Yangi tahrirdagi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun mohiyati

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	57.2KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

Yangi tahrirdagi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun mohiyati

Купить

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Oliy ta’lim tizimini respublikamizda hal
etishning asosiy muammolaridan biri bu ichki oliy ta’lim tizimini xalqaro
ta’lim tizimi bilan bog‘liqlikda olib borishni ta’minlash uchun quyidagilarga
e’tibor berish zarur deb hisoblaymiz.
Birinchidan , oliy ta ’ limni rivojlantirish shakllarini bozor talablari asosida
tashkil etish va xalqaro oliy ta ’ lim tizimi bilan integratsiyalashuvida milliy
an ’ analaridan kelib chiqish ;
Ikkinchidan, oliy ta’limni jahon andozalari asosida rivojlantirishning
yangi integratsiyalashuvi andozalariga asoslanish;
Uchunchidan, oliy ta’lim oliygohlarida olingan bilim diplom sifatida emas
balki talabalarning olgan nazariy va amaliy bilimlarini amaliyotda qo‘llashiga
qarab baho berish zarur. Jahon oliy ta’lim tizimini o‘rganish asosida
quyidagilarni taklif etish mumkin.
To‘rtinchidan, AQShda joylashgan oliy o‘quv yurtlarida 50 foizgacha
moliyaviy mablag‘larni shtat boshqaruvi hisobiga qolgan mablag‘larni esa
universitetlar bilan hamkorlikda ishlovchi korxonalar hisobiga qoplash
tajribalaridan;
Beshinchidan oliy ta’lim tizimining ikkinchi modelida asosan davlat
tomonidan darajasini kamayib borishiga moliyalashtirish asoslangan bo‘lib
shaxsni ta’lim olishi va kelajakda karera qilishni kafolatlanishi;
Oltinchidan, oliy ta’lim tizimini rivojlantirishni nafaqat ichki balki tashqi
jahon bozori talablaridan kelib chiqqan holda zaruriy yo‘nalishlarda
rivojlanishini ta’minlash;
Yettinchidan, ilm-fan taraqqiyotini oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash
sifatini oshirish maqsadida ularni bog‘liqlikda olib borish uchun oliy o‘quv
2

yurtlari kafedralarida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, shuningdek,
respublika oliy ta’lim tizimini jahon darajasida rivojlangan oliy ta’lim
tizimlari bilan o‘zaro rivojlantirish;
Sakkizinchidan, oliy ta’lim tizimida oliy ma’lumotli mutaxassislarni
tayyorlashda ularning eksporti va importini oshirish;
To‘qqizinchidan, oliy ma’lumotli mutaxassislarni o‘z ixtisosliklari bo‘yicha
ilmiy tekshirish institutlarida ilmiy laboratoriyalarida va yirik ishlab chiqarish
korxonalarida tashkil etish hamda oliy ta’lim o‘quv yurtlarini ishlab chiqarish
korxonalari bilan birgalikda mutaxassislar tayyorlashga e’tibor berish zarur
deb hisoblaymiz.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Ta’lim to’g’risidagi qonuni
yangi bosqichga olib chiqish istiqboli haqida gapirib berish
Kurs ishining vazifasi : Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning mazmun-
mohiyati haqida tushuncha berish
Kurs ishining ob'ekti : O`zbekiston respublikasida ta’lim sohasidagi
islohotlar
Kurs ishining predmeti : Ta’lim qonunchiligidagi islohotlarning bugungi
kundagi ahamiyati
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.Ta’lim to’g’risidagi qonuni yangi bosqichga olib chiqish istiqboli
1.1. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning mazmun-mohiyati
Qonun bilan jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,
shaxsiy va ta’lim tizimidagi ijobiy o‘zgarishlar, o‘z navbatida, sohaning
huquqiy asoslari takomillashtirilishini talab etadi. Amaldagi “Ta’lim
to‘g‘risida”gi qonun esa bundan 22 yil avval qabul qilingan. Qonun
loyihasini takomillashtirish maqsadida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va
Senatining mas’ul qo‘mitalari hamda ishchi guruhlari tomonidan bir necha
bor muhokamalar o‘tkazildi. Natijada yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonun Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul
qilingan. Senat tomonidan shu yili 7-avgust kuni ma`qullandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yil 23-
sentabr kuni mazkur Qonunni imzolashi bilan, amalda bo‘lgan 1997-yil 29-
avgustdagi “Ta’lim
to‘g‘risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi
Qonunlar o‘z kuchini yo‘qotdi.
Ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar
kafolatlanadi.
Ta’lim turlari quyidagilardan iborat:
 maktabgacha ta’lim va tarbiya;
 umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim;
 professional ta’lim;
 oliy ta’lim;
 oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
 kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
4

 maktabdan tashqari ta’lim.
Maktabgacha ta`lim va tarbiya bolalarni o`qitish va tarbiyalashga,
ularni intellektual,
ma`naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga,
shuningdek bolalarni umumiy o`rta ta`limga tayyorlashga qaratilgan ta`lim
turidir.
Umumiy o`rta va o`rta maxsus ta`lim umumta`lim o`quv dasturlarini,
zarur bilim, malaka hamda ko`nikmalarni o`zlashtirishga qaratilgan.
Umumiy o‘rta ta’lim I–XI sinflarni o‘z ichiga oladi.
O‘rta maxsus ta’lim akademik litseylarda 9 yillik tayanch o‘rta ta’lim asosida
2 yil mobaynida amalga oshiriladi va ta`lim oluvchilarning intellectual
qobiliyatlarining jadal rivojlanishini, shuningdek chuqur, tabaqalashtirilgan,
kasb-hunarga va shaxsga yo`naltirilgan ta`lim olishni ta`minlaydi.
Professional ta’lim boshlang‘ich professional ta`lim, o‘rta professional
ta`lim va o‘rta maxsus professional ta’lim darajalariga ajratiladi.
Boshlang‘ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf
bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim shakli bo`yicha umumta`lim
fanlarining va mutaxassislik fanlarining 2 yillik integratsiyalashgan dastur
asosida bepul amalga oshiriladi.
O‘rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to‘lov-
shartnoma asosida davomiyligi 2 yilgacha bo‘lgan kunduzgi, kechki va sirtqi
ta’lim shakllari bo‘yicha umumiy o`rta, o`rta maxsus ta`lim hamda
boshlang`ich professional ta`lim negizida amalga oshiriladi. 1
O‘rta maxsus professional ta’lim texnikumlarda davlat buyurtmasi yoki
to‘lov-shartnoma asosida davomiyligi kamida 2 yil bo‘lgan kunduzgi, kechki
va sirtqi ta’lim shakllari bo‘yicha amalga oshiriladi.
Oliy ta`lim bakalavriat ta`limy o`nalishlari va magistratura mutaxassisliklari
1
O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313-son).
5

