Yangi davrda osiyo mamlakatlari shaharlari (XVII-XX asr boshlari) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	59.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Yangi davrda osiyo mamlakatlari shaharlari (XVII-XX asr boshlari)

Y a n g i d a v r d a o s i y o m a m l a k a t l a r i s h a h a r l a r i ( X V I I - X X a s r
b o s h l a r i )
Reja:
Kirish………………………….…………………………………………………….…….……2
I.BOBO. Y a n g i d a v r d a o s i y o m a m l a k a t l a r i s h a h a r l a r i … … … … … . . … … 4
1.1. Markaziy
Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi………………..…..……4
1.2 . Markaziy
Osiyoda mustaqil xonliklarning madaniyati………………………….…..9
II.BOBO. XXasrning80
– yillar oxiri va 90 – yillar boshida ro’y bergan voqealar….13
2.1. Mustaqil
xonliklar va amirlikning o’zaro madaniy aloqalari…………….…....13
2.2. Markaziy
Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri…………20
Xulosa…………………………………………………………………………………….…...30
Foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati………………………………………………….…....31
1

Kirish
XX asrning so’nggi o’n yilligi ijtimoiy dunyoqarash va jahon
hamjamiyatining jo’grofiy – siyosiy tuzulishida tub o’zgarishlar davri bo’lib
tarixga kirdi. Jahon hamjamiyati yangi davrga qadam qo’ydi. I.A.Birinchi
Prezidentimiz Karimov ta’kidlaganidek: “…bugungi kunda xalqaro maydonda turli
siyosiy kuchlar o’zining milliy va strategik rejalariga erishish uchun “Erkinlik va
demokratiyani olg’a siljitish” niqobi ostida amalga oshirayotgan, uzoqni ko’zlagan
siyosatning asl mohiyati va maqsadlarini o’z vaqtida sezish, anglash katta
ahamiyat kasb etadi”. 1
Shuning uchun XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar
va diplomatiya tarixini yangi adabiyotlar asosida yoritish bugungi kunning eng
dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Jamiyat va davlatlar tarixi shuni ko’rsatadiki, biron – bir mamlakat boshqa
davlatlar bilan hamkorlik qilmasdan taraqqiyotga erishgan emas. Sharq va G’arb
mamlakatlarini bir – biriga bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining markazida joylashgan
O’zbekiston bir necha asrlardan buyon dinlar, millatlar va madaniyatlarning
tutashuv nuqtasi bo’lib kelmoqda.
Mazkur tadqiqot quyidagi omillarga ko’ra dolzarbdir:
Birinchidan, XXasr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar va
diplomatiya tarixi yangi adabiyotlar asosida maxsus bitiruv malakaviy ish tarzida
hozirga qadar tadqiq qilinmagan;
Ikkinchidan, globallashuv jarayoni ro’y berayotgan bir vaqtda xalqaro
munosabatlar va diplomatiya masalalarini yoritish nafaqat ilmiy balki, amaliy
ahamiyat ham kasb etadi;
Uchinchidan, jahon hamjamiyati va O’zbekiston munosabatlari bugungi
kuning dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
1
Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. :“Ma’naviyat” . 2008 yil. B
– 116.
2

Mavzuning o’rganilish darajasi: Mustaqillikka erishishi narijasida
O’zbekiston o’z tarixiy taraqqiyot yo’lini o’zi erkin tanlash imkoniyatiga ega
bo’ldi. Istiqlol uning uchun jahon hamjamiyatiga teng huquqli a’zo sifatida kirish
imkoniyatlarini ochib berdi. O’zbekiston davlatining asosiy maqsadi barqaror
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisoyotiga, samarali tashqi siyosatga ega bo’lgan
huquqiy – demokratik davlatni barpo etishdan iborat bo’lib qoldi.
Mavzuni o’rganilish borasida to’xtaladigan bo’lsak, avvalo Prezidentimiz
I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning mavzuga oid asarlari 1
alohida o’rin tutadi.
Chunki shu asarlarda xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin mamlakatimizni
jahon hamjamiyatida qo’shilishining asosiy tamoyillari va yo’nalishlari batafsil
yoritib berilgan.
Bundan tashqari mavzuning turli davrlarga oid bo’lgan adabiyotlar ham
mavjud bo’lib, ular ham mavzuning mazmun mohiyatini ochib berishda muhim
manbabo’lib xizmat qiladi.
Ayniqsa, Yu.E.Ivaninning “Yangi davrda Yevropa diplomatiyasining
tarixshunosligi” asarida xalqaro hamkorlikning asosiy yo’nalishlari to’g’risida
qiziqarli ma’lumotlar bayon etilgan. Shu bilan birga M.S.Gaferli va
A.N.Kosayevlarning “Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik,
taraqqiyot asosi” nomli asari ham mavzuning nazariy jihatlarini ko’rsatib berishda
muhim manbalardan biri bo’lib xizmat qiladi 2
I.BOBO. Y a n g i d a v r d a o s i y o m a m l a k a t l a r i s h a h a r l a r i
1 2
Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolotlari.T.:1997,Tinchlik uchun kurashmoq kerak.T.:2001, Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T.:1998,
Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.T.:2008, Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepisyasi. T.:2010.
2 3
Ivanin Yu.E. Istoragrafik novetsiya vremenya diplomatic Yevropa. M.,1998, M.S.Gaferli, N.N.Kosayev.
Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik, taraqqiyot asosi. T.:1996.
3

1.1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi
XX asrning oxirida yuz bergan buyuk voqea sifatida tarixga kirgan
sotsializm sistemasining yemirilishi, shubhasiz, tarixchilarning diqqat markazida
turishi tabiiy. Markaziy va Janubi – Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarda,
shuningdek, sobiq SSSR da yuz bergan o’zgarishlar jarayonining kelib chiqish
sabablari va oqibatlarini chuqur o’rganish hamda tegishli xulosalar chiqarish,
amalga oshirilayotgan islohotchilik harakatlarini qiyosiy ravishda tahlil qilish
nihoyatda ahamiyatlidir 1
.
XX asr 80 yillarning o’rtalariga kelib, Sobiq Ittifoqda tanglik holati
kuchaydi, u mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab oldi. Mustabid tuzum
sharoitida davlat mulki monopoliyasi va boshqaruvda ma’muriy taqsimlash tizimi
hukmronligi tobora kuchayib bordi. O’zbekiston Sobiq Ittifoq tarkibiga bo’lgan
vaqtda xalqaro aloqalar faqat Markazning ruxsati va nazorati ostida amalgam
oshirilar edi. O’zbekistonning sovet tuzumi doirasidagi xalqaro aloqalari haqida
gapirganda shuni ta’kidlash kerakki, bu aloqalarning rivojlanish va ifodalanish
shakllari sovet davlati tashqi siyosatining qing’irliklari bilan mustahkam bog’lanib
ketgan bo’lib, ittifoq rahbariyatining strategic yo’l – yo’riqlarini va mustabid
o’tmish burilishbosqichlaridagi jamiyat ahvolining o’ziga xos tomonlari ta’sirini
boshdan kechirdi.
O’zbekistonning faol ishtiroki bilan Pokiston bilan Hindiston o’rtasidagi
tinchlik bitimi 1966 yilda Toshkentda imzolandi: Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi
fan va madaniyat xodimlarining xalqaro konferensiyalari, simpoizumlari,
konferensiyalari, ijodiy uchrashulari, kinofestivallari o’tkazildi. O’zbekiston
sotsialistik mamlakatlarga zavod va fabrikalar, xo’jalik obyektlari, barpo etadigan,
asbob uskunalarni montaj qiladigan, ularni ishlatishni yo’lga qo’yadigan
mutaxassislarni yuborar edi. Masalan, “Toshtekstilmash” zavodi 1958 – 1967
yillarda sotsialistik mamlakatlarga to’qimachilik jihozlarini o’rnatish va ishga
tushurishga qatnashish uchun o’zining 44 nafar vakilini yubordi. O’zbekistonlik
1 4
Kichkilov H. MDH tarixi: yutuqlar, muammolar va ziddiyatlar (1989 - 2009). T.: “Yangi nashr” . 2010. B – 5.
4

