Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlash - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	45.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlash

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH...................................................................................................
1.Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv
zarurligi...........................................................................................................
2. Milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari................................
3.Yaponiyada milliy xavfsizlikni ta’minlash omillari va shart-
sharoitlari......................................................................................................
4. YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash muammolari.......................
5.O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlashda YAPONIYA tajribasidan
foydalanish yo’nalishlari.........................................................................
XULOSA.................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…...........................................
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Milliy xavfsizlikni ta’minlashda Yaponiya
tajribasi qisqa tarixiy muddatda yaponiya ko’plab sohalarda, ayniqsa, milliyot va
jahon siyosatida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. So’nggi yillarda Yaponiya o’z
milliy suverinitetini mustaxkamlab, jahonda kechayotgan milliy va siyosiy
jarayonlarga ta’sir o’tkaza boshladi.
O’z davlatida va mintaqada barqarorlik, tinchlik va tartibni ta’minlash
Yaponiyaning eng ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Yapon milliy xavfsizlik
konsepsiyasiga muvofiq u boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va jahonning
barcha mamlakatlari bilan do’stona aloqalarni saqlab qolish yo’lidan bormoqda.
Yapon xalqi tomonidan erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar xalqaro munosabatlar
xarakteriga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda va mamlakat milliy xavfsizligini
ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratmoqda.
YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash, bir tomondan, milliyotning
raqobatbardoshligini oshirib borish, ikkinchi tomondan, milliy suverenitetni
saqlab qolish asosida amalga oshirilmoqda.
Yuqoridagilarga qaramay YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash
borasida qator muammolar mavjud. Mamlakat milliyotining yoqilg’i-energetika
resurslari importiga bog’liqligi, don yetishtirishning ichki iste’molni to’liq
qondira olmayotganligi mamlakat milliyotining ushbu sektorlarini jahon
bozoridagi narxlar kon’yunkturasiga bog’liq qilib qo’ymoqda. Ayni vaqtda aholi
soni va ichki iste’mol hajmining muttasil o’sib borayotganligi, aholining yer
resurslari bilan ta’minlanishining pasayish tendensiyasiga ega bo’layotganligi bu
muammolarni yanada keskinlashtiradi.
Shuni qayd etish lozimki, O’zbekistonda ham milliy xavfsizlikni
ta’minlashda shunga o’xshash muammolar mavjud. Mamlakatimiz eksportida
mashina va uskunalar ulushining 2017 yilda atigi 2,6 foizga teng ekanligi,
qo’shilgan qiymat darajasi yuqori tovarlar eksportining jami eksportdagi
ulushining pastligi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki
2

mahsulothajmining jahonning o’rtacha ko’rsatkichlaridan sezilarli darajada past
ekanligi milliy xavfsizlikni ta’minlashda muammolarni keltirib chiqaradi.
Shu nuqtai nazardan milliy xavfsizlikni ta’minlashda sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishayotgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya Xalq
Respublikasi tajribasini o’rganish va umumlashtirish asosida ularning ijobiy
tajribasidan mamlakatimizda foydalanish bo’yicha ilmiy asoslangan taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kundagi dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Jahon xo’jaligining globallashuvi sharoitida milliy xavfsizlikni ta’minlash
muammolari, milliy xavfsizlikning mohiyati, shart-sharoitlari va mezonlari
yaponiya iqtisodchi olimlari tomonidan, xususan,
O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlashning tashkiliy-milliy,
moliyaviy va institusional jihatlari, shuningdek, milliy xavfsizlikni ta’minlashda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o’rni va roli masalalari o’zbekistonlik
iqtisodchi-olimlar – Abulqosimov H.P., Alimov A.M., Vaxobov A.V.,
Jonixonov M., Isadjanov A.A., Rasulov T.S.,10 Rahmonov S., Rustamova I.B.,
Saidova D.N. Tursunov Sh.A.11 i.f.n. E.A.Mahmudov,12 dotsent
B.D.Sadibekova13, dotsent G.A.Melibayeva14, o‘qituvchi
A.U.Nig‘monovlarni15 va boshqalarning ilmiy ishlarida o’z aksini topgan.
Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yilgan:
- turli milliy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va
umumlashtirish asosida ―milliy xavfsizlik atamasining mohiyati va ob’ektiv‖
zarurligini ochib berish;
- milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlar tizimi va mezonlarini bir tizimga
keltirish;
- YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning hozirgi holatini tahlil
qilish;
- Yaponiya Xalq Respublikasi milliy xavfsizligini ta’minlashdagi asosiy
muammolarni aniqlash;
- milliy xavfsizlikni ta’minlashning YAPONIYA tajribasidan
O’zbekistonda foydalanish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
3

Yanponiya Xalq Respublikasida milliy xavfsizlikni ta’minlash
xususiyatlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib milliy
xavfsizlikni ta’minlash jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar xizmat qildi.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy-uslubiy asosi bo’lib ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish, milliy xavfsizlikni
ta’minlashning tashkiliy-milliy va institusional jihatlarini takomillashtirish
bo’yicha yirik iqtisodchi-olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy konsepsiyalar
xizmat qildi. Shuningdek, tadqiqot davomida O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti farmonlari, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlardan ham keng
foydalanildi.
Tadqiqot davomida milliy-statistik, tizimli va qiyosiy tahlil va boshqa
zamonaviy ilmiy o’rganish usullaridan foydalanildi.
- milliy xavfsizlikni ta’minlash ko’rsatkichlari va mezonlari asosida
YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning zamonaviy holatiga baho
berilgan;
- Yaponiya Xalq Respublikasida milliy xavfsizlikni ta’minlash tajribasidan
O’zbekistonda foydalanish bo’yicha takliflar tayyorlangan.
Uning materiallaridan O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlash bilan
bog’liq dasturlar ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Ilmiy axborot, nazariy
xulosa va amaliy tavsiyalardan milliyot yo’nalishidagi oliy o’quv yurtlarida
o’quv jarayonida foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi va o’rganilganlik
darajasi asoslangan, ishning maqsadi va vazifalari, ob’ekti va predmeti belgilab
olingan, ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati yoritib berilgan.
Bitiruv malakaviy ishining turli milliy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni
tahlil qilish va umumlashtirish asosida ―milliy xavfsizlik atamasining mohiyati‖
4

