Yengil sanoat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	4.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Yengil sanoat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash

Sotib olish

Yengil sanoat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash
Mundarija
KIRISH……………………..……………………….…………………….
I-BOB. TO`QIMACHILIK MAHSULOTLARI SIFATINI
BAHOLASHDA SINOV USULLARI
1.1 To`qimachilik mahsulot sifati ko`rsatkichlari haqida
1.2 To`qimachilik mahsulotlari sifatini baholash usullari
II.BOB TO`QIMACHILIK SANOATIDA SINOV
LABALATORYALARNI TASHKIL ETISH
2.1 Sinov labaratoriyalari ularga qo`yilgan talablar
2.2 Sinov jihozlari va ularning metrologik xossalari…………
2.3 To`qimachilik mahsulotlari ………………………………..
XULOSA…………………………………………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………….

KIRISH
Respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishidagi ustuvor yo'nalishlardan biri —
to'qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarini yetarli darajada sifatli ishlab
chiqarish, xalq ehtiyojini qondirish va uni eksport qilishdan iborat. Bu mas'iiliyatli
vazifani bajarishda materialshunoslik fanining ahamiyati katta.
Muhandis materialshunoslar to'qim achilik va yengil sanoatda
ishlatiladigan xom ashyolar, olingan yarim va tayyor mahsulotlarning tuzilishini,
xususiyatlarini ilmiy asosda tahlil qilib, muhandis-texnologlarga ishlab chiqarish
jarayonini samarali tashkil etishga va sifatli mahsulot olishga bevosita yordam
beradilar. Materialshunoslik sohasidagi mutaxassislar xom ashyo va mahsulot
nuqsonlarini faqatgina qayd etmasdan, balki sifatni boshqarish bo'yicha ham faol
qatnashib, bo'lajak nuqsonlarning qanday hosil bo'lishini oldindan aytib berishlari
mumkin.
Mahsulot sifatini oshirish dolzarb muammolardan bo'lib, u ko'p omillarga,
shu jumladan mashinalarning ish holatiga, ishni tashkil etishga, xom ashyoning
sifatiga, ishchilarning kasb mahoratiga, xom ashyo, yarim va tayyor
mahsulotlarning sifatini nazorat qilishda mutaxassislarning bilimdonligi va
malakasiga, sinov o'tkazuvchi qurol va asbob-uskunalarning zamonaviyligiga va
hokazolarga bog'liq. Mahsulot sifatini oshirish uchun ishlab chiqarish tizimining
hamma bo'g'inlarida ishni sifatli tashkil etish kerak.
Shu bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini ishlab
chiqarishga tatbiq etish, mahsulot sifat ko'rsatkichlarini aniqlashda zamonaviy
asbob-uskunalardan foydalangan Avtomatlashtirilgan o'lchash siniblikasi
tomonidan 1993 yil 28 dekabrida standartlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish bo'yicha qabul qilingan qarorlar muhim ahamiyatga ega .,
Qabul qilingan qaroriar asosida materialshunoslik fanini To'ldiruvchi
quyidagi yangi fanlar V-540500 yo'nalishidagi hakaiavriar o'quv rejasiga
kintilgan;

1. Metrologiya va standartlashtirish.
2. Sertifikatsiyalashtirish va sifatni boshqarish.
Bu fanlardan olingan yetuk bilim bo'lajak mutaxassislar uchun juda
zarur va korxonalarda har tomonlama sifatli mahsulot ishlab chiqarishga
garov bo'ladi.
O 'zbekistonda paxta mahsulotlarini standartlash va sertifikatlash
«Sifat» Boshqarmasi va «O‘zpaxtasanoatsotish» uyushmasining «Press-
servis» ilmiy-texmka paxta tolasi va paxta mahsulotlari uchun xalqaro
talablarga javob beradigan yangi standartlar yaratildi.

I BOB.TO`QIMACHILIK MAHSULOTLARI SIFATINI
BAHOLASHDA SINOV USULLARI.
1.1 To`qimachilik mahsulot sifati ko`rsatkichlari haqida
To`qimachilik mahsulotlari sifat ko`rsatkichlari va ularning aniqlash
usullari. Gazlamalarning pishiqligi uning sifatini belgilaydigan eng
muhim ko`rsatkichlardan biridir.
Gazlamaning cho`zilishiga chidamliligi deganda uning yukka
chidamliligi tushuniladi. Ma`lum o`lchamdagi gazlama bo`lagini uzish
uchun yetarli minimal kuch -uzuvchi kuch deyiladi.Gazlamaning
uzilishga pishiqligi ularning tola tarkibiga kalava ip yoki ipning
nomeriga, zichligiga o`rilish turiga pardozlash harakteriga bog`liq.
Sintetik tolalardan to`qilgan gazlamalarning uzilishiga pishiqligi eng
yuqori bo`ladi.Bosim bilan pardozlash gazlamalarning pishiqligini
oshiradi.Polotno o`rilishida to`qilgan gazlamalar pishiq boladi.
Gazlamalarning mustaxkamligini aniqlash. Gazlamalarning uzilishi
GOST 3813-73 standarti bo1yicha amalga oshiriladi.Tikuvchilik
gazlamalarining uzish ishlari ikki yo`nalishida, tanda va arqoq bo`yicha
olib boriladi.Agar uzish vaqtida kelishmovchiliklar paydo bo`lsa, unda
qo`shimcha ravishda sinash ishlari olob boriladi.Aagar uzish vaqtida
kelishmovchiliklar paydo bo`lsa, unda qo`shimcha ravishda sinash
ishlari olib boriladi. Gazlama namunasining va eni vazni va andoza
bo`yicha o`lchanadi. To’qimachilik mahsulotlarining egilishidagi
bikirligini aniqlash. Bikirlik deganda tashki kuchlar ta’sirida buyum
shaklining o‘zgarishiga qarshiligi tushuniladi.Shaklning o‘zgarishiga
bog‘liq ravishda qo‘yilgan deformatsiyalarning ko‘rinishi bikirlikdagi
cho‘zilish, pishitilish, egilish va boshqa xususiyatlari bo‘yicha
farqlanadi.Egilish qanchalik ko‘p bo‘lsa, gazlamaning bikirligi
shunchalik kam bo‘ladi.
To‘qimachilik gazlamalarining egilishdagi shartli bikirligi quyidagi
formula yordamida aniqdanadi:
Bsh = GL/A,bu erda G— 1 pog. sm. gazlama namunasining vazni
mkN/sm (mgs/sm).