bo`yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlashini ta`minlaydi.Oliy ma`lumotli
kadrlarni tayyorlash oliy ta`lim tashkilotlarida (universitetlar, akademiyalar,
institutlar, oliy maktablar) amalga oshiriladi.
Oliy ta`lim ikki bosqichga-bakalavriat va magistratura bosqichiga ega.
Bakalavriat oliy ta`lim yo`nalishlaridan biri bo`yicha chuqurlashtirilgan
bilim, malaka va ko`nikmalar beradigan, o`qish davomiyligi kamida 3 yil
bo`lgan tayanch oliy ta`limdir. Magistratura tegishli bakalavriat negizidagi
aniq mutaxassislik bo`yicha o`qish davomiyligi kamida 1 yil bo`lgan oliy
ta`limdir.
Oliy ta’limdan keyingi ta’limni oliy ta’lim va ilmiy tashkilotlarda olish
mumkin.
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim doktorlik dissertatsiyasini tayyorlash va himoya
qilish maqsadida mutaxassislikni chuqur o‘rganishni va ilmiy izlanishlar olib
borishni nazarda tutadigan tayanch doktorantura, doktorantura va mustaqil
izlanuvchanlik asosida ilmiy darajaga ega ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar
tayyorlashni ta’minlaydi.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish.
Kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq
bo`lgan yo`nalishlari bo`yicha faoliyatni amalga oshirish uchun qo`shimcha
kasbiy bilim, malaka va ko`nikmalarning zarur hajmi egallanishini
ta`minlaydi.
Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko`nikmalarning
chuqurlashtirilishi hamda yangilab borilishini ta`minlaydi, kadrlarning
toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi.
Ta’lim olish shakllari.
Ta`lim olish shakllari quyidagilardan iborat:
ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi);
6

 ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki,
masofaviy);
 dual ta’lim;
 oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
 katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish;
 inklyuziv ta’lim;
 eksternat tartibidagi ta’lim;
 mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida
kadrlar tayyorlash.
Qonunga ko‘ra, davlat oliy ta’lim, o‘rta maxsus, professional ta’lim
muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy, o‘rta
maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki
Hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi.
Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan
amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi tomonidan beriladi.
Ta’lim tashkilotlariga o‘qishga qabul qilish barcha talabgorlar uchun
ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi prinsipi asosida
amalga oshiriladi, shaxslarning ayrim toifalari bundan mustasno, ularga
qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlari talabgorlarni va (yoki) ularning ota-onasini yoki
boshqa qonuniy vakillarini ustav, litsenziya (nodavlat ta’lim tashkilotlari
uchun), davlat akkreditatsiyasi to‘g‘risidagi sertifikat, o‘quv dasturi hamda
ta’lim faoliyatini tartibga soluvchi boshqa hujjatlar, ta’lim oluvchilarning
huquqlari va majburiyatlari bilan tanishtirishi shart.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar
7

o‘qishga o‘z ota-onasining yoki boshqa qonuniy vakillarining roziligiga va
tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.
Ayrim ta’lim tashkilotlariga (oliy ta’lim muassasalariga, akademik
litseylarga, Prezident, ijod, ixtisoslashtirilgan maktablar va boshqalarga)
o‘qishga qabul qilish tanlov asosida amalga oshiriladi .
Davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilish davlat granti va (yoki) to‘lov-shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Chet ellik fuqarolarni O‘zbekiston Respublikasining davlat ta’lim
muassasalariga qabul qilish to‘lov-shartnoma asosida (bundan davlat granti
ajratilgan hollar mustasno) amalga oshiriladi.
Davlat ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga o‘qishga qabul qilish tartibi ushbu ta’lim
tashkilotlari tomonidan belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalariga davlat granti asosida o‘qishga qabul qilish
parametrlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish chog‘ida imtiyozli
kontingent uchun qo‘shimcha qabul parametrlari belgilanadi.
Pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqi.
Tegishli ma`lumoti, kasbiy tayyorgarligi bo`lgan va ma`naviy-axloqiy
fazilatlarga ega shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga ega.
Magistraturani tamomlagan shaxslar va diplomli mutaxassislar o`z
mutaxassisligi bo`yicha pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga ega.
Pedagog xodimlarning maqomi va ular faoliyatining kafolatlari.
Pedagog xodimlarning maqomi jamiyat va davlat tomonidan tan olinadi.
Pedagog xodimlar ijtimoiy qo`llab-quvvatlanadi, o`z kasbiy faoliyatini
amalga oshirishi, ularning ijtimoiy maqomi va obro`sini oshirish uchun
8

tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratiladi, shuningdek o`z huquq va
qonuniy manfaatlarini amalga oshirish uchun kafolatlar beriladi.
Ta`lim tashkilotlari pedagog xodimlarning huquqlari, sha`ni, qadr-qimmati
va ishchanlik obro`si davlat himoyasi ostida bo`ladi. 2
1.2 . Ta’lim to’g’risidagi qonuni yangi bosqichga olib chiqish istiqboli
Ta’lim to g risidagi yangi qonun: asosiylari haqida qisqachaʻ ʻ
“Ta’lim to g risida”gi Qonunning yangi tahriri e’lon qilindi (23.09.2020
ʻ ʻ
yildagi O RQ-637-son Qonun quyidagi havolada: https://lex.uz/docs/-
ʻ
5013007) Qonun “Xalq so zi” gazetasida e’lon qilingan va 24.09.2020 yildan
ʻ
kuchga kirdi.
Yangi qonunning asosiy farqlari
Ta’lim to’g’risidagi qonunni yangi tahririda ba’zi elementlari avvalgi
ilovadan bir
qancha o’zgarishlardan farq qiladi. Jumladan yangi qonun yangi
imkoniyatlarni yaratishga, ta’lim olishni keng qamram olishga qaratilgan va
aholining xammma qatlami ta’lim olishiga qaratilgan.
Birinchidan , ta’lim olish shakllarining tasnifi kengaytirildi:
 ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki,
masofaviy);
 nazariy - ta’lim tashkiloti negizida, amaliy - ta’lim oluvchining ish joyida
birga
olib boriladigan dual ta’lim;
 oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
 katta yoshdagilarni o qitish va ularga ta’lim berish;
ʻ
 jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo lgan bolalar
ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2017.- 46 b.
9