va ob’ektiv zarurligi ochib berilgan, milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlar tizimi
va mezonlarini bir tizimga keltirilgan.
Ishning YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning hozirgi holati
tahlil qilingan, Yaponiya Xalq Respublikasi milliy xavfsizligini ta’minlashdagi
asosiy muammolar aniqlangan, milliy xavfsizlikni ta’minlashning YAPONIYA
tajribasidan O’zbekistonda foydalanish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab
chiqilgan.
Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev “2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim
ustuvor vazifalar” haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Keng qamrovli
iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etib
o‘tgan. Jumladan, ochiq iqtisodiyot, sog‘lom raqobat, ishbilarmonlik va
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoitlarni yaratish,
iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, “yashirin” iqtisodiyotga qarshi
kurashish, uning hajmini keskin qisqartirish, valyutani erkinlashtirish siyosatini
izchil davom ettirish, barqaror monetar siyosatni amalga oshirish kabi ustuvor
vazifalarni ta’kidlab o‘tdi 1
” .
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor
vazifalar” haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr.
5

1. Milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv
zarurligi
Milliy xavfsizlik har qanday mamlakat hukumati milliy siyosatida
markaziy o’rinni egallaydi. Zero, milliy xavfsizlikning ta’minlanmasligi birinchi
navbatda hukumatning o’zi uchun xavf hisoblanadi. Milliy xavfsizlikni tadqiq
etish, eng avvalo, ―xavfsizlik atamasining o’zini tushunishni taqozo etadi. ‖
―Xavfsizlik atamasi ilmiy nuqtai nazardan aholining hayot faoliyati va
‖
rivojlanishi uchun resurslarga, texnologiyalarga, axborot va ma’naviy ideallarga
bo’lgan tabiiy-fiziologik, ijtimoiy-milliy, ma’naviy ehtiyojlarning
himoyalanganligi sifatida tavsiflanishi lozim. Shu nuqtai nazardan maqsadga
muvofiq bo’lmagan tashqi ta’sirlardan va radikal ichki o’zgarishlardan
himoyalanish, ya’ni xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj bazaviy va asosiy ehtiyojlardan
hisoblanadi. Bu himoyalanish alohida olingan shaxs uchun ham, davlat va
mamlakat uchun ham birday muhim. Shundan kelib chiqqan holda xavfsizlikka
sub’ektga tegishli bo’lgan o’zgarishlar va tashqi ta’sir natijasida ushbu sub’ekt
sifatining o’zgarishi minimal bo’lgan holat sifatida qaraladi.
Turli xil xavfsizliklar orasida milliy xavfsizlik alohida o’ringa ega. Bu shu
bilan izohlanadiki, xavfsizlikning barcha turlari milliy ta’minotsiz amalga
oshmaydi.
Milliy xavfsizlik davlat milliy xavfsizligini ta’min etuvchi asosiy
bo’g’inlardan biri, mamlakat milliy ehtiyojlarini kafolatli ta’minlash yo’llari,
vositalari va usullariga asoslanuvchi qarashlar yig’indisidir. Konseptual
ko’rinishda u davlat milliy potensiali holatidan kelib chiqadigan milliy xavfning
asosiy omillari tahliliga asoslanadi. Kuchsiz va samarasiz milliyot davlat
xavfsizligini ta’minlashi mumkin emas. Bu ijtimoiy nizolarga to’la jamiyatda,
ayniqsa yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki ―milliy xavfsizlik va ―ijtimoiy
‖
xavfsizlik o’zaro bog’liq tushunchalar bo’lib, bir-birini to’ldiradi.
‖
Milliy xavfsizlik asosida barqaror rivojlanishni ta’minlovchi muhitni
tashkil etuvchilar yotadi. Rivojlanishsiz milliy taraqqiyot bo’lishi mumkin emas.
6

Barqarorlik – bu, jamiyatning favqulotda holatlarda hamda o’z manfaatlarini
qondirish qobiliyati, vaziyatni tiklash imkoniyatidir.
―Milliy xavfsizlik tushunchasi ilk bor resurslarni chegaralanganligi‖
to’g’risidagi masala keskinlashgan bir paytda yuzaga keldi. Milliy xavfsizlik
ko’p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo’lib, bu holat unga yagona
ta’rif berishni qiyinlashtiradi. Shu sababli unga berilgan ta’riflar ko’p va ular
bir-biridan qo’yilgan maqsad, tahlil usuli jihatidan farq qiladi.
Xususan milliy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi tahdidlarning
mamlakat xo’jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo’l qo’ymaslikni kafolatlovchi
sharoitlar sifatida qarash mumkin16. Boshqacha qilib aytganda, davlat pul-
kredit, soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib, milliy
vaziyatning ijobiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni alohida qayd etish lozimki,
―milliy xavfsizlik ka berilgan ushbu ta’rifda davlat hokimiyati organlari
‖
tomonidan amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e’tibor
qaratilmoqda.
Shunga yaqin ta’rif quyidagi ta’rifda ham keltirilgan: ―Milliy xavfsizlik –
bu milliyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-milliy jarayonlarning bir
maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining erishilgan turmush
darajasini izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni yuzaga
keltiradigan, shuningdek, davlatning mavjudligiga xavf tug’diradigan tashqi va
ichki omillar ta’siriga bardoshli ―immunitet i bilan tavsiflanadi17.
‖
Ayni vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi:
―milliy xavfsizlik – bu milliy tizimning shunday holatiki, u milliyotning
dinamik va samarali rivojlanishini ta’minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga
imkoniyat yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil milliy siyosatni ishlab chiqish va
hayotga joriy etish imkoniyatiga ega bo’ladi 18.
‖
Ushbu ta’rifda nafaqat mavjud milliy vaziyatdan himoyalanish tamoyili,
balki barcha darajadagi milliy sub’ektlarning yanada rivojlanishi uchun
salohiyat ham hisobga olingan.
7