G quyidagi formula yordamida topiladi:
bu yerda q — namuna, L0 uzunligining vazni, mkN (mgs).
L — namunaning egilgan qismining uzunligi sm bo‘lib, u quyidagi
formula yordamida hisoblanadi:
L = 0,5(Lo-x),
bu yerda x — qisqichning eni, ya‘ni u 2 sm ga teng. A — nisbiy egilish
f0 funksiyasi bo‘lib, u quyidagi formula yordamida topila.To‘qimachilik
gazlamalarining egilishidagi bikirligini aniqlash. Tikuvchilik
gazlamalarining egilishdagi bikirligini GOST 10550-75 standarti
bo‘yicha PT-2 asbobi yordamida aniqlanadi. Buning uchun gazlama
to‘dasidan namuna tanlanadi. Boshlang‘ich uzunligi 1670 mm, eni 30
mm bo‘lgan namuna qirqimlari bichim yordamida tanda va arqoq
shartlarga to‘gri kelmagunicha kamaytirib borilaveradi.Gazlamaning
bejamdorligini aniqlash. Bejamdorlik B-osilgan gazlamalarning o‘z
og‘irligi ostida yumshoq qat- qat buramlarni hosil qiladi.
Gazlamalarning bejamdorligi asosan egilishdagi bikirlikka bog‘likdir.
Gazlamalarning bejamdorligini aniqlashning turli uslublari bor.
Birinchi uslub V.Ya.Evdokimov va A.K.Buhareva uslublaridir.
Sinaladigan gazlamadan 400x200 mm o‘lchamli namuna qirqib olinadi.
Namunaning kalta tomoniga to‘rtta nuqta qo‘yiladi; birinchi nuqta
gazlamaning yon chetidan 25 mm, qolganlari esa 65 mm ichkariga
qo‘yiladi. Belgilangan nuqtalardan igna o‘tkazilib, namunada uchta
buram hosil qilinadi. Gazlamaning uchlari igna bilan tiqin yordamida
qisiladi va erkin osilgan hamda ignaga mahkamlangan gazlama na
munasining pastki uchlarigacha bo‘lgan A masofa mm da o‘lchaniladi.
Gazlama bejamdorligi quyidagi formula yordamida topiladi:
B= (200 ~A)100/200 = 100 - 0,5/
Gazlamaning barcha yo‘nalishlaridagi bejamdorligini aniqlash uchun
diskli uslub qo‘llaniladi. Gazlamadan doira shaklidagi namuna qirqib
olinadi va u kengrok diametrdagi disk ustiga yopiladi. Shunda gazlama
namunasida buramlar hosil bo‘ladi. Gazlamaning bejamdorligi ana shu
buramlarning soniga va shakliga, disk yuqoridan yoritilganda gazlama
tushiradigan izning yuzasiga qarab aniqlanadi. Bejamdorlik koeffitsienti

—namuna yuzasi bilan izining yuzasi orasidagi farqning namuna
yuzasiga nisbati bilan ifodalanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
2015 yildagi 19-oktyabr 298-sonli Qarori, hamda «O`zstandart» agentligining
2015 yil 23-oktyabrdagi 574-sonli buyrug’i ijrosini ta`minlash maqsadida,
«O`zstandart» agentligi tomonidan tasdiqlangan «Tarmoq-Jadvali»ga
muvofiq, Namangan SSMDK ning yengil sanoat sinov
laboratoriyasini xalqaro darajada akkreditatsiyadan o`tkazish bo`yicha
bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Ma`sul xodimlar ishtirokida
halqaro akkreditatsiyalashga qo`yilgan talablarni o`rganish, amalga
oshirilishi lozim bo`lgan masalalarni muxokama etilib Viloyat eksport
salohiyatidan
kelib chiqqan holda, xalqaro akkreditatsiyalanadigan mahsulot “Paxta
tolali mato” mahsuloti tanlangan, bu mahsulot bo`yicha quyidagi 6 xil
sinov turlari Turkiya davlatining «TURKAK» kompaniyasining
akkreditlash idorasi tomonidan 2018-yil 1-fevraldan xalqaro darajada
akkreditlandi.
ISO 3801:1977 “To’qimachilik mahsulotlari ( to’qimachilik
gazlamasi) - Uzunlik birligiga va yuza birligiga massani aniqlash usuli”
xalqaro standarti. Mato vaznining uzunlik birligiga va yuza birligiga
nisbatini bir necha usullarda aniqlash mumkin. Ba`zi matolar uchun
vaznning uzunlik birligiga va yuza birligiga nisbati bevosita matoning
eni bilan bog’liq, boshqa matolar uchun matoning tuzilishi (matoning
cheti yoki foni) bo’yicha o’zgarishi vaznining uzunlik birligi bilan
vaznning yuza birligi o’rtasida sezilarli farqni keltirib chiqarishi
mumkin.
Tartibga soluvchi murvat ko‘rsatkich bilan egilgan qirqimni
joylashtirish uchun xizmat qiladi. Ung qo‘l bilan qisqich ochiladi va
qirqimning bir uchi bo‘shatiladi va qisqichning yuqori plastinkasi
pastkisini qisadi. Bir vaqtning o‘zida chap qo‘ul bilan sekundomer ishga
tushiriladi koeffitsienti foizda, quyidagi formula yordamida
xisoblanadi:
Kb = (S0-Sn)/ S0bu yerda S0
deformatsiyasidan keyin sekinrok yoki bir oz tezroq tekislanadi va
dastlabki holatini egallaydi, shuning uchun g‘ijimlar yo‘qoladi.Tiklanish

burchagi a- namunaning 180° da to‘liq tiklanish burchagi bo‘lib, foizda
ifodalanadi.G‘ijimlanmaslik G‘-g‘ijimlanuvchanlikka teskari tushuncha
bo‘lib, u gazlamaning ezilishiga qarshilik ko‘rsatishi hamda bukilishiga
sabab bo‘lgan kuch olingandan keyin dastlabki holatini tiklash
xossasidir.Gazlamalarning g‘ijimlanmasligi standart uslubi bo‘yicha
g‘ijimlanmaslikni o‘lchash asbobida aniqdanadi.
Asbobning asosi murvat yordamida maxkamlangan bo‘lib, unda
tenglashtirish darajasi va yumoloq shkalaga joylashgan. Ustunning
yo‘naltirilgan tirqishidagi qisqichning tayanch qismiga namuna 180°
egilgan holatida joylashtiriladi.Tartibga soluvchi murvat ko‘rsatkich
bilan egilgan qirqimni joylashtirish uchun xizmat qiladi. Ung qo‘l bilan
qisqich ochiladi va qirqimning bir uchi bo‘shatiladi va qisqichning
yuqori plastinkasi pastkisini qisadi. Bir vaqtning o‘zida chap qo‘l bilan
sekundomer ishga tushiriladi.rqimning bo‘shatilgan bir uchi qayishqoq
kuch ta’sirida a burchakka egiladi. Har bir ipning yo‘nalishi
bo‘yichag‘ijimlanmaslik o‘lchami (foizda) quyidagi formula yordamida
hisoblanadi:F= αo‘r 100/1 bu yerda a-tiklanish burchagining o‘rtacha
arifmetik qiymati, gradus. Standart uslubiga binoan tanda va arqoq
yo‘nalishi bo‘yicha beshta namuna qirqimi olinadi .Gazlamalarning
g‘ijimlanmasligini aniqdash. Sinash uchun beshta qirqim namunasi
40x15 mm o‘lchamida olinadi va namunaning yuza qatlamining chetki
qismidan qalam bilan 2 mm va teskari yuzasining chetki qismidan 24
mm masofa tashlab, ikki nuqta belgisi qo‘yiladi.Qisqichning pastki
plastinkasiga namunani ushlab turish uchun yupqa parafin qatlami
qo‘yiladi va namunaning uchidan 2 mm masofadagi qism qisqichi
yordamida belgi qo‘yilgan joyi egilib, halqa ko‘rinishiga keltiriladi.
Natijada halqa qisqich yordamida ushlanadi.
Keyin, 10x15 mm o‘lchamli halqa ikkinchi qisqich bilan kesiladi.
Namuna egilishining burchagi 180° ni tashkil etadi.
Qisqich namuna bilan birgalikda kuchlantirgich qurilmasining tayanch
yuzasiga qo‘yiladi, shunda namuna halqasi yuza ostiga joylashtiriladi.
Yuza 5 kg vazndagi yuk bilan bo‘ylama ustunga mahkamlangan.
Sekundomerni qo‘shgan holda dastak yukni qisqichning yuqori