(sha х slar) uchun inklyuziv ta’lim;
 eksternat tartibidagi ta’lim - o quv dasturlarini mustaqil ravishdaʻ
o zlashtirishni o z ichiga olib, uning yakunlari bo yicha ta’lim oluvchilardan
ʻ ʻ ʻ
davlat ta’lim muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o tish;
ʻ
 mudofaa, х avfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar
tayyorlash.
Ikkinchidan, Vazirlar Mahkamasi, Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi (Ta’lim inspeksiyasi), Prezident, ijod va i х tisoslashtirilgan
maktablarni rivojlantirish agentligi, shuningdek soha vazirliklari va mahalliy
davlat hokimiyati organlarining vakolatlari tafsilotlari bilan aniqlashtirildi.
Uchinchidan, ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarining huquqiy
maqomiga ko proq etibor qaratilgan:
ʻ
 ta’lim tashkilotlari - ularni tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish,
ustavga talablar;
 pedagogik х odimlar, ta’lim oluvchilar, ularning ota-onalari va boshqa
qonuniy vakillari - huquqlar, majburiyatlar va kafolatlar bo yicha. Ta’lim-
ʻ
tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlari
belgilangan.
To rtinchidan,
ʻ davlat ta’lim standartlari va talablari, o quv jarayoniga o quv ʻ ʻ
rejalari va dasturlarini, ta’lim sohasiga eksperimental va innovatsion faoliyat
ta’limni joriy etish bilan bog liq masalalar tartibga solingan. O qishga qabul
ʻ ʻ
qilish, jumladan maqsadli qabul qilish me х anizmi bayon etilgan;
Beshinchidan, davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilish dastaklari
reglamentlangan:
a) birinchilarga quyidagilar kiradi:
 nodavlat ta’lim tashkilotlarining faoliyatini litsenziyalash - litsenziyalar
Ta’lim
10

inspeksiyasi tomonidan cheklanmagan muddatga, har bir ta’lim turi uchun
alohida beriladi;
 ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidan o tkazishʻ
-Ta’lim inspeksiyasi tomonidan 5 yil muddatga amalga oshiriladi. Bunda
nodavlat ta’lim tashkilotlari litsenziya olingan kundan e’tiboran 5 yil
davomida akkreditatsiyadan o tgan deb hisoblanadi, bu muddat tugagach,
ʻ
ushbu attestatsiya va akkreditatsiyadan o tkaziladi. Davlat
ʻ
akkreditatsiyasidan o tgan tashkilotlar ma
ʻ х sus reyestrga kiritiladi, bu haqdagi
ma’lumotlar Ta’lim inspeksiyasining saytiga joylashtiriladi;
 х orijiy davlatda 1992 yil 1 yanvardan keyin olingan ta’lim to g risidagi
ʻ ʻ
hujjat tan olish, shuningdek ta’lim sohasidagi rasmiy hujjatlarga apostil
qo yish. Tan olish va apostil qo yish ham Ta’lim inspeksiyasi vakolatiga
ʻ ʻ
kiradi;]
b) Ta’lim inspeksiyasi quyidagilarga haqli:
 nodavlat ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonining sifatini nazorat
qilish va monitoringini amalga oshirish - biznes-ombudsmanni х abardor
qilgan holda;
 ta’lim tashkilotlari tomonidan berilayotgan ta’limning mazmuni va sifati
ta’lim to g risidagi qonun hujjatlariga nomuvofiqligini aniqlagan hollarda -
ʻ ʻ
ularni bartaraf etish yuzasidan ularga taqdimnomalar kiritish. Taqdimnoma
bajarilmagan taqdirda -ta’lim tashkilotining davlat akkreditatsiyasi
to g risidagi sertifikatini bekor qilish.
ʻ ʻ
Prezident «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunga imzo chekdi. Mazkur qonun bilan
1997 yilda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi hamda «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlar o‘z kuchini yo‘qotdi.
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev 23 sentyabr kuni «Ta’lim
to‘g‘risida»gi qonunni imzolandi, deya xabar qildi Adliya vazirligi matbuot
11

xizmati. Mazkur hujjat 19 may kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
deputatlari tomonidan ikkinchi o‘qishda qabul qilinib, 7 avgustda Senat
tomonidan ma’qullangan edi.
Qonunga muvofiq, ta’lim turlari quyidagilardan iborat:
 maktabgacha ta’lim va tarbiya;
 umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim;
 professional ta’lim;
 oliy ta’lim;
 oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
 kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
 maktabdan tashqari ta’lim.
Ma’lumki, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun 1997 yilda qabul qilingan bo‘lib,
ta’lim sifatini ta’minlashga qo‘yilayotgan bugungi talablarga javob bermaydi.
Mazkur yangi Qonunning qabul qilinishi esa ta’lim masalasining tarbiya
bilan uzviy bog‘liqligi ta’minlanadi. Bu bilan ijtimoiy hayotimizning hozirgi
bosqichida, xususan, har bir yoshni shaxs sifatida ma’rifatli kamolga
yetkazish ko‘zda tutilmoqda.
Bundan tashqari, maktabgacha ta’lim va tarbiya masalasiga alohida e’tibor
qaratilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, bolalarni
umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan uzluksiz ta’lim turini
takomillashtirishga xizmat qiladi. 3
Shu bilan birga, maktabgacha ta’lim tizimidan boshlab umumiy o‘rta va o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish, maktabdan tashqari ta’limning uzviyligini,
mazmun jihatidan ketma-ketligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Qolaversa, boshlang‘ich, kasb-hunar ta’limi, kasb-hunar maktablarida IX sinf
3
Антошкина Л.И. Высшее образование в системе общественных интересов / монография / Л.И. Антошкина - Донецк: ООО «Юго-
восток», ООО 2008 г. С 54 4. Мелдаксанова М.К. Современная концепция человеческого капитала в экономической теории //
12