mutaxassislar Bolgariya, Kuba, Vetnam, Mo’g’iliston dehqonlariga
respublikamizdan etkazib berilgan qishloq xo’jalik texnikasini o’zlashtirishda,
melioratsiya – irrigatsiya ishlarini tashkil etish, paxta va boshqa ekinlarni
etishtirish tajribasini egallashda katta yordam ko’rsatdilar. O’zbekiston vakillari
o’zlarining baynalmilal burchlarini bajara borib, Afg’oniston, Nepalga, Shri –
Lanka, Hindiston, Eron, Iroq, Suriya, Kampuchiya, Laos, Jazoir, Gviniya, Mali,
Tunisda hamda boshqa ko’pgina mamlakatlarda yuzlarcha muhim xo’jalik
obyektlarini (zavod va fabrikalar, gidrostansiyalar, irrigatsiya inshootlari, yo’l va
ko’priklar sovxozlar va shu kabilarni) barpo etishda faol ishtirok etdilar.
O’zbekistonlik mutaxassislar ishtirokida Afg’onistonda Nagla GESi qurildi,
Angola, Jazoir, Yaman, Arab Respublikasida qishloq xo’jalik tajriba stansiyalari
tashkil etildi. 1974 yilga kelib, Osiyo va Afrikaning deyarli 20 mamlakatida
O’zbekistonlik 400 dan ortiq mutaxassis mehnat qilardi.
80 – yillarda esa respublikamizdan yuborilgan mutaxassislar 46 ta
mamlaktda faoliyat ko’rsatdilar. O’zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan avvalo
sotsilistik yo’nalishdagi va “uchinchi dunyo” mamlakatlari bilan o’zaro
munosabatlarida respublikaning oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida o’qitish
tizimi orqali mutaxassislar tayyorlash tajribasi qo’l keldi. 60 – yillarning birinchi
yarmidayoq, O’zbekiston oliy o’quv yurtlarida Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan
kelgan 50 dan ortiq talaba ta’lim oldi, ular paxtachilik, irrigatsiya va qishloq
xo’jaligini mexanizatsiyalash sohalariga ixtisoslashgan edilar.
80 – yillarda O’zbekistonda 25 ta oliy o’quv yurtida har yili jahonning
84ta mamlaktidan, shu jumladanOsiyo mintaqasidagi 22 mamlaktdan kelgan 3
mingdan ortiq talaba ta’lim oldi. Shuningdek har yili O’zbekistonning o’rta
maxsus o’quv yurtlarida 270 dan ortiq xorijlik yoshlar o’qidilar. O’zbekistonda
xorijlik mutaxassislarning tayyorlanishi odatda o’zaro manfaatli asosda emas, balki
Markaz ko’rsatmasi bilan bepul asosda olib borildi. Xorijiy yoshlarning bu yerga
kelib o’qishining maqsadi, xorijiy mutaxassislarning kasb mahoratini oshradigan
fanlar 2 – darajali bo’lib qolgan edi.
5

70 – 80 – yillarda xorijiy mamlakatlarga ilmiy xizmat safariga
yuborilgan taniqli o’zbek olimlari orasida seysmaloglar A.N.Sultonxo’jayev va
V.V.Shcheglov, akademiklar S.A.Azimov , B.O.Toshmuhammedov,
G’.O.Mavlonov, H.F. Fozilov, I.H.Hamroboyev va boshqalar bor edi. O’z
navbatida xorijiy mamlakatlar deligatsiyalarining O’zbekistonga kelishi ortib
bordi. 1971 – 75 – yillarda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining turli institutlariga
100 dan ortiq olimlarni o’z ichiga olgan 328 ta deligatsiya tashrif buyurdi. Xalqaro
aloqalarning kuchayishi, ilmiy olamning O’zbekistonni o’ziga xos tarzda “kashf
etishi” bilan bir qatorda, Toshkent ana shu yillarda xalqaro uchreashuvlar,
konferensiyalar va seminarlar o’tkaziladigan markazlardan biri sifatida dunyoga
tanildi. 1969 – 70 – yillarda O’zbekistonda 20 dan ortiq, keyingi 10 yilliklarda esa
10 dan ortiq yirik xalqaro anjumanlar o’tkazildi. 80 – yillarning o’rtalariga kelib bu
aloqalar ko’rsatib o’tilgan shakllar bilan bir qatorda o’zbek olimlarining xorijiy
mamlakatlarda ma’ruzalar bilan chiqishlari, xorijiy aspirantlarning O’zbekiston
Fanlar Akademiyasi institutlada va universitetlarida stajmrovkadan o’tishlari
birgalikdagi ekspeditsiyalar o’tkazish yo’lga qo’yildi.
O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan o’zaro madaniy aloqalari 50 –
yillardan boshlab qo’yildi. O’zbek adabiyoti arboblarining ijodini xorijdagi
kitobxonlar zo’r qiziqish bilan o’qib o’rganishardi. 70 – yillarning o’rtalarida
respublikamizda nashr etilgan kitoblardan 20 dan ortig’i xorijiy tillarga tarjima
qilingan bo’lib, ular dunyoning 40 dan ortiq mamlakatlariga tarqaldi. Bular
G’.G’ulom, P.Tursun, Oybek, A,Qahhor, Zulfiya, Sh,Rashidov, H.G’ulom,
A.Muxtor, R.Bobojon, P.Qodirov, O.Yoqubov va boshqalarning asarlari edi.
G’.G’ulomning “Shum bola” , H.Olimjonning “Lirika”, R.Fayziyning “Hazrati
inson”, R.Bobojonning “Obu - hayot”, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” asarlari va
boshqalar xorijiy kitobxonlarning yuqori bahosiga sazovor bo’ldi. O’zbek
adabiyoti arboblaridan ayrimlari xorijiy davlatlarning yuksak mukofatlariga
sazovor bo’ldilar. Bulardan shoira Zulfiya Hindiston bilan Sobiq Ittifoq o’rtasidagi
aloqalarni mustahkamlash sohasidagi faol xizmatlari uchun J.Neru nomidagi
6

mukofot sovrindori bo’ldi. U yana Bolgariyaning Kirill va Mefodiy ordeni bilan
ham mukofotlandi.
60 – 70 – yillarda O’zbekistonning teatr jamoalari, yetakchi sahna ustalari
xorijiy mamlakatlar – Vengriya, GDR , Chexoslabakiya, Polsha, Mo’g’iliston,
Jazoir, Fransiya, Yaponiya, Angliya, AQSH va boshqa mamlakatlarga gastrolga
bordilar. O’zbekistonning san’at sohasidagi hamrolik xorijiy mamlakatlar bilan
madaniy aloqalari alohida o’rin tutadi. 1965- 75- yillarda O’zbekiston teatr san’ati
xodimlaridan 100 dan ortiq kishi Yevropa va Osiyoning 40 dan ortiq mamlakatiga
safar qildilar. Ular orasida xalq artistlari Mukarrama Turg’unboyeva, Galiya
Izmaylova, Bernora Qorayeva, Saodat Qobilova, Muxtor Ashrafiy, Tamaraxonim
va boshqalar bor edi. “Bahor” xalq raqs ansambli besh qit’a mamlakatlari
Hindiston, Shvetsiya, Vengriya, Bolgariya va boshqa davlatlarda bergan
konsertlarda zo’r olqishlarga sazovor bo’ldi, o’zbek xalqining raqs san’atini dunyo
xalqlariga tanitdi. 1978 – yilda ansambl Italiyaning 15 ta shahrida, Mal’t orolida va
Fransiyaning 14 ta shahrida konsertlar berdi. 1979 – yilda AQSHda mazkur
jamoaning gastrollari muvaffaqiyatli o’tdi. 1984 – yilda ansambl dunyoning 8 ta
mamlakatida – Iordaniya, Peru, Gretsiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya,
Niderlandiya, Portugaliya, Efiopiyada bo’lib o’tgan ittifoq kunlarida qatnashdi
“Yalla” davlat vocal cholg’u ansambli GDR da bo’lib o’tgan eng mashhur yoshlar
jamoalarining chiqishlarida zo’r muvaffaqiyat qozondi. Shunday qilib, 50 – 80 –
yillarda xorijiy mamlakatlar bilan ilmiy – madaniy aloqalari ittifoq tasarrufida,
uning mafkuraviy andozalari va ko’rsatmalari asosida amalgam oshirilgan va
sotsializm yutuqlarini jahonga tanitishga xizmat qilgan bo’lsa – da , lekin uning
zaminida o’zbek xalqining buyuk ajdodlari, uning ilg’or ziyolilari va ularning
ijodiy yutuqlari va kashfiyotlari noyob namunalari yotar edi. Ana shu mungli
namunalar mafkuraviy cheklashlarga va millat sifatida kamsitishlarga qaramasdan,
o’zbek xalqini, uning milliy madaniyatini dunyoga tanitishda muhim omil bo’lib
xizmat qildi. 80 – yillarning o’rtalarida boshlangan “qayta qurish” jarayonida
markaz bilan O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarda azaldan mavjud bo’lgan
7