plastinkasiga tushiradi. Halqa 15 min mobaynida 1 kgk/sm2bosim ostida
qisilib turiladi. Undan tirqishiga qisqichning tayanch bo‘rtigacha
joylashtiriladi va qisqich ochiladi, namunaning uchi qo‘yib yuboriladi.
Sekundomerni qo‘shib, ikkinchi qisqich ham olib tashlanadi. Namunani
atrof muhit ta’siridan saqlash uchun organiq oyna qoplamasi bilan
berkitiladi. Qisqchlar ta’siridan bo‘shatilgan namunaning bir uchi
muvozanat holatiga keladi. 5 minutdan keyin, tiklanish burchagi
o‘lchaniladi.Gazlama iplarining sirtiluvchanligini aniqlash.
Sitiluvchanlik deganda gazlamaning qirqilgan chetlaridan iplarning
tushishi yoki siljishi tushuniladi. Gazlamalarning tangensial
qarshiligi juda kam bo‘lganida bunday hodisa ro‘y beradi. Tangensial
qarshilik miqdori gazlamaning tuzilish fazasiga, o‘rilishiga va ipning
turiga, bikirligiga bog‘liq.
Gazlamaning sitiluvchanligini aniqlash. Gazlamaning sitiluvchanligi
GOST 3814-81 standartining «g» bandi bo‘yicha SNIXBI (MITLP)
moslamasi bilan uzish mashinasi yordamid aniqlanadi. Moslama
taroqning uzunligi bo‘yicha bir qatorda joylashgan 0,8 mm qalinlikdagi
18 ta ignadan, uzish mashinasining yuqorisida joylashgan taroqni
ushlagich; uzish mashinasining pastki qisqichiga mahkamlangan
maxsus qisqichdan tashkil topgan.Sinash uchun eni 30 mm va uzunligi
100 mm bo‘lgan namunadan qirqim tayyorlanadi. Tanda bo‘yicha
uzishga chidamliligini aniqdash uchun arqoq yo‘nalishida qirqim
bichiladi.
1.2.To`qimachilik mahsulotlari sifatini baholash usullari.
Arqoq bo‘yicha uzishga chidamliligini aniqlash uchun esa tanda
yo‘nalishi bo‘yicha qirqim. Gazlama namunasining qisqa uchi
plastinkaning bo‘rtig‘idagi teshigiga solinadi. Keyin namuna tekis
prujina bilan plastinkaga qisiladi va taroqning ignalariga solinadi.
Plastinka
bilan birgalikda sug‘urib olinadi, taroq gazlama namunasi bilan
birgalikda

mahkamlanadi. Namunaning pastki qismiga maxsus qisqich yordamida
20gli qo‘shimcha kuch ko‘yiladi.Namunaning qisqichlari orasidagi
masofasi 50mm. Gazlamadan 2mm qatlamdagi iplarni ignalar to‘liq olib
tashlangandan keyin, uzish mashinasining shkalasidan kuchlanish yozib
olinadi. Iplarning suriluvchanligiga gazlamaning chidamligini aniqlash.
iplarning suriluvchanligi deb bir tizimdagi iplarning ikkinchi bir tizimga
surilishi tushuniladi.Siyrak gazlamalardan tiqilgan buyumlar kiyib
yurilganda choklarda iplar surilishi gazlamalardan tiqilgan buyumlar
kiyib yurilganda choklarda iplar surilishi mumkin.Odatda tanaga
yopishib turadigan va chuzuvchi kuch ko‘prok ta‘sir qiladigan
choklardagi iplar suriladi. Choklarda iplarning surilishiga gazlamaning
zichligidan tashqari gazlama tayyorlangan iplarning xili, urilishi,
chokning yo‘nalishi ham ta‘sir qiladi. Gazlamaning tuzilishiga qarab,
iplar tanda yoki arqoq yo‘nalishida surilishi mumkin. Sillik iplardan
tuqilgan gazlamalarda, nisbiy zichligi past bo‘lgan jun gazlamalarda
iplar osongina suriladi. Chokda iplarning surilishi natijasida buyumning
tashqi ko‘rinishi buziladi va chokning pishikdigi pasayadi.
Iplarning suriluvchanligiga gazlamaning chidamligini aniqlash.
Gazlamadagi iplarning suriluvchanligi GOST 22730-76 standarti
bo‘yicha aniqlanadi. Gazlamadagi iplarning suriluvchanligini aniqlash
uchun tanda bo‘yicha 30 mm, arqoq bo‘yicha 450 mm li o‘lchamdagi
namunalar tayyorlanadi.
Sinash ishlari uchun RT-2 yoki RT-2M asboblari qo‘llaniladi.
Namuna uchun kushimcha kuch 0,12N. Asbob quyidagilardan tashqil
topgan: 3 mmli yumaloqlangan radiusli rezinali labchok, yuk va
shayindan iborat yuklagich mexanizmi, harakatlantiruvchi elektr
yuritgich, gazlama namunasini o‘ziga urovchi baraban va shayin
bo‘yicha yukni harakatga keltirish uchun arava. Namunaning bir
uchi barabanga joylashtiriladi va xatoga yul qo‘ymasdan kalit yordamida
mahkamlanadi. Keyin namuna 8 sm rezinali labchok o‘tkaziladi va
g‘ildirak orqali tashlanib, namunaning uchiga 120gli og‘irlikdagi yuk
osiladi. Yuqori rezinali labchok tushiriladi va elektryuritgich harakatga
keltiriladi. Natijada baraban namunani o‘ziga uray boshlaydi, ya`ni

uning tezligi 2 mm/s bo‘ladi. Labchokdagi gazlamaga bosimi chiziqli
oshadi.
Gazlama namunasida suriluvchanlik hosil bo‘lganda shkala 11 dan
0,05 kgk gacha aniqlik bilan ko‘rsatkich yozib olinadi.Gazlamalarning
pillingini aniqlash. Shariklar yordamida gazlama yuzasini ishqalash
natijasida pilling xosil bo‘ladi. Natijada gazlamaning tashqi ko‘rinishi
yomonlashadi. Ko‘pincha bu pilling, jun bilan sintetik tolalar
aralashmasidan hosil qilingan gazlama yuzasida ko‘proq uchra. Bu
pillinglarning hosil bo‘lishi uchta asosiy bosqichga bo‘linadi. Birinchi
bosqichda bir qism tolalar gazlamada bush joylashadi va ishqalanish
natijasida gazlama yuzasida tuklar hosil bo‘ladi Ikkinchi bosqichda
chikkan tolalarning uchi gazlama yuzasida uralashadi, chigallashadi,
natijada tashqi kuchlar ta‘sirida pilling hosil bo‘ladi. Uchinchi bosqichda
pilling uziladi.
Agar gazlama tarkibida sintetik pishik tolalar bo’lsa, unda tuklar
ko‘p vaqtgacha yo‘qolmaydi, gazlamaning tashqi ko‘rinishi buziladi va
iste‘molchilarning talabi yo‘qoladi
Gazlamalarning yuvilgandan keyingi kirishinini aniqlash. Kirishish deb
issiqlik va nam ta‘sirida gazlama o‘lchamlarining o‘zgarishi tushuniladi.
Ko‘pincha nam, issiqlik ishlovi berilganda gazlamalarning kirishishi
kuzatiladi. Gazlamalarning kirishishi natijasida undan tiqilgan buyum
kichrayishi mumkin. Agar kiyimning avra-astari kimyoviy usulda
tozalanganda, yuvilganda, dazmollash va xullash natijasida kirishsa,
unda g‘ijimlar, burmalar paydo bo‘lishi mumkin.
Issiqlik va nam ta‘sirida tolalar qayishqoqlashadi, shishadi,
kaltalashadi, natijada gazlama kirishadi, ya`ni iplar tizimining taranglik
darajasi tenglashadi. Kuchli taranglangan tanda tizimi bukiladi. Shuning
uchun gazlamaning tanda bo‘yicha yo‘nalishi arqoq bo‘yicha
yo‘nalishidagidan ko‘prok kirishadi. Ba`zi gazlamalar yuvilgandan
keyin tanda bo‘yicha kirishib, eniga kengayadi, natijada tortishadi. Agar
tanda ancha garant bo’lsa va kirishganda ancha bukilsa, gazlama
shunday tortishadi. Arqoq tizimining buqilganlik darajasi bunda
kamayib, arqoq iplari tug‘rilanadi va eniga bir oz kengayadi.Kirishish