bitiruvchilari negizida bepul asosda kunduzgi ta’lim shaklida umumta’lim va
mutaxassislik fanlarining ikki yillik integratsiyalashgan dasturlari asosida
ta’lim amalga oshirilishi belgilanmoqda.
Majlisda senatorlar yangi tahrirdagi qonun ko‘plab hamyurtlarimizning oliy
ta’lim, xorijda olingan ta’lim bo‘yicha diplomlarni tan olish, ta’lim oluvchilar
uchun vaqtincha yashash joylarini kafolatlash, masofaviy ta’lim, oilaviy
ta’lim, inklyuziv ta’lim singari o‘z savollariga yechim topishga
qiynalayotgan masalalarga huquqiy oydinlik kiritilgani bilan ahamiyatli
bo‘lishini ta’kidladi.
II.Bob.Ta’lim qonunchiligidagi islohotlarning bugungi kundagi
ahamiyati
2. 1 . O`zbekiston respublikasida ta’lim sohasidagi islohotlar
O`rta Osiyo, xususan, yurtimiz azal-azaldan ilm-marifat o`chog`i jahon
sivilizatsi- yasi markazlaridan biri deb e’tirof etib kelingan. O`rta asrlardan
xalqimiz ta’lim sohasida yuksak marralarga erishgan bo`lib, umumjahon
madanyatida o`z o`rniga ega xalq sifatida fan sohasiga ulkan hissa
qo`shishgan. Misol tariqasida IX-XII asr-larda Movarounnahrda ko`plab
o`quv maskanlari bo`lib, ulardan chinakam olimlar, ulamolar yetishib
chiqqan. Xususan, Xorazm Ma’mun akademyasi ham shu davrda yirik
tadqiqot markazlaridan biri hisoblangan. Jumladan matematika faniga
Algebra atamasini kiritgan Al-Xorazmiy ham bizning ajdodimiz ekanligi,
azal-azaldan qonimizda yaratuvchanlik, o`qish, izlanishga bo`lgan
qiziqishdan dalolatdir. Bundan tashqari yana bir buyuk ajdodimiz Abu Ali
ibn Sino o`sha olis XI- asrda hali fan-texnika inqilobi uyoqda tursin eng
sodda tibbiy aparatlar bo`lmagan davrlarda murakkab dori-darmonlarni
13

tayyorlab tibbiy jarrohlik muolajalarni amalga oshirgani bilan dunyoga
mashhurdir. Uning “Tib qonunlari” asari Yevropada “Injil” kitobidan keyin
eng ko`p nashr etilgan kitoblardan biri bo`lib 500 yil davomida dunyoning
ko`plab nufuzli oliy o`quv yurtlarida barcha talabalar uchun darshlik sifatida
qo`llanib kelingan. Buyuk mutafakkir Al-Farg`oniy astronomiya fanida
birinchi bo`lib geliosintrik nazaryani asoschisi bo`lgan ya’ni Yerni Quyosh
atrofida aylanishini aniq hisob-kitoblar bilan isbotlab bergan. Yana bir buyuk
bobomiz Temuriyzoda Mirzo Ulug`bek XV-asrdayoq Samarqandda
observatorya barpo etib yulduzlar xaritasini tuzgan. U yulduzlar joylashuvini
shu qadar aniq hi- soblaganki hozirgi fan-texnika bu ma’lumotlarni bugungi
kun hisobi bilan atigi bir-ikki daqiqa farq qilinishini aniqladi. Bundan
ko`rinib turibdiki bizning Ota-bobola- rimiz jahon sivilizatsiyasiga munosib
hissa qo`shgan shaxslar bo`lib yashab o`tganligi. Asosan ta’lim tizimi sobiq
markazning hukumron mafkura manfaatlariga bo`ysundirilgan edi. Aytaylik
aksaryat fanlar o`quv dasturiga kiritilmagan. Birgina O`zbekiston tarixi fanini
oladigan bo`lsak ushbu fan xolis o`rganilmas, o`quv dasturida bu fanga
ajratilgan soatlarning katta qismi sobiq ittifoq tarixini o`rganish- ga
bag`ishlanar edi. O`quvchilar ongi vatanimiz tarixining noto`g`ri talqin
qilingan hodisalari bilan to`dirilar edi. Milliy qadriyat va ma’naviyat toptalar,
asl o`zbek olimlari va buyuk davlat arboblari,sarkardalari hayot va ijod
yo`llari qoralangan. Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so`ng barcha
sohalarda tub o`zgarishlar amalga oshirila boshladi. Ayniqsa ta`lim sohasiga
katta e’tibor qaratildi. Ta’lim- tarbiya tizimi takomillashgani sayin
odamlarning ma’navyati, ongi, tafakkur doirasi shakllanib, yuksalib bordi.”
Ta’lim tizimini har tomonlama shaklan va mazmunan isloh qilish, yangilash
lozim edi. Zero, jamiyat yangi shaxsni tarbiyalashni talab etayotgan bir
paytda odamlarning ongi,dunyo qarashi, bilim saviyasini o`zgartirmay, uni
14

zamonaviylashtirmay turib yangi jamiyatni barpo etib bo`lmaydi. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov mustaqillik yillarida ushbu jihatlarni inobatga
olgan holda odamlarda yangicha, milliy qadriyat va an’analari- mizga
asoslangan dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ta’lim va tarbiyaga juda
katta e’tibor qaratganlar. Jumladan u: Ta’lim O`zbekiston xalqi
ma’naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi, Osib kelayotgan
avlodning barcha eng yaxshi imkonyatlari unda nomoyon bo`ladi, kasb-kori,
mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab
olinadi va yosh avlodga o`tadi. Yoshlar, ularning iqtidorliligi va bilim olishga
chanqoqligidan ta’lim va ma’naviyatini tushunib yetish boshlanadi, Shu bilan
birga O`bekiston Respublikasining 1997-yil 29- Avgustda “Kadirlar
tayyorlash milliy dasturi to`g`risida”gi qonuni qabul qilingan bo`lib ushbu
dastur “Ta’lim to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni qoidalariga
muvofiq holda tayyorlangan. Ta’lim to`g`risidagi so`nggi ma`lumotlar
keltirilishicha O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyev
2020-yil 23-Sentyabr kuni “Ta’lim to`g`risida”gi qonunning yangi tahririni
imzoladi deya xabar qildi adliya vazirligi matbuot xizmati. Mazkur hujjat 19-
Mayda Oliy majlis qonunchilik palatasi deputatlari tomonidan ikkinchi
o`qishda qabul qilinib, 7-Avgustda Senat tomonidan ma’qullangan edi.
Qonunga muvofiq ta’lim turlari quyidagilardan iborat.
-Maktabgacha ta’lim va tarbiya:
-Umumiy o`rta va o`rta maxsus ta’lim:
-Professional ta’lim:
-Oliy ta’lim:
-Oliy ta’limdan keying talim:
-Kadirlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish:
-Maktabdan tashqari ta’lim:
15