ziddiyatlar, oshkorolik demokratiyalashtirish tufayli yaqqol ko’zga tashlanib qoldi.
80 – yillarning ikkinchi yarmida Markaz bilan O’zbekiston o’rtasidagi
munosabatlarda mavjud bo’lgan nomutanosibliklar, nomuvofiqliklar va xal
qilinmagan masalalar boshqa muammolar bilan qo’shilib qonuniy ravishda
mustabid tuzumni inqirozga olib boruvchi omil sifatida maydonga chiqdi.
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari Sobiq Ittifoq tashqi savdo
vazirligi hamda boshqa tegishli ittifoq tashkilotlar nazoratida va boshqaruvida edi.
Mustabid tuzum tomonidan kundan – kunga kuchyib brogan ixtisoslashuv va
kooperatsiyalash O’zbekistonning erkin xo’jalik yuritish uchun imkom bermas edi.
Bu esa O’zbekiston bilan Markazning milliy manfaatlari o’rtasida ziddiyatni
yanada kuchytirib yubordi. 1990 – yilda e’lon qilingan ittifoq shartnomasi
loyihasida ustuvorlik yana ittifoq markaziga berildi, respublikalarning huquqlari
yana cheklanganligicha qolverdi; respublikalar xorijiy davlar bilan aloqa qilishda
ovoz va huquqdan yana mahrum etildilar. 1991 – yil mart oyida respublika
vakillari tomonidan ittifoq shartnomasining boshqa loyihasi tayyorlandi, bu loyiha
“Suveren respublikalar ittifoqi to’g’risida” deb ataldi. Sobiq Ittifoq Prezidenti va 9
ta ittifoqdosh respubliklar rahbarlari ishtirokida Novo – Ogarivoda bo’lib o’tgan
yig’ilishda prinsipal nizoli masalar yuzasidan tomonlarni qanoatlantiradigan
bitimga kelishib olindi. “Suveren davlatlat ittifoqi to’g’risida”gi shartnomani
tuzishga kelishib olindi. Hatto yangilangan ittifoq ham O’zbekiston va boshqa
respublikalarni mustabid tuzumni qayta tiklanish xavfidan saqlab qola olmas edi.
Biroq jamiyatning demokratiyalashuvida bu tuzumning qudratida ancha zil ketdi,
ijtimoiy tuzumning va milliy munasabadlarning sifat jihatidan yangi tamoilllariga
o’tish uchun keng imkoniyatlar ochildi.
1.2. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning madaniyati.
8

Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan
dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar)
da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda
hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam
berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy
Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan
sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-
fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos
rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir
ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot
antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod
adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar
va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir
ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi
mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol
qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha
davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi.
Bu davrning o’ziga xos xususiyati shundaki ko’plab adabiy va tarixiy asarlar
o’zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning
«Shayboniynoma» asarlari o’zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur
tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si,
Ulug’bekka bag’ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari
o’zbek tiliga o’girildi. Shayboniylar davrida fanning qator tarmoqlari rivoj topdi.
1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- yetti iqlim degan jug’rofi-
biologiyaga oid lug’at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi.
1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid
ilmiy asar yozadi. U ko’z tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadjon
huzurida ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi.
Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan
darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa qo’shgan
9

Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat
ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya
sanati nazariyasiga oid asar yozadi. Shuningdek ko’plab qo’lyozmalar
miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma»
Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda
Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik
tasvirlashga intiladi. Jaloliddin Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar
rassomchilik sanatiga ulkan hissa qo’shadi.
Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi,
ko’plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko’priklar, sardobalar, hammom, tim va
boshqa savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi
o’zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi
10 metrli devor bilan o’ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda
(Misr Arab madrasasi, Xo’ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me’morchiligi
an’analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida ham monumental binolar
(Chorbakr) qurildi. Jome’ masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar
peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to’rt tomondan ayvon va hujralar bilan
o’raldi. Buxoro va Toshkentdagi Ko’kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi.
Binolar bezashda mayda o’simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga
gul terish kabi Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. qabr toshlari yasashda
yuksak badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o’yib bitish rivojlandi. (Shayboniyxon
qabr toshi va Childuxtaronda Abu Said qabriga qo’yilgan toshlar). Xullas, bu
davrning ko’pgina betakror madaniyat sohalari o’z sirlarini mukammal saqlab
kelmoqda.
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar bo’lib tursada,
ma’lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan,
adabiyot, san’atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham diniy, ham
dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o’z davri tarixnavisligi o’sha xonlik va amirlikdagi
10

siyosiy voqealar salnomasini ifodalaydi, o’sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy
ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir
Olimning «Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharifning
«Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To’raning «Muntaxabut tavorix» kabi
asarlari diqqatga sazovordir.
qo’qon adabiy muhiti ko’plab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi. qo’qon
xoni Umarxonning o’zi «Amiriy» tahallusi bilan o’zbek tilida g’azallar yozgan.
Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik tilida «Maknuna»,
«Komila» tahalluslari bilan she’rlar yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira
davlat ishlariga ham aralashib, mamlakat xo’jaligini yaxshilash, madaniy hayotni
jonlantirish bo’yicha muhim tadbirlarni amalga oshirdi. qo’qonda madrasalar,
karvonsaroylar, rastalar, yo’llar qurdirdi. U o’z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi
qobiliyatli ijod ahlini to’pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy
kabi shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush-
shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy qo’qon shoirlariga
boshchilik qilgan, Umarxonning topshirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan
«Majmuat-ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda qo’qonda Xudoyorxonning
saroy arki, Xivada turli obidalar qurildi.
Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi Farog’iy
haqida ma’lumot beruvchi asosiy manba shoirning o’z asaridir. U yuz urug’ining
oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida e’tiborli kishilardan bo’lgan,
keyin saroydan chetlashtirilgan.
XVIII asr oxirida qo’qonda tug’ilgan shoir Mahmur og’ir sharoitda yashab,
saroyda askarlik qilgan. U amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay, saroyni
tashlab ketadi. Mahmur qiyinchilikda hapalak qishlog’ida 1844 yilda vafot etgan.
Uning she’rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Farg’onada Muhammad Sharif-
Gulhaniy tahallusi bilan tanilib, ajoyib lirik she’rlar, masallar yozdi. Uning
11