chiziqli U1, yuzasi Us va xajmiy Yv bo‘yicha farqlanadi va quyidagi
formulalar yordamida (foizda) xisoblanadi:
Ul = (L1 - L2)100/L;
Us = (S1- S2)100/ S1 ;
Yv = (V1- V2)100/V1
bu yerda L1, S1, V1 — gazlama namunasining boshlangich chiziqli
o‘lchami, yuzasi va xajmi; L2,
S2, V2 — gazlama namunasining qirishishidan keyingi chiziqli
o‘lchami, yuzasi va hajmi.To‘qimachilik gazlamalarining havo
o‘tkazuvchanligini aniqlash. Havo
o‘tkazuvchanlik deganda, gazlamaning havo o‘tkazish qobiliyati
tushuniladi. To‘qimachilik materiallarining havo o‘tkazuvchanligi
koeffitsient bilan ifodalanadi, ya`ni 1 m2gazlamadan 1 sekund davomida
belgilangan bosim ostida utgan havo miqdori bo‘lib, u kub metrda
o‘lchanadi koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Xr=V/F*T,
GOST 12088-77 «To‘qimachilik gazlamalari va ulardan tayyorlangan
buyumlar. Havoo‘tkazuvchanligini aniqlash» standarti bo‘yicha maishiy,
harbiy, texniq trikotaj va noto‘qima matolarning havo o‘tkazuvchanligi
aniqlanadi.
Sinash ishlari uchun VPTM-2 ko‘rinishidagi asbob ishlatiladi.
Sinash ishlarini olib borishdan oldin indikator va differentsial
manometrdagi spirtning nolli holati tekshiriladi. Boshqarish
tugmachasini bosgandan keyin, chiroq yonadi. Asbobning to‘g‘ri
ishlashini tekshirish murvat yordamida bajariladi. Kameradagi
siyraklashish 49Pa indikatori bo‘yicha belgilangan
differentsial manometrning ko‘rsatkichi, nazorat murvatining
ko‘rsatishiga mos kelishi kerak.
Undan tashqari, asbobda stol va naychasimon kushgich joylashgan
bo‘lib, venturilar shunday tanlanadiki, siyraklashish namuna ostida
indikator bo‘yicha 49Pa ni tashqil etsin. Agar namuna ostida
siyraklashish 49Pa katta bo’lsa, unda katta teshikli plastinka
qo‘yiladi .Havo o‘tkazuvchanlik namunaning unta joyidan diagonali

bo‘yicha olib boriladi.namuna yuza ko‘rinishda joylashtiriladi va stolga
halqa yordamida kizil chiroq yongunicha qisiladi. Elektryuritgich bilan
shamollatgich avtomatik ravishda ishga tushadi.
Drosselni ochib namuna ostidagi siyraklashish 49Pa ga tugrilanadi,
indikator shkala bo‘yicha siyraklashishi aniqlanadi. Differentsial
manometrining shkalasi bo‘yicha shkalaning oraligigacha aniqdigi bilan
kiymatlar xisoblanali. kuch birgalikda olinganda, elektr yuritgich
shamollatgich bilan avtomatik ravishda tuxtaydi.

II BOB. TO`QIMACHILI SANOATIDA SINOV LABORATIYALARINI
TASHKIL ETISH
2.1.Sinov labaratoriyalari ularga qo`yilgan talablar.
To’qimachilik korxonalarida tashkil etilayotgan sinov
laboratoriyalarida mahsulotlarni sinash va sertifikatlashtirish uchun
laboratoriyalar belgilangan tartibda akkreditatsiya qilinishi lozim. Sinov
laboratoriyalari akkreditatsiyadan o’tkazish tartibi O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2015 yil 14-oktyabrdagi 292-sonli
“Muvofiqlikni baholash organlarini va metrologik xizmatlarni
akkreditatsiya qilish hamda ularning faoliyatini inspektsiya nazoratidan
o’tkazish tartibi to’g’risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi.
Akkreditatsiya qilish akkreditatsiya qilinayotgan sinov laboratoriyasining
malakali ekanligini va uning mustaqilligini rasman tasdiqlash maqsadida
o’tkaziladi.
Quyidagilar akkreditatsiya qilishning umumiy shartlari hisoblanadi:
a) shtatida akkreditatsiyaning ariza berilayotgan sohasida malakali
xodimlarning mavjudligi;
b) sifat menejmentining amaldagi tizimi mavjudligi;
v) muvofiqligi baholanayotgan to’qimachilik mahsulotlari uchun texnik
jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning mavjudligi.
To’qimachilik mahsulotlarini sinov laboratoriyalarini
akkreditatsiya qilish uchun quyidagilar uchun qo’shimcha shartlar
hisoblanadi:
a) akkreditatsiya qilinayotgan sinov laboratoriyalarining ishlab
chiqaruvchilar, sotuvchilar, ijro etuvchilar va iste`molchilardan
mustaqilligi;
v) shtatida sifat bo’yicha kamida ikki nafar ekspert-auditorning
mavjudligi;
g) texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatda belgilangan
baholanayotgan ob`ektning asosiy ko’rsatkichlari aksariyat qismini
belgilovchi, o’zining belgilangan tartibda akkreditatsiya qilingan sinov
laboratoriyasining (markazining) mavjudligi;

d) baholanayotgan ob`ekt asosiy ko’rsatkichlarining yetishmayotgan
qismini aniqlashni ta`minlovchi akkreditatsiya qilingan o’zga sinov
laboratoriya (markaz)lari bilan hamkorlik qilish to’g’risidagi bitimlarning
mavjudligi.
Sinob laboratoriyalaripni akkreditatsiya qilish quyidagi sxema
bo’yicha amalga oshiriladi va quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi (3.1-
jadval):
- akkreditatsiya qilishga buyurtmanoma berish;
- taqdim etilgan hujjatlar va ma`lumotlarning butligini va to’liqligini
tahlil qilish hamda
Akkreditatsiya qilish ishlarini o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish
yoki taqdim etilgan hujjatlarni puxtalashtirish uchun qaytarish,
ekspertiza dalolatnomasini rasmiylashtirilgan holda taqdim etilgan
hujjatlarni ekspertizadan o’tkazish;
-sinov laboratoriyasini baholash, baholash dalolatnomasini
rasmiylashtirgan holda sinoab laboratoriyasini baholash uchun komissiya
tuzish;
- sinov laboratoriyasini baholash natijalarini va tuzatish ishlari
(baholashda nomuvofiqlar aniqlangan taqdirda) samaradorligini tahlil qilish
Milliy akkreditatsiya organi tomonidan ariza beruvchini akkreditatsiya
qilish yoki Akkreditatsiya qilish kengashi tavsiyalarini hisobga olgan holda
akkreditatsiya qilishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilish;
- akkreditatsiya to’g’risidagi guvohnomani rasmiylashtirish, ro’yxatdan
o’tkazish va berish.