Umumiy o`rta ta’lim 1-11 sinflarni o`z ichiga oladi. O`rta maxsus ta’lim
akademik litsiylarda to`qqiz yillik tayanch o`rta ta’lim asosida ikki yil
mobaynida amalga oshiriladi. Professional ta’lim boshlang`ich, o`rta va o`rta
maxsus professional ta’lim darajalariga ajratiladi. Boshlang`ich professional
ta’lim kasb-hunar maktab-larida 9-sinf bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim
shaklida 2 yillik integiratsiyalashgan asosida bepul amalga oshiriladi. O`rta
professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov-shartnoma
asosida davomiyligi 2 yilga- cha bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim
shakllari bo`yicha amalga oshiriladi. Orta maxsus professional ta’lim
texnikumlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov shartnoma asosida davomiyligi
kamida 2 yil bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo`yicha
amalga oshiriladi. Qonunga ko`ra davlat oliy ta’lim,o`rta maxsus,
professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki hukumat
qarorlari bilan tashkil etiladi. Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim
sifatini nazorat qilish davlat inespeksiyasi tomonidan beriladi. Nodavlat
ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan amalga
oshirila- di. Ushbu qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga
kiradi. Eng samarali investetsiya bu ta’limga qilingan invistetsiyadir. Chunki
jamiyat taraqqiyotini, uning ertangi kunini yituk malakali kadirlar belgilab
beradi. Ta’lim tizimini takomillashtirish, ularning bilimini oshirish, sifat
darajasini ko`tarishdir. Shu bois Prezident “Jamiyatda o`qituvchi kasbi eng
nufuzli va obro`li kasb bo`lishi lozim” deya uqtirib, mamlakatimizda 2021-
yilda o`qituvchi va pedagoglarga ustama haq to`lash tizimi yo`lga
qo`yilishini ta’kidladi. Bu tashabbus yaqin to`rt yildagi o`qituvchi va
murabbiylarning ijtimoiy nufuzi va mavqeini oshirish borasidagi amaliy
faolyat va harakatlarning izchil davomi deyish o`rinlidir. 4
4
Quality Procedures in European Higher Education. European Network for Quality Assurance. http://www.enqa.net/texts/procedures.pdf
16

2. 2 . Ta’lim qonunchiligidagi islohotlarning bugungi kundagi ahamiyati
Rivojlangan davlatlar tajribasiga e’tibor qaratsak, taraqqiyotga erishish
uchun islohotlar, avvalo, ta’lim sohasidan boshlanganiga guvoh bo‘lamiz.
Chunki yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga ustuvor vazifa sifatida qaragan har
qanday mamlakat, shubhasiz, kelajak poydevori mustahkamligiga erishadi.
Mamlakatimizda ham istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim-tarbiya
tizimini tubdan isloh qilishga alohida e’tibor qaratilib, farzandlarimizning
jahon andozalari darajasida zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallashi,
jismonan va ma’nan е tuk insonlar bo‘lib ulg‘ayishi, ularning qobiliyat va
iste’dodini, intellektual salohiyatini yuzaga chiqarish, yosh avlod qalbida
Vatanga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini yuksaltirish borasida ulkan ishlar
amalga oshirib kelinmoqda.
Yangi industrial jamiyatni nazariyasi Dj. Gelbreyt o‘z vaqtida industrial tizim
sharoitida o‘qitilgan va o‘rgatilgan kadrlar ishlab chiqarishning hal qiluvchi
omiliga aylangan va u yuqori rivojlangan ta’lim tizimiga bog‘liq deb
hisoblangan. S. Fisher inson kapitali tushunchasiga shunday ta’rif beradi,
“insonga daromad olib kelishi mumkin bo‘lgan qobiliyat inson kapitalidir.
Inson kapitali tug‘ma qobiliyat, talant va shu qatorda o‘rganilgan (orttirilgan)
kabi klassifikatsiyalashuvga (tasnif) ega.” Mazkur berilgan ta’rifga hozirgi
kunda inson kapitali tushunchasining tor ma’nodagi ta’rifi sifatida qarash
mumkin. B.M.Genkin va B.G.Yudinlarning inson kapitaliga bergan ta’rifiga
ko‘ra:inson kapitali – inson qobiliyatlarini tashkil etuvchi komponentlar
(jismoniy salohiyat, yaratuvchanlik mahorati, bilim va ko‘nikmalar, mahorat,
harakatchanlik) orqali namoyon bo‘lib, uy xo‘jaligi, korxona va
mamlakatning daromad manbaini shakllantiradi.
Amerikalik iqtisodchi E. Denison Amerika iqtisodiyotini tubdan o‘rganib
chiqdi. Denison fikriga ko‘ra inson kapitaliga yo‘naltirilayotgan xarajatlar
17

faktori birlamchi omil emas, balki ularning natijaviy sifat ko‘rsatkichlari
iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biridir. Denison 1929-1982 yillar
oralig‘idagi Amerika iqtisodiyotini tahlil qiladi va iqtisodiyotda ishchi kuchi
sifatini yuqori o‘ringa qo‘yadi. Denison izlanishlari xulosasiga ko‘ra, ishchi
kuchi sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy faktor bu ta’lim tizimi
hisoblanadi, ya’ni ta’lim tizimi inson kapitali shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatuvchi asosiy omil hisoblanadi.
M.K. Meldaxanova inson kapitaliga mamlakat iqtisodiyoti barqarorligi,
raqobatbardoshligi, innovatsion rivojlanishni ta’minlovchi bilim, malaka,
ko‘nikmalar orqali jamg‘arilgan inson resursi deb ta’rif beradi tadqiqotlarida
davlat siyosatining inson kapitaliga yo‘naltirilganligining mamlakat
iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb etishi yoritilgan. Inson kapitalini
rivojlantirishga qaratilgan siyosat orqali mamlakat aholi hayoti turmush sifati
va darajasi yaxshilanadi deb hisoblanadi.
Tadqiqot ishini amalga oshirishda rivojlangan mamlakatlarda oliy ta’limni
tashkil etishni, moliyalashtirish modellarini tahlil qilish, statistik, solishtirma,
empirik usullaridan foydalangan holda xorij mamlakatlarda oliy ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatish tajribalaridan O‘zbekistonda foydalanish yo‘nalishlari
o‘rganilgan.
Konstitutsiyamizda belgilangan normalar, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun,
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti,
Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan normativ hujjatlar bu borada
mustahkam huquqiy poydevor sifatida xizmat qilmoqda. Ammo bugun
shiddat bilan o‘zgarayotgan zamon, jahon bozoridagi keskin raqobat va
yuqori malakali kadrlarga bo‘lgan talabning ortib borayotgani ushbu sohani
ham isloh qilib borishni taqozo etmoqda. Taraqqiyotning navbatdagi
bosqichiga qadam qo‘ygan mamlakatimizda ham o‘tgan yillarda
18

jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan yangilanishlarning
mazmuniga mos ravishda ta’lim tizimini tubdan isloh qilishga qaratilgan
muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Jumladan, maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash,
eng ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish
maqsadida Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etilib, tizimni malakali
kadrlar bilan ta’minlash, davlat va xususiy sheriklik asosida yaqin istiqbolda
mamlakatimizda bog‘cha yoshidagi bolalarni to‘liq maktabgacha ta’lim
muassasalariga qamrab olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Keng jamoatchilik va ota-onalarning fikr-takliflari asosida
yurtimizda 11 yillik majburiy maktab ta’limi qayta joriy etildi, kadrlarga
bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqib, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi ham
manzilli va maqsadli ravishda isloh qilinmoqda. Oliy ta’lim muassasalariga
qabul kvotalari ko‘paytirildi, xorijdagi nufuzli oliy ta’lim muassasalari
diplomlarini nostrifikatsiyalash tizimi soddalashtirildi, talab yuqori bo‘lgan
qator sohalar bo‘yicha sirtqi ta’lim yo‘lga qo‘yildi, davlat test sinovlari tizimi
takomillashtirildi. Shu bilan birga, oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimi ham
xalqaro andozalarga asosan takomillashtirilib, olimlarni har tomonlama
qo‘llab-quvvatlash, ularning ilmiy va innovatsion faoliyatiga keng sharoitlar
yaratish, Fanlar akademiyasi va ilmiy tadqiqot institutlarining moddiy-texnik
bazasini mustahkamlashga qaratilgan izchil ishlar amalga oshirilmoqda.
Qisqchv qilib aytganda bugungi kundagi bosh maqsadlarimizdan biri bu
mamlakatimiz ta’lim tizimi fuqarolarning komil shaxslar bo‘lib
shakllanishiga yo‘naltirilgan, inson omilini namoyon etadigan, mehnat bozori
talablariga javob beradigan mutaxassislarni е tishtirib beradigan eng yaxshi
an’analarini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishdan iboratdir.
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
19

ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik,
innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga
oshirishga oid Davlat dasturida “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi qonunining yangi tahrirdagi qonunini qabul qilish beligalb
berilgan edi. Shunga asosan O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to‘g‘risida”gi qonuni ishlab chiqildi va Qonunchilik palatasi tomonidan 2020
yil 19 mayda hamda qabul qilindi va Qonunchilik palatasi tomonidan 2020
yil 19 mayda qabul qilindi.
Ushbu qonunga ko‘ra ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim,
malakalar va amaliy ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim
va kasbiy bilim, malaka hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini
rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon sifatida baholandi. 1
Ushbu qonuning 4-moddasida ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar belgilab
berilgan bo‘lib, ular quyidagilardar:
 ta’lim ustuvorligining tan olinishi;
 ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi;
 ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi;
 ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi;
 ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning
singdirilganligi;
 ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati;
 ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
 o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan е tti yoshgacha bo‘lgan
bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning
majburiyligi;
 davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim
20

olishning hamma uchun ochiqligi;
 o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va
tabaqalashtirilganligi;
 insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi;
 jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi;
 ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi;
 bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi;
 ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi;
 ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, O‘zbekiston Respublikasida ta’lim olish
huquqi jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va
ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar
davlat tomonidan kafolatlanadi. Shuningdek, ta’lim olish huquqi ta’lim
tashkilotlarini rivojlantirish, ta’lim tashkilotlarida innovatsion faoliyatni
qo‘llab-quvvatlash va o‘quv dasturlarini innovatsion texnologiyalarni
qo‘llagan holda amalga oshirish, ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va
ajralmagan holda (sirtqi, kechki, masofaviy) ta’lim olishni tashkil etish,
kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish,
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’limni va boshlang‘ich professional ta’limni
bepul olish, oilada yoki mustaqil o‘qish orqali ta’lim olgan fuqarolarga,
shuningdek umumiy o‘rta ta’lim olmagan shaxslarga akkreditatsiyadan
o‘tgan davlat ta’lim muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish
huquqini berish orqali ta’minlanadi.
Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi
qonunchilikka binoan chet ellik fuqarolar O‘zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalariga va qonunchiligiga muvofiq O‘zbekiston
21

Respublikasida ta’lim olishga haqlidirlar. Shu bilan birga O‘zbekiston
Respublikasida doimiy yashayotgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ta’lim
olish uchun O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega.
Shuningdek bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi
xususan oliy ta’lim tizimini isloh qilish, ularning huquqiy asoslarini
takomillashtirish bugungi siyosatning muhim tarmoqlaridan biri bo‘lmoqda.
Ushbu fikrimizning asosi sifatida aytishimiz mumkinki, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2021-yil 15-dekabrda 61-sonli “Davlat oliy
ta’lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori fabul qilinib, ushbu qaror ta’lim qonunchiligidagi so‘ngi
muhim o‘zgarishlarni olib kelishiga sababchi bo‘ldi desak mubolag‘a
bo‘lmaydi.
Ushbu qaror oliy ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar
samaradorligini oshirish, davlat oliy ta’lim muassasalarining moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash
masalalarini mustaqil hal etish, ilmiy-tadqiqot faoliyatiga mablag‘larni jalb
etish imkoniyatini kengaytirish hamda oliy ta’lim muassasalari o‘rtasida
raqobat muhitini rivojlantirish maqsadida qabul qilingan bo‘lib, unga ko‘ra
35 ta olim ta’lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berildi.
Ushbu moliyaviy mustaqillik ushbu oliy ta’lim muassasalariga bir qatorda
akademik va tashkiliy-boshqaruv mustaqillik berib, ulardan bir qanchasini
misol qilib quyidagi keltirishimiz mumkin:
— kontrakt qiymatini, to‘lash muddatlarini belgilash va uzaytirish;
— mahalliy va xorijiy professor-o‘qituvchi va mutaxassislarni shartnoma
asosida jalb qilish;
— o‘z hisobidan talabalar uchun stipendiya va grantlar ajratish;
— xorijiy o‘quv va ilmiy adabiyotlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalarni
22

to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarid qilish;
— bo‘sh turgan bino va inshootlarda pullik xizmatlar ko‘rsatish tartibini
belgilash;
— avtotransport vositalarining yo‘l bosish yillik limiti va ularga xizmat
ko‘rsatish talablarini belgilash.
Ya’na bir muhim jixati shundaki ushbu qarorga ko‘ra, ichki audit va
moliyaviy nazorat xizmatlari uchun davlat OTM xarajatlarini onlayn
monitoring qilish imkoniyati yaratiladi.
Buyuk Britaniya, Kanada, AQSh, Angliya, Germaniya kabi xorijiy
davlatlarda ham xuddi shunday o‘zini o‘zi moliyalashtirish tizimiga o‘tgan
oliy ta’lim muassasalari bor. Ushbu tizimga o‘tishdan oldin xorijiy
tajribalarni mukammal o‘rganib, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan
kelishilgan holda moliyaviy mustaqillik tizimiga o‘tildi.
Birinchi navbatda ushbu tizimiga o‘tgan oliy ta’lim muassasalariga ta’lim
bozoridagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda hamda muassasaning ilmiy-
pedagogik salohiyati, uning moddiy-texnik bazasini inobatga olib, yangi
ta’lim yo‘nalishlari ochish, talabalarni to‘lov-kontrakt asosida o‘qishga qabul
qilish parametrlari va to‘lov-kontrakt asosida o‘qitish qiymatini belgilash
huquqi beriladi. Lekin bu institut to‘liq mustaqil bo‘ldi, degani emas.
Moliyaviy mustaqillikning yana bir afzalligi kelajakda topadigan
daromadlarimizni kam ta’minlangan oila farzandlari bo‘lgan talabalarga
sarflashimiz, ularga moddiy yordam berish, rag‘batlantirish imkoniyatiga ega
bo‘lamiz.
Oliy ta’lim muassasasi moliyaviy mustaqil bo‘lsa, ta’lim xizmatlari
bozoridagi talabni inobatga olgan holda to‘lov-kontrakt asosida o‘qitish
qiymatini va talabalarning to‘lov-kontrakt mablag‘larini to‘lash muddatlarini
mustaqil belgilaydi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llay oladigan
23