Boshqa bir ta’rifga ko’ra, ―milliy xavfsizlik mamlakatning barqaror
ijtimoiy-milliy rivojini mustaqil ta’minlash nuqtai nazaridan jamiyatning milliy
va ishlab chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab darajasida
qo’llab-quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy milliyot
raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi 19. Ko’rinib turibdiki, bu‖
qarash yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin.
Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, milliy
xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun uch omilga e’tibor
qaratgan20:
- milliy mustaqillik;
- milliy milliyotning barqarorligi;
- o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik.
Jahon xo’jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro
integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy
milliy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo’jaligidan ayro rivojlanishi mumkin
emas, ya’ni mutlaq milliy mustaqil emas. Buning asosiy sababi shundan
iboratki, xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi milliy
milliyotlarni bir-biriga o’zaro bog’liq qilib qo’yadi. Shu sababli bugungi kunda
milliy mustaqillik deganda davlatning milliy zahiralar ustidan nazorat o’rnata
olish imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika
yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni
ta’minlaydigan ishlab chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi
tushuniladi.
Shu bilan birga milliy milliyotning barqarorligi mulkchilikning barcha
shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-sharoit va
kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga,
beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi.
Shu bilan birga milliy xavfsizlik ta’minlanishi uchun milliyotning o’z-
o’zidan rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, milliy
xavfsizlikning ta’minlanishi qulay investisiya va innovatsiya muhitning
8

yaratilishi, ishlab chiqarishning muntazam modernizatsiyalashib, yangilanishi va
takomillashib borishi hamda xodimlarning bilim, kasb-malaka, umumiy
madaniy darajasining o’sib borishi bilan yaqindan bog’liq. Aks holda milliy
xavfsizlikni ta’minlab bo’lmaydi.
Yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirgan holda, bizning fikrimizcha, milliy
xavfsizlikka quyidagicha ta’rif berish mumkin: milliy xavfsizik — bu, davlat
milliy tizimiga ta’sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan, bosqichma-
bosqich barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial imkoniyatlarini
har tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko’p ifodalanishiga
imkon beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig’indisi, shuningdek,
davlatning turli xil xavflar va yo’qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir.
Ta’kidlash lozimki, milliy xavfsizlik milliyotning turli sub’ektlariga
tegishli va ular quyidagilardan iborat: alohida fuqarolar; xususiy tadbirkorlik,
biznes; davlat korxonalari; milliy milliyot; davlat. Ichki milliy sohalarda
xavfsizlik tabiiy, texnikaviy-milliy, infratuzilmaviy, ijtimoiy, mikro va
makromilliy rivojlanishning boshqa omillari, shuningdek, turli beqarorlikni,
tanglikni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi tahdidlar ta’siridan himoya qiluvchi
ichki imkoniyatlar bilan bog’liqdir 2
.
Tashqi milliy sohadagi xavfsizlik mamlakatning jahon bozoridagi
raqobatbardoshligi, milliy valyutaning barqarorligi, davlatning moliyaviy ahvoli
bilan tavsiflanadi.
Alohida ta’kidlab o’tish joizki, ―milliy xavfsizlik tushunchasi ―risk
(tavakkalchilik) kategoriyasi bilan uzviy bog’liqdir. Uzoq yillar davomida
milliyotni boshqarish nazariyasi va amaliyotida, ayniqsa, makromilliyot
darajasida uning rivojlanishiga qat’iy belgilangan jarayon sifatida qaralgan.
Ushbu jarayonda xo’jalik qarorlarining ko’zda tutilmagan natijalarga olib
kelishi, takror ishlab chiqarish jarayonlari buzilishining salbiy oqibatlari nazarda
tutilmas edi. Bu esa ―milliy risk omillariga e’tibor bermaslik oqibati edi. Zero‖
2
Iqtisodiy xavfsizlik . O ’ quv qo ’ llanma TOSHKENT -2019. X. Abdulqosimov, M. Abdulqosimov.
9

milliy risk kategoriyasi milliy xavfsizlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Bu
o’rinda riskni baholash bilan uni boshqarishni bir-biridan farq qilish lozim.
Milliyotga ta’sir ko’rsatuvchi omillar va qabul qilingan xo’jalik qarorlari
oqibatlarining noaniqligi tufayli riskni baholash ehtimollik kasb etadi. Bu
jarayonni boshqarish favqulodda sodir bo’ladigan ijtimoiy-milliy xodisalarni
oldindan payqab, ularning oqibatlarini yumshatish, kuchsizlantirish va bartaraf
etish imkonini yaratadi. Albatta, tanglik holatining paydo bo’lish ehtimolligini
baholash bilan bir qatorda u bilan bog’liq ravishda ko’riladigan zarar va
yo’qotishlarni ham oldindan baholash zarurati tug’iladi. Demak, milliy
xavfsizlik darajasini baholash risk omillarini tahlil qilish bilan birgalikda
―yo’qotish (zarar) kategoriyasidan foydalanishni ham taqozo etadi. Yo’qotish,‖
zarar haqiqiy, kutilgan, potensial, kompensatsiyaviy, ya’ni o’rni to’ldiriladigan
va to’ldirilmaydigan bo’lishi ham mumkin 3
.
Hozirgi paytda davlat milliy xavfsizligining tarkibiy elementlari sifatida
inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetik,
boshqaruv va axborot xavfsizligi tashkil etadi.
Mamlakat milliy xavfsizligi tizimi
Mamlakatning milliy xavfsizligi
Boshqaruv xavfsizligi
Energetika xavfsizligi
Oziq-ovqat xavfsizligi
Tashqi milliy xavfsizlik
Moliyaviy xavfsizlik
Axborot xavfsizligi
Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Shubhasiz, har qanday mamlakatning milliy xavfsizligini ta’minlashning
asosiy tashkil etuvchisi inson resurslari hisoblanadi. Bunda uning nafaqat
miqdoriy, balki sifat ifodasi ham muhim rol o’ynaydi. Tashkiliy tuzilmalarning
3

