Yer yuzasi relyefi va uni hosil qiluvchi omillar - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	960.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

10 Sotish

Yer yuzasi relyefi va uni hosil qiluvchi omillar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. YER RELEFINING ASOSIY SHAKLLARI ............................................... 4
1.1. Relyefning yoshini aniqlash .................................................................... 5
1.2. Geografik rayonlashtirish va zonallikning rel’efga ta’siri .................... 10
1.3. Alohida relyef turlarining xususiyatlari ................................................ 12
II-BOB. RELEYFNING EVOLUTSIYASI ............................................................ 18
2.1. Eroziya-akkumulyatorli relyef .............................................................. 23
2.2. Karst relyefi ........................................................................................... 27
2.3. Sirtlarni tekislash ................................................................................... 29
XULOSA ................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................ 32
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Quruqlik va okean havzalarining bepoyon
kengliklari, ularning keng tekisliklari va tog tizmalari, ulug vor vulqon konuslari,ʻ ʻ
chuqur daralar, adirlar va jarliklar Yer yuzida favqulodda xilma-xil sirtlarni hosil
qiladi. Yer yuzasida katta-kichikligi, kelib chiqishi va yoshiga ko ra turlicha
ʻ
bo lgan notekisliklar to plami relyef deyiladi.
ʻ ʻ
Relyef tabiatning barcha tarkibiy qismlarining shakllanishi, rivojlanishi va
joylashishiga sezilarli ta’sir ko rsatadi. Relyef haqidagi bilimlar sizga qit’alar va
ʻ
okeanlarning tabiatini, ularning katta qismlarini va alohida mamlakatlar tabiatini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Ichki va tashqi kuchlarning o zaro ta’siri rel’ef xilma-xilligining asosiy
ʻ
sababidir. Yerning relyefi unga ichki va tashqi kuchlarning bir vaqtda ta’siri
natijasida doimo o zgarib turadi.
ʻ
Kurs ishining maqsadi : Yer relyefining shakllanish qonuniyatlarini ko rib
ʻ
chiqish va o rganish.
ʻ
Kurs ishining vazifasi:
1. Yerning asosiy relyef shakllarini o rganish;
ʻ
2. Yer relyefini shakllantiruvchi endogen, ekzogen, gravitatsion
jarayonlarni ko rib chiqing;
ʻ
3. Iqtisodiy faoliyatning relyefga ta’siri