fikricha, inson bilimi imkoniyatlari chegarasi
haqidagi savolni yana ko'tarish kerak? O'tgan davrlarning natijalari qanday?
«Fanlarning buyuk tiklanishi» (F.Bekon) davrigacha fanning yutuqlari qanday?
T.Gobbes yunoncha “ilm”ni quyidagicha tavsiflaydi: “firibgar va vijdonsiz Xristianlik
bu “fan”dan ko‘p narsani o‘zlashtirib, u va ikkinchisining o‘ziga xos duragayini yaratdi
(sxolastika paydo bo‘ldi, T. Hobbs bilan solishtirganda). mashhur Empusa-Empusa
bilan). Shunday qilib, antik davrning fantaziyasi, noaniqligi va nomuvofiqligi haqiqat va
Xudo haqidagi ta’limotga kirib, u bilan aralashib ketdi. Aynan shu narsa, deb hisoblaydi
T.Gobbs, misli ko'rilmagan diniy nizolar va nizolar, diniy urushlar, jumladan, T.Gobbes
zamondoshi bo'lgan urushlar va, ma'lumki, fuqarolar urushi bilan ingliz inqilobi. kuchli
diniy asos.
Aynan nima bo'ldi? Dunyo tuzumi haqidagi aldanishlar va bema'ni xayollarni
ifodalovchi arzimagan metafizikaning din, ya'ni g'ayritabiiy narsalarga ishonish,
Xudoga ishonish bilan aralashib ketganligi haqiqatdir. Din tabiat haqida gapira boshladi
va tabiat haqidagi ta'limot munozaralarni e'tiqod haqiqatlariga olib keldi, bu erda hech
qanday muhokama bo'lmasligi kerak. Shunday qilib, tabiatdan g'ayritabiiy narsalarni
olib tashlash yangi fanning birinchi va eng muhim vazifasidir. Bunday bo'linish, albatta,
etarli emas - fanning o'zini qayta qurish, aslida uni yangidan yaratish kerak. Shundagina
fan o‘z imkoniyatlari doirasida tabiat va uning qonuniyatlari haqidagi bilimlarni
ifodalay oladi. T.Gobbes o'z davrining ilmiy jamiyati vakili sifatidagi vazifasini
shunday ko'radi. Darhaqiqat, Hobbes tizimi aynan shu muammoni hal qilishga - ma'lum
bo'lgan dunyo chegaralarini va haqiqatni bilish imkoniyatini aniqlashtirishga qaratilgan.
Bu aqlli odamning aqliy dunyosi, unda inson hamma narsani bilishi mumkin. Bu dunyo
borliq chegarasiga ega bo'lganligi sababli (ob'ektiv emas, balki sub'ektiv), Xudo uchun
joy har doim qoladi - garchi bu dunyodan tashqarida bo'lsa ham. Shuning uchun, hatto
eng aqlli odam ham Xudoga ishonmay qo'ya olmaydi, garchi u Xudoni oqilona qonunlar
hukmron bo'lgan dunyodan qat'iy ravishda ajratib turadi. Inson tomonidan kashf etilgan
bu qonunlar esa, faqat umumiy bayonotlarni ifodalaydi tabiatiga ko'ra, ular o'z
mazmuniga ko'ra shartli bo'lib, bir xil mantiqiy sub'ektlar - tadqiqotchilar tomonidan
muhokama qilish jarayonida e'tiroz bildirilishi mumkin. Xudo dunyodagi birinchi
mutlaqo transsendental narsadir. Birinchisi, lekin, albatta, yagona emas.
Bu chegaralar ichida olim tabiat nomidan, narsalar nomidan notiq vazifasini bajaradi.
Bu chegaralar ichida olimning ovozi yangraydi, bu chegarada ilmning ovozi yangraydi.
Narsalarga ovoz berish - bu yangi davr ilm-fanining yashirin munosabati. Aniqrog‘i,
olim ma’lum ratsional tartib-qoidalar, jumladan, ta’lim-tarbiya orqali tabiatning o‘zi
nomidan gapirishi, uning haqiqati namoyoniga aylanishi kerak. O‘z nomimdan
gapirayotgan men emas, balki tabiat men orqali gapiradi — 17-asrning har qanday
24

2.Tekshiriladigan muammolarni imkoni boricha mayda qismlarga bo'lib o'rganish
lozim. 3. Fikr yuritganda eng oldin oddiy narsadan boshlab so'ng murakkabiga o'tishi
kerak. 4.Bilish jarayonida tadqiqotlarning sharhini to'la olib borish kerak, hech narsani
qoldirish mumkin emas.
Dekartning bu fikrlari fanni sxolastikadan tozalash davrida ijobiy rol o'ynadi.
Dekart fikricha, tashqi olamdan ajralgan tug'ma g'oyalar bor (xudo, ruhiy va jismiy
g'oyalar). Ular orqali umumiy qoidalar, qarashlar kashf etiladi, deb o'ylar edi. Uning bu
qarashlari Gobbs, Lokk va Spinoza kabi mutafakkirlar tomonidan qattiq tanqid ostiga
olindi. 15
Dekartning falsafiy qarashlari uning materialistik kosmologiyasi va fizikasi bilan
bog'liqdir. Matematikada u analitik geometriyani yaratuvchilardan biridir. Mexanikada
u harakat va osoyishtalikning nisbiyligini ko'rsatadi va boshqa kashfiyotlar qildi.
Kosmologiyada u fan uchun yangilik bo'lgan Quyosh sistemasining tabiiy rivojlanishi
g'oyasini olg'a surgan.
Uningcha, koinot eng avvalo materiyaning olovsimon, havosimon va tuproqsimon
elementlarining qo'shilmasidan paydo bo'lgan. Sekin asta birinchi elementdan Quyosh,
ikkinchisidan Havo va uchinchisidan — Yer va Quyosh sistemasining boshqa
elementlari vujudga kelgan.Gollandiyalik Benedikt Spinoza (1631-1677 yy.) o'z
falsafasining mazmuni va qonun-qoidalarini geometrik aksioma va teoremalar shaklida
bayon qilgan. Uning dunyoqarashida substantsiya haqidagi ta'limot asosiy o'rin
egallaydi. Substantsiya, tabiat bitta bo'lib, u o'zining ajralmas xususiyatlari orqali
namoyon bo'ladi. Substantsiya, moduslar (o'tkinchi narsalar)ga ega bo'lib, moduslar
tabiatning, substantsiyaning holatini tavsiflaydigan, paydo bo'lib va yo'q bo'lib
ketadigan narsalarning xossa va xususiyatlaridan iborat.
Spinozaning fikricha, tabiat o'z-o'zining sababchisidir (sausasui) boshqa kuchga muhtoj
emas. Olam abadiy bo'lib, hech narsaga bo'ysunmaydi. Dekartning
«tug'ma g'oyalari»ni tanqid qilib, Spinoza substantsiya, tabiat bittadir, ikki
substantsiyaning bo'lishi mumkin emas deydi. U substantsiyani tabiat yoki Xudo deb
atadi.
Spinoza falsafasi metafizik usulga asoslangan edi. Uningcha, substantsiya harakat
qilmaydi va rivojlanmaydi.
Spinoza materiya va ongning munosabatini tahlil qilar ekan, tafakkur butun
materiyaning xususiyati, u materiyadan tashqarida unga bog'liq bo'lmagan holda
yashashi mumkin emas deydi. Inson olamni faqatgina tafakkur orqali, aql orqali bilishi
mumkin, deb hisoblaydi. Spinoza Dekart singari bilishda sezgilarning o'rniga yetarli
baho bera olmaydi. Uningcha “Haqiqiy bilish”, o'rganish tafakkur orqali, aql orqali
vujudga keladi.
15
Skirbekk G., Gile N. Falsafa tarixi. –Toshkent: Sharq, 2002.
6. Volter F. Bog i lyudi. V 2 tomax. –M., 1961.
7. Monteske SH. Persidskie pisma. –M., 1956.
8. Velikie filosofi. – M. 1998.
9. Xrestomatiya po filosofii. – M. Sentr, 1998.
21

I BOB. FRANSIS BEKONNING MANTIQIY TA’LIMOTINING
SHAKLLANISHI
1.1. F. Bekonning fikr yuritish haqidagi ta’limoti.
Francis Bekon — ingliz faylasufi, (talaffuzi: Frensis Bekon; 22-yanvar 1561, London
— 9-aprel 1626, o sha yerda) tabiatshunosi, mantiqshunosi, siyosiy arbob va tarixchi.ʻ
Kembrij universitetini tugatgan (1575), Sudya, vazir, lordkansler bo lib ishlagan.
ʻ
Falsafaga oid 2 ta — „Yangi organon“ (1620), „Yangi Atlantida“ (1627) asari bor.
Birinchi kitobida Aristotel „Organon“idagi deduktiv uslubning hayotdan ajralganligini
tanqid qilib, induktiv uslubga asos soladi. Fan tajribaga asoslanishi kerakligi haqidagi
g oyani olg a surib, ilmiy tadqiqot ning kuzatish, eksperiment, tajriba uslublarini ishlab
ʻ ʻ
chikadi. Bacon bevosita tajribaga asoslangan bilimlar ishonarli bo lishini ko rsatdi.
ʻ ʻ
Bekonning fikricha, bilimning vazifasi tabiatdan inson manfaati yo lida foydalanish,
ʻ
ya ni uning ustidan hukmronlik qilish, inson hayotini takomillashtirish, aqlni
ʼ
yanglishish („idol“ yoki „alomat“)lardan tozalash lozim. Bilishda tajriba ikki xil
bo ladi: 1) sinalgan tajriba bo lib, u insonga bevosita fonda keltiradi; 2) yo l
ʻ ʻ ʻ
ko rsatuvchi tajriba bo lib, uning yordamida narsalarning qonuniyati va xossalari
ʻ ʻ
o rganiladi.
ʻ
Bekon fanning aql bilan bog liqdigini ko rsatdi. Baconning „Yangi Atlantida“
ʻ ʻ
asarida uning jamiyat haqidagi fiqolari aks etgan. Bacon jamiyatni fan va ishlab
chiqarish asosida qayta tashkil etish g oyasini olg a surdi. Davlatni boshqarishda mutlaq
ʻ ʻ
monarxiya tarafdori bo lgan. Bacon ingliz materializmining va Yangi davr tajribaviy
ʻ
fanining asoschisi sifatida tan olingan bo lsada, xudoning mavjudligini inkor etmagan.
ʻ 1
U Angliyaning siyosiy hayotida ko‘zga ko‘rinarli o‘rin egallagan dvoryan oilasiga
mansub bo‘lib, otasi Nikolas Bekon qirolicha Yelizavetaning birinchi vaziri va
muhrdori edi.
Bekonning onasi – Anna Kuk qirol Eduard VI ning tarbiyachisi bo‘lib xizmat qilgan.
1573 yilning bahorida 12 yoshli Bekonni Kembrijdagi Triniti kollejiga tahsil olish
uchun jo‘natadilar.
Frensis Bekon 16 yoshdan boshlab ingliz diplomatlari tarkibida bir necha yil
Farangistonda xizmat qiladi. U yerda Farangiston madaniyati, ilm-fanining taniqli
namoyandalari bilan tanishadi.
Bekon 18 yoshida otasidan ayriladi. 23 yoshida qirolicha Yelizavetaning nufuzli
a’yonlaridan sanalgan amakisi lord Berli ko‘magida mamlakat parlamentiga saylanadi.
F.Bekon Angliyaga qaytgach, huquq ilmini o‘rganishga kirishadi.
U huquqshunoslik uyushmasining rahbari lavozimiga tayinlanadi. Bekon keng
miqyosdagi sud amaliyotlarini olib boradi va huquqshunoslik masalalariga doir asarlar
1
Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
5