Akkreditatsiya qilishning har bir navbatdagi bosqichi oldingi bosqichning
natijalari ijobiy bo’lgan taqdirda bajariladi. Akkreditatsiya qilish
(akkreditatsiya qilish sohasini kengaytirish) ishlari uchun to’lov ariza
beruvchi tomonidan bosqichma-bosqich, qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda amalga oshiriladi. Ariza beruvchi, akkreditatsiya qilish
natijalaridan qat`I nazar, akkreditatsiya bo’yicha ishlarni o’tkazish bilan
bog’liq barcha xarajatlarni bosqichmabosqich tuziladigan shartnomaga
muvofiq to’lashi shart. Sinov laboratoriyasini akkreditatsiyadan
o’tkazishda ariza beruvchi ushbu belgilangan shakl bo’yicha akkreditatsiya
qilishga buyurtmanomani milliy akkreditatsiya organiga yuboradi, talab
etilgan hujjatlar va ma`lumotlarni ilova qiladi. Ariza beruvchi
akkreditatsiya qilishga buyurtmanomani, unga zarur hujjatlarni ilova
qilgan holda, bevosita, pochta aloqasi vositasi orqali yoki elektron shaklda
berishi mumkin. Buyurtmanoma elektron shaklda berilgan taqdirda Milliy
akkreditatsiya organi hujjatlarning rasmi olingan versiyasini ekspertizaga
qabul qiladi, so’ngra ularni akkreditatsiya ob`ektining muvofiqligi
baholanadigan joyga borgan vaqtda asl nusxasi bilan taqqoslaydi. Milliy
akkreditatsiya organi elektron shakldagi buyurtmanoma olingani
to’g’risida ariza beruvchi xabardor qilinishini ta`minlaydi.Sinov yoki
o’lchov laboratoriyalarini akkreditatsiya qilish uchun buyurtmanomaga
quyidagi hujjatlar va ma`lumotlar ilova qilinadi:) akkreditatsiya sohasini
belgilovchi akkreditatsiya qilish so’ralayotgan sinovlar usullari
metodikalari) yoki o’lchovlar turlari ro’yxati;v) sifat menejmenti tizimi
tartib-taomillaridan iborat bo’lgan sifat bo’yicha qo’llanmalar.Ariza
beruvchi o’z xohishiga ko’ra akkreditatsiya qilish ob`ektiga taalluqli
qo’shimcha hujjatlar va ma`lumotlarni taqdim etishi mumkin.

Buyurtmanomani ko’rib chiqish natijalari bo’yicha Milliy akkreditatsiya
organi tomonidan 3 ish kuni mobaynida akkreditatsiya qilish ishlarini
o’tkazish yokihujjatlar to’liq bo’lmagan taqdirda ularni puxtalashtirishga
qaytarish to’g’risida qaror qabul qilinadi. Akrreditatsiya qilish ishlarini
o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilingan taqdirda Milliy akkreditatsiya
organi ekspertiza bo’yicha xizmatlar uchun to’lov amalga oshirilgan
kundan boshlab 20 ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatda taqdim etilgan
hujjatlarning ekspertizadan o’tkazilishini ta`minlaydi. Ekspertiza natijalari
xulosa bilan rasmiylashtiriladi. Ekspertiza Milliy akkreditatsiya organi
mutaxassislari tomonidan yoki uning topshirig’i bo’yicha boshqa vakolatli
tashkilotlarning sifat bo’yicha ekspert-auditori tomonidan amalga
oshiriladi. Ekspertiza boshqa vakolatli tashkilotlarning sifat bo’yicha
ekspert-auditori tomonidan o’tkazilgan taqdirda to’lov ariza beruvchi
tomonidan ushbu tashkilotga o’tkaziladi.Yozma bildirishnoma yuboradi.
Bunda ariza beruvchiga ko’rsatilgan nomuvofiqliklarni 20 ish kuni
mobaynida bartaraf etish va hujjatlarni takroriy ko’rib chiqish uchun
taqdim etish imkoniyati beriladi. Milliy akkreditatsiya organining
bildirishnomasida ko’rsatilgan nomuvofiqliklar ariza beruvchi tomonidan
bartaraf etilgan taqdirda hujjatlarni takroriy ko’rib chiqish
nomuvofiqliklarning bartaraf etilganini tasdiqlovchi hujjatlar ariza
beruvchi tomonidan taqdim etilgan kundan boshlab 10 ish kunidan
oshmaydigan muddatda amalga oshiriladi. Buyurtmanoma takroriy ko’rib
chiqilganligi uchun to’lov undirilmaydi. Belgilangan muddat tugagandan
keyin berilgan buyurtmanoma yangidan berilgan hisoblanadi.Takroriy
ekspertiza Milliy akkreditatsiya organi yoki dastlabki ekspertizani
o’tkazgan boshqa vakolatli tashkilotlarning sifat bo’yicha ekspert-auditori

tomonidan o’tkaziladi. Takroriy ekspertiza natijasi salbiy bo’lgan taqdirda
Milliy akkreditatsiya organi ariza beruvchini uning akkreditatsiya qilish
shartlariga nomuvofiqligi sababli akkreditatsiya qilishning rad etilgani
to’g’risida 3 ish kuni mobaynida xabardor qiladi.Ekspertizaning ijobiy
natijalari bo’yicha Milliy akkreditatsiya organi akkreditatsiya qilish
ob`ektining muvofiqligini baholash uchun komissiyani (keyingi o’rinlarda
komissiya deb ataladi) 10 ish kuni mobaynida tuzadi, ob`ektning haqiqiy
holatini o’rganish hamda uning:buyurtmanomada taqdim etilgan
hujjatlarga, texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar
talablariga va akkreditatsiya qilishning belgilangan shartlariga
muvofiqligini;o’rsatilgan funktsiyalarni bajarishga qodirligini baholash
komissiyaning asosiy vazifalari hisoblanadi.Komissiya Milliy
akkreditatsiya organi rahbarining buyrug’i bilan tayinlanadi. Buyruqda
komissiyaning tarkibi, akkreditatsiya qilish ob`ektining muvofiqligini
baholashning maqsadi, sanasi, muddati va joyi ko’rsatiladi. Komissiya
raisi sifat bo’yicha ekspertlar-auditorlar orasidan tayinlanadi. Komissiyani
tuzishda komissiya tarkibiga kiritiladigan shaxslarning xolisona baholashni
o’tkazish uchun zarur bo’ladigan layoqati, bilimlari va ko’nikmalari
hisobga olinadi. Zarur bo’lgan taqdirda komissiyaga texnik ekspertlar jalb
etilishi mumkin. Texnik ekspertlar sifat bo’yicha ekspert-auditor
rahbarligida ishlashi kerak. Komissiya ishlarining dasturi Milliy
akkreditatsiya organining rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan
tasdiqlanadi. Buyruq va komissiya ishlarining dasturi komissiya
baholashni o’tkazish uchun jo’nab ketgungacha tanishish maqsadida ariza
beruvchiga taqdim etiladi. Komissiya ishlarining davom etishi 20 ish
kunidan oshmasligi kerak. Akkreditatsiya qilish ob`ektining muvofiqligini

baholash natijalari baholash dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi.Ariza
beruvchi komissiya xulosalariga rozi bo’lmagan taqdirda rozi emasligi
to’g’risida yozma e`tiroz taqdim etishi mumkin, u baholash
dalolatnomasiga ilova qilinadimobaynida Akkreditatsiya qilish
kengashining tavsiyalari asosida akkreditatsiya qilish to’g’risida yoki ariza
beruvchiga aniqlangan nomuvofiqlikni bartaraf etish uchun 30 ish kunidan
iborat bo’lgan muddat berish to’g’risida qaror qabul qiladi. Ariza beruvchi
tomonidan nomuvofiqliklarni bartaraf etish to’g’risidagi tegishli hujjatlar
belgilangan muddatlarda taqdim etilgan taqdirda komissiya Milliy
akkreditatsiya organining buyrug’i asosida 5 ish kunidan oshmaydigan
muddatda kamchiliklarni bartaraf etishning holatini o’rganadi va nazorat
dalolatnomasini rasmiylashtiradi.O’tkazilgan takroriy baholash yakunlari
bo’yicha hujjatlar komissiya tomonidan taqdim etilgandan keyin masala 5
ish kuni mobaynida Akkreditatsiya qilish kengashi tomonidan ko’rib
chiqiladi. Milliy akkreditatsiya organi 5 ish kuni mobaynida
Akkreditatsiya qilish kengashi tavsiyalari asosida akkreditatsiya qilish
yoki akkreditatsiya qilishni rad etish to’g’risida qaror qabul
qiladi.Aniqlangan nomuvofiqliklarni belgilangan muddatda bartaraf etish
ta`minlanmagan taqdirda Milliy akkreditatsiya organi akkreditatsiya
qilishni rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi. Akkreditatsiyani o’tkazish
muddati akkreditatsiya qilishga berilgan buyurtmanoma ro’yxatdan
o’tkazilgan kundan boshlab 130 ish kunidan oshmasligi kerak.
Akkreditatsiya qilish to’g’risidagi qaror ijobiy bo’lgan taqdirda
Milliy akkreditatsiya organi ariza beruvchiga akkreditatsiya to’g’risidagi
guvohnomani 3 ish kuni mobaynida beradi. Uchinchi tomon