«Zarbulmasal» asari qahramonlari qushlar bo’lib, shoir ular orqali saroy
a’enlarining kirdikorlarini fosh etadi. Yana bir qo’qonlik shoir g’oziy ham o’z
asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida
Shahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo’lgan «Chor darvesh»
va «To’tinoma» hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qiladi xalq dostonlari «Yusuf va
Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo’z o’g’lon», «Yusuf va Ahmad» va boshqa
dostonlar vujudga keldi. Shahar maydonlarida qiziqchi va qo’g’irchoqbozlar,
o’yinchi san’atkorlar xalq hayotidan hikoya qiluvchi lavhalarni o’ynab, tomosha
ko’rsatar, boylar va saroy ahlini ochko’zligini fosh etib, ustidan kular edi.
Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi-
maktab va oliy- madrasa. Boshlang’ich maktabda savod o’rgatilar va diniy matnlar
yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi
(grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr va handasa asoslari o’rgatilgan. Bundan
tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o’qitilgan.
O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa
san’atining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy,
Mavlono Kavkabiy, Xo’ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha
yetib kelgan.
Bu davrdagi me’morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining
jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda
shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan
bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan»
degan ma’noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi
to’kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan.
XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida ta’mirlash va shaharsozlik ishlari avj
oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha
mahobatli qurilgan. qo’qon xonligi me’morchiligida rang-baranglik va yorqinlik,
12

pardozdagi koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon
saroyida yaqqol namoyon bo’ladi.
II. XX asrning 80 – yillar oxiri va 90 – yillar boshida ro’y bergan voqealar
2.1.
Mustakil xonliklar va amirlikning o’zaro madaniy aloqalari
XX asrning 80 – yillar oxiri va 90 – yillar boshida ro’y bergan “real
sotsializm”ning yemirilishi eng ulkan voqea sifatida tarixdan joy oldi 1
.
Respublikada keng munozaralarga sabab bo’lgan muammolardan biri
o’zbek tiliga davlat tili maqomi berish masalasi bo’ldi.
Demokratik kuchlar qo’ygan masalani I. A. Birinchi Prezidentimiz
Karimov boshchiligidagi yangi rahbariyat anglab etdi va uni hal qilishga kirishdi.
Natijada “O’zbekistonning davlat tili to’g’risida”gi qonun 1989 yil
oktyabrda qabul qilindi. O’zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish asta –
sekin o’zbek tiliga o’tkazila boshlandi, uni o’rganishni yaxshilash yuzasidan aniq
chora tadbirlar belgilandi. Bu mamlakatimizning mustaqillik sari boshlagan
birinchi qadami bo’ldi. O’zbekistonda Prezidentlik boshqaruvning joriy qilinishini,
bir qancha omillar, eng avvalo Sobiq Ittifoqda 1990 – yil boshlariga kelib mustabid
davlat siyosiy inqirozining kuchayganligini taqozo etdi. 1990 – yil mart oyida
Litvaning mustaqil deb e’lon qilinishi, Latviya va Estoniyani Sobiq Ittifoq
tarkibidan chiqishiga faollik bilan ochiqchasiga tayyorgarlik ko’rganligi unitar
(qo’shma) sovet davlatining haqiqiy yemirilishi boshlanganidan dalolat berar edi.
O’zbekiston jamiyati mustaqillik g’oyasini qabul qildi. O’zbekistonni Markaz
bilan o’n yillar mobaynida bog’lab turgan zanjir uzib tashlandi. O’zbekistonning
Mustaqil taraqqiyot yo’liga kirish jarayonini to’xtatib qolish mumkin emas edi.
Chunki Sobiq Ittifoqi bu paytda inqirozga yuz tutgan edi. Mustaqillikka erishish
azaldan o’zbek xalqining orzu umidlari, armon va istiroblarini o’zida mujassam
etgan XX asr oxirida misli ko’rilmagan hodisalar sodir bo’ldi. Sotsializm deb
1 5
Kichkilov H. MDH tarixi: yutuqlar, muammolar va ziddiyatlar (1989 - 2009). T.: “Yangi nashr” . 2010. B – 3.
13

atalgan totalitar tuzum, komunistik mafkura deb ataluvchi zo’ravonlik va taziyiqqa
asoslangan mafkura inqirozga yuz tutdi. Jahonga, yer yuziga mutloq hokimlikni
davo qilgan Sobiq Ittifoq jamiyat sifatida ham, davlat sifatida ham jarga quladi.
Mustaqillik imkoniyatlarini oldindan payqagan mamlakat ijtimoiy siyosiy
jarayonlarining borishi to’g’ri anglagan holda to’g’ri baholay olgan O’zbekiston
ittifoqdoshlari orasidan birinchilardan bo’lib o’z mustaqilligini tan oldi.
1991 – yil 31 – avgust kuni qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining
Davlat mustaqilligi to’g’risidagi Bayonot O’zbekiston hukumatining siyosiy
yo’lini to’la qonunlashtirib berdi.
Bu tarixiy hujjatda quyidagi xulosalar ilgari surilgan edi.
- O’tmishdan saboq chiqarib va Sobiq Ittifoqning siyosiy hamda ijtimoiy
hayotidagi o’zgarishlarni e’tiborga olib;
- Xalqaro huquqiy hujjatlarda qayt etilgan o’z taqdirini o’zi belgilash
huquqiga asoslanib;
- O’zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas’uliyatni anglab;
- Shaxs huquq va erkinliklarning mustaqil davlatlar o’rtasidagi
chegaralarning buzulmasligi to’g’risidagi Xelsinki shartnomalariga qat’iy
sadoqatini bayon etib;
- Millati, diniy e’tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar respublika
hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishi, sha’ni va
qadr qimmatini ta’minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat
barpo etishga intilib;
- Mustaqillik Deklaratsiyasining amalgam oshira borib, O’zbekiston Sobiq
Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi O’zbekistonning Davlat
Mustaqilligini va ozod suveren davlat – O’zbekiston Respublikasi tashkil
etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi.
1990 – yili 24 – mart kuni Respublika Oliy Kengashining birinchi
sessiyasida O’zbekistonda Prezidentlik lavozimi tavsiya etish to’g’risidagi qonun
14

qabul qilindi. Bu sessiyada O’zbekiston Prezidenti saylovi o’tkazildi. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasi 1990 – yil 20 – iyun kuni
“Mustaqillik Deklaratsiyasi” ni qabul qildi. 1991 – yil 31 – avgustida O’zbekiston
tarixining yangi davri boshlandi. 1 – sentabr – O’zbekiston Respublikasining
Mustaqillik kuni – umumxalq bayrami deb e’lon qilindi. Respublika xalqi va
rahbariyatining donishmandligi va saboti va qat’iyatliligi, uzoqni ko’ra bilishi
natijasida uning davlat mustaqilligiga erishuvi tinch, demokratik, parlament yo’li
bilan ijtimoiy larzalarsiz, qurbonlar va vayronagarchiliksiz amalgam oshdi. Sobiq
Ittifoqning parchalanishi bilan bog’liq siyosiy shart – sharoitlar hamma joyda bir
xil bo’lishiga qaramasdan sobiq ittifoqdagi sobiq respublikalarning mustaqillikka
erishuvi ularning hammasida ham bir xil kechgani yo’q, yangi tashkil topgan bir
qator davlatlarda bu hol jamiyatning parchalanib ketishiga mujorolar va
to’qnashuvlarga olib keldi. O’zbekison istiqlol yo’lining dastlabki, eng og’ir va
xavfli qismini ezchil, osoyishta va o’ziga ishonch bilan bosib o’tdi. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasi 1991 – yil 29 – dekabr kuni
O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risidagi masala bo’yicha
referendum o’tkazishga qaror qabul qilindi. Ovoz berish byuleteniga “O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan O’zbekiston
Respublikasining davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?” degan savol kiritildi.
Ushbu referendumda ovoz berish ro’yxatiga kiritilgan fuqarolar umumiy
sonining 94,1 % i qatnashdi. Respublikaning davlat mustaqiligini ma’qullab
98,2 % saylovchi ovoz berdi. Siyosiy lug’atlarda mustaqillik suveretet, erkinlik
tushunchalari aynasn o’xshash, bir xildagi tushunchalar sifatida talqin etiladi.
O’zbekistonda davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach boshqaruvning demokratik
tizimi shakllantirila boshlandi. Prezidentlik Respublika boshqaruvi davlat
boshqaruvining o’zagini tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining VIII sessiyasi “O’zbekiston Respublikasi Prezidentlik saylovi
to’g’risida” qonun qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qilib yoshi
35 dan kam bo’lmagan va 65 dan ortiq bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan,
15