$oladi va sifat jihatidan bir jinsli, rangsiz narsa tarzida, miqdoriy kattaliklarning muayyan tizimi sifatida namoе{n bo'ladi. Harakatni u faqat mеxanik nuqtai nazardan tushunadi. Makon va zamon muammolarini o'rganishga nisbatan Gobbs matеrialistik nuqtai nazardan 13 yondashadi.Gobbsning falsafiy tadqiqotlarining prеdmеtiGnosеologiya (bilish haqidagi ta'limot); Gobbs bilish uslubi sifatida bir vaqtning o'zida ham induksiya va ham dеduksiyadan foydalanish kеrak dеb bilgan. Insonning bilishi asosan hissiy sеzishdan kеlib chiqadi. Hissiy bilish –bu sеzgi a'zolari (ko'z, quloq va x.k.) tashqi olamdan signallarni qabul qilishi va ularning kеyingi tahlilidir. Bu signallarni T. Gobbs «bеlgilar» dеb atagan.Bеlgilarning tasniflanishi tovushlar –hayvonlar tomonidan o'z hatti-harakatlari va niyatlarini ifodalash uchun yo'llanadigan ovozlar (qushlarning sayrashi, yirtqichlarning o'kirishi, mi е{vlashi va x.k.).alomatlar –inson tomonidan muloqat uchun o'ylab topilgan har xil bеlgilar;tabiiy bеlgilar –tabiat «alomatlari» (momaqaldiroq, chaqmoq, bulutlar va x.k.);ixtiyoriy kommunikativ bеlgilar –turli tillarning so'zlari;«alomat» sifatidagi bеlgilar –ko'pchilikka tushunarli bo'lmagan, maxsus «kodlangan» nutq (ilmiy til, diniy til, jargon va x.k.);bеlgilar bеlgisi –nomlar nomi –univеrsallar (umumiy tushunchalar).Gobbsning ijtimoiy-falsafiy qarashlari Jamiyat va davlat muammosi, Gobbsning fikricha falsafada “PEDAGOGS”international research journal ISSN: 2181- 4027_SJIF: 4.995www.pedagoglar.uzVolume-23, Issue-1, December - 2022122asosiydir, chunki falsafaning maqsadi insonga uning faoliyatida amaliy natijalarga erishishga ko'maklashishdir, inson esa jamiyatda va muayyan davlatda yashab, faoliyat yuritadi. Jamiyat va davlat nazariyasi 1651 yil Kromvеli diktaturasi davrida nashr etilgan «Lеviafan» («Mahluq») falsafiy asarida kеltirilgan.davlat –mustahkam, ko'pqirrali, qudratli mahluq «Lеviafan» bo'lib, o'zining yo'lida barcha narsani еb, yo'q qilib boradi, unga qarshilik qilib bo'lmaydi, ammo bu jamiyatda sog'lom muhitni yaratish, tartib va adolatni o'rnatish muhimdir. Djon Lokk (1632-1704) Bekon va Gobbsning ko'plab falsafiy g'oyalarini rivojlantirdi, bir nеchta o'z nazariyalarini ilgari surdi,ingliz falsafasida empirik va matеrialistik an'anani davom ettirdiLokk falsafasining asosiy qoidalari-Dunyo moddiydir;-Bilish asosida faqat tajriba 14 е {tadi va inson ongida bungacha hislarda bo'lmagan hеch narsa yo'q;-Ong –butun umr davomida tajriba bilan to'ldiriladigan bo'sh xona (empty cabinet), bunda Lokkning ong tajriba е{ziladigan “toza taxta” tabula rasa haqidagi butun dun е{ga mashhur iborasini kеltirish o'rinli;-Tajriba manbasi sifatida tashqi dun е{ko'riladi;-Falsafaning maqsadi –insonga o'z faoliyati davomida muvaffaqiyatga erishishiga е{rdam bеrish;-Insonning idеali –o'z ta'lim darajasini oshirib 13 Russell B. A The History of Western Philosophy. —New York:America book-stratford press, 2010.12. Copleston F. A History of Philosophy. -Vol.1-8. -N.Y., London, 2003-2004.13. Антология мировой философии в 4-х томах.Т. 1.4.1. - М., 1969.14. Асмус В.Ф. История античной философии. -М.: Мысль,1985.15. Shigabutdinova D. Y. The Concept of Culture in English Philosophy //The Journal of Contemporary Issues in Business and Government. –2021.16. {PHILOSOPHICAL CULTURE IN ENGLISH-SPEAKING COUNTRIES 14 “PEDAGOGS”international research journal ISSN: 2181-4027_SJIF: 4.995www.pedagoglar.uzVolume-23, Issue-1, December -2022123Foydalanilgan adabiyotlar:1. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. (Tuzuvchi va ilmiy muharrir Q.Nazarov. mas’ul muharrir M.Baratov). —Т.:Faylasuflar milliy jamiyati, 2004.2. Yo‘ldoshev S. Antik davr falsafasi. -Т., UzMU,1998.3. Yo‘ldoshev S. va boshqalar. Yangi va eng Yangi davr G‘arbiy Yevropa falsafasi (XVII-XX asrlar). -Т.: Sharq, 2002.4. Yo ldoshev S., Usmonov М., Karimov R. Qadimgi va o‘rtaasr G‘arbiy Yevropa falsafasi. —Т.: Sharq, 2003.5. Kamyu A. Begona. -Т., 1999.6. Pulatova D.A.. Rozmatova G.M. Falsafa tarixi: G‘arb falsafasi. -T.:TDSHI,2013.7. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. -Т.: Sharq,1992. 19$

aql kuchining chegarasi haqidagi savolni ko‘tarib, falsafa va uning ko‘plab bo‘limlariga
murojaat qilishimiz kerak.
Haqiqiy bilimga to'siqlar kitoblarida ham muhokama qilingan bo'lib, uning birinchi
kitobini u ayniqsa ichki va tashqi sabablarni tahlil qilishga bag'ishlagan. bilim va
intilishlardagi turg'unlik taraqqiyot yo'lidagi barcha to'siqlarni qanday engishingiz
mumkinligini ko'rsatadi. Buning sabablari orasida u cherkov muhitidagi odamlarning
haddan tashqari hasadini, siyosatchilarning haddan tashqari qattiqqo'lligini, ularning
o'ychan hayotga bo'lgan dushmanligi va nafratini, ilmiy jamiyatdagi nomukammallik va
xatolarni nomlaydi. Ilmiy muhitning zaifligi, eng muhimi, o'qituvchilar va olimlarning
past maoshi bilan bog'liq bo'lib, bu faoliyatga ko'proq iqtidorli odamlarni jalb qilishga
imkon bermaydi. Shuningdek, u universitetlarda hukm surayotgan ba'zi axloqlarni
qoralaydi. 4
U ilm-fan institutining ahvolidan shikoyatlarini nafaqat podshohga, balki keng
jamoatchilikka ham yetkazadi. Asosiy g‘oya – ilmiy bilimlar taraqqiyoti uchun davlat
mas’uliyatini yuklash. U ma'muriy funktsiyalarni bajarishi kerak. Qirol Angliyadagi
protestant islohoti natijasida bir vaqtning o'zida cherkov boshlig'i bo'lganligi sababli, u
turli jamoat va buyruqlarga mansub universitetlarda ta'lim siyosatini belgilashi mumkin.
Milliy birlikni mustahkamlash uchun qirol zarur ishlarni amalga oshirishi mumkin
islohotlar, F.Bekon esa qirolni bunday tarixiy imkoniyatni boy bermaslikka chaqiradi.
Biroq, islohotlar ko'lami shundayki, ularni amalga oshirishga qo'shimcha davlat
soliqlari yordamisiz erishib bo'lmaydi.
Davlat jiddiy fanni himoya qilish uchun hakamlik funktsiyasini ham o'z zimmasiga
olishi kerak, u haqiqiy fan uchun kafil bo'lishi kerak; 1605 yilda fanlarni o'qitish va
tadqiqotlar universitetlarda to'liq birlashtirilmagan. Faylasuf bunday integratsiyani talab
qildi, u universitet rektorlari maslahatchi sifatida faoliyat yuritishini, shoh va oliy
martabali shaxslar esa ilmiy va ta'lim markazlarini tekshirishlarini xohladi;
O'z davrining ta'lim sohasida hukmronlik qilayotgan umumiy ruhiga kelsak, u
sxolastik mentalitetni keskin tanqid qilgan. Ta'lim tizimida haqiqiy o'zgarishlarni
amalga oshirish uchun u Londonda Kembrij va Oksforddan farqli ravishda zamonaviy
universitet yaratishni taklif qiladi.
F.Bekon yuqori ixtisoslashgan ta'limdan farqli o'laroq, keng fundamental ta'limni
yoqlaydi. Uning loyihasi mavjud va mumkin bo'lgan bilimlarning butun majmuasini
isloh qilish va universitetlarning bilimga bo'lgan munosabatini o'zgartirishga qaratilgan. 5
4
Deluc JA. Bekon falsafasi haqida ma'lumot. Parij: Nyon, 1802. 324 b.
Emeri J.A. Le Christianisme de François Becon,... ou Pensées et sentiments de ce grand homme sur la din. 1 jild. Parij: Nyon aîné, an VII 1798. 170 p.
5
Emeri J.A. Le Christianisme de François Becon,... ou Pensées et sentiments de ce grand homme sur la din. 2 jild. Parij:
Nyon aîné, an VII 1798. 375 p.
Jaquet Ch. Becon et la promotion des savoirs. Parij: PUF, 2010. 291 p.
8