hisoblanadigan sinov va/yoki o’lchov laboratoriyalariga (markazlariga)
texnik jihatdan malakalilik va mustaqillik yuzasidan akkreditatsiya
to’g’risidagi guvohnomalar beriladi. Birinchi yoki ikkinchi tomonning
sinov va/yoki o’lchov laboratoriyalariga (markazlariga) faqat texnik
jihatdan malakalilik uchun akkreditatsiya to’g’risidagi guvohnomalar
beriladi.Akkreditatsiya to’g’risidagi guvohnoma Muvofiqlikni baholash
organlarining davlat reestrida ro’yxatdan o’tkaziladi. Akkreditatsiya
to’g’risidagi guvohnomada yoki unga ilovada akkreditatsiya
qilinganlikning sohasi ko’rsatiladi. Akkreditatsiya to’g’risidagi
guvohnoma 5 yil muddatga beriladi. Akkreditatsiya qilish ob`ektining
faoliyatini akkreditatsiyaning belgilangan shartlariga muvofiqlik yuzasidan
inspektsiya nazoratidan o’tkazish Milliy akkreditatsiya organi tomonidan
amalga oshiriladi.

2.2.Sinov jihozlari va ularning metrologik xossalari .
To‘qimachilik mahsulotlarini sinashda korxonalar zamonaviy o‘lchash
vositalardan foydalanilmoqda
Autodyn 300 Plus ip va matoni uzulish kuchini aniqlash asbobi
Autodyn 300 Plus yakka, pishitilgan, tikuvchilik, pishiqiligi yuqori
bo‘lgan iplarni turli matoni uzulish kuchini, siqilishini, uzulguncha ketgan
ish vaqtini o‘lchaydi. A.C.C avtomatik qurilmasi yordamida 24 ta iplarni
almashtiradi va zapravka qiladi. Qo‘shimcha qismlar: kompyuter, printer,
almanishuvchi tenzodatchik 20 N, 100 N, 1000 N, 3000 N.
ISO, DIN, ASTM, BS, UNI, M&S talablari asosida yaratilgan.
Elektr sarfi: 220 VG‘110 V 50G‘60 Gs – 400 VA
Xavo oqimi: 6 bar
Og‘irligi: 85 kg
O‘lchami Autodyn bilan: (D) 610 x (Sh) 610 x (V) 1340 mm
O‘lchami A.C.C bilan: (D) 570 x (Sh) 250 x (V) 230 mm – 17 kg

Martindale- Hamma turdagi matoni yemirilishi va tuganaklarini aniqlash asbob.
• Tukli mato uchun (1.6x1 m),
• Taglik va parolon matosi uchun 1.5 m x0.5 m. (paketda 4 dona)
• Zich to‘qilgan mato bilan qoplangan disk Ø 140 mm (paketda 20 dona)
• Zich to‘qilan mato bilan qoplangan disk Ø 90 mm tuganaklarni
aniqlashda ishlatiladi (paketda 20 dona)
Elektr sarfi: 220 VG‘50/s, odnofaznoe (110 V 60/s),
Og‘irligi: 97 kg
O‘lchami: (D) 730 x (Sh) 660 x (V) 340 mm.

H.T. Auto-Dyeing Machine/3 – to‘qimachilik mahsulotlarini bo‘yash mashinasi.
30 gramm og‘irlikdagi tola, ip va to‘quv mahsulotlarini bosim ostida,
yuqori (+130°C)temperaturada reagent va kislotali bo‘yovchi moddalarda
bo‘yashga mo‘ljallangan mashina.
• Uchta rang berish qurilmasidan iborat.
• Mikroprotsessori 60 tagacha rang turini saqlaydi.
• Xar bir rang berish qurilmasida quyidagilar mavjud:
• bitta avtomatik rang tayyorlash idishi
•ikkita avtomatik rang tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi ximikatlar
uchun idish.
• avtomatik doimiy yuvish
• avtomatik vannalarni to‘ldirish
• avtomatik rang berish vannasi
• namuna solingan korzina doimo vaqt mobaynida soat strelkasi va soat
strelkasiga qarshi aylantirib turuvchi moslamasi.
Elektr sarfi: 380 V - 50 Gs

Og‘irligi: 60 kg
O‘lchami: (D) 730 X (Sh) 800 X (V) 750 mm.
Crock-Meter-mato rangini ishqalanishga chidamliligini aniqlash asbob.
Mato rangini ishqalanishga chidamliligini aniqlash asbobi shto‘r
diametri 1,6 sm, shto‘r o‘lchami 1,9x2,54 sm, kuch xosil qiluvchi tosh
og‘irligi 9 N va 22 N va mato namunalari hamda sikl soni ko‘rsatuvchi
monitordan iborat.
ISO UNI EN 105, AA TCC 8G‘165, M&S C8 standarti asosida
yaratilgan.
Elektr sarfi: 220/110 V, 50/60 Gs, odnofaznoe.
Og‘irligi: 20 kg
O‘lchami: (D) 800 x 250 (Sh) x 260 (V) m

Elmendorf-matolarni va suny charmlarni yirtilishga qarshiligini aniqlaydigan qurilma.
Quyidagi qismlardan iborat:
mayatnik: 1.600 g - Kod 275A.126
mayatnik: 3.200 g - Kod 275A.128
mayatnik: 6.400 g - Kod 275A.130.
UNI V ISO 13937-1, D ASTM 1424, DIN 53862 standarti asosida
yaratilgan.
Og‘irligi: 6 kg
O‘lchami: (D) 380 x (Sh) 180 x (V) 380 mm.

Tenso-Lab 5000 - Ikki kavsharli turli mato pishiqligini aniqlovchi asbob.
2.3.To`qimachilik mahsulotlarini sinashda sinov jihozlari va ularning
ishlash prinsipi.
Institutlar, universitetlar, ilmiy tadqiqot - institutlari va yirik
kompaniyalar talabiga binoan yaratilgan. 5000 kg (50 kN) kuchgacha ega
bo‘lgan to‘qimachilik mahsulotlarini sinash mumkin, ya’ni texnik, geo-
textiles, noto‘qima.

Ishchi tezligi: 0.5 dan 500 mmG‘min.
Elektr sarfi: 220 V, 50G‘60 Gs, odnofaznoe, 8 kVt
Og‘irligi: 240 kg
O‘lchami: (D) 900 x (Sh) 600 x (V) 1340 mm.
Spektrofotometr- Matoni rangi etalonga mosligini aniqlash asbobi.
O‘lchash vaqti1,5 sekund
To‘lqin uzunligi: 360 nm dan 740 nm.
Ta’sir maydoni: 52 mm
Interfeys: standart interfeysi RS-232C.
CIE 15, ISO 7724/1, ASTM E1164, DIN 5033-7, JIS Z8722 standarti
asosida
Elektr sarfi: o‘zgaruvchan tok, 220 V odnofaznoe – 50G‘60 GS.
og‘irligi: 670 g,
O‘lchami: (D) 193 x (Sh) 69 x (V) 96 mm.

Air Tronic- matoni xavo o‘tkazuvchanligini aniqlash asbobi.