saylovgacha kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqum yashagan O’zbekiston
fuqarosi saylanishi mumkin. O’zbekiston Prezidenti 5 muddatga saylanadi, bir
fuqaroning o’zi ketma ket ikki muddatdan ortiq O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti bo’lishi mumkin emas.
XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida me’morchilik hajm jihatdan ixcham
binolar, goho bezak- pardozlardan butunlay holiligi bilan ko’zga tashlanadi.
Xonliklar va amirlikda me’morchilik qurilishida va bezakda o’ziga xoslik ham
seziladi. Farg’ona uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o’yma ganchli,
shiftlari naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli
ko’rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va ganch
o’ymakorligi xosdir. Xiva o’ylari tashqi va ichki shaklda qurilib, ayvoni ichkariga
qaragan, ustunlariga o’yma naqshlar chekilgan, murakkab shakldagi gullar bilan
bezalgan.
XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush madaniyati past
darajada edi. Xonliklarning o’zaro urushlari ho’jalik va madaniy hayotni izdan
chiqardi. Bu hol Chor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini osonlashtirdi.
Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o’sishi yangi bozor savdosiga va xom ashyo
manbalariga bo’lgan talabni oshirdi. Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olgach,
mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa xalqlari bilan aloqa o’rnatishga majbur
bo’ldi. Sanoat va qishloq xo’jaligi texnikalari kirib kela boshladi. O’z o’rnida
Rossiya va Yevropa madaniyati elementlari kirib keldi. Rus tuzem maktablari
ochildi. Tipografiya va litografiyaning paydo bo’lishi madaniy hayotda katta voqea
bo’ldi. Avval rus tilida, so’ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop
etila boshladi.
XIX asrning 80 yillarida A.S. Pushkin va I.A. Krilov asarlari ilk bor
o’zbekchaga tarjima qilindi. 1880 yilda Toshkentda jamoat kutubxonasi ochildi.
1870 yilda rasadxona va kimyogarlik tajribaxonasiga asos solindi. Ilmiy jamiyatlar
tuzildi, tarixiy va arxeologiya muzeylari ochildi.
16

O’lka tabiiy boyliklarini o’rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi.
1870 yilda tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning
Turkiston bo’limi ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko,
V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a’zolari edi. Rus jug’rofi F.P. Litko
1873 yilda Toshkent falakshunoslik va tabiatshunoslik rasadxonasi tashkil etilishga
hissa qo’shdi. P.P. Semyonov Tyan-Shanskiy Tongritog’ tizmalari tarkibi va
tuzumini haqida ma’lumotlarni chop ettirdi. A.P. Fedchenko Farg’ona vodiysining
o’simlik dunyosini tadqiq qildi. I.V. Mushketov va G.D. Romanovskiy Turkiston
o’lkasining yer ustki xaritasini tuzdilar. I.V. Mushketov oltin, temir ma’dani,
qoramoy, ko’mir kabi qazilma boyliklarni aniqladi. Akademik V.V. Bartold o’lka
tarixi va el-elatini o’rganish asosida ko’plab kitoblar chop qildi.
Rus madaniyati ta’sirida xalq ma’rifatparvarlari shakllandi. Ular
V.I. Gersei, N.T. Chernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta’sirida xalq ozodlik
masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini tugatish, ta’lim-tarbiyaning
ilg’or usullarini joriy qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol
tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U A.S. Pushkinning bir qancha she’rlarini
o’zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o’zining hajviy she’rlarida xalq
ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o’z
she’rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojlandi. Shohlik va saroy
muhitini kuylovchi adabiyot, hamda zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni
tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va dunyo
madaniyati ta’sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq Turkistonda milliy
madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.
U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan
uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda
umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan
mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy qrim-tatar xalqining
17

ulug’ farzandi Ismoil g’asparali (1851-1914) tushunib yetdi. U jadidchilik
harakatining butun turk dunyosidagi «g’oyaviy otasi»dir.
Musulmon turkiy olamini jahon ma’rifati, ilmi darajasiga ko’tarish
g’oyasini amalga oshirish maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha
musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish ularda dunyoviy fanlarni
o’qitish masalasini ko’tardi. Ismoil g’asparalining g’oyalarini yoyishda
«Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta bo’ldi. 1888 yilda uning «Rahbari
muallimin» yoki «muallimlarga yo’ldosh» kitobining nashrdan chiqishi muhim
voqea bo’ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib jadid maktablarini ochishga urinadi.
Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil, Mo’minxo’ja Vobkandiy,
Mulla Xudoyberdi Boysuniy Buxoroda jadid maktablarini ko’paytirishga
urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktabi ochiladi.
Shunga qaramay 1898 yilda qo’qonda Salohiddin domla ikkinchi jadid
maktabiga asos soldi. Shu yili To’qmoqda ham shu tipdagi maktab ochildi.
1899 yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid
maktabiga asos soldilar. 1903 yilda Turkiston o’lkasida 102 ta boshlang’ich va 2 ta
o’rta jadid maktablari bor edi.
Asr boshida jadidlar ziyolilarning butun bir vatanparvar avlodini
tarbiyalab berishdek og’ir ishga fidoiylik bilan kirishdilar. Ularning boshida
M. Behbudiy, A. Avloniy, S. Ayniy, A. Fitrat, Munavvar qori, Bobooxun Salimov
va boshqa ko’plab taraqqiyoparvar insonlar turar edilar. Ular doimo quvg’in,
qamoq, surgun kabi xavf-hatarlar boshida charx urib turgan holda ish olib borishga
majbur bo’ldilar.
Shulardan Toshkent jadidlarining otasi sifatida ziyoliylar orasida katta
obro’-e’tibor qozongan Munavvar qori Abdurashidxonovning xizmatlari juda katta
bo’ldi.
18

XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi
shaharlarida o’nlab «usuli jadid» maktablari ochildi. Uni bitirganlar orasida
Turkiston ma’naviy-ma’rifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy ta’sir
qiladigan zabardast namoyondalar ajralib chiqdi. Uning birinchi qaldirg’ochlari
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Munavvar qori
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy, Lutfulla Olimiy,
Muhammadsharif So’fizada, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, H.H. Niyoziy kabi
o’nlab ulug’ zotlar. Jadidlar maktab va ma’rifatdan boshlangan faoliyatini siyosiy
qiyofa kasb etguncha qadar davom qildirib, Turkistonda milliy mustaqil davlat
barpo etishga urinish bilan eng yuqori pog’onaga ko’tarildilar.
Turkistonda ma’rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi. Birinchi
davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash,
Ovropaning turli tillarini o’rganishni targ’ib qilish, yangicha ilm-fanning
ahamiyatini ko’tarish kabi masalalar olg’a surildi. Ahmad Donish, Avaz o’tar,
Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma’rifatparvarlar yetishib chiqdilar.
Ikkinchi bosqichda ma’rifatchilikdan jadidizm o’sib chiqdiki, u endilikda
yangicha ta’lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni
har tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rnatish, yangi
ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish darajasiga ko’tarildi. Jadidchilik harakati
turkiy millatlarning ma’naviy-madaniy ko’tarilishiga turtki bo’ldi. Turkistonda
yangi usul maktablari ochilib, ma’rifatparvar, ilg’or pedagoglar bu maktablar
uchun turli darsliklar, o’qish kitoblari, qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy,
Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik
ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o’lkadagi
ma’rifatparvarlik harakatlari bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu davrda
Turkistonda ma’rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta’lim-tarbiya, o’quv-
o’qituv masalalarini o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi.
«Taraqqiyot», «Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar
shular jumlasidandir.
19