gapirmaganmi? Yoki T.Gobbes faqat mohirona tanlangan ohangdor metafora tufayli
mashhur bo'ldi va bu T.Gobbesning o'zi ilmiy matnlardagi metaforalarga o'ta salbiy
munosabatda bo'lib, ularni "nutqni suiiste'mol qilish" deb ataganiga qaramay.
Bir tomondan, T.Gobbes kontseptsiyasi haqiqatan ham o'zidan oldingilarning
tushunchalarining ko'plab qismlarini, parchalarini, tezislarini birlashtirdi - bu uning
yorqin tushunchalarini va kam bo'lmagan ajoyib muvaffaqiyatsizliklarini belgilab berdi.
17-asrning butun ilm-fani "gigantlar yelkasida" turdi va o'tish davriga o'xshab, oldingi
davrlardan turli xil elementlar va turli nazariyalarning parchalarini meros qilib oldi.
Boshqa tomondan, T.Gobbs bu tezis va parchalarni qisman o'zgartiradi va qisman ularni
juda o'ziga xos tarzda birlashtiradi. Individualizmning chuqur izlarini bizgacha yetib
kelgan sofistlar yoki epikurchilarning asarlarida uchratish mumkin, ammo ularning hech
biri individualizmni hammaga qarshi kurashda insonning insonga izchil qarama-
qarshiligiga olib kelmadi. Ijtimoiy shartnoma g'oyasini T.Gobbes o'ylab topmagan -
lekin undan oldin u asosan absolyutizmni topish uchun emas, balki cheklash uchun
ishlatilgan. Nihoyat, davlat suvereniteti kontseptsiyasi, garchi u juda hurmatli tarixga
ega bo'lsa-da, deyarli har doim hokimiyatni ilohiy oqlash uchun ishlatilgan, M.Veber
ta'biri bilan aytganda, to'liq "ma'yuslik" uchun emas.
Ushbu "ma'rifat" - tabiiy dunyo ham, siyosat va axloq dunyosi - bugungi kunda
alohida qiziqish uyg'otmoqda. Gap shundaki, T.Gobbsning butun, agar shunday deyish
mumkin bo‘lsa, tizim butun ichki mantiq va dalillar tizimi bilan insonni o‘rab turgan
voqelikni voqelik sifatida tasvirlaydi, a) ma’lum lahzalarni, masalan, har qanday
g‘ayritabiiylikni istisno qiladi; b) inson ongi uchun mutlaqo shaffof. Dunyoning o'zidan
boshqa tabiatga ega bo'lgan narsaga dunyoda joy yo'q. Dunyoda jismlardan boshqa hech
narsa yo'q va ruhlar ham jismlardir, faqat juda, juda "nozik" va o'tkazuvchan
(Aristotelning efiri kabi). Xudoga kelsak, U haqida umuman gapirib bo'lmaydi, U faqat
O'zini emas, balki Uning tushunarsiz tabiatini bildiradi. Shunday qilib, Xudo
to'g'risidagi har qanday zikr ba'zi bir jismoniy ("haqiqatda mavjud") ob'ektning tavsifi
emas, balki insonning Uning qudratiga va tushunarsizligiga bo'lgan hurmatining
ifodasiga aylanadi. Xudo bilishning chegarasi, aql imkoniyatining chegarasi sifatida,
deduktiv-analitik parchalanish yoki aks ettirishga duchor bo'lmagan, shunchaki ishonish
kerak bo'lgan narsa sifatida harakat qiladi. Xudo barcha savollar tugaydigan chegara
(aniqrog'i, chegaralardan biri). Bu chegaralar ichida bo'lgan hamma narsani juda oddiy,
aniq va mantiqiy ravishda bilish, ochish va tasvirlash mumkin. T.Gobbesning o'zi o'z
tizimini shunday qurishga harakat qiladi. T.Gobbesda biz harakatlanuvchi jismlarning
o‘zaro ta’sirining xuddi shunday mexanik olamini ko‘ramiz, ular geometrik
konstruksiyalar olamiga (“Tanada”ning ikkinchi va uchinchi bo‘limlari), so‘ngra o‘z-
o‘zini namoyon qilish sifatida tushuniladigan hissiy-moddiy voqelikni ko‘ramiz.
ko'rsatilgan kinetik-geometrik sxema bo'yicha (to'rtinchi bo'lim " Tana haqida"). Bu
dunyo o'zining cheksiz cheksizligi va Xudoning aql chegaralari yoki aniqrog'i til
chegaralari sifatida tushuniladigan bo'shliqda qulflangan ("Tana haqida" birinchi
bo'lim). Biz dunyoning chegaralari bor yoki yo'qligini, o'z mohiyatiga ko'ra cheksizmi
(T.Gobbes uchun u cheksizdir, chunki u insonning kognitiv imkoniyatlaridan bir necha
23

K I RISH
Kurs ishi m avzu si ni ng dolzarbligi. Zamonaviy davr Angliyada falsafaning
gullagan davriga aylandi . 17-18-asrlar ingliz falsafasi. o'ziga xos xususiyatlarga ega
edi: materialistik yo'nalish (Angliyadagi ko'pchilik faylasuflar borliq muammolarini
materialistik tarzda tushuntirishni afzal ko'rdilar va idealizmni keskin tanqid qildilar),
empirizmning ratsionalizm ustidan hukmronligi (Angliya o'z davri uchun bilim
masalalarida empirizm g'alaba qozongan noyob mamlakatga aylandi) va ijtimoiy-
siyosiy muammolarga katta qiziqish (ingliz faylasuflari nafaqat borliq va bilimning
mohiyatini, insonning dunyodagi rolini tushuntirishga harakat qildilar, balki jamiyat va
davlatning paydo bo'lishi sabablarini ham izladilar, loyihalarni ilgari surdilar. haqiqatda
mavjud davlatlarning optimal tashkil etilishi). Angliya falsafasi 17-asr uchun juda
progressiv edi. Zamonaviy Angliya falsafasida eng katta iz qoldirgan: Frensis Bekon,
Tomas Xobbs va Jon Lokk. Frensis Bekon (1561 - 1626) - ingliz faylasufi va
siyosatchisi, 1620 - 1621 yillarda - Buyuk Britaniyaning lord-kansleri, mamlakatda
qiroldan keyingi ikkinchi mansabdor shaxs), falsafadagi empirik yo'nalishning asoschisi
edi .
Frensis Bekon falsafasining mohiyati - empirizm - bilimning asosi faqat tajribada
yotadi . Insoniyat (va shaxs) qanchalik ko'p tajriba (nazariy va amaliy) to'plagan bo'lsa,
u haqiqiy bilimga shunchalik yaqinroq bo'ladi. Bekonning fikricha, haqiqiy bilim o'z-
o'zidan maqsad bo'la olmaydi. Bilim va tajribaning asosiy vazifalari insonga o'z
faoliyatida amaliy natijalarga erishishga yordam berish, yangi ixtirolarni, iqtisodiy
taraqqiyotni, tabiatda insonning hukmronligini ta'minlashdan iborat. Shu munosabat
bilan Bekon o'zining butun falsafiy kredosini qisqacha ifoda etgan aforizmni ilgari
surdi: "Bilim - bu kuch " .
Bekon innovatsion g'oyani ilgari surdi, unga ko'ra bilimning asosiy usuli
induksiya bo'lishi kerak .
Induksiya - bu muayyan vaziyatdan umumiy holatga o'tadigan mantiqiy xulosa.
Induksiya orqali Bekon ko'plab alohida hodisalarning umumlashtirilishini va
umumlashtirishga asoslangan umumiy xulosalar olishni tushundi (masalan, agar ko'plab
alohida metallar eriydigan bo'lsa, unda barcha metallar erish xususiyatiga ega). Bekon
induksiya usulini Dekart tomonidan taklif qilingan deduksiya usuliga qarama-qarshi
qo‘ydi, unga ko‘ra aniq mantiqiy usullardan foydalangan holda ishonchli ma’lumotlarga
asoslangan holda haqiqiy bilim olish mumkin.
Bekon induksiyasining Dekart deduksiyasidan afzalligi imkoniyatlarni
kengaytirishda va bilish jarayonini faollashtirishdadir.
Induksiyaning kamchiliklari uning ishonchsizligi, ehtimollik xususiyatidir
(chunki bir nechta narsa yoki hodisalar umumiy xususiyatlarga ega bo'lsa, bu ma'lum
bir sinfga tegishli barcha narsa yoki hodisalar ushbu xususiyatlarga ega degani emas;
har bir alohida holatda eksperimental tekshirish zarurati tug'iladi. induksiyani
tasdiqlash). Bekonning fikricha, induksiyaning asosiy kamchiligini (uning to'liq
emasligi, ehtimollik xususiyatini) bartaraf etish yo'li insoniyat bilimning barcha
3

figuraga ham ega emas. Jon masalasida Gobbs fikrlovchi substansiyaning moddiyligi
haqidagi faraz haqiqatga yaqin keladi, deydi. Ruhiy narsani u qandaydir nozik jismiy
harakat deb tushungan. 12
Gobbs mexanik bo‘lganligi uchun organik dunyoning spetsifik xususiyatlarini
tushunib etmadi. Masalan, odam tanasining a’zolari haqida gapirib, shunday deb yozadi:
"Yurak prujinadan boshqa nima narsa bo‘lishi mumkin? Nyervlar nima? Axir ular
tomirlarga o‘xshash iplar emasmi? Butun tanani harakatga keltiruvchi g‘ildiraklar
emasmi” . Harakat tushunchasi Gobbs uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Harakat
boshqa hamma narsalarning izohi sifatida qatnashadi va miqdoriy tushuniladi,
Harakatlanuvchi narsalar bu o‘zaro to‘qnashuvlar natijasida o‘zining makondagi o‘rnini
o‘zgartiruvchi moddiy zarralardir. Bu tushunish imkoniyatlarni amalga oshirishni
nazarda tutuvchi hamda harakatlantiruvchi va yakuniy sabablar nuqtai nazaridan
qaraluvchi o‘zgarishni asosiy deb hisoblagan Aristotelning qarashiga mutlaqo ziddir.
Gobbs hamma o‘zgarishlarni jismoniy harakat bilan tushuntiradi va faqat bitta
harakatlantiruvchi sababni joriy qiladi. Aytish mumkinki, Aristotel jismoniy harakatni
o‘zgarishning sifat konsepsiyasi yordamida tushuntirishga urinadi, Gobbs esa sifat
o‘zgarishlarini miqdoriy harakat konsepsiyasi yordamida tushuntirishga intiladi.
Olmaning ko‘kdan qizilga aylanishini Aristotel olmaning pishish jarayonida uning qizil
bo‘lish imkoniyati aktuallashuvchi o‘zgarish sifatida tushuntiradi. Ko‘k olma qizil
olmaning moddiy “sababi” hisoblanadi. Olmaning pishishi harakatlantiruvchi sababdan
tashqari maqsad (maqsadli sabab)ni hamda shaklning o‘zgarishi (shakliy “sabab”)ni
nazarda tutadi. Gobbs bo‘yicha bunday pishishni moddiy zarralarning harakatlanishi
sifatida tushuntirish mumkin.
Tomas Gobbs (1588-1679) –F. Bekonning shogirdi va falsafiy an'analari,
qarashlari davomchisiFalsafiy qarashlari-qat'iy ravishda tеologiya va sxolastikani rad
qilgan;-falsafaning maqsadini inson faoliyatida amaliy natijalarga erishish, ilmiy-tеxnik
taraqqiyotga ko'maklashishda ko'rgan. (tajribaviy bilish) va rasionalizm
(tafakkur yordamidagi bilish)o'rtasidagi ziddiyatda empirizm tarafdori bo'lgan;
Dеkart falsafasini tanqid qilgan;-ashaddiy matеrialist bo'lgan;-asosiy falsafiy muammo
dеb jamiyat va davlat masalalarini ko'rgan;-davlat nazariyasini ishlab chiqqan;-birinchi
bo'lib, davlatningkеlib chiqishida ijtimoiy (o'zaro) shartnoma asos bo'lganligi
to'g'risidagi g'oyani ilgari surgan.Tomas Gobbs matеriyaga birdan-bir substansiya
sifatida е{ndashgan, barcha hodisalar, narsalar, jara е{nlarni bu substansiyaning namo е{n
bo'lish shakllari dеb hisoblagan.Matеriya –abadiy, jismlar va hodisalar –o'tkinchi:
ular vujudga kеladi va yo'q bo'ladi. Fikrlashni matеriyadan ajratib bo'lmaydi, zеro
matеriyaning o'zigina fikrlaydi. Jismsiz tana bo'lmaganidеk, jismsiz substansiya ham
bo'lishi mumkin emas.Aynan matеriya barcha o'zgarishlar sub'еkti hisoblanadi.
Barcha moddiy jismlar ko'lamlilik va shakl bilan tavsiflanadi. Ularni o'lchash
mumkin, chunki ular uzunlik, kеnglik va balandlikka ega. F.Bekondan farqli
o'laroq,Gobbsda matеriya sifat ko'rsatkichlariga ega emas: u matеriyani matеmatik
va mеxanik sifatida miqdor jihatidan o'rganadi. Unda matеriya dun
е{si rang, hid,
ovoz kabi xossalardan mahrum. T.Gobbs talqinida matеriya go'ya gеomеtrik tus
12
Copleston F. History of philosophy. Vol.1-9. - New York-London-Toronto-SydneyAuckland, 2003.
5. Kenny A. A New History of Western Philosophy. Vol.1-4. - United States by Oxford University Press Inc., New York,
2006.
18

inson ko‘zini qamashtirmaydi, balki ko‘pincha ular quruq va obrazsiz bo‘ladi». Gobbs
izchil va isbot-dalil keltiruvchi mantiqiy fikrlashning eng yorqin timsoli deb Evklid
geometriyasini tushunadi. 11