va ilmiy izlanish olib boradigan mahalliy hamda xorijiy professor-o‘qituvchi
va mutaxassislarni shartnoma asosida o‘quv jarayoniga jalb qila oladi. Ichki
imkoniyatlar talabi asosida professor-o‘qituvchilar shtat birliklarini kiritish
me’yorlarini ishlab chiqish, ahamiyatlisi, o‘z mablag‘lari hisobidan talabalar
uchun stipendiya va grantlarni joriy eta oladi.
Shuningdek, xorijiy davlatlardan o‘quv va ilmiy adabiyotlar, darsliklar
hamda o‘quv qo‘llanmalarni mualliflik huquqi bo‘lgan ishlab
chiqaruvchilardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarid qilish, oliy ta’lim muassasasi
tomonidan o‘quv jarayoni uchun kerak bo‘ladigan vositalar, shuningdek,
boshqa asosiy texnologiyalarni xarid qilish va ularni hisobdan chiqarishga
hamda bino, inshootlarni kapital ta’mirlash, rekonstruksiya qilish
imkoniyatlari ham moliyaviy mustaqil bo‘lgan oliy ta’lim muassasasi
vakolatlari doirasida bo‘ladi.
Bilamizki, oliy ta’lim tizimini isloh qilishda xorij tajribasini o‘rganisho‘ va
uning maqbul jixatlarini mamlakatimiz ta’lim tizimiga implementatsiya qilish
tendensiyasi bir necha yillardan buyon amal qilib kelmoqda. Jahon
amaliyotida oliy ta’lim sifatini ta’minlashning quyidagi modellari farqlanadi:
Fransuz modeli – oliy o‘quv yurtini ichki o‘zini-o‘zi baholashga nominal
o‘rin beriladi, asosiy urg‘u davlat yoki jamoat tashkilotlari tomonidan oliy
o‘quv yurtini samarali tashqi baholashga qaratiladi. Germaniya, Fransiya,
Skandinaviya mamlakatlarida “Ingliz (anglosakson)” modeli qo‘llaniladi.
Ushbu modelda oliy o‘quv yurtini ichki o‘zini-o‘zi baholash hal qiluvchi
o‘rin tutadi va tashqi kasbiy, ijtimoiy ta’lim sifatini ekspert baholash
e’tiborga olinadi va u Buyuk Britaniya, Irlandiya, AQSh, Lotin Amerikasi
mamlakatlari, Filippin, Tayvanda keng tarqalgan. Oliy ta’lim sifatini
ta’minlash tizimlarining “Fransuz modeli” ta’lim muassasalarini
boshqarishning “kontinental” modeli quyidagi tamoyillarga asoslangan:
24

 davlat tomonidan oliy o‘quv yurtiga nisbatan paternalizm siyosatini davlat
boshqaruv organlari tomonidan oliy ta’limni rivojlanishini tartibga solishda
markazlashgan nazoratni o‘rnatish (ta’lim vazirligi,maorif vazirligi);
 oliy o‘quv yurtining mustaqilligini (moliyaviy va akademik) cheklash;
 universitet ta’limiga ega bo‘lishda kuchli stratifikatsiyalashgan tizimni
mavjudligi (odatda bepul);
 davlat mulkining ta’limda е takchi o‘rin egallashi. Ushbu holatlarda ta’lim
sifatini ta’minlash mutasaddi davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi va
hukumat moliyalashtiradi. Bunday sifatni ta’minlash tizimlari hukumat
nazoratida bo‘ladi, litsenziyalanadi, davlat akkreditatsiyasidan,
attestatsiyasidan, inspeksiyasidan o‘tkaziladi, turli oliy o‘quv yurtlari
taqqoslanadi va moliyaviy resurslar taqsimlanadi.
Angliya (anglosakson) modeli quyidagi “atlantika” modeli tamoyillari
asosida tashkil etiladi:
 oliy o‘quv yurtining mustaqilligi (universitetlarning rivojlanishi
strategiyasiga liberal yondashuv xos);
 oliy o‘quv yurtlari katta avtonomiyaga, jumladan, har bir universitet
ratsional moliyaviy va iqtisodiy mustaqillikka ega;
 oliy ta’lim tizimi xizmati pullik;
 ta’lim tizimida nodavlat mulkining ulushi yuqori.
Ta’lim sifatini oshirishning “Amerika modeli” ta’lim muassasalari va ta’lim
dasturlarini akkreditatsiya qilishga asoslangan hamda “Fransuz” va “Ingliz”
modellarining samarali uyg‘unlashuvidan iborat. AQSh universitetlarida
o‘zini-o‘zi baholash tizimi rivojlangan. Boshqacha so‘z bilan aytganda,
amerika oliy ta’limi ustun darajada oliy o‘quv yurtlari tomonidan nazorat
qilinadi. Universitetlar akkreditatsiyasi jarayoni mintaqaviy universitetlar va
kolledjlar uyushmasi, assotsiatsiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu
25

assotsiatsiyalar tarkibida ixtisoslashgan oliy ta’lim komissiyalari faoliyat
ko‘rsatadi va mintaqadagi oliy o‘quv yurtlarini akkreditatsiyadan o‘tkazadi.
AQSh ta’lim muassasalarini akkreditatsiyalash oliy o‘quv yurtlarini
akademik erkinlik huquqi bilan ularning davlat va jamiyat oldidagi
mas’uliyati, javobgarligi o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashning jamoaviy
tartibga solish tizimidir. AQShning o‘zini-o‘zi tartibga solish tizimi asosida
ta’lim tizimini yaxshilashga qaratilgan oliy ta’lim muassasasi darajasida
baholash yotadi.
26