https://www.gazeta.uz › 2019/07/13 › napu .
10

asosiy elementi – bu insonlar, ularning maqsadlari, faoliyati va munosabatlari
ekan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan o’z vazifalarining hal etilishi ham
ko’p jihatdan tashkiliy tuzilmalarga kiritilgan insonlarning faoliyatiga, kadrlarni
boshqarish rasional tizimining barpo etilganligiga, ya’ni ularning maqsadga
muvofiq tanlanganligiga, joy-joyiga qo’yilganligiga, moslashuv jarayonining
maqsadga muvofiq o’tkazilishiga, mehnat faoliyatining rag’batlantirilishiga,
sifat jihatdan rivojlanishiga va kasbiy jihatdan o’sishiga bog’liq bo’ladi.
Davlat milliy xavfsizligi uchun uning texnik-ishlab chiqarish elementi
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga qayd etish lozimki, mamlakatimizda
ishlab chiqarish vositalari importi hajmining salmoqli tarzda o’sishi natijasida
ushbu vositalar bo’yicha mamlakatimiz xorijiy mamlakatlarga tobora ko’proq
tobe’ bo’lib qolmoqda.
Milliy xavfsizlikning texnologik tashkil etuvchisi mamlakat ilmiy-texnika
salohiyatining shunday holatini ifodalaydiki, u eng qisqa muddat ichida
fuqarolik va mudofaa ishlab chiqarishining yetakchi tarmoqlarida yuksak
rivojlanishni ta’minlaydigan texnologik qarorlarni ishlab chiqishni kafolatlaydi.
Ayniqsa, ishlab chiqarishga jalb etilayotgan resurslarning salmog’i kam bo’lgan
holatda kishilarning ishlab chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondira oladigan
novatsiyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar
axborot texnologiyalarini rivojlantirishga yuqori darajada e’tibor qaratadilar.
Axborot tarmoqlarining rivojlanishi o’z navbatida bilimlar ishlab
chiqaruvchilari, ularni tarqatuvchilari va foydalanuvchilari sonining o’sishini
ko’zda tutadi. Shuningdek, axborotlar olishni bir necha marta yengillashtirar
ekan, ular hayotga yanada global xarakter baxsh etadi.
Milliy xavfsizlik tizimining muhim elementi oziq-ovqat xavfsizligi
hisoblanadi. U milliyotning qishloq xo’jalik sektori mamlakat aholisini oziq-
ovqat, sanoatni zaruriy qishloq xo’jalik xomashyosi bilan ta’minlashini ko’zda
tutadi.
Milliy xavfsizlik tizimida energetika xavfsizligining roli katta. U milliy
milliyot va mudofaa majmuasi ehtiyojlari uchun energiya tashuvchilarini
11

barqaror yetkazib berishni ko’zda tutadi. Bu ayniqsa, yoqilg’i-energetika
resurslari taqchil bo’lgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya, YAPONIYA va
qator Yevropa mamlakatlari uchun alohida ahamiyatga ega. Ayni vaqtda
yoqilg’i-energetika resurslariga boy mamlakatlarda bu omil milliyotning boshqa
tarmoqlari rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xususan, Fors
ko’rfazi arab mamlakatlari, Rossiya kabi mamlakatlar milliyoti ko’p jihatdan
jahon yoqilg’i bozoridagi kon’yunkturaviy o’zgarishlarga bog’liq bo’lib qolgan.
Bu esa milliy xavfsizlikni ta’minlashna salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib,
milliy xavfsizlikning barcha tarkibiy komponentlarida milliy milliyotning
barqaror rivojlanishini ta’minlash va turli tahdidlarga qarshi harakat uchun
zaruriy shart-sharoitlarni yaratishda davlat kafolati talab etiladi.
Demak, globallashuv jarayonlari chuqurlashib, raqobat kurashi murosasiz
tus olayotgan vaziyatda milliy xavfsizlikka daxl qiluvchi, mamlakatning milliy
manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan tahdidlarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega.
Milliy xavfsizlikka tahdidlar deganda shunday hodisalar va jarayonlar
tushuniladiki, ular mamlakatdagi milliy vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shaxs,
jamiyat, davlatning milliy manfaatlarini cheklaydi, milliy qadriyatlar va milliy
hayot tarziga xavf tug’diradi.
Milliy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga bo’linadi: ichki va
tashqi.
Ichki tahdidlar – bu o’z-o’zini asray olish va takomillashtira olish
qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi,
milliyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat
evolyusiyasining og’riqsiz yo’llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va
ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini topish
qobiliyatining mavjud emasligidir.
Milliy xavfsizlikka tahdidlar
Milliy xavfsizlikka tahdidlar
Importga kuchli bog ‘liqlik
12

Innovatsiyalarning sust joriy etilishi
Eksport tarkibida xomashyo ulushining yuqoriligi
Milliyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi
Noqulay investisiya muhiti
Milliy valyuta kursining keskin o‘zgarishi
Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Tashqi tahdidlar – bu jahon narxlari kon’yunkturasi va tashqi savdoning
o’zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital kirishiga nisbatan uning
chiqib ketish hajmining yuqori bo’lishi, importga ortiqcha bog’lanib qolish,
xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo’lishi va boshqalardir.
Bizning fikrimizcha, O’zbekiston milliy xavfsizligiga salbiy ta’sir etuvchi
tashqi tahdidlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
- xom ashyo bazasi va past sifatli, raqobatbardosh bo’lmagan mahsulotlar
sotiladigan bozor sifatida qolib ketish;
- tashqi transport, axborot va ilmiy-texnika kommunikasiyalari tizimining
rivojlanmaganligi;
- mamlakat milliyotining ba’zi turdagi xom ashyo bozorlaridagi narxlar
o’zgarishiga bog’liqligi;
- mamlakatimizning anklav davlat va xalqaro dengiz yo’llaridan uzoqda
ekanligi va boshqalar.
Mamlakat milliy xavfsizligiga ta’sir etuvchi ichki xavflar quyidagilardan
iborat:
- mamlakat ijtimoiy-milliy rivojlanishidagi tarmoq va hududiy
disproporsiyalar;
- yer-suv va ayrim turdagi muhim mineral xomashyo resurslarining
cheklanganligi;
- milliy milliyotga va ba’zi hududlar milliyotiga yuqori demografik
bosimning mavjudligi;
- sanoatning ko’plab tarmoqlarida asosiy fondlar eskirish darajasining
yuqoriligi va boshqalar.
13