Tabiatshunoslikning ideali deb, Galileyning mexanikasini tan oladi. Gobbs
hodisalarni miqdoriy, mexanik talqin qilish yo‘lidan boradi. Shu bilan u tabiiy-ilmiy
metodning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi va falsafadan ma’nosiz mistik «mohiyatlar»ni
siqib chiqarib tashlashga harakat qiladi. XVII asrning boshqa faylasuflari kabi Gobbs
falsafa amaliy ehtiyojlarga, hayot farovonligi darajasining oshishiga xizmat qilishi
kerak, deb hisoblaydi. Lekin bu tasavvur Gobbsda sodda holda namoyon bo‘ladi.
«Lekin hammasi ravshanki, - deydi Gobbs, - biz falsafaning, ayiiqsa, tabiat falsafasi va
geometriyaning foydasi naqadar salohiyatli ekanligini, uning insoniyat farovonligiga
qanday ta’sir qilishini tasavvur qilsak va undan foydalanayotgan xalqlar hayotining
obrazini, undan mahrum bo‘lgan xalqlar hayot obrazi bilan solishtirsakkina yaxshi
tushunamiz. Axir birinchisi ikkichisiga nisbatan qobiliyatliroqmi? Axir har bir odam
ham bir xil ma’naviy tabiatga va bir xil ma’naviy qobiliyatga ega emasmi? Bir guruh
xalqlar boshqa guruh xalqlar ega bo‘lmagan qaysi narsaga ega bo‘lishi mumkin? Axir
faqat falsafaga-ku! Shunday qilib, falsafa ushbu hamma foydalarniig sababchisidir".
Falsafa Gobbs ta’limoticha, jismlar (tanalar) haqidagi fandir .
Falsafani Gobbs ikki turga ajratadi. "Tabiiy" falsafa va "fuqaro" falsafasi. Tabiiy
falsafa tabiiy jismlar, fuqaro falsafasi esa sun’iy jismlar yoki inson jamiyati bilan
shug‘ullanadi. Inson o‘z tabiati jihatidan ikki turlidir. U shunday tabiiy jismki, u sun’iy
jismni Yaratadi, ya’ni jamiyatni yuzaga keltiradi va o‘zi ham unda ishtirok etadi. Gobbs
falsafasining eng ahamiyatli va ajralmas qismlaridan biri - uning determinizmidir.
"Falsafa voqea va hodisalarni bizga ma’lum bo‘lgan sabablar yoki ularni keltirib
chiqaruvchi asoslar orqali ratsional bilishdir. Yoki aksincha, bizga ma’lum bo‘lgan
narsalardan ularni keltirib chikdruvchi asoslarni ratsional bilishdir". Gobbs obyektiv
dunyoni ayrim moddiy jismlarning yig‘indisi deb bilgan. Ularning zaruriy xususiyatlari
esa geometrik belgilarda ifodalangan ko‘lam va figuradir. Gobbsning fikricha,
jismlarning yumshoq va qattiqlik kabi xususiyati ham sof miqdoriy belgilar bilan
belgilanadi, Gobbsning fikricha, substansiyaniig belgisi shuki, u ma’lum ko‘lam va
figuraga ega. Gobbs ta’kidlaydiki, hamma (fanlarning predmeti ham harakatdir. Harakat
materiyaning ichki mohiyatiga xos narsa emas. Harakat va sukunat bir xildir. Harakat
deganda, Gobbs jismlarning makonda o‘rin almashinishi tushunadi. Materiya abadiydir.
Masalan, Gobbs shunday deb yozadi: «Uzil-kesil hal qilinganki, materiyani Yaratish
ham, yo‘q qilish ham mumkin emas, ko‘paytirish ham, bizning xohishimiz bilan uni
joyidan qo‘zg‘atish ham mumkin emas»! Makon deganda ikki xil makon tushuniladi.
Ya’ni jismlarning obyektiv ko‘lami bo‘lgan makon va makonning «subektiv obrazi».
Shu bilan birga obyektiv ko‘lam subyektiv obrazning sababidir, deydi Gobbs. Zamon
deganda ham ikki xil zamonni, ya’ni harakatni aks ettiruvchi obektiv zamonni va unga
bog‘liq bo‘lgan «zamon obrazi»ni nazarda tutadi, olim. Gobbs ta’limoticha, odam
moddiy narsadir, mustaqil ruhiy substansiya mavjud emas, chunki u ko‘lamga ham,
11
Pо‘latova D., Ruzmatova G. G‘arb falsafasi. О‘quv qо‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 525 b.
2. Karimov R., Toshov X. Falsafa tarixi: O’rta asr G’arb falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Universitet, 2017.
3. Рузмaтовa Г. Фaлсaфa тaрихи: Ғaрб мaмлaкaтлaри Уйғониш вa Янги дaвр фaлсaфий тaфaккури хусусиятлaри. –
Тошкент: Янги нaшр, 2015. – 404 б.
17

II BOB. YANGI DAVRDA ANGLIYADA ILMI RIVOJIDA TOMS GOBBSNING
ROLI
2.1. T. Gobsning tushunchalar to'g'risidagi ta’limoti.
Ingliz faylasufi Tomas Gobbs Angliyaning janubidagi Vesport qishlog‘ida tug‘ilib
o‘sdi. Uning onasi sodda dehqon ayoli, otasi ruhoniy edi.
Tomas 15 yoshida Oksford dorilfununiga o‘qishga kirdi va ikki yildan so‘ng uni bitirib,
mantiq ilmidan ma’ruza qila boshladi. 1608 yilda u Uilyam Kavendishning o‘g‘liga
murabbiylik qiladi. Gobbs 1610 yildan boshlab uch yil davomida Farangiston va
Italiyada yashaydi. 1613 yilda u siyosatchi va faylasuf Frensis Bekonga kotiblik qiladi.
1636 yilda faylasuf Italiyaga jo‘naydi va u yerda Galiley bilan uchrashadi. Tomas
Gobbs handasa ilmini juda katta qiziqish bilan o‘rgangan.
Uning quyidagi asarlari ma’lum: «Falsafa asoslari» (1640-1658), «Fuqaro haqida»
(1642), «Jism haqida» (1655), “Inson haqida” (1658), “Leviafan” (1658).
1646 yilda Gobbs Karl I ning o‘g‘li shahzoda Uelsskiyga (bo‘lg‘usi Karl II)
riyoziyotdan saboq bera boshlaydi.
Faylasufning atrofida uni ko‘rolmaydiganlar ko‘p edi. Shu bois Tomas Gobbsni
keksaygan chog‘ida dahriylikda ayblaydilar. Uning «Fuqaro haqida» va «Leviafan»
nomli kitoblari ruhoniylar tomonidan taqiqlangan adabiyotlar ro‘yxatiga kiritiladi.
Gobbs so‘qqaboshlikda hayot kechirgan. Gobbsning xizmati shunda bo‘ladiki, unga
qadar davlat ollohning yerk-xohishi deb tushuntirilgan va ilohiylashtirilgan edi. Gobbs
esa, bunday qarashga barham beradi va davlat inson manfaatlari va ehtiyojlari bilan
bog‘liqligini ko‘rsatib berdi. Chunki davlatning odamlaro‘rtasidagi “ijtimoiy kelishuv”
natijasida vujudga kelganligi haqidagi Tomas Gobbsning ta’limoti va uning o‘sha
davrdagi boshqa faylasuflar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi natijasida G‘arbiy
Yevropada falsafani ilmiy dunyoqarash darajasiga o‘tish davri boshlandi. Gobbsning
ta’limoticha, fikr yurituvchi narsa ruhga, aqlga nisbatan subyekt bo‘lsa ham, qandaydir
moddiy narsani tashkil qiladi. Bekondan farq qilib, Gobbs mexanist-faylasuf edi. U
Bekon ta’limotidagi ko‘p sifatli va ko‘p rangli dunyo haqidagi tasavvurni inkor qiladi
va hamma narsani mexanika va matematikaga bog‘lab tushuntiradi. Bunday holat
Gobbs falsafasini o‘ziga xos asketizmga aylantiradi. Hatto Gobbsning o‘zi ham tan
oladiki, uning falsafasi quruq va asketikdir. Uning fikricha, «haqiqiy falsafa yoki aniq
falsafa faqat oq va qizil ranglarni emas, balki umuman har qanday bo‘yoqni inkor
qiladi. Har qanday fanning birinchi asoslari haqiqatdan ham o‘zidan ziyo taratishi bilan
16

boshqacha ko'rsatadilar yoki umuman yo'q. Metallogiya mantiq falsafasi bilan
chambarchas bog'liqdir, chunki mantiqiy tizimlarning izchillik va to'liqlik kabi
xususiyatlarini o'rganadi. Akademik adabiyotlarda mantiq tabiatining turli tavsiflari
mavjud.
Mantiq ko'pincha fikrlash qonunlari, to'g'ri fikrlash, to'g'ri xulosa chiqarish yoki
mantiqiy haqiqatni o'rganish sifatida qaraladi. Bu rasmiy fan bo'lib, xulosalar mavzudan
neytral tarzda, ya'ni muhokama qilinadigan aniq mavzudan mustaqil ravishda qanday
qilib binolardan kelib chiqishini o'rganadi. Mantiqning tabiatini o'rganishning
shakllaridan biri turli mantiqiy rasmiy tizimlar o'rtasidagi umumiyliklarga va ularning
mantiqiy bo'lmagan rasmiy tizimlardan qanday farq qilishiga qaratilgan. Bu boradagi
muhim mulohazalar, ko'rib chiqilayotgan rasmiy tizim fundamental mantiqiy sezgilarga
mos keladimi yoki to'liqmi. Mantiqning turli xil tushunchalari mantiqni to'g'ri xulosani
yoki mantiqiy haqiqatni o'rganish sifatida belgilaydimi-yo'qligiga qarab farqlanishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. Arr-c:DepraHH AxMa.u. ACTPOHOMHqeCKHe TpaKTaTbl. -
T.: «c:DaH~>. 1998. C. 380.
2. Arr-c:Dapa6lf. JlofHqeCKHe TpaKTaTbI. ArrMaTbI. «HayKa~>. 1975. C. 280.
3. A6paMoB M.A. CeKpeT <plfJIOco<pa llaBlf.l[a IOMa / / 10M .LJ:. TpaKTaT 0
qeJIOBeqeCKOH rrpWpO,lle. KHi-fra rrepBa51. o rr03HaHHH. -M.: «KaHoH», 1995.
C5-32.
4. ABrycTHH. I1crrOBe,llb. -M.: feHllaJI<p. 1992. C. 544.
5. AHTOHOB A.H. flpeeMcTBeHHocTb W B03HHKHOBemfe
HOBoro 3HaHH51 B HaYKe. -M.: 113.ll-BO MfY,1985. C. 171.
6. Ap3aKaH51H C.f.. fOPOXOB B.f. flpe,llHCJIOBHe / /<DHJIOC0<pH51
TeXHHKH B <DPf. -M.: «flporpecc», 1989. C.3-23.
7. APHO A., HHKOJI fl. JlOrHKa HJIW I1CKYCCTBO MbICJIlfT, r,lle rrOMHMO
06bIqHbIX rrpaBI1JI, CO,llep)f(aU(He HeKOTOpbIe HOBbIe C006p3)f(eHlf51,
rrOJIe3HbIe ,llJ1H pa3BHTlf51 crroC06HOCTH c~eHHH. -M.: «HaYKa», 1991. C
413.
8. APHOJIb,ll B.11. TeOplf51 KaTacTpo<p. «HaYKa», 1990.
C.128.
9. AxyH,lloB M ll. 3BOJIIOUH5l 11 CMeHa HayqHbIX Kap'THH
MHpa / / c:DHJIOCO<pH51, eCTeCTB03HaHHe, COUl1aJIbHOe pa3BlfTI1e / OrB.
pe,ll. 10.8. CaqKOB. -M.: «HaYKa», 1989, C. 154-169.
10. AxYH)lOB M.ll.. MOJIeKYJIbI, ,lll1HaMHKa H )K113Hb.
BBe,lleHlfe B caMoopraHH3aUHIO MaTeplflf. -M.: «Ml1p», 1990. C. 375.
28