Matodan xavo vertikal xolda o‘tkaziladi. Air Tronic- to‘qimachilik,
trikotaj, texnik, noto‘qima matodan, suniy charm, fetrov va qog‘ozdan
olingan mahsulotlarini xavo o‘tkazuvchanligi tekshiriladi.Xavo
o‘tkazuvchanlikning o‘lchov birligi mm/s. O‘lchash oralig‘i 2,8 mm/s dan
8056 mm/s gacha. Xavo xaydash moslamasi matoning 2, 5, 10, 20, 50 sm2
yuzasiga moslanadi.
Elektr sarfi: 220 V 50 G
Og‘irligi: 30 kg
O‘lchamlari: (D) 430 x (Sh) 500 x (V) 620 mm.

Thickness-Lab
Thickness-Lab – to‘qima, trikotaj, noto‘qima, geotekstil, teri matolarini
qalinligini aniqlash asbobi. 0 dan 10 mm gacha qalinlikdagi matolar
uchun, aniqlik darajasi 0,01 mm. Quyidagi rusumlari mavjud:

- EN ISO 5084 standarti asosida (to‘qimachilik matosi uchun) 20 sm2- 0.1
kPa;
- EN ISO 5084-1 standarti asosida (geotekstil matolari uchun) 5 sm2- 2 i
20 kPa;
- EN ISO 53855 standarti asosida (noto‘qima matolar uchun) 25 sm2
- 0.5 kPa i 1 kPa yoki 10 sm2- 5 kPa.
Og‘irligi: 23 kg.
O‘lchamlari: (D) 250 x (Sh) 310 x (V) 300 mm.
Gazlamani PT-250 mato o‘zish mashinasida pishiqligini va
cho‘ziluvchanligini aniqlash.
Gazlamaning pishiqligi uning sifatini belgilaydigon eng muhim
ko‘rsatkichlaridan biridir. Gazlamaning cho‘zilishga chidamliligi deganda
uning yukka chidamliligi tushiniladi.
Malum o‘lchamdagi gazlama bo‘lagini o‘zish uchun yetarli minimal
kuch uzuvchi kuch deyiladi. Gazlamaning o‘zilishga pishiqligi ularning
tola tarkibiga kalava ip yoki ipning nomeriga, zichligiga, o‘rilish turiga
pardazlash harakteriga bog‘lik. Sintetik tolalardan to‘qilgan
gazlamalarning o‘zilishiga pishiqligi eng yuqori bo‘ladi. Bosim bilan
pardozlash gazlamaning pishiqligini oshiradi. Polotno o‘rilishida to‘qilgan
gazlamalar pishiq bo‘ladi.
Gazlamaning uzayishi o‘zish mashinasida gazlamaning pishiqligini
aniqlash bilan bir vaqtda uning uzayishini ham aniqlanadi. Uzilish paytida
namunaning uzunligi oshishi quydagicha topiladi.
L1 – namunaning dastlabki uzunligi, mm
L2- namunaning o‘zilish paytidagi uzunligi, mm

Masalan, chitning o‘zilishidagi uzayishi tanda bo‘yicha 8-10 , arqoq
bo‘iycha 10-15, zig‘ir tolali materialniki tanda 4-5, shoyi gazlamalarda
tanda bo‘yicha 11, arqoq bo‘yicha 14. Uzuvchi kuchni aniqlsh uchun
gazlama bo‘lagi o‘zish mashinasida o‘zib ko‘riladi. Bu maqsadda PT-250
markadagi gazlama o‘zish mashinasi qo‘llaniladi.Gazlama namunasini 2
qisqich 1 va 3 ga maxkamlab qo‘yiladi. Ustki qisqich yukli richak 4 bilan
bog‘langan. Pastki qisqich pastga tushganda namuna cho‘zilib ustki
qisqichni pastga suradi. Bu esa yukli richak 4 ni buraydi. Natijada yuk 11
li mayatnik kuch o‘lchgich 5 og‘adi. Kuch o‘lchagichning gildirak o‘qiga
sterelka maxkamlangan bo‘lib, u namunaga tasir qilayotgan kuch
qiymatini yuk shikalasi 7 da ko‘rsatadi.Sinash uchun gazlama
namunasidan tanda bo‘yicha 5 bo‘lak, arqoq bo‘yicha 5 bo‘lak namununa
qirqib olinadi. Pishiqlikni aniqlashda bo‘lakning eni beligilangan
o‘lchamga aniq mos kelishi va barcha bo‘ylama iplar bo‘lakning boshda
oxirigacha to‘iq bo‘lishi juda muhimdir. mm.Dinamometr qisqichlarini
orasidagi masofa jun gazlamalar uchun 100 mm, boshqa gazlamalar uchun
200mm olinadi. Namuna bo‘lagining uzunligi qisqichlar orasidagi
masofadan 100-150 mm katta olinadi. Gazlamani tejash maqsadida kichik
bo‘laklar usuli ishlab chiqilgan. Bunda namuna bo‘lagining eni 25 mm
qisqichlar orasidagi masofa 50 mm olinadi.
Gazlamalarning pillingini aniqlash. Junli va yarim junli gazlamalardagi
pillingni aniqdash uchun TI-1 asbobi ishlatiladi.
U asbob gazlamalarning ishqalanishga chidamligini aniqdash uchun
mo‘ljallangandir.Olingan namunadan maxsus andoza asosida diametri 85 mm
bo‘lgan doira shaklidagi bo‘lak qirqiladi. Bitta katta bo‘lagining tashqi diametri 250
mm va ichki diametri 80 mm li halqali ko‘rinishda bo‘ladi. Kichik namunalar sinash
boshchasiga, Sinov ishlarini olib borishda quyidagi shartlarga rioya qilish zarur:
asbobning siqil- gan havo yordamida ishlaydigan qismidagi bosim — 2,66 kPa
charxli va boshchali diskni aylanish soni minutiga 100 ta; asbobni to‘xtatish va kichik
Andoza yordamida 9 sm2 gazlama namunasining yuzasida pilling soni
sanab chiqiladi va olingan natijalarning o‘rtachasi topiladi.Olingan
natijalar bo‘yicha grafik quriladi.

Abssissa o‘qiga boshchaning aylanishlar soni, ordinata o‘qiga esa 9
sm2 gazlama namunasining yuzasidagi pillinglar soni qo‘yib chiqiladi.
Agar 500 ta aylanishda gazlama yuzasida pillinglar hosil bo‘lmasa, sinash
ishlari to‘xtatiladi. Sinash ishlaridan keyin gazlama yuzasidagi en g yuqori
pilling qiymati bo‘yicha pillingning hosil bo‘lishida gazlamaning moyilligi
quyidagi mezonga asosan aniqlanadi: pillingga duchor bo‘lmagan, ya’ni
pilling yuk; kuchsiz pilling — 1 sm2 da 1,0 gacha; o‘rtacha pilling — 1
sm2 da 1,1 dan 2,0 tagacha; kuchli pilling — 1 sm2 da 2,0 dan yuqori.
GOST 3813-72 standartiga binoan o‘zish ishlari RT- 250M-2
o‘zish mashinasi yordamida amalga oshiriladi.
RT-250M-2 uzish mashinasida sinash ishlarini olib borishdan avval
shkala belbog‘ining darajasi tanlanadi va mayatnikli kuch o‘lchagichi 39ga
belgilangan yuk osiladi. Elektr yuritgich yordamida mashina 220 V, 50 Gs
li tarmoq, bilan ulanadi. Ko‘rsatkich yordamida pastki qisqichning kerakli
tezligi belgilanadi. Tugmachani o‘ngga burish bilan mashina ishga tushadi,
natijada chiroq yonadi.Pastki va yuqori qisqichlar, ishchi va nazorat
ko‘satkich 13 larning boshlang‘ich holati tekshiriladi. Dastak yuqori
qisqichni toxtatadi. Yuqori qisqich sekinlik bilan ochilib, namuna bo‘lagi
joylashtiriladi. Namuna bo‘lagining bir uchi patki qisqichga
mahkamlanadi. Yuqori qisqich ushlab turuvchi moslamadan bo‘shatiladi.
Tugma «Vniz» pastki qisqichni harakatga keltiradi va cho‘zilish jarayoni
kuzatiladi. Gazlama bulagi o‘zilgandan keyin, shkaladan mustahkamlik va
shkaladan esa uzayish k,iymatlari yozib olinadi. Kul yordamida nazorat
ko‘rsatkichi va uzayish boshlangich holatga keltiriladi. «Vverx» tugma
bosilib, qisqich oldingi boshlangich holatiga keltiriladi. To‘qimachilik
gazlamalarining yemirilishga chidamligini aniqlash uchun PIT-2, IT3 asboblari
ishlatiladi. PIT-2 asbobi yordamida gazlamaning yemirilishga chidamligini
aniqlash. Bu asbob gazlamani tekislik bo‘yicha bitta yo‘nalishda, ya’ni
ilgarilanma-qaytma harakatlanishida ishqalaydi.ta’minlaydi. Namuna
stolchaga joylashtiriladi va qisqich yordamida mahkamlanadi. Tortish
kuchi orqali yuk yordamida namuna ishqalanish uchun taranglashadi. Tik
chiziqli ishqalanish yo‘nalishida namuna yuk qurilmasi yordamida
tortiladi. Yuk qurilmasi o‘qdagi yukli mayatnik va shkaladan iborat bo‘lib,