So’nggi yillarda mamlakat va mintaqalar milliy xavfsizligini ta’minlashda
ijtimoiy omillarning roli ortmoqda. Ijtimoiy fikr bilan manipulyasiya qilish
texnologiyalaridan foydalanish, aksiyalar tashkil etish davlat hokimiyatining
inqiroziga sabab bo’lmoqda. Bu rangli inqiloblarga ham tegishli. Zero, milliy
ahvoli og’ir aholini, shuningdek, yoshlarni rangli inqiloblarga jalb etish ancha
yengil. Shu sababli milliy xavfsizlikning barcha tarkibiy elementlari o’ziga xos
o’ringa ega 4
.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, milliy
xavfsizlikni ta’minlash mamlakat milliy taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, kadrlar siyosatini rasional olib borishning
moddiy asosi hisoblanadi 5
.
2. Milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari
Davlatning eng muhim vazifasi - jamiyat barqarorligi va rivojlanishini
ta’minlash, mamlakat xavfsizligiga taxdidlarni bartaraf etishdan iborat. Endigina
vujudga kelayotgan xavfning oldini olish milliy taxdidlarning chuqurlashib
ketishini passiv kuzatib turishga qaraganda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Zero, oqilona yondashuvga tayangan bunday sa’y-harakatlar xavfni oldini
olishning asosiy tamoyili bo’lishi mumkin. Mamlakat milliy xavfsizligini
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning barcha faoliyat
sohalarining holatini ko’rsatib belgilovchi ko’rsatkichlarining monitoringini
tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu monitoring jarayonida milliy
ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularni o’zgarish tendensiyalari va
istiqbolini aniqlash imkonini beradi.
Ma’lumki, milliyot murakkab tizim sifatida uning holatini tavsiflovchi
minglab ko’rsatkichlarga ega. Faqat O’zbekiston ijtimoiy-milliy rivojlanishini
ifodalovchi jadvallarda 300 dan ortiq ko’rsatkichlar mavjud. Shu sababli
mamlakatlarning milliy xavfsizligi holatini tahlil qilish uchun ular ko’rsatkichlar
tizimi va mezonlar bilan to’ldirilishi lozim.
4
Karimov I. A.. Demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish –
tarraqiyotimizning asosiy me’zoni. T. 19. – T., 2011. -B. 18.
5
www.FSB.org - Financial Stability Board. Rasmiy sayti.
14

Ma’lumki, statistik ko’rsatkichlar dinamikasi mamlakat milliy xavfsizligiga
baho berish uchun yetarli emas, chunki umumiy statistik ko’rsatkichlar xoh u
ijobiy bo’lsin, xoh salbiy o’z-o’zicha ko’p narsa haqidama’lumot bermaydi. Shu
sababli milliy xavfsizlikka baho berish muayyan mezonlar vositasida amalga
oshrilishi maqsadga muvofiq. Biroq hamma savolga javob beradigan mezonlar
ham mavjud emas. Shu sababli har qanday mezonlar baholash xarakteriga ega,
xolos.
Odatda mamlakat milliy xavfsizlik darajasiga baho berishda milliy
xavfsizlikning quyi va yuqori tahlikali chegaralari belgilanadi.
Ilmiy adabiyotda milliy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasiga oid
indikatorlar 50 ta ko’rsatkichni qamrab olgan holda quyidagicha turkumlangan:
1) milliyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi
ko’rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab
chiqarishi va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi
mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun xarajatlar ulushi, investisiyalar,
foydali kazilma boyliklarining zaxiralari bo’yicha quyi taxlikali chegarani
ifodalovchi indikatorlar;
2) moliyaviy tizim barqarorligi ko’rsatkichlariga davlat byudjeti
kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro hisob-kitob va soliq intizomini
ifodalovchi ko’rsatkichlar;
3) ijtimoiy soha ko’rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy
jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo’yicha quyi
tahlikali chegaralarni o’z ichiga oladi;
4) tashqi savdo va milliy faoliyat ko’rsatkichlari guruhiga mamlakat ichki
iste’molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning
ulushi bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar kiradi. Milliy
adabiyotda milliy xavfsizlik ko’rsatkichlari sifatida S.Yu.Glazev taklif etgan
turkumlashdan ko’proq foydalanilmokda. Bu ko’rsatkichlar turkumiga
quyidagilar kiradi:
15

- yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan
hajmi;
- sanoat mahsulotlari umumiy hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari
ulushi;
- sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlikning ulushi;
- investisiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi nisbati;
- ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
hajmidagi ulushi;
- yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi;
- aholining urtacha umr uzokligi (yosh);
- aholining eng yukori daromad oluvchi 10 foizi va eng kam daromad
oluvchi 10 foizi guruhlari daromadlari urtasidagi nisbat;
- qayd etilgan jinoyatlar xar 100000 kishi x,isobiga;
- Xalkaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo’yicha ishsizlik
darajasi (foiz hisobida);
- yillik inflyasiya darajasi (foiz hisobida);
- ichki qarzlar hajmining YaIMga nisbati (foiz hisobida, kiyosiy davrda);
- ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat ko’rsatish uchun joriy
ehtiyojning byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi (foiz hisobida);
- tashki qarzning YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- tashki qarzning YaIM kamomadini qoplashdagi ulushi;
- xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz
hisobida);
- naqd xorijiy valyuta miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati
(foiz hisobida);
- pul massasining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- ichki iste’molda importning hissasi, jumladan, ichki oziq-ovqat
mahsulotlari iste’moli hajmida import oziq-ovqat mahsulotlari ulushi (foiz
hisobida);
16