tabiatshunosi T.Gobbesga ergashib aytishi mumkin edi. Olim tabiatning vakiliga
aylanadi, uning nomidan haqiqatni ifodalaydi (bilim haqiqatga mos kelsa haqiqatdir -
bilim (bayon) olim emas, balki tabiat nomidan amalga oshirilsa haqiqatdir (olim). tabiat,
o'z nomidan gapiradi).
Shunday qilib, olim inson nomidan emas, balki tabiat nomidan gapirishni o'rganishi,
uning nutqi tabiiy nutq bo'lishi kerak. To'g'ri, bu holda tabiatning o'zi nima sodir bo'ladi
va u nimaga aylanadi, degan savol qoladi, ammo bu boshqa savol. Va agar G. Galiley
va boshqalar fizika va tabiat fanini oyoqqa turg izsa, T.Gobbes axloq, davlat va huquq ʻ
fanini oyoqqa turg izishga intiladi. Shunday qilib, bizning fikrlash chegaramiz bor -
ʻ
xuddi barcha ko'rinishlaridagi ma'lum dunyo kabi. T.Gobbs uchun tafakkur chegaralari
tilning chegaralari va imkoniyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu chegaralardan
tashqari, taniqli mavzuning barcha savollari tugaydi. T.Gobbes uchun yana bir shunday
chegara Leviafan davlati bo'lib, unga ham odamda hech qanday savol bo'lmasligi kerak.
G'ayritabiiy narsa nima ekanligini so'rashning ma'nosi yo'q. Nima uchun u yoki bu
qonun tashkil etildi, deb so‘rashdan ma’no yo‘q. Endi bilim va fikrlash uchun joy yo'q
va insonning xatti-harakati butunlay suverenning tashqi, bir qarashda, irodasi bilan
belgilanadi.
T.Gobbs buni nihoyatda izchil, oqilona va mantiqiy isbotlaydi. Ammo u bu dalilni
kimga taqdim etadi? Bu chegaralar ichida uni bilish uchun kim dunyo chegaralarini
tushunishi kerak? Bular uchun, deydi hukumat adolati haqida savol berishni
yoqtiradigan T.Xobbs. Savol dunyo tartibi haqida ham, davlat tuzilishi haqida ham
so'raladi. Ko'p odamlar o'zlarini davlat to'g'ri boshqariladimi yoki yo'qmi, deb hukm
qilishga haqli deb hisoblaydilar. Ha, davlat qo'rquvga asoslangan - lekin bu qo'rquv
butunlay oqilona, bu qo'rquv aqlning qo'shimcha cheklovi bo'lib xizmat qiladi. Shuning
uchun ham Hobbes dunyosida g‘ayritabiiylikka o‘rin yo‘q, shuning uchun ham davlat
ta’lim-tarbiya olib borishi va xurofotlarga qarshi kurashishi kerak – axir, L.Shtraus
ta’kidlaganidek, zo‘ravonlik qo‘rquvidan ko‘ra ko‘rinmas kuchlardan qo‘rqish
kuchliroqdir. o'lim, odamlar bu ko'rinmas kuchlarga ishonar ekan.
Yana bir bor savol berib, davlat boshqaruvi ishlariga burnini tiqib, hukmdorlarni
bahona qilishga majburlayotgan bu shaxs kim? Bu Xobbsning zamondoshi, aql-idrok
egasi, ilm-fanda tajribali va ularning muvaffaqiyatlaridan xabardor odam, bir so'z bilan
aytganda, bilimni sevadigan, haqiqatga intiladigan va uni haqiqatning barcha sohalarida,
shu jumladan, topishni xohlaydigan odam. axloq va siyosat.Aynan mana shu odam
hukmdorlarni hukmronlik qilishdan ko'ra bahona qilishga majbur qiladi. Aynan shu
shaxs Levitanning paydo bo'lishi faktini va T. Hobbesning xuddi shu mavzudagi qolgan
asarlarini zarur qiladi. Aynan u suverenga bo'ysunishning oqilona asoslarini
tushuntirishi kerak - xayriyatki, u endi ruhlarga va ilohiy elchilarga ishonmaydi, u diniy
aqidalarni tanqidiy qabul qiladi, u hamma narsaga aqli bilan erishmoqchi, hamma
narsani aql bilan o'lchashga harakat qiladi. uning tabiatshunoslik fanlarida shunday
yuksaklikka erishgan tanqidiy-tahliliy-ilmiy aqli qudrati. 16
16
Alexander IV (1999-09-16), „496 Naples, 1255 May 16“, Original Papal Documents in England and Wales from the
Accession of Pope Innocent III to the Death of Pope Benedict XI (1198–1304), Oxford University Press, qaraldi: 2023-09-
25

Mundarija
I BOB. Fransis Bekonning mantiqiy ta'limotining shakllanishi.
1.1. F. Bekonning fikr yuritish haqidagi ta’limoti. 6-14
1.2. Yangi ilmiy metod tajribalarning o'rni. 15-18
II BOB. Yangi davrda Angliyada mantiq ilmi rivojida Toms Gobbsning
roli
2.1. T. Gobsning tushunchalar to'g'risidagi ta’limoti. 19-24
2.2. T. Gobsning ilmiy metodlar nazariyasi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 25-29
2

Ilmiy bilimlarning bo‘linishiga, aniqrog‘i, boshqa barcha fanlar uchun manba (hatto
manba sifatida) sifatida belgilangan Birinchi falsafaga qaytgan holda, Bekon uning
uchta turini, ya’ni ilohiyot, tabiat falsafasini ajratib ko‘rsatadi. va inson haqidagi
ta'limot (antropologiya). Ko'rinib turgan soddaligi va deyarli o'z-o'zidan dalolat
berishiga qaramay, ob'ektlarning turli tartibi hali ham dastlab hayratlanarli. Va biz
ularning barchasi uchun bir xil bo'lgan birlamchi kesishish maydonini qidira
boshlaganimizda, bu faqat biz insonning, tabiatning yoki tabiatning mohiyatini
bilmasligimizni tan olishimiz mumkin bo'lgan maydon bo'lib chiqadi. Xudo. Aynan shu
soha bo'lib, hozirgacha aniq javoblar yo'q. Ammo jaholat tufayli bunday salbiy tarzda
topilgan bilimlarning umumiy poydevoridan tashqari, bilishning ushbu sohasida ijobiy
tadqiqotlar tarixi mavjud.
Ma'rifatchilar Bekon falsafasining butiga aylandilar va bu but Mestra tomonidan
yo'q qilinishi kerak edi. Uning ta'kidlashicha, odamlar, xuddi kitoblar kabi, quyidagi
printsip bo'yicha hukm qilinishi mumkin: "Ularni kim sevishini va kimdan
nafratlanishini bilish kifoya". Bekonning falsafiy mafkurasi haqidagi hikoya bu qoidani
mukammal tarzda tasvirlab beradi. “Kitobni entsiklopedist ommalashtirishi, ateist
tomonidan tarjima qilinishi va shu bilan birga 18-asr faylasuflari tomonidan maqtovga
sazovor bo lishi bilanoq, bu falsafa xavfli va yolg on ekanligiga ishonch hosil qiling” .ʻ ʻ
Maistre "Bekon falsafasini o'rganish" asarini 1804 yildan boshlab yozgan, ammo ikki
jild faqat 1836 yilda, Maistre vafotidan o'n besh yil o'tgach nashr etilgan. Taxmin
qilishimiz mumkinki, Maistreni hayoti davomida kitobini nashr etishdan to'xtatgan
asosiy sabab uning ilm-fan haqida, uning zamonaviy yutuqlarini hisobga olgan holda
gapirishdagi ehtiyotkorligi edi. Uzrli asar yozmoqchi bo‘lgan do‘stiga yozgan
maktublaridan birida uning quyidagi ogohlantirishlarini uchratamiz: “Ilmga qarshi
qaratilgan e’tirozlar ma’nosida juda ehtiyot bo‘ling. Bu juda nozik daqiqa. Bu men
uchun deyarli butun hayotim uchun mazmunli bo'lgan mavzu. Ilm-fan gulga o'xshaydi,
biz tabiiy ravishda o'sishiga ruxsat berishimiz kerak. Ta'lim olish hamma narsa emas;
zarurat asosida, zarur bo‘lganda va zarur bo‘lgan darajada anglash lozim”. Nashr
qilingandan so'ng darhol paydo bo'ldi
Avgustin Bonettining sharhi, u "faqat B. Paskalning "Viloyat maktublari" jiddiylik,
o'tkirlik va keskinlik nuqtai nazaridan Maistrening tanqidi bilan solishtirishi mumkin",
deb ta'kidladi.
Kanadalik professor Richard Lebrunning fikricha, "F.Bekon falsafasi bo'yicha
tadqiqot" Demesterning o'z gnoseologiyasini tushunish uchun asos bo'lishi mumkin,
uning nuqtai nazari bo'yicha, bu birinchi navbatda Ma'rifatning antitezasi sifatida o'sadi.
Tezisning birinchi qismiga qo‘shilish qiyin emas, chunki “F.Bekon falsafasini
o‘rganish” F.Bekon qarashlarini tanqid qilish bilan emas, balki aynan Maistrning o‘z
Jaquet Ch. L'Héritage baconien au XVIIIe va au XVIIIe siècles. Parij: nashrlar Kime, 2002. 111 p.
Maistre, J. de. Bekon, Monreal va Kingston falsafasining tekshiruvi - London - Buffalo: McGill-Queen's University Press, 1998. 331 p.
10