dastak yordamida belgilangan kuch qiymatiga keltiriladi. Asbobda
yemirilish davrini ko‘rsatadigan xisob qurilmasi mavjuddir. Agar gazlama
yemirilish davrida yirtilsa yoki teshilsa asbob avtomatik ravishda
toxtaydi.Sinash uchun olinadigan namuna maxsus andoza yordamida
qirqiladi. Namunaning qisqa, joyi qisqichga mahkamlanadi. Enli qismi
stolchaga, katta qismi esa o‘qdagi tirqish joyiga mahkamlanadi. Har
birining vazni 1 kg dan bo‘lgan yuk osiladi, dastak soat yunalishida
buralib, shkala bo‘yicha 19,6 N (2 kgk) kuch belgilanadi. Keyin dastak
qo‘yib yuboriladi va asbob ishga tushiriladi. Agar gazlama namunasida
teshik xosil bo‘lsa, asbob avtomatik ravishda to‘xtaydi va hisob
ko‘rsatkichidan yemirilishlar davri yozib olinadi. So‘ngra namuna olinib
uning mustahkamligi o‘zish mashinasida aniqlanadi. IT-3 asbobi
yordamida gazlamaning yemirilishga chidamligini aniqdash. IT-3 asbobi
namunaning yuzasida aylanma harakatlanishi natijasida gazlamani
ishqalaydi. Sinalayotgan gazlama namunasi kergi chambarakga
joylashtiriladi va yumaloqli qisqich yordamida mahkamlanadi.g‘ildirak
oralig‘idagi bosimini ta’minlaydi. Sharikli o‘zak orqali namuna tortiladi.
Bu asbobda ishqalanish ishlari charxtoshli yumaloq, qisqich bilan
birgalikda o‘z o‘qi atrofida harakatlanishiga asoslangan. Agar namuna
yirtilsa yoki teshilsa asbob avtomatik ravishda tuxtaydi.

Ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan xom ashyolarning
fizik-mexanik xususiyatlari standart talabiga to'g'ri kelsa va shu
ko'rsatkichlar metrologiya o'Ichov vositalari bilan aniqlansa, olingan
tayyor mahsulotlar muvofiqlik belgisi bilan sertifikatsiyalashtirilgan bo'lsa,
ular jahon bozorida raqobat qila oladigan mahsulot bo'lishi
muqarrar..Mahsulot sifatini ta'minlash materialshunoslikning muhim
vazifasidir.
To'qimachilik materialshunosligi fanida fundamental fanlarning
yutuqlaridan keng foydalaniladi va u fizika, kimyo, mexanika, matematika
fanlariga asoslangan holda taraqqiy etadi.To'qimachilik sanoati yengil
sanoatning tabiiy va suniy tolalardan turli xildagi ip, gazlama noto'qima
matolar va to'qimachilik-attorlik buyumlari ishlab chiqaradigan yirik
tarmoqlaridandir. U kundalik turmushda ishlatiluvchi mahsulot ishlab
chiqarish va aholi ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
To`qimachilik sanoatining asosiy xom ashyosi - paxta, poya po'stlog'idan
olinuvchi (zig'ir, kanop, jut va hokazo) tolalar jun tolalari va ipakdir.
Bundan tashqari, to`qimachilik sanoatida turli xildagi sun'iy va sintetik
tola, iplar ko`p ishlatiladi. O'zbekiston Respublikasida olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar tufayli respublika yengil sanoati ixtisoslashgan, alohida
va mustaqil faoliyat yurituvchi uyushmalardan tashkil topgan.' «O
zbekyengilsanoat», «O‘zbek ipagi» va «O‘zbekcharmpoyabzali»
uyushmalari shular jumlasidandir. Biroq respublika to'qimachilik tarmog'i
deganda paxta, kimyoviy va ipak iplaridan olinuvchi tikuvchilik ipiari,
gazlama, trikotaj va noto'qima matolar ishlab chiqaruvchi korxonalar
majmui tushuniladi.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va bozor munosabatlariga
o'tish ishlarining asosiy mezoni — ishlab chiqarish hajmini va quvvatlarini
oshirishgina emas, balki, avvalo, ishlab chiqarilgan mahsulotga bo'lgan
talab va taklifning mavjudligi sanoatning yildan-yilga jahon bozoridan o'z
o'rnini topib borish imkoniyatlarini xarakterlovchi ko'rsatkichlardir.
To‘qimachilik materiallarining tasnifida har bir bo'lim orasida yarim
mahsulotlar joylashadi. Lekin ular materialning o ‘tish oralig'ida

bo'lganligi uchun ishlab chiqarish jarayonida qisqa vaqt yotadi. Shuning
uchun ular to ‘qimachilik materiallarining asosiy tasnifiga kirmaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1.X. Asqamv M., Oyxo‘jayev В., Äloviddinov A. Polimerlar ximiyasi. Т.;
O ` qituvchi , 1981.
2. Андрионова Г.П., КуцедиД.А., Шестакова И. C ., Касьянова A . A .
Химия и физика высокомолекулярных соединений в производстве
искусственной кожи, кожи и меха. М.: Легпромбытиздат, 1987.
3. ШурА.И. Высокомолекулярные соединения. М.; Высшая школа,
1981.
4. Роговин З.А. Основы химии и технологии химических
волокон. В двух томах. М.; Химия, 1974.
5 . Hamroyev A.L. Sintetik tolalar ishlab chiqarish texnolgiyasi.
Т.: ‘zbekiston.
6. A.Salimov “Birlamchi tola agrotexnikasi” -Т.: “Iqtisod- Moliya”,
2010.
7. GOST 3813-72 standartiga binoan o‘zish ishlari RT- 250M-2 o‘zish
mashinasi yordamida amalga oshiriladi.
8. ASalimov. “Paxtaga dastlabki ishlov berish”. -Т.: “Bilim”, 2005.
9. A.Parpiyev va boshqalar “Paxta xomashyosini quritish”. -
.:Cho„lpon, 2009.
10. M.Xodjiyev, A.Sahmov “Tola sifatini aniqlash”. «Turon- Iqbol». –
Т., 2006.
11. www.standart.uz
12. www.lex.uz

Yengil sanoat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash

Sotib olish