- aholi yashash darajasi bo’yicha mamlakat hududlari o’rtasidagi farqlar.
Ko’rsatkich miqdori quyi chegaradan past tushgandagina milliy tahdid
vujudga keladi. Bu chegara - milliy manfaatlar nuqtai nazaridan ho’jalik
nisbatlarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indiqatorlar
bo’lib, ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarining
milliy rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va mamlakat milliy xavfsizligiga taxdid
soladi.
Tahlikali chegaralarni belgilash bo’yicha ham milliy adabiyotlarda turli xil
qarashlar mavjud. Bu milliy xavfsizlik muammosining murakkabligi va ko’p
qirraligi bilan izohlanadi.
Jamiyatning xavfsiz rivojlanishi chegaralarini aniqlash uchun miqdoriy
ko’rsatkichlar bilan birga sifat ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Shu sababli
milliy xavfsizlik mezonlari deganda milliy xavfsizlik darajasining miqdoriy va
sifat ko’rsatkichlarini ifodalovchi belgilar majmuini tushunish maqsadga
muvofiq. Shunday qilib, milliy xavfsizlik mezonlari milliyotning joriy holatiga
baho berish imkonini beradi.
Xususan, akademik Bogomolov V.A. mamlakat milliy holatini aniqlashga
yordam beradigan quyidagi mezonlarni ajratib ko’rsatadi22: birinchi – mamlakat
rivojlanishining barqarorligi mezonlari, ikkinchi – pasayish davridagi
yo’qotishlarning o’rnini tiklash darajasi mezonlari, uchinchi – milliy
manfaatlarga, mamlakatning jahon milliyotidagi o’rniga, uning istiqboldagi
rivojlanish maqsadlari, vazifalariga muvofiqligi mezonlari
Ko’rinib turibdiki, milliy xavfsizlikka baho berish bitta mezon bilan
chegaralanmaydi. Shu sababli aytishimiz mumkinki, milliy xavfsizlik milliyot
holatining ko’pmezonli tavsifidir.
Ijtimoiy-milliy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodchi-olimlar
quyidagi mezonlar ajratib ko’rsatiladi:
- turmush darajasi va sifati;
- inflyasiya sur’ati;
- byudjet defisiti;
17

- ishsizlik me’yori;
- milliy o’sish;
- davlat qarzi;
- oltin-valyuta zaxiralari;
- jahon milliyotiga integrasiyalashuv darajasi;
- xufiyona milliyot faoliyati; ‖
- mulk tarkibi;
- soliq tizimi;
- bozor infratuzilmalarining rivojlanishi.
Ba’zi olimlar fikricha, milliy xavfsizlikka ko’plab ko’rsatkichlar orqali
integral baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqa bir guruh olimlar esa
har bir mamlakat o’z milliy xavfsizligi uchun o’zi indikatorlar tizimini ishlab
chiqishi va shu asosda tahlikali chegaralarni belgilashlari lozim deb hisoblaydi.
Bundan tashqari, zamonaviy ilmiy manbalarni o’rganish natijalari shuni
ko’rsatadiki, milliy xavfsizlik mezonlari quyidagilardan kelib chiqqan holda
aniqlanishi mumkin:
– milliyot sohalari tasniflanishi (moliya sohasi, ijtimoiy soha, tashqi milliy
soha va boshqalar);
– vujudga keladigan tahdidar (hayot darajasi va sifatining pasayishi –
qashshoqlik darajasi, umr ko’rish uzoqligi mezonlari va boshqalar)
Ushbu me’yorlar asosida mamlakat milliy xavfsizligiga baho berish uchun
haqiqatda erishilgan natija tahlikali chegara (me’yor)lar qiymati bilan
solishtiriladi.
Bunday usulda mamlakat milliy xavfsizligi darajasiga baho berishning
asosiy kamchiligi ko’rsatkich (indikator)larning aniqlik va haqqoniylik
darajasini aniqlashning murakkabligi, ijtimoiy-milliy tizim xususiyatlarini
hisobga oladigan ko’rsatkichlarni aniqlash bo’yicha uslubiy tavsiyalarning
mavjud emasligidir 6
.
6
“Jinoiy yo‘l bilan topilgan pullarni legiallashtirish moliyaviy terorizimga qarshi kurash” mavzusidagi MDH
ishtirokida o‘tkazilgan ilmiy amaliy anjuman. Moskva-Toshkent. 2019 yil.
18

XULOS А .
YAPONIYAd а milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh m а s а l а l а rig а b а g’ishl а ng а n
bitiruv m а l а k а viy ishi n а tij а l а rini umuml а shtirish quyid а gi xulos а l а rg а kelish
imkonini berdi:
1. Milliy x а vfsizlik ko’p qirr а li, mur а kk а b v а ziddiyatli tushunch а bo’lib,
bu hol а t ung а yagon а t а ’rif berishni qiyinl а shtir а di. Ushbu а t а m а g а berilg а n
t а ’rifl а rni umuml а shtirg а n hold а , bizning fikrimizch а , milliy x а vfsizlikk а
quyid а gich а t а ’rif berish mumkin: milliy x а vfsizik — bu, d а vl а t milliy tizimig а
t а ’sir qiluvchi v а uning eng k а m chiqim bil а n, bosqichm а -bosqich b а rq а ror
rivojl а nishi, shu а sosid а j а miyatning potensi а l imkoniyatl а rini h а r tomonl а m а
а m а lg а oshirish uchun, milliy m а nf аа tl а r eng ko’p ifod а l а nishig а imkon
beruvchi (ichki v а t а shqi) sh а rt v а omill а r yig’indisi, shuningdek, d а vl а tning
turli xil x а vfl а r v а yo’qotishl а rg а q а rshi turish qobiliyatidir.
2. Hozirgi p а ytd а d а vl а t milliy x а vfsizligining t а rkibiy elementl а ri sif а tid а
inson resursl а ri, texnik-ishl а b chiq а rish, texnologik, oziq-ovq а t, energetik а ,
boshq а ruv, а xborot, moliyaviy v а t а shqi milliy x а vfsizlikni а jr а tib ko’rs а tish
mumkin.
3. Milliy x а vfsizlik а m а liyotid а bu t а hdidl а r ikki turg а bo’lin а di: ichki v а
t а shqi.
Ichki t а hdidl а r – bu o’z-o’zini а sr а y olish v а t а komill а shtir а olish
qobiliyatining m а vjud em а sligi, rivojl а nishd а innov а siya unsurl а rining z а ifligi,
milliyotni d а vl а t tomonid а n t а rtibg а solishning s а m а r а li em а sligi, j а miyat
evolyusiyasining og’riqsiz yo’ll а rini izl а b topish uchun q а r а m а -q а rshilikl а r v а
ijtimoiy t а nglikl а rni b а rt а r а f etishd а m а nf аа tl а r mut а nosibligini topish
qobiliyatining m а vjud em а sligidir.
T а shqi t а hdidl а r – bu j а hon n а rxl а ri kon’yunktur а si v а t а shqi s а vdoning
o’zg а rishi, milliy v а lyut а kursining tebr а nishi, k а pit а l kirishig а nisb а t а n uning
chiqib ketish h а jmining yuqori bo’lishi, importg а ortiqch а bog’l а nib qolish,
xom а shyo tov а rl а ri eksportining h а dd а n ziyod bo’lishi v а boshq а l а rdir.
19