yozadi. Bekonning sud jarayonidagi yuksak mahorati hamda sud hakamlari
yig‘ilishidagi so‘zamolligi va aql-farosati barchani hayratga solgan. Hech kim
uningchalik aniq, qisqa, zalvorli, ayni damda o‘ta ma’nodor gapirolmagan. U
so‘zlayotganda tinglovchilar har bir so‘zni jon quloqlari bilan tinglab, kiprik qoqmay
o‘tirishgan.
Bekon 52 yoshida Angliyaning bosh prokurori etib saylanadi.
1617 yildan esa qirol Yakov I ning muhrdori bo‘lib xizmat qiladi. Keyinroq lord-
kantslerlik martabasiga ko‘tariladi.
1621 yilda Bekon parlament tomonidan fitnachilik va poraxo‘rlikda ayblanib sud
qilinadi. Sud Bekonga 40 ming funt-sterling jarima solish va Tauer qal’asiga bandi etish
haqida hukm chiqaradi. To‘g‘ri, ikki kundan so‘ng bu hukmning ayrim bandlari bekor
qilingan bo‘lsa-da, ammo Bekonning davlat arbobi sifatidagi faoliyati butkul barham
topadi. Lordlar palatasining hukmiga muvofiq u qirol saroyiga yaqinlashmaslik va 12
mil uzoqlikda yashashga mahkum etiladi. 2
Faylasuf hayotining so‘nggi yillarini betoblik va qashshoqlikda o‘tkazadi. 1626 yilning
bahorida u tovuq go‘shti qor ostida qanday saqlanishini sinab ko‘rish uchun uni qo‘llari
bilan qorga ko‘madi va shu bahona bo‘lib, qattiq shamollaydi. Bir necha hafta
xastalanib yotgach, vafot etadi.Uning buyuk gaplaridan biri:
Yuzaki faylasuflik inson aqlini xudosizlik sari yetaklaydi.
Falsafani chuqur o‘rganish esa odamlar idrokini dinga yo‘naltiradi.
F.Bekon falsafasiga bag‘ishlangan ushbu maqolada fanning siyosiy va mafkuraviy
jihatlari 19-asr ma’rifatparvarlik va pozitivizm mafkuralari nuqtai nazaridan ko‘rib
chiqiladi, albatta, buni “qayta ko‘rib chiqish”siz amalga oshirib bo‘lmaydi. fan, ilmiy
bilim va uning institutsional maqomi haqidagi asosiy qoidalar. Bekon tug'ilishi va
ma'lumotiga ko'ra siyosiy faoliyat bilan shug'ullanishga majbur bo'lishidan tashqari, u
falsafa sohasida ham butun insoniyatga xizmat qilishga chaqirilgan deb hisoblardi.
Ushbu tezisni tasdiqlovchi misol sifatida biz "De Interpretatione Naturae Proremiu"
kichik avtobiografik risolani olishimiz mumkin. F.Bekonni fanga yuz tutishga undagan
sabablar har xil. Eng muhimi, uning bilimga bo'lgan intilishi insonga o'rganish
jarayonidan zavq va zavq bag'ishlaydi. U ilmni chinakam sevardi. Uning shaxsida biz
Aristotelning mashhur “Metafizika” asari boshlanadigan “barcha odamlar tabiatan
bilimga intiladilar” degan tezisning aniq tasdig'ini topamiz. F.Bekon falsafasi doirasida
bilim nimadir deb talqin qilinadi.
Bu ham kuch beradi, uning mashhur aforizmlaridan biri: "bilim - bu kuch".
Maqsadga erishishga to'sqinlik qiladigan barcha to'siqlarni bartaraf etishga bo'lgan
talabi haqiqiy bilimga intilishdan kelib chiqadi: biz uning davrida ta'lim va dunyoning
ilmiy suratida hukmron bo'lgan aristotel-sxolastik metodologiyani ag'darish haqida
2
Aristotel. Asarlar: 4 jildda T. 1. M.: Mysl, 1975. 550 b. Bekon F. Asarlar: 2 jildda T. 1. M.: Mysl, 1977. 567 b. ; T. 2. M.:
Mysl 1978. 575 b.
Saprykin D. L. Regnum Hominus. M.: Indrik, 2001. 224 p. Shtraks M. G. Frantsiyada ta'lim falsafasi // Falsafa va siyosatshunoslik: tarix va zamonaviylik: to'plam. ilmiy tr. MADI. M.: MADI, 2017. 114 b.
6

fan asoschisi va hatto uning keyingi izdoshlari ham o'zlari yaxshi anglab yetmagan,
shuning uchun ham o'z fanining asl muni, qismlari (tizimli birligi) va chegaralarini
belgilay olmagan bo' lib chiqadi". Yuqorida aytilganlar fan refleksiyasi, uning o'z-o'zini
anglashi yoki fan falsafasi va metodologiyasini ishlab chiqishning muhimligini
ko'rsatadi. Umumiy metodologik bilimlarni tizimlashtirish va tavsiflashga kirishishdan
oidin ba'zi standart ta'riflarni keltirib o'tamiz. "Metodologiya nazariy va amaliy
faoliyatni tashkil etish hamda qurish tamoyillari, usullari tizimi, shuningdek, mazkur
tizim to'g'risidagi ta'limot" dir. "Metod to'g'risidagi ta'limot - metodologiya, ayniqsa,
falsafa sohasidagi va alohida fanlardagi metodni tadqiq qilish hamda yangi, maqsadga
muvofiq metodlarni yaratish tamoyillarini ishlab chiqishdir. Metod to'g'risidagi ta'limot
ilk bor Yangi davrda paydo bo'lgan. Bungacha fan bilan ilmiy metod farqIanmagan".
"Metod (yunoncha metbodos-yo'l. tadqiqot, kuzatish)-ma'lum maqsadlarga erishish
usuli, voqelikni amaliy yoki nazariy o'zlashtirish usullari va amallari majmui. Fan
sohasida metod deganda tadqiqotchi o'z faraziga tayanib, o'zining predmeti sari
ochadigan bilish yo'li tushuniladi".Xullas, muhtasar qilib aytganda, metodologiya-bilish
faoliyati yo'llari haqidagi ta'limot. Bu o'rinda shuni yana bir karra qayd etish kerakki,
fan metodologiyasi samarali bilish faoliyatining umumiy tamoyillarinigina belgilab
berishga qodir, ammo u tadqiq qilinayotgan obyektning bilishning muayyan yo'llarini
ko'rsatib bera olmaydi. Metodologiya umumiy yondashuvlar va tamoyillarni ishlab
chiqsa-da, ammo metodik, yangi bilim olishning «retsepturasi» va "texnologiyasi"
hisoblanmaydi. Bilish faoliyatining muayyan sohalarida metodologiyaning foydali
faoIiyati muammo yechimini topishning mumkin bo'lgan variantlarini tanqidiy tahlil
qilishda va tadqiqotning boshi berkligi ayon bo'lgan yo'llarini ko'satishda namoyon
bo'ladi. Metodologik bilimlarning vazifalarini tushuntirishning juda ko'p variantlari
mavjud. Ular G. Leybnitsning "Kashfiyot san'ati to'g'risida. asarida aniq va lo'nda qilib
tavsiflangan:" .. .inson aqIi xuddi 6lakka o'xshaydi - fikrlash jarayonida un dan eng
mayda' zarralargacha elab tushiriladi. Zarralar elakdan o'tayotganida spekulyativ
tafakkur o'ziga zarur zarralarni olib qoladi. Buni o'g'rini ushlamoqchi bo'lgan odamning
fuqarolarga darvozadan o'tishni, jabrlanuvchiga esa darvoza oldida qarab turishni
buyurishiga o'xshatish mumkin. Ammo ishni tezlashtirish uchun istisno etish usulini
qo'llash mumkin. Zotan, jabrlanuvchi o'g'ri o'rta yashar ayol, o'smir yoki bola emas,
bal,ki erkak kishi bo'lganini aytsa, ularning barchasi (ya'ni, qidiruv obyekti, uning
maqsadi bo'lmagan odamlar) bemalol o'tib ketishlari mumkin".
Shu nuqtayi nazardan har qanday metodologik ish, birinchi navbatda salbiy rol
o'ynaydi, ilmiy tafakkurga aqlzakovat dunyosining chigal yo'llaridan boshi berk
yo'nalishlarda be malo I o'tib ketishiga yo'l qo'ymaydi. IImiy metod haqidagi
ta'limotlarning falsafiy asoslarini, tabiiyki, qadimgi bilish haqidagi ta'limotlardan
qidirish kcrak. I1miy bilish metodologiyasi asosan bilish haqidagi falsafiy ta'limotning
uch asosiy an'anasisensualizm (yoki empirizm)ratsionalizm (yoki intellektualizm) va
agnostitsizm (yoki pozitivizmda o'zining yorqin ifodasini topgan skeptitsizm) bilan
bog'liq. Kant bilish faoliyatiga bo'lgan munosabatiga qarab faylasuflami shunday
ajratadi: tafakkurimizning har qanday bilish predmetiga munosabat nuqtayi nazaridan
13

pozitsiyasi bilan qiziq. Ayni paytda biz uning pozitsiyasining o'ziga xosligi haqida
gapirmayapmiz, chunki u tarixiy va falsafiy merosning muhim qismidan foydalanadi.
Biroq, aytilgan gaplarning yaxlitligi va o'ychanligi darhol hayratga soladi, bundan
tashqari, uning uslubi va o'z fikrlarini ifodalash shakli uni boshqa muallif bilan
aralashtirib yuborishga imkon bermaydi. Demestrian epistemologiyasining ma'rifatga
bog'liqligi haqidagi bayonot juda keng tarqalgan va qisman, shubhasiz, haqiqatdir.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, J.-M. Maistre har doim ham Bekonning kitoblariga
tanqidiy nazar bilan murojaat qilmagan. Masalan, u Bekonning qadimiy afsonalarni
talqin qilishiga qiziqish va hamdardlik bilan munosabat bildirgan. Shu munosabat bilan
uning qaydlarida quyidagi mulohazani uchratamiz: “Yunon mifologiyasi o‘zining
g‘ayrioddiyligi bilan hayratga soladigan oqilonalik, hatto hikmatga to‘la. Unda juda
ko'p ajoyib allegoriyalar mavjud, masalan, Bekonning "Qadimgilarning donoligi". 7
Bekon va Maistre o'rtasida, ehtimol, ularni bir-biriga yaqinlashtirishi mumkin
bo'lgan boshqa aloqa nuqtalari mavjud. Ularning ikkalasi ham aristokrat edi, asosiy
ma'lumoti huquqshunos edi, ikkalasi ham ashaddiy qirollik tarafdorlari va ijtimoiy va
siyosiy sohadagi yangiliklarga qarshi edilar, ikkalasi ham monarxning daxlsiz
suverenitetini himoya qilishdi, Muqaddas Yozuvlarni talqin qilishda individualizmning
halokatli ta'siridan qo'rqishdi. , har doim o'rnatilgan diniy hokimiyatga bo'ysunmaslik
bo'lib chiqadigan mazhabchilikka qarshi chiqdi. Ular, albatta, bir-biridan millati, tili,
diniy mansublik, lekin J.-M. Maistre qaysidir ma'noda anglofil edi. Yoshligida u yozma
ingliz tilini o'zlashtirishga harakat qildi. U Ralf Kedvort, Robert Boyl, Robert Blek,
Isaak Nyuton kabi ko‘plab protestant yozuvchilarni hurmat qilgan. Bu bizga Maistre
diniy va milliy mansublikdan mustaqil sabablarga ko'ra Bekonga qarshi chiqqan degan
xulosaga kelishimizga imkon beradi. Buni Savoy universiteti qoshidagi Demester
tadqiqotlari instituti arxivida saqlanayotgan “Falsafa D” deb nomlangan daftarlardan
ham topamiz. Maistre uchun asosiy narsa dunyoviy mafkuraga qarshi kurash edi. Shu
bilan birga, albatta, u bu mafkuraning kelib chiqishini “protestantizm ruhida” ko'rganini
unutmasligimiz kerak.
1.2. Yangi ilmiy metod tajribalarning o'rni.
7
Maistre, J. de. Bekon, Monreal va Kingston falsafasining tekshiruvi - London - Buffalo: McGill-Queen's University Press,
1998. 331 p.
Malherbe M. Bekon: l'Encyclopédie va la révolution // Les études philosophiques. 1985. n° 3. S. 387-404.
Malherbe M. La philosophie de Becon, Répères. Parij: Vrin, 2011. 187 p.
11