Ma’rifatchilik harakati ayniqsa o’zining rivoj topgan bosqichida
Turkistonda o’zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil
ma’naviy taraqqiyot yo’lini qidirish va targ’ib etish masalalarini olg’a surdi. Bu
harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar keltirishdan
cho’chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bug’ib qo’yish chora
tadbirlarini ko’ra boshladilar.
2.2. Markazii Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri
Hozirgi kunda barcha xalqlar va davlatlar yer yuzida bo’layotgan
voqealar, taraqqiyot jarayonlari bilan uzviy bog’langan sharoitda yashamoqdalar.
Chunki dunyoning u yoki bu mintaqalarga ham o’z ta’sirini ko’rsatish tabiiy. Bu
to’g’rida mamlakatimiz Prezidenti I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning 2000 –
yil sentabr oyida BMT Bosh Assambleyasida so’zlagan nutqini eslash joiz: “Kimki
qandaydir tor xavfsizlik qobig’iga o’ralib, bu Yevropa, Amerika yoki boshqa biror
mintaqaga taalluqli deya “o’zga” davlatlar muammolaridan go’yo chetda turishga
intilayotgan bo’lsa, mavjud voqelikdan tamomila yiroqdir, bugun dunyo
mamlakatlari bir – biri bilan uzviy bog’liq va ajralmasdir ” 1
. shu sababdan sodir
bo’lgan bunday o’zgarishlarni chuqurroq o’rganib, ularga o’z munosabatimizni
bildirishimiz muhim.
Prezidenti I. Birinchi Prezidentimiz Karimov o’zining “O’zbekiston
siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” degan ma’ruzasida
“Davlatlararo munosabatlar sohasida yagona g’oyaga amal qilish lozim. Bu
g’oyaning ma’nosi shuki, birgalikda tinch hayot kechirish, hamkorlikka intilish,
suveren davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, turli nuqtai nazar va fikrlarga
bardoshli bo’lish tamoyillarini o’zida aks ettirgan qonunlar ustuvorlik kasb etishi
1 6
Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. T.: “O’zbekiston” , 2001 – yil.
B – 106 .
20

darkor” 2
, - deb ta’kidlaydi (I. Birinchi Prezidentimiz Karimov. Vatan sajdagoh
kabi muqaddasdir. 3-tom. 1996 yil 49 bet).
Davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosatning samarali bo’lishi
ko’p jihatdan davlatlarning tashqi siyosati sohasida amal qiladigan tamoyillarda
aks etadi. Yuqorida sanab ko’rsatilgan tamoyillardan tashqari davlatlar tashqi
siyosatining ishonchli bo’lishida g’oyaviy muxoliflikdan voz kechish tamoyiliga
amal qilish ham muhim ahamiyatga egadir.
Jahon siyosati va xalqaro munosabatlar masalalariga doir muammolarni
hal qilish ishida faollik ko’rsatish tamoyili davlatlar tashqi siyosatida muhim o’rin
egallaydi. Sanab ko’rsatilgan tamoyillar har bir mamlakatning manfaatlariga mos
kelishi kerak.
Tashqi siyosat yuritishning quyidagi turlari mavjud: bosqinchilik,
zo’ravonlik siyosati va tinch hamkorlik, yaxshi qo’shnichilik siyosati.
Tashqi siyosatga xos bo’lgan umumiy aloqadorlikning mohiyati
quyidagilar bilan belgilanadi:
Birinchidan, siyosatning qanday kuchlar tomonidan ishlab chiqilishi
barcha davlatlarga xos xususiyatdir.
Ikkinchidan, davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosat ma’lum
bir maqsadga qaratilgan bo’ladi.
Uchinchidan, tashqi siyosatni ishlab chiqishda umumiy qoidalarga amal
qilish kerak. Bular, turli sinflar, guruhlar, millatlarning manfaatlarini hisobga olish,
davlatning bir butunligini himoya qilish, osoyishtalik.
Yer yuzida davlatlar sonining ko’payishi va rivojlana borishi ular
o’rtasidagi munosabatlarning yanada takomillashib borishiga olib keldi.
Mamlakatlar o’rtasida hamkorlikning xilma-xil shakllari tashkil topib bordi va ular
2 7
Birinchi Prezidentimiz Karimov I. A . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T.: 1996 yil 49
bet
21

xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Hamkorlikning bunday shakllari orasida siyosiy
hamkorlik munosabatlari ham rivojlandi.
Xalqaro siyosiy munosabatlarda ro’y bergan o’zgarishlar har bir yangi
tarixiy davrda o’z aksini topib keldi. Masalan, XX asrdan XX1 asrga o’tish
bosqichida dunyoda ikki qutbli siyosiy munosabatlar davri yo’qolib, ko’p qutbli
siyosiy munosabatlar davriga o’tilgan bir paytda yashamoqdamiz. Buning ma’nosi
shundaki, ilgari yer yuzida bir-biriga tubdan qarama – qarshi ikkita katta siyosiy
lager-kapitalistik va kommunistik lagerlar mavjud bo’lib, ular jahon miqyosidagi
qarama-qarshiliklarning ikki qutbini tashkil etar va yer yuzida butun jahon
urushining boshlanib ketishiga zamin bo’lib kelar edi. Bu kuchlarning
kommunistik lager yetakchisi SSSRning parchalanishi, jahon kommunistik
tuzumining ham parchalanishiga sharoit tug’dirdi. Bunday sharoitda voqelikka
umumjahon tsivilizatsiyasi nuqtai-nazaridan sog’lom aql pozitsiyasidan turib
qarash davr talabiga aylandi.
Bugungi kunda Yer yuzida turli xil davlatlar, xalqlar, millatlar, elatlar,
turlicha dinlar, mazhablar o’rtasida bir-birini tushunishga, bir-birini anglashga, bir-
birini qo’llab-quvvatlashga intilish kuchaygan. Bu bir-birining nuqtai-nazarlari
bilan hisoblashishga, bir-biriga nisbatan toqatli bo’lishga da’vat etadi.
Chunki, bunday muammolarni yechishga bitta davlat yoki bir mintaqada
yashovchi aholining qurbi yetmaydi. Shunday vaziyatda ko’pchilik davlatlarning
hamkorligi va ittifoqi kerak bo’ladi.
Asrimizning oxiriga kelib va XXI asr arafasida insoniyat taraqqiyotida
bundan buyongi rivojlanish juda ko’p omillar ta’siri ostida jiddiy tarzda o’zgarib,
tobora o’zaro bog’liqligi, yaxlitlikka va bir xillikka intilishi zo’rayib
borayotganligi bilan ulkan ahamiyat kasb etadi.
Hozir biz yashab turgan dunyo o’ta murakkab, rango-rang, jo’shqin,
ehtiroslarga, ziddiyatlarga to’lib toshgan, bir-biriga qarama-qarshi an’analar bilan
yo’g’rilgan g’oyat murakkab muqobilliklar, tashvish va orzu-umidlar dunyosidir.
22

Biz yashab turgan hozirgi dunyo taraqqiyotining qonuniyatlaridan biri
uning birligi va yaxlitligi tomon og’ishmay rivojlanayotganidir.
Hozirgi kunga kelib insoniyat qanchalik ijtimoiy, milliy, siyosiy, irqiy,
diniy va boshqa belgilardan kelib chiqqan xilma-xil to’siqlar bilan turli guruhlarga
ajratib tashlangan bo’lmasin, xalqlarning turmush tarzlarining hammasi bitta
sayyora-Yerda istiqomat qiladilar, hamma uchun bir umumiy bo’lgan muhitda
hayot kechiradilar.
Insoniyat taraqqiyoti muqarrar tarzda tobora birlik, yaxlitlik, bog’liqlik,
hamjihatlik tomon yuksalib borib, pirovardida jahon hamjamiyatini umuminsoniy
hamdo’stlik darajasida olib chiqadi va uni jahon miqyosida siyosiy boshqarish
imkoniyatlarini oshiradi. “Turkiston umumiy uyi”, “Osiyo – Tinch okean
mintaqasi birligi”, “Amerika birligi”, “Afrika birligi”, “Atlantikadan Uralgacha
umumovrupo uyi” va h.k. g’oyalar real voqelikka aylanishi uchun hozirgi jahon
siyosatining nazariy va ilmiy – metodologik tarzda tahlil qilinayotgan o’zaro
bog’liqligi insoniyatga katta ishonch va umid bag’ishlaydi.
Haqiqatdan ham hozirgi dunyoning o’zaro bog’liqligi va ularning
rivojlanishi dunyoning birbutunligidan kelib chiqqan holda qurilmoqda. Chunki bir
mamlakatga vujudga kelgan muammo boshqa mamlakatlarga ham o’z ta’sirini
ko’rsatmoqda. Bunday muammolarni hal qilish ko’pchilik mamlakatlar va xalqlar
oldida turgan vazifalarga aylanib bormoqda.
Xalqaro siyosiy munosabatlarning rivojlanishi bu munosabatlarda kelib
chiqadigan turli xildagi ziddiyatlarga va ularni hal qilishga bog’liqdir. Ziddiyatlar
jamiyat hayotining barcha sohalarida bo’lgani singari xalqaro siyosiy
munosabatlarning ham harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Buning ma’nosi
shundaki, xalqaro siyosiy munosabatlarda bu munosabatlarning rivojlanishiga
to’siqlik qiluvchi muammolar paydo bo’lib turadi.
Hozirgi davrda xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan
ziddiyatlar quyidagilardan iborat.
23

a) xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan muammolar bilan
ularni hal qilish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
b) har bir mamlakatning milliy manfaatlari bilan ularning baynalminal
manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
v) xalqaro siyosiy munosabatlarda ishtirok qiluvchi sub’ektlarning
manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
g) xalqaro siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan uning
imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar.
Insoniyatning ko’p ming yillik tarixiy taraqqiyoti davomida oldinlari
hech bo’lmagan va kutilmagan vaziyat yuzaga keldi: Ommaviy qirg’in qurollari,
birinchi navbatda, termoyadro qurolining vujudga keltirilib, tobora takomillashtirib
borilishi natijasida insoniyat hayot-mamoti, tsivilizatsiyasi uchun termoyadro
xalokati xavfi tug’ildi, insonning ishlab chiqarish faoliyati ko’lami kengayib va
ko’payib borgani sari jahon tsivilizatsiyasi va inson hayot mamoti uchun ekologik
xalokat xavfi tug’ilib, kuchayib bormoqda.
Es-xushi joyida bo’lgan har bir odam shuni yaxshi tushunadiki,
termoyadro va boshqa ommaviy qirg’in qurollarini qo’llab, olib borilgan urushdan
keyin atmosfera, yer va suv radiatsiya bilan zaxarlanib, ob-xavoning mudxish
tarzda o’zgarishi, yer yuzi buylab tarqalishi faqat odamlar avlodining qurib
ketishigina emas, balki xayvonot hamda o’simlik dunyosining ham ko’pchilik
qismi yer yuzidan yo’q bo’lib ketishiga olib keladi. Yer sayyorasida umuman ongli
hayot yana qaytadan vujudga kelishi mumkin bulmay qoladi.
Jahon siyosati keng qamrovli, serqirra va xilma-xil xalqaro munosabatlar
mazmuniga ega bo’lib borgani sari barcha umumbashariy muammolarni faqat
“o’zining” tuzumi manfaatlari, faqat “o’zining” milliy-davlat maqsadi intilishlari
nuqtai nazarida turib emas, balki hozirgi dunyoning birligi, yaxlitligi qonun-
qoidalarini to’g’ri anglagan holda yechish yo’llarini topish ijobiy samara keltirib,
maqsadga erishish imkoniyatini yaratib beradi.
24

“Xavfsiz dunyo, - deb ta’kidladi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov, -
umuman, butun insoniyat uchun ham, huquqlari uchun kurashda ozmuncha nayzasi
sinmagan har bir inson uchun ham oliy maqsaddir. Bugungi kunda jahondagi
ko’pgina mintaqalarda yuz berayotgan, odamlarni eng asosiy huquqi – yashash
huquqidan mahrum qilayotgan qonli to’qnashuvlar to’xtatilmas ekan, inson
huquqlari va insoniyat taraqqiyoti sohasida erishilgan yutuqlar to’g’risida jiddiy
gapirib bo’lmaydi” (I. Birinchi Prezidentimiz Karimov “Bunyodkorlik yo’lidan”.
T., 1996 y, T-4, 35-bet).
Hozirgi jahon siyosatining o’ziga xos xususiyati shundaki, har bir davlat
o’zining tashqi siyosatini belgilashi jarayonida boshqa mamlakatlarning ham
maqsad manfaatlarini hisobga olishi shart. Bu davrning amri va talabidir.
Xozirgi davr muammolarini belgilab beruvchi ikki siyosiy moyillik –
dunyo birligi va yaxlitligi aniq xisobga olingan holdagina to’g’ri xal qilish
imkoniyati yaratiladi.
O’zbekiston Mustaqilligining dastlabki yillarida o’zining Konstitutsiyasi,
Davlat bayro’gi, gerbi va madhiyasiga ega bo’ldi. 1991 – yil 18 – noyabrda
O’zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i to’g’risida qonun O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida qabul qilindi. Bayroqdagi
havorang – zangori osmon va musaffo suv ramzidir. Moviy lojuvard – havorang
sharqda azaldan qadrlanadi, vaqtida buyuk Amir Temur ham o’z bayrog’iga bu
rangni tanlagan.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy-
siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli
o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta’lim-tarbiya, din, mafkura sohasida
turli oqimlar paydo bo’ldi, ular orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi. Yosh
buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga keldi.
1917 yildagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr inqiloblari
uning mustamlakasi bo’lmish Turkistonda ham to’ntarishlarga olib keldi.
25

Sovet davrida juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha
sohadagi o’rgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining
asosiy tendensiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi.
30-yillarda madaniy-oqartuv masalalari tarmog’i kengayishda davom etib
bordi. Yirik sanoat korxonalarida madaniyat saroylari bunyod etildi, qishloq
xo’jalik artellari qoshida kolxoz klublari ochildi, rayon madaniyat uylari barpo
etildi, kutubxonalar tarmog’i kengayib, ularning kitob fondlari boyib bordi,
kinoteatrlar, klub va madaniyat uylari qoshidagi kino qurilmalarining soni
ko’paydi, stadion va sport maydonchalari jihozlandi. Ko’p miqdorda kitob, gazeta
va jurnallar nashr etildi. Radio eshittirishlari aholining kundalik turmushida rasm
bo’lib qoldi.
Biroq, 30-yillarda qaror topib borgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va
shaxsga sig’inish mafkurasi respublikaning ijodiy xodimlarini, uning butun
ma’naviy hayotini qattiq iskanjaga oldi. Ijodiyotni partiyaviylik tamoillariga,
mafkuraviy qoida-qonunlarga bo’ysundirish, dunyoni badiiy tasvirlashni qo’pol
ravishda sotsiologiyalashtirish uchun keng yo’l ochib berdi, dunyoviy
imkoniyatlarni toraytirib qo’ydi. Partiyaning yangi turmushni madh etishga, xalq
o’tmishiga nigilistik munosabat paydo bo’lishiga qaratilgan siyosati badiiy
jarayondagi tarixiy izchillikni unutib yuborishga olib keldi. Madaniyatda
murakkab ijtimoiy muammolarni bezatib, yengil tusga kiritib ko’rsatish, hato va
kamchiliklar to’g’risida sukut saqlash tendensiyalari paydo bo’la boshladi.
Oqibatda hayotiy haqiqat buzilib, san’atning tarbiyaviy salohiyati pasaytirib
yuborildi.
30-yillardagi qatog’onlar milliy madaniyat uchun dahshatli fojeaga
aylandi. qonunchilikni qo’pol ravishda buzilishi va inson qadr-qimmatlari poymol
etilishi tufayli milliy madaniyat o’rni to’lmaydigan darajada zavol ko’rdi.
Iste’dodli adabiyot va san’at arboblari Abdulla qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Shokir
26