Xulosa.
Men bu mavzuda maqola yozishimdan maqsad biz yoshlarga ta`lim
to`g`risida qanchadan-qancha yangiliklar, shart-sharoitlar, samarali o`qitish
usullari, zamonaviy darsliklar va eng asosiysi biz uchun yaratilayotgan
imtiyozlardan oqilona foydalanishimiz kerak. Chunki shiddat bilan
rivojlanayotgan bir paytda biz yoshlarning innovatsion g`oyalarimiz, zamon
talabiga mos bilimlarimiz, Ta`lim tizimi takomillashgan mamlakat yoshlari
yaratayotgan qulayliklarni yaratish o`zbekiston yoshlarini ham muhim
maqsadlaridan biri desam mubolag`a bo`lmayman. Mamlakatimiz yuksalishi,
rivojlangan davlatlar qatorida bo`lishi, Buyuk bobolarimiz avlodiga munosib
bo`lishimiz bugungi ta`lim tizimiga, olayotgan bilimlarimizni mustahkamlab
borishimiz va uni amaliyotda qo`llay bilishimiz biz uchun muhim. Marhum
birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov-“Farzandlarimiz bizdan ko`ra bilimli,
kuchli, aqlli, dono va albatta baxtli bo`lishlari shart” degan so`zlari biz
yoshlarga ertangi kunimiz uchun yanada kuch, umid va eng asosiysi marrani
katta olishimizga poydevor bo`ladi. Kuni kelib men ham davlatimiz
ravnaqiga hissa qo`shadigan, ta`lim islohatlariga yangiliklar kiritib, yoshlarni
mukammal bilim olishlariga, yurtimizga munosib olimu-olimalar bo`lishlari
uchun samarali yordam beradigan, ajdodlarim avlodiga munosib farzand va
o`z sohasining yetuk mutaxassisi bo`lishga va`da beraman. Xulosa qilib
aytganda o`qish, o`rganish, bilim olish uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda
ana endi biz yoshlar Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan bu
tashabbuslarga javoban har qachongidan ko`proq o`qib-o`rganib o`z
ustimizda yanada ko`proq ishlab, Xalqimiz, vatanimizga tayanch bo`ladigan
nafaqat tayanch balki ertangi kuniga ishonch bo`ladigan va kelajagini
belgilab beradigan farzand, kadr, mutaxasis inson bo`lib yetishishimiz har
27

qachongidan zarur ekanligi mana bugungi kun taqozosi. Yana shuni
qo`shimcha qilmoqchimanki vatanimiz mustaqilligidan keying yillarda oliy
ta’lim tizimida bo`layotgan o`zgarishlar, aniq- rog`i abiturentlar uchun oliy
o`quv yurtlariga kirish imkonyati oldingi yillarda bitta oliygohga imkoniyat
bo`lgan bo`lsa 2019-yildan uchta oliygohga 2020-yildan esa bu imkonyat
beshtaga yetganligi abiturentlar uchun katta yangilik bo`ldi. Albatta bu
tadbirlar abiturentlarni o`ylab ularning imkonyatini oshirish va o`qishga
qiziqishini jadallashtirishga katta turtki bo`ldi. Yangi ta’lim to`g`risidagi
qonunda ko`rsatilgan yana bir o`zgarish bu bolalarning maktabga
chiqishidagi yoshi burungi 6-7 yoshdan qatiy 7 yosh deb belgilanishini
ko`rsatish mumkin. Prezidentimizning xalqga qilgan murojatnomasida aytib
o`tgan muhim gapini keltirib o`tmoqchiman. Murojatnomada jumladan
shunday diyiladi. Maktab tizimida o`qituvchi degan nomni qadrini ko`tarish
uchun uning ma’naviy va moddiy ta’minotini oshirish buning uchun esa
ularga to`lanadigan oylik ish haqini oshirish, xususan, bir tumandan boshqa
tumanga borib ishlaydigan o`qituvchi xodimlar uchun ularga oylik ish
haqining 50% hisobida, boshqa viloyatga borib ishlasa 100% miqdorida
ustama haqlari belgilanishi murojatnomada Prezidentimiz tomonidan
ta’kidlab o`tildi. Maqolam so`ngida shuni misol qilib keltirmoqchimanki ilm
o`rgangan kishi hech qachon yutqazmagan yutqazmaydi ham. Zero, xalqini,
jonajon vatanini, mehribon Ota-onasini yaxshi ko`rgan, ardoqlagan inson aslo
ertangi kelajagi uchun qayg`urmay qolmaydi.
28

$Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 5. Gadoev E. va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo’llanma: ikki jildlik. Toshkent. NORMA-2010. Qo’shimcha adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313-son). 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.- 46 b. 3. Антошкина Л.И. Высшее образование в системе общественных интересов / монография / Л.И. Антошкина - Донецк: ООО «Юго- восток», ООО 2008 г. С 54 4. Мелдаксанова М.К. Современная концепция человеческого капитала в экономической теории // 29$

Формирование и развитие конкурентноспособного человеческого
капитала в Казахстане: сборник материалов Международной научно-
практической конференции / под.ред. О. Сабдена и Н.К. Нурлановой. -
Алматы: Институт экономики КН МОН РК, 2010. - С. 49-53.
5. Quality Procedures in European Higher Education. European Network for
Quality Assurance. http://www.enqa.net/texts/procedures.pdf
6. Quality Assurance: A Reference System for Indicators and Evaluation
Procedures. European Association of Universities.
http://www.eua.be/eua/jsp/en/upload/
7. Миркурбанов Н., Аношкина В., Данилова Е. Высшее образование в
Узбекистане: состав и рекомендации // Ж. Аналитическая записка. -
2009. № 1 (12), С. 24-28.
8. Дилова Н.Г. (2018). Значение совместного обучения в повышении
эффективности начального образования. Международный научный
обзор проблем и перспектив современной науки и образования. С . 90-
91.
9. Dilova N.G., Saidova M.J. (2020). Formative assessment of students'
knowledge as an innovative approach to education. The American Journal of
Social Science and Education Innovations. 2:12, P. 190-196.
10. Bloom, B. S. (ed.) (1956). Taxonomy of Educational Objectives: The
Classification of Educational Goals. Handbook I: Cognitive Domain. New
York: Longmans, Green.
11. Brown, B. L. (1998). Distance Education and Web-Based Training. ERIC
Clearinghouse on Adult, Career, and Vocational Education, Center on
Education and Training for Employment, The Ohio State University.
Retrieved from http://ericacve.org/mp_brown_02.asp Clark, R. C. (2002,
August).
30

Yangi tahrirdagi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun mohiyati.

Купить

Информация о документе

Продавец

Yangi tahrirdagi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun mohiyati

Похожие документы