4. M а ’lumki, milliy x а vfsizlikni t а ’minl а shning eng muhim sh а rtl а rid а n
biri milliyotning b а rq а ror rivojl а nishidir. Milliy rivojl а nishsiz milliy x а vfsizlikni
t а ’minl а b bo’lm а ydi. T а hlill а r shuni ko’rs а t а diki, 2010-2017 yill а r d а vomid а
j а hon yalpi ichki m а hsulotining o’rt а ch а qo’shimch а o’sish sur’ а ti Yaponiyad а
es а 7,91 foizni t а shkil etg а n. Bu shund а n d а lol а t ber а diki, YAPONIYAd а milliy
x а vfsizlikni t а ’minl а shning muhim omili sif а tid а yalpi ichki m а hsulotning
а yniqs а а holi soni o’sish sur’ а tl а rid а n yuqori bo’lishi ijobiy hol а t hisobl а n а di.
5. 2019 yil yakunl а rig а ko’r а , Yaponiya s а no а tining 41 t а rmog’ining 36
t а sid а (87,8 foiz), shu juml а d а n, to’qim а chilik (4 foiz), kimyo (3,8 foiz),
nomet а ll miner а l m а hsulotl а r ishl а b chiq а rish (3,7 foiz), qor а met а llurgiya (0,3
foiz) s а no а tl а rid а o’sish kuz а tildi. 2019 yild а YAPONIYAd а ishl а b
chiq а ril а dig а n 596 t а s а no а t m а hsulotl а rid а n 427 t а sid а ishl а b chiq а rish h а jmi
ijobiy din а mik а ni n а moyon qildi.
6. M а ’lumki, milliy x а vfsizlikni, а yniqs а , uning t а rkibiy qismi hisobl а ng а n
oziq-ovq а t x а vfsizligini t а ’minl а shd а qishloq xo’j а ligi а lohid а а h а miyatg а eg а .
А g а r YAPONIYA qishloq xo’j а ligi rivojl а nishini ko’rib chiq а dig а n bo’ls а k,
2017 yild а qishloq xo’j а ligid а , а yniqs а uning don sektorid а v а ziyat а nch а
yaxshil а ndi. Donli ekinl а r ishl а b chiq а rish 2016 yild а 1,66 mln tonn а g а , ya’ni
0,3 foizg а o’sib 617,91 mln. tonn а g а yetdi. Q а nd l а vl а gi ishl а b chiq а rish 2017
yild а 125,56 mln. tonn а g а ch а o’sdi. P а xt а ishl а b chiq а rish 5,49 mln. tonn а g а
yetdi.
7. Chorv а chilik t а rmog’i h а m pozitiv din а mik а n а moyon etdi. 2017 yil
d а vomid а 84,31 mln.tonn а go’sht ishl а b chiq а rildi. Bu 2016 yilg а nisb а t а n 0,8
foizg а ko’p. Cho’chq а go’shti ishl а b chiq а rish 0,8 foizg а o’sdi v а 53,4 mln.
tonn а g а yetdi, mol go’shti – 1,3 foizg а o’sdi v а 7,26 mln. tonn а g а , qo’y go’shti
– 1,8 foizg а o’sdi v а 4,68 mln. tonn а g а , p а rr а nd а go’shti 0,5 foizg а o’sdi v а
18,97 mln. tonn а g а yetdi. Bund а n t а shq а ri m а ml а k а t miqyosid а 33,45 mln.
tonn а sut v а 30,7 mln. tonn а tuxum yetishtirildi. Dengiz m а hsulotl а ri ishl а b
chiq а rish 2016 yilg а nisb а t а n 2019 yild а 0,5 foizg а o’sdi v а 69,38 mln.tonn а ni
t а shkil etdi.
20

8. M а ml а k а t milliy x а vfsizligini t а ’minl а shd а xorijiy investisiyal а r j а lb
etish а lohid а а h а miyatg а eg а . Milliyotg а j а lb etilg а n xorijiy investisiyal а r h а jmi
bo’yich а (131,0 mlrd. doll а r) Yaponiya xuddi 2018 yild а gidek, 2019 yild а h а m
А QShd а n keyin 2-o’rinni eg а ll а di. 2018 yild а Yaponiya k а pit а l
qo’yilm а l а rining keskin qisq а rishi yuz berdi. 2018 yild а ul а r 120,1 mlrd. А QSh
doll а rig а teng bo’ldi. А mmo shung а q а r а m а y bu ko’rs а tkich bo’yich а Yaponiya
yet а kchi m а ml а k а tl а r s а fid а qoldi. M а ml а k а t milliyotig а j а lb etilg а n
investisiyal а r h а jmi m а ml а k а td а n chiq а rilg а n investisiyal а r h а jmig а nisb а t а n 11
mlrd. А QSh doll а rig а ko’p bo’ldi v а bu hol а t milliy x а vfsizlik nuqt а i n а z а rid а n
ijobiy hol а t hisobl а n а di.
9. Hukum а t tomonid а n v а lyut а n а zor а tining kuch а ytirilishi Yaponiya oltin-
v а lyut а z а xir а l а rining ko’p а yishig а olib keldi. 2018 yil dek а br hol а tig а ko’r а
2017 yilg а nisb а t а n m а ml а k а t oltin-v а lyut а z а xir а l а ri 4,3 foizg а o’sib, 3,14 trln.
doll а rg а yetdi. M а ml а k а t milliy x а vfsizligining muhim ko’rs а tkichi hisobl а ng а n
oltin-v а lyut а z а xir а l а rining o’sishi Yaponiya milliy milliy x а vfsizligini
t а ’minl а sh bo’yich а muv а ff а qiyatl а rg а erish а yotg а nligid а n d а lol а t ber а di.
10. G а rchi so’nggi yill а rd а Yaponiyad а b а rq а ror milliy o’sish sur’ а tl а ri
kuz а til а yotg а n bo’ls а -d а , milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh bor а sid а mu а mmol а r
m а vjud. Bu mu а mmol а rd а n biri m а ml а k а tni don m а hsulotl а ri bil а n
t а ’minl а shdir. YAPONIYAd а 2016 yild а 128,9 mln tonn а g’ а ll а yetishtirilg а n
v а 2006-2016 yill а r d а vomid а YAPONIYAd а g’ а ll а ishl а b chiq а rish h а jmi
q а riyb 1,2 m а rt а g а oshg а n. Shung а q а r а m а sd а n Yaponiya yirik miqdord а g’ а ll а
import qil а di. Xusus а n, 2006-2016 yill а r or а lig’id а g’ а ll а importi 10
b а rob а rg а ch а ortib, 4,4 mln tonn а g а yetdi.
11. Yaponiyad а milliy x а vfsizlik bor а sid а gi yan а bir muhim mu а mmo
s а no а t ishl а b chiq а rishini xom а shyo bil а n t а ’minl а sh bil а n bog’liq. So’nggi
yill а rd а Yaponiya s а no а tid а m а hsulot ishl а b chiq а rish h а jmining o’sishi s а no а t
ishl а b chiq а rishi uchun xom а shyo t а qchilligini keltirib chiq а rmoqd а . Shu
s а b а bli YAPONIYAd а а m а lg а oshiril а yotg а n t а rkibiy islohotl а r n а tij а sid а
2016-2017 yill а rd а m а ml а k а t qor а met а llurgiya s а no а tid а f а oliyat
21

ko’rs а t а yotg а n 115 mln. tonn а h а jmd а gi ortiqch а ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri
tug а tildi.
12. So’nggi yigirm а yild а YAPONIYA j а hond а gi eng yirik xom а shyo
iste’molchisig а а yl а ndi v а bu hol а t yu а nning rev а lv а siyasi bil а n birg а bordi.
Yaponiya tomonid а n import qilin а dig а n а sosiy xom а shyo tov а rl а ri yoqilg’i-
energetik а m а hsulotl а ri (j а mi xom а shyoning 45 foizi) v а miner а l xom а shyo
resursl а ri (32 foiz rud а v а met а ll а r, 10 foiz temir rud а si), shuningdek, qor а
met а ll m а hsulotl а ri (5 foiz) hisobl а n а di.
13. YAPONIYAd а neft ishl а b chiq а rish h а jmi 2010-2016 yill а r d а vomid а
deyarli o’zg а rm а y qolg а n v а 2076 yild а 199,7 mln. tonn а ni t а shkil etg а n bo’ls а ,
neft iste’moli 448,5 mln. tonn а d а n 578,7 mln. tonn а g а ch а , ya’ni q а riyb 30
foizg а o’sg а n. 2018 yild а iste’mol h а jmi neft ishl а b chiq а rishg а nisb а t а n q а riyb
3 b а rob а rg а ko’p bo’lg а n. 2015-2019 yill а r d а vomid а neft importi 232,7 mln.
tonn а d а n 382,6 mln. tonn а g а ch а o’sg а n. Bugungi kund а YAPONIYA neft
import qilish bo’yich а j а hond а birinchi o’rinni eg а ll а ydi. А lb а tt а , bund а y
sh а roitd а m а ml а k а t milliyoti j а hon neft bozorid а gi n а rx kon’yunktur а sig а
bog’liq bo’lib qol а di.
14. Milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh bo’yich а YAPONIYAd а gi yan а bir
muhim mu а mmo Sh а rqiy v а G’ а rbiy mint а q а l а ri rivojl а nishid а gi nomut а nosib
rivojl а nish hisobl а n а di. M а ml а k а td а s а no а ti rivojl а ng а n Sh а rq v а qoloq
Sh а rqning m а vjudligi YAPONIYAning istiqbold а b а rq а ror rivojl а nishig а s а lbiy
t а ’sir ko’rs а t а dig а n а sosiy omildir.
22

FOYD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R RO’YX А TI.
1. O’zbekiston Respublik а sining Konstitusiyasi. – Toshkent:
―O’zbekiston,w 2018. – 80 b.
2. O’zbekiston Respublik а sining ―T а shqi milliy f а oliyat to’g’risid а gi‖
qonuni (Yangi t а hriri) (―O’zbekiston Respublik а si Oliy M а jlisining
А xborotnom а si , 5-6-son, 148-modd
‖ а )
3. O’zbekiston Respublik а sining ―Erkin milliy zon а l а r to’g’risid а gi
‖
qonuni (―O’zbekiston Respublik а si qonun hujj а tl а ri to’pl а mi , 39-son, 424-
‖
modd а .)
4. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2018 yil 26 oktyabrd а gi
―Erkin milliy zon а l а r f а oliyatini f а oll а shtirish v а keng а ytirishg а doir
qo’shimch а chor а -t а dbirl а r to’g’risid а gi PF-4853-son F
‖ а rmoni.
5. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 7 fevr а ld а gi
―O’zbekiston Respublik а sini yan а d а rivojl а ntirish bo’yich а H а r а k а tl а r
str а tegiyasi to’g’risid а gi PF-4947-son F
‖ а rmoni.
6. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrd а gi
―V а lyut а siyos а tini liber а ll а shtirish bo’yich а birinchi n а vb а td а gi chor а -
t а dbirl а r to’g’risid а gi PF-5177-son F а rmoni.
7. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrd а gi
―M а ml а k а tning oziq-ovq а t x а vfsizligini yan а d а t а ’minl а sh chor а -t а dbirl а ri
to’g’risid а gi PF-5303-son F
‖ а rmoni.
8. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 3 noyabrd а gi
―M а xsus turd а gi tov а rl а r eksporti v а importini lisenziyal а sh, shuningdek,
eksport kontr а ktl а rini ro’yx а tg а olish v а import kontr а ktl а rini ekspertiz а d а n
o’tk а zishni t а rtibg а solish chor а -t а dbirl а ri to’g’risid а PF-5215-son F
‖ а rmoni
9. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2018 yil 22 yanv а rd а gi
―2017-2021 yill а rd а O’zbekiston Respublik а sini rivojl а ntirishning besht а
ustuvor yo’n а lishi bo’yich а H а r а k а tl а r str а tegiyasini ―F а ol t а dbirkorlik,
innov а sion g’oyal а r v а texnologiyal а rni qo’ll а b-quvv а tl а sh yili d
‖ а а m а lg а
oshirishg а oid d а vl а t d а sturi to’g’risid а gi PF-5308-son F
‖ а rmoni.
23

Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlash

Sotib olish