Sulayman, Ziyo Said, Elbek, A’zam Ayub, Usmon Nosir, qosim Sorokin,
Muhammad hasan, Abdusalom Niyoziy, Otajon Hoshimov va boshqalar milliy
madaniyat quchog’idan uzib olinib xalq dushmanlari deb e’lon qilindi. qatog’on
qilingan va ta’qib ostiga olingan shoir va yozuvchilarning asarlaridan foydalanish
necha-necha yillar mobaynida taqiq bo’lib turdi. Nohaq unittirib yuborilgan,
ko’pincha esa jismonan ham yo’q qilingan jasur xalq farzandlarining asarlari
shaxsga sig’inish tugatilganidan keyin garchi xalqqa qaytarib berilgan bo’lsa-da,
o’limidan keyingi hech qanday shon-shuhrat ular boshidan kechirgan tahqir-u
qiynoqlarning alamini bosa olmaydi.
Din va dindorlarni ta’qib qilish xalqning ma’naviy madaniyatiga nihoyat
darajada katta zavol yetkazdi. Ma’muriy-buyruqbozlik tartiboti o’rnatilishi bilan
dinga ilmiy nuqtai-nazardan yondoshish inkor etila boshlandi. Din bilan
ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama qarshiligi siyosiy qarama-
qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o’rin yo’q, unga din begona»
degan qoida ustun bo’lib qoldi. Shunday qilib unga nisbatan salbiy munosabat
dinga qarshi zo’rlik ko’rsatishga aylanib ketdi. Na masjidlar, na cherkovlar, na
dindorlar shu qadar miqyosdagi ta’qiblarni boshidan kechirmagan edilar.
O’zbekiston ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda qamoq lagerlariga jo’natildi.
Masjid va madrasalarning deyarli hammasi o’tmishda garchi diniy marosimlarni
o’tkazish o’choqlari bo’libgina qolmasdan, xalqning buyuk merosini saqlab,
boyitib kelgan madaniyat, ilm, tarbiya, san’at markazlari ham bo’lganiga qaramay
berkitib qo’yildi.
Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy hayotida progressiv va regressiv
taraqqiyotning bir-biriga qarama-qarshi tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-
yillar va 80-yillarning birinchi yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo’lganidek,
O’zbekistonning ma’naviy hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. Shu
bilan birga ushbu yillar davomida respublika madaniyati umuman muayyan
muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritdi. Madaniyat, maorif muassasalarining tarmog’i
sezilarli darajada kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi,
27

aholining umumiy bilim darajasi o’sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi.
Talaygina ajoyib badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yaratildi. Madaniyat va
san’atning rivojiga iste’dodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo’shildi, milliy
o’z-o’zini anglashning o’sish jarayonlari belgi berib qoldi.
Ma’naviy, badiiy hodisalarni baholashda sinfiylik, partiyaviylik singari,
mafkuraning badiiyat ustidan hukmronligi singari prinsiplaridan foydalanish,
adabiyotda sotsialistik realizm usulining ustuvorligi madaniyat va san’atning
rivojlanishiga to’g’anoq bo’ladigan mexanizmni vujudga keltirdi. Bu prinsiplar
partiyaning cheklanmagan totalitar hukmronligi taziqi ostida zo’rlik bilan amalga
oshirib borildi. Ziddiyatlar, qarama-qarshiliklarning sababi ham xuddi ana shunda.
Ma’naviy sohada, bir tomondan, chindan ham sezilarli o’zgarishlar ro’y berib
borgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, inqirozga xos vaziyat yuzaga kelib bordi.
Tub milliy manfaatlarni unutib qo’yish, zo’r berib baynalminallashtirish
madaniy qurilishda salbiy rolni o’ynadi. Partiyaning madaniyat sohasida
baynalminal madaniyatni birinchi qo’yadigan siyosati milliy madaniyatni
rivojlantirish rejasini, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va ulardan ma’naviy
rivojlanishda foydalanishni orqa o’ringa surib qo’ydi. Madaniyatni
mafkuralashtirish axloq-odob, adabiyot, san’atning samarali milliy zamindan
ajralib qolishiga sabab bo’ldi, tarixiy xotira, milliy an’analar va odatlarni unutib
yuborishga olib bordi. Baynalminal madaniyatning ustivor tarzda rivojlanishi
O’zbekiston tub xalqlari tillarining qo’llanish sohasini toraytirib qo’ydi.
Ma’naviy sohani boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi
mustahkamlanib borishi bilan birgalikda fikr-mulohazalar va baholarning
obro’yiga ko’r-ko’rona itoat qilish, ijodiy faoliyatga qo’pol ravishda aralashish,
ijodiyotni eng oddiy erkinliklardan ham mahrum qilish rasm bo’lib bordi.
Ma’naviy hayotga buyruqbozlik yo’li bilan rahbarlik qilish, mafkuraviy
cheklashlar, to’g’anoq mexanizmi, madaniy siyosatdagi ziddiyatlar, ma’naviy soha
28

ehtiyojlarini inkor etish jamiyatning ma’naviy hayotida inqirozli holatlarni yuzaga
kelishini belgiladi.
Uzoq va yaqin o’tmishni hayoldan o’tkazib, mohiyatini anglashda 1991 yil
31 avgust kuni – O’zbekiston Respublikasining Mustaqil deb e’lon qilinishi tarixiy
voqea bo’ldi. U milliy o’zlikni anglash, tom ma’nodagi milliy yuksalish uchun sharoit
yaratdi.
Jamiyat va millat tarixi, taqdirida yangi davr – Istiqlol davri boshlandi.
«Istiqlol biz uchun taraqqiyotning butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi, –
degan edi I.A. Birinchi Prezidentimiz Karimov, – Kelajagimizni o’z qo’limiz bilan
yaratadigan bo’ldik. Hayotimiz va yashayotgan xonadonimizni milliy manfaat va
qadriyatlarimizga umumbashariyat e’tirof etgan demokratik mezonlarga monan
qilib qurishdek noyob tarixiy imkoniyatga ega bo’ldik».
29

Xulosa
Mustaqil davlatimiz xavfsizligini ta’minlash borasida barcha xalqaro
mintaqaviy tashklilotlar bilan ko’p tomonlama hamkorlik qilishning afzalliklaridan
unumli foydalanishga intilmoqda. Bu jihatdanuning butun dunyo miqyosida
siyosiy jarayonlarga jiddiy ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan bir qancha yirik
davlatlar bilan tenglikka asoslangan hamkorlik yo’li tanlanganligida yaqqol
ko’rinmoqda.
Yurtboshimiz ta’kidlaganidek: “Bugun hech mubolag’asiz, g’urur va
iftixor bilan aytish mumkinki, mustaqillikka erishganimizdan buoyn o’tgan tarixan
qisqa davr ichida mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o’zining munosib o’rnini
egalladi” 1
. Bugungi davrda dunyo tinchligini saqlashda xalqaro hamkorlik va
diplomatic munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishga alohida ahamiyat berilmoqda.
Yuqoridagi fikr va mulohazalarni hisobga olib, quyidagicha xulosa
qilindi:
Birinchidan, XX asr osirida dunyoda xalqaro vaziyat murakkab
ko’rinishga kelganligi aniqlandi;
Ikkinchidan, Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishining obektiv sabablari
ko’rsatib berildi;
Uchinchidan, mustaqil O’zbekistonning xalqaro siyosatdagi tutgan yo’li
tahlil qilindi va yoritib berildi;
To’rtinchidan, dunyoda xalqaro hamkorlik aloqalarini rivojlantirishda
O’zbekistonning ham hissasi borligi aniqlandi;
Beshinchidan, Markaziy Osiyoda geosiyosatni barqarorlashtirishda
O’zbekistonning tashqi siyosati tamoyillari alohida ekanligi ko’rsatib berildi;
Oltinchidan, XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro hamkorlik va
diplomatiya tarixini o’rganishda Prezident I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning
nutq, ma’ruzalari va asarlari, Yu.E. Ivanin, A.G.Kosalyov, M.S.Gaferli, A.N.
Kosayevlarning ilmiy tadqiqotlarini o’rni va ahamiyatini alohida ko’rsatib o’tish
darkor.
1 8
Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. T.: 1997. B – 14.
30

ADABIYOTLAR

1. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.
T.,
1998 y.
2. Bartold V.V. Turkiston
madaniy hayoti tarixi. L., 1967 y.
3. Buxoro
tarixi. T., 1976 y.
4. Samarqand
tarixi. T., 1969-70 y. 2-jild.
5. Xorazm
tarixi. T., 1976 y.
6. O’zbekiston
xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.
7. O’zbekiston
tarixi. I-tom. O’zbekiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi
davrida. T., 2000.
31

Yangi davrda osiyo mamlakatlari shaharlari (XVII-XX asr boshlari)

Sotib olish