boradigan va o'z kasbida yaxshi natijalarga erishadigan xotirjam, qonunga itoatli,tartibli
inson;-Davlat idеali –hokimiyatning qonun chiqaruvchi,ijro etuvchi (shu jumladan,
sud) va fеdеrativ (tashqi siyosat) bo'linishi asosida qurilgan davlat; Lokk ushbu g'oyani
ilgari surgan birinchi shaxs va bunda uning xizmatlari katta.XULOSAInsoniyat
taraqqiе{tida har bir davr an'anaviy falsafiy muammolarni ilgari surgan va ularni o'z
davri dun
е{qarashi ta'sirid hal qilishga harakat qilgan. Falsafa tarixini yangi shoxchalari
paydo bo'ladigan daraxtga qiyoslash mumkin, har bir shox o'z shakliga va
yaproqlarining rangiga ega bo'lib, ular boshqalarini takrorlamaydi. Biroq daraxt
shoxlari kabi falsafiy yo'nalishlar qancha ko'p bo'lmasin, ularda umumiy ildiz-inson va
olamning o'zaro aloqadorligi, inson va jamiyat ha
е{tining uzviyligi birlashtiradi.
Ushbu umumiy ildiz inson madaniyatining dun
е{qarashli asosi sifatida falsafaning
ahamiyatini chuqurroq tushunishga imkon bеradi.XX asr turli davrlardagi falsafiy
yo'nalishlarni o'zida birlashtirdi va o'tmish tajribasiga tayangan holda, olam va odam
masalasiga juda murakab ijtimoiy siyosiy vaziyatda ziddiyatli, yangi falsafiyqarashlar
shakllandi.Hozirgi zamon G'arb falsafasining o'ziga xos xususiyati uning dunyoqarashli
va mеtodologik jihatdan turli tumanligidir.
Gobbs din insonlarga ta'sir etishning alohida uslubidir, deb hisoblaydi. U matematik edi,
shuning uchun ham har qanday to'g'ri chiziq nuqtalardan iborat deb, materiyaning rang-
barangligini hisobga olmay, tabiatdagi barcha narsalarni geometriya fani nuqtai-
nazaridan tushuntirar edi.
Bilim to'g'risidagi ta'limotida Gobbs Dekartning «tug'ma g'oyalar» nazariyasini tanqid
ostiga olib, barcha bilimlarni sezgilardan keltirib chiqaradi. «Kishi aqlida bironta
tushuncha yo'qki, dastavval u sezgi a'zolarimizda qisman yoki to'la vujudga kelgan
bo'lmasin», deydi Gobbs.
Gobbs jamiyat hayotini tahlil qilishga urinib, davlatning kelib chiqishi va uning
mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, davlat paydo bo'lishining
asosiy sababi xususiy mulkchilikning kelib chiqishi oqibatida kishilar o'rtasidagi
kurashning keskinlashib ketishidadir. Jamiyat kishilar bir-birini o'ldirib yubormasliklari,
talamasliklari uchun ijtimoiy shartnoma asosida davlatni barpo etadi va o'z huquqlarini
himoya qilish uchun unga o'tkazib beradi. Gobbs mutlaq monarxiyani davlatning eng
yaxshi shakli deb hisoblaydi.
XVII asrning eng yirik mutafakkirlaridan yana biri fransiyalik Rene Dekart (1596-1650
yy.) edi. Dekart ikki xil substantsiya: materiya va ruh o'zaro yonmayon ravishda mavjud
bo'lib, ular xudoga bo'ysunadilar, deb tushuntirgan holda dualistik nuqtai nazarda turdi.
U cheksiz va abadiy bo'lgan tabiat inson tafakkuriga bog'liq bo'lmagan holda rivojlanadi
va mavjud, deb hisoblaydi.
Dekart o'zining “Usul haqida mulohazalar” nomli asarida matematika, mexanika va
geometriyaga asoslanib bilishning deduktiv usulini ishlab chiqishga harakat qildi. U
ratsionalizm usulining asoschisi hisoblanadi. Uningcha, bizning sezgi a'zolarimiz
hamma narsaga shubha qilishi mumkin, biroq mening fikr qilayotganimga shubha qilish
mumkin emas, deb hisoblab, “Men fikr qilayapman, demak men mavjudman”, deb
xulosa chiqaradi. Dekart tomonidan yaratilgan deduktiv usulning talablari
quyidagilardan iborat:
1.Bilish aniq, shubhaga o'rin qoldirmaydigan darajada bo'lishi kerak.
20

T.Gobbs bunday odamni qarama-qarshilik bilan (tabiat holatida barcha huquqlar
bilan qolib, hammaning hammaga qarshi urushida o'lishni yoki yashashni xohlaydi)
duch keladi, uni mantiqan hal qilib bo'lmaydi: kishi yashashni xohlaydi, lekin bitta.
tabiat holatidan faqat huquqlarni rad etish (o'tkazish), ya'ni Leviafani yaratish, ya'ni
o'zini inkor qilish orqali chiqishi mumkin. Bu erda biz Hobbes paradokslarining
boshlanishidan biri bor.Demak, T.Gobbs yo‘li ilmiy bilimlarni tizimlashtirish va tizimli
ravishda taqdim etish yo‘lidir. Ushbu tizimlashtirish aql yordamida amalga oshiriladi va
undan keyin hech qanday savol va ko'r nuqta qolmasligi kerak bo'lgan tarzda amalga
oshiriladi. T.Gobbsning o‘zi tizimlashtirishning o‘ziga xos metodologiyasini
quyidagicha qayta tiklaydi: boshlanish aqlga intuitiv ravishda o‘z-o‘zidan ravshan
bo‘lgan eng oddiy ta’riflar bo‘lib, ulardan boshqa barcha mazmun deduktiv (T.Gobbes
bo‘yicha – sintetik) kelib chiqadi. Bunday chegirmaning misolini biz "Tana to'g'risida"
asarida ko'ramiz: fazo-vaqt (sub'ektga nisbatan tashqi hamma narsa kabi), tana (tashqi
fazo-vaqtning mazmuni sifatida ("o'tayotgan" yoki " kengaytma")), tananing o'zi
kattalik (sub'ektga nisbatan o'zgarmaydigan), harakat va uning xilma-xilligi. Shu bilan
birga, T.Gobbs analitik usulga deyarli amal qilmaydi, u ham bu usulni juda batafsil
tasvirlab bergan, bu esa ba'zi tadqiqotchilarga undan foydalanishdan butunlay voz
kechish imkonini bergan juda tushunarli - analitik usul, Xobbsning so'zlariga ko'ra,
tadqiqotning dastlabki bosqichida kerak, ammo natijalarni shakllantirish bosqichida
emas, balki bilimlarni uzatishdan kamroq. Aytish kerakki, Xobbs hali ham analitikaning
ishini namoyish etadi - xususan, butun tananing turli xil xususiyatlari va baxtsiz
hodisalari tananing o'zi va uni tashkil etuvchi zarralar va uning atrofidagi bo'shliq
harakatlariga parchalanganda. bu.
Ko'p sayohat qiladigan va keng intellektual aloqalarga ega bo'lgan bilimdon odamga
yarashgani uchun T.Gobbs tabiat haqidagi zamonaviy ilm-fanning barcha yangi
o'zgarishlaridan xabardor edi. Ammo bu erda yangi bilimlarni yaratish bo'yicha asosiy
ish allaqachon bajarilgan - astronomiyada N. Kopernik, fizikada G. Galiley, fiziologiya
va anatomiya bo'yicha V. Xarvi. O'zi uchun T.Gobbs faoliyat sohasini, biz bugun
aytganimizdek, ijtimoiy-gumanitar bilimlarda - axloq, huquqshunoslik, siyosiy
sotsiologiyada ko'radi. Biroq jamiyat haqidagi fanni barcha asosiy fanlar tizimiga
kiritmasdan turib, uni tizim sifatida qurish mumkin emas. 17-asrning 40-yillariga kelib,
bu erdagi ilmiy jamoatchilik yaxshi tasdiqlangan konsensusga ega edi. Boshqa
tomondan, T.Gobbs o'qituvchi sifatida o'zining umumiy kursining nafaqat tizimli-
integral, balki uslubiy jihati haqida ham o'ylamay qolmadi.
T.Gobbsning maqsadi tabiat, inson, jamiyat va axloq to g risidagi mana shunday ʻ ʻ
bilimlar tizimini bu mavzular bo yicha yuzaga kelishi mumkin bo lgan nizolarni
ʻ ʻ
to xtatishdir. Boshqa tomondan, T.Gobbs doimiy ravishda e'tirozlarni tinglashga
ʻ
tayyorligini, muhokamalarga tayyorligini va o'zini yakuniy haqiqat sifatida
ko'rsatmasligini ta'kidlaydi. Bu harakat mutlaqo mantiqan to‘g‘ri – T.Gobbes hech
kimga hech narsani isbotlamoqchi emas va isbotlamoqchi ham emas – uning asarlarini
29
26

2.2. T. Gobsning ilmiy metodlar nazariyasi.
Tomas Gobbs falsafiy ta’limoti erta yangi davr sensatsionizm va empirizm,
mexanizm va materializm, scientizm va nominalizmning xarakterli namunasi sifatida
falsafa kurslarida uzoq vaqtdan beri o‘rganilganlardan biridir.
Zamonaviy davrning birinchi asr falsafiy tafakkurining bu qudratli vakili haqida
bugun qanday yangilik aytish mumkin? Va bu haqiqatan ham o'z davri kontekstida
shunchalik kuchlimi? Empirist - lekin faqat F.Bekonning izdoshi bo'lib, u yoki buning
foydasiga yakuniy tanlov qilmasdan, ham analitik-deduktiv, ham sintetik-induktivistik
usullarga amal qilishga harakat qildi. Sensatsionist-nominalist - ammo dunyoning
mutlaqo nosensualistik rasmini yaratgan va o'zining sensatsionizmida, shuningdek,
qat'iy nominalistik tizimni qurishga urinishlarida uzoqqa bormagan nomuvofiq
sensualist - agar xohlasa, ikkinchisida. , hatto X. Volfning g'oyalarini qandaydir kutishni
ham ko'rish mumkin. Kosmosning murakkab jism, mexanizm sifatidagi umumiy
g‘oyasini yaratuvchisi – lekin bu yerda ham T.Gobbsning yutuqlari G.Galiley yoki
P.Gassendi asarlari fonida, hattoki, kontekstda ham oqarib ketadi. I. Nyuton yoki
R. Boylning yutuqlari odatda juda qayg'uli ko'rinadi, bu unchalik yangi emas, balki
an'anaviy tabiat falsafasini ham ifodalaydi. Nihoyat, T.Gobbs Evklidning elementlarini
o‘qib chiqib, juda katta ahamiyat bergan deduktiv usulda, T.Gobbes nihoyatda hurmat
qilgan va hattoki kasbiy jihatdan o‘rganishga harakat qilgan matematikada, Hobbesning
yutuqlari qudratli kuchlar tomonidan deyarli butunlay soyalanadi. R. Dekart va
B .Paskal figuralari; Bundan tashqari, bu yutuqlar va kashfiyotlarning ba'zilari T.
Xobbsning J. Uolles va Qirollik jamiyatining boshqa a'zolari bilan keyingi
muhokamalarida bevosita inkor etildi.
Ammo, - deydi bilimdon o'quvchi - uning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy nazariyani
asoslaydigan inson haqidagi ta'limoti, buyuk "Leviafan" qoladi. Darhaqiqat, "Leviafan"
o'z muallifining ismini ham, nomi unga o'z nomini bergan bibliya yirtqich hayvonini
ham abadiylashtirdi - Gobbesning risolasisiz Leviafan surati, ehtimol, faqat bibliya
olimlari va tadqiqotchilarining tadqiqotlari sohasida qolgan bo'lar edi. Lekin ular
T.Gobbesdan oldin ham, hech bo'lmaganda Tsitserondan boshlab, ijtimoiy shartnoma
haqida yozmaganmidi? Sofistlar Epikur, so‘ngra keyingisiga ergashgan P. Gassendi
davlat huquqiga nisbatan shaxslar huquqlarining ustuvorligi, tabiiy huquqning ijtimoiy
huquqqa nisbatan ustuvorligi haqida gapirmaganmidi? J. Bodin jamoat davlat
hokimiyatining umumiyligi va universalligi haqida, G. Grotius esa urushlarning oldini
olishning asosi, davlat va xalqaro huquqning asosi sifatida shartnomalar tizimi haqida
22

ayrim faylasuflar faqat sensualist, boshqa faylasuflar esa faqat intellektualist bo'lganlar.
Epikurni sensualizmning, Platonni esa intellektualizmning eng iIg'or vakili, deb
hisoblash mumkin. 8

Birinchi yo'nalish tarafdorlari faqat hissiy predmetlar haqiqiy. qolgan hamma narsa
xayolot mahsuli. deb qaraganlar, ikkinchi Yo'nalish tarafdorlari esa aksincha, sezgilar
faqat tasavvur qilish imkonini beradi, haqiqiy narsani esa faqat tafakkur bilishi mumkin
deb ko'rsatganlar. Birinchi yo'nalish vakillari tafakkurda aks etgan tushuncha[arning
realligini inkor etmaganlar, ammo uni faqat mantiqiy reallik deb hisoblaganlar, ikkinchi
yo'nalish vakillari esa uni mistik reallik deb ko'rsatganiar. Bilish sof tafakkur negizida
tajribadan vujudga keladimi yoki undan qat'i nazar, tafakkurda o'z manbayiga ega
bo'ladimi, degan masalaga munosabat nuqtayi nazaridan Aristotelni empiriklarning,
Platonni esa noologistiarning yetakchisi deb hisoblash mumkin. Yangi davrda Lokk
birinchi yo'idan, Leybnits esa ikkinchi yo'idan bordi, ammo ular mazkur masalaning
yechimini topa olmadilar. Nima bo'lganda ham, empirik tizimdan Epikur Aristotel va
Lokk nisbatan ancha izchil foydalandi ("chunki u o'z xulosalari biIan hech qachon
tajriba doirasidan chetga chiqmadi) ...".
Shu o'rinda shuni qayd etib o'tish kerakki, yuqorida zikr etilgan nuqtayi nazardan,
haqiqiy bilimga aqliy mushohada olib boradi, deb hisoblaydigan, ammo tajriba
doirasidan chetga chiqmaydigan faylasutlar empirikl~r deb ataladi. Tajriba doirasidan
chetga chiqadigan faylasutlar, Kant terminologiyasiga ko'ra, metafiziklar deb ataladi.
Epikur ham, Aristotel ham, Lokk ham haqiqiy bilimni faqat tafakkur sohasida olish
mumkin, empirik material esa faqat fikr to'g'risidagi bilimni, ya'ni ehtimolli. taxminiy
bilimni beradi, deb ko'rsatadi. Lokk (1632-1704) va Leybnits (1646-1716), so'ngra
Bekon (1561-1626) va Dekart (1596-1650) g'oyalarining vorisi bo'igani tufayli, hozirda
biz fan falsafasi, mantig'i va metodologiyasining shakllanishini tahIiI qilishni
faylasutlardan boshlamoqchimiz. Ilmiy bilish metodologiyasi alohida yo'nalish sifatida
Yangi davrda rivojlana boshladi. Bu, eng avval0, F. Bekonning «Yangi organon»
(1620),. R. Dekartning "Metod haqida mulohazalaf" (1637), A. Arno va P. Nikolning
"Por-Royal mantig'i" " Mantiq yoki fikrlash san' ati" ) (1662) asarlarining nashr
etilishi bilan bog'liq. So'nggi asaming nomi XVII asrda yansenizm markazi bo'lgan
Fransiyadagi ayollar monastiri nomidan kelib chiqqan. F. Beko'nning bosh asari-"Yangi
organon yoki tabiatni talqin qilish uchun haqiqiy ko'rsatmalar» asarida falsafadagi yangi
yo'nalish-fan falsafasi va metodologiyasi asoslab berilgan. «Biz hozirgi kunda ravnaq
topayotgan yoki to'g'riroq va barkamolroq bo'lishi mumkin bo'lgan boshqa biror-bir
falsafani inkor etishga harakat qilayotganimiz yo'q. Mazkur umum e'tirof etilgan falsafa
va shunga o'xshagan boshqa falsafalar bahslashish, ma'ruzalar qilish va ta'lim berish
maqsadlarida undan foydalanishlariga ham qarshiligimiz yo'q. Boz ustiga, biz
muomalaga kiritayotgan falsafa bun day ishlar uchun uncha foydali bo'imasligini ochiq
8
b 3 KOH <1>. HOllbIH oprdHOH , HJJH HCTI 1 HHble YKa 3 aHIUI ilJIH HCTOJIKOBaHHH npHPOllbl I I b 3 KOH
<1>. c . B 2- x T . - M .: 1972. - co 6.
2 b3KOH <1>. HOBblH opraHOH I1JJH HCTHHHblC YKa3aHHH ilJIH I1CTOJIKOBaHHH npHpo-
.!lbl II b3KOH <1>.c. B 2-x T. -M.: 1972. -c. 5.
14

Fundamental bilimlar, shu jumladan, falsafiymetodologik bilimlar xususiy
bilimlardan farqli o'laroq, «boqiy» bilimlar qatoriga kiradi. Fanning maxsus bo'limlari
shu "boqiy" bilimlar asosida qurilgan. Fan-texnika axboroti oqimining ko'payib
borayotganligi, hozirgi zamon bilimi fanlararo xususiyatga ega ekanligi, xususiy tor
bilimlar mazmunining jadal o'zgarishi, fan-texnika faoliyatining zamon sharoitiga
mutaxassis tez moslashishi uchun asos bo'lib xizmat qiluvchi fundamental-konseptsual
bilimlar salmog'ini oshirishni taqozo etadi. Darhaqiqat, fundamental bilimlarni
o'zlashtirish qiyin, ammo mum kin bo'lsa, bir ixtisoslikka doir maxsus bilimlar
(retsepturalar, metodikalar, texnologiyalar, reglamentlar) ummonini o'zlashtirishga hatto
Mafusail umri ham yetmaydi (ma'lumki, Injilda tavsiflangan bu zot 969 yil yashagan).
Maxsus ta'limda mutaxassis, qadimda bo'lgani singari,
barcha fanlarni o'rganish (buning iloji yo'q) orqali emas, balki, eng avvalo, yangi
bilimlar olishning umumilmiy metodlarini yoki ma'lum bilimlarni turlj sohalarda
qo'llashning umumiy tamoyillarini o'rganish natijasida to'liq bilim olishi (ma'lumotli
bo'lishi) mumkin.
Inson uchun bilimlarni o'zlashtirishga qarashlarda bilish tamoyillari (usullari)ni
o'zlashtirish muhimroqligihi, ko'p bilimlilik donishmandlikning belgisi
hisoblanmasligini mutafakkirlar qayd etib o'tishgan. I. Kant "Tuban qobiliyat o'z holicha
hech qanday qimmatga ega emas, masalan, odam xotirasi yaxshi bo'ldi-yu, mushohada
yurita olmasa, u tirik lug'atdan boshqa narsa emas. Shunaqa odamlar ham kerak, chunki
ular o'zlari tayin bir narsa yarata olmasalar-da,
boshqalarga biror yaxshi narsa yaratishlari uchun material topib beradilar"I, deb e'tirof
qilgan. Vivekanand esa bu haqda shunday fikr bildiradi: "Besh g'oyani o'zlashtirib,
ularni o'z hayoti va tabiatining mUlkiga aylantirgan odam butun bir kutubxonani yodlab
olgan odamdan ham ma'lumotliroqdir. Sandal daraxtidan yasalgan yukni ortib
ketayotgan eshak faqat yukning og'irligini biladi, sandal daraxtining qimmatidan esa u
bexabardir".
Fan metodologiyasi bilimning maxsus sohasi bo'lib, u bilish sohalari iyerarxiyasida
muayyan fanlar va falsafa o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi. Shuning uchun ham fan
metodologiyasi muayyan fan sohalarini tadqiq qilishning maxsus predmetiga kirmaydi.
Buning ustiga, muayyan bilim sohalaridagi tadqiqotchilar o'z sohasining refleksiyasidan
tashqari bo'libgina qolmasdan, hatto ilmiy bilimni shakllantirish sohasida, unumli
faoliyat ko'rsatish jarayonida ham uning tabiati va xususiyatlarini nomuvofiq tarzda
qabul qilishlari mum kin. Bu vaziyatni I. Kant juda yaxshi tavsiflab bergan: «har kim
fanni yaratishda uning asosiy g'oyasiga tayanadi. Ammo fanni yaratish jarayonida
tuzilgan sxema va, hatto, fanga berilgan ta'rif, sxemaning g'oyasiga kamdankam
hollarda mos keladi, chunki g'oya tafakkurda mavjud, u xuddi barcha qismlari hali
yaxshi rivojlanmagan va mikroskopda ham kuzatish qiyin bo'lgan homilaga o'xshaydi.
Shuning uchun ham fanlami ulaming asoschisi bergan tavsifga qarab emas, balki
tafakkurda yaratilgan g'oyaga qarab tushuntirish va ta'riflash lozim. Darhaqiqat, ba'zan
12

30.Умаржонов, С. С. (2021). Ижтимоий фанларни укитишда Фахриддин Розий
асарларининг урни ва ахдмияти. "Янги Узбукистон иктисодиётини
ривожлантиришнинг илмий инновацион йуналишлари" халкаро илмий -амалий
анжумани маколалар туплами (2021-йил 21-ноябрь). - T .: " IQTISODIYOT ",
30. Safarov. M., Umarjonov, S. (2022). Matter of consciousness in the philosophy of
Ar-Roziy and its current importance. WayScience ,
31. Саифназаров. И, Умаржонов. С. (2022). Янги Узбекистонда давлат ва дин
муносабатлари.
30

Yangi davrda Angliyada mantiq ilmi

Mundarija

I BOB.	Fransis Bekonning mantiqiy ta'limotining shakllanishi.
1.1.	F. Bekonning fikr yuritish haqidagi ta’limoti.	6-14
1.2.	Yangi ilmiy metod tajribalarning o'rni.	15-18

II BOB.	Yangi davrda Angliyada mantiq ilmi rivojida Toms Gobbsning roli
2.1.	T. Gobsning tushunchalar to'g'risidagi ta’limoti.	19-24
2.2.	T. Gobsning ilmiy metodlar nazariyasi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.	25-29

Купить

Информация о документе

Продавец

Yangi davrda Angliyada mantiq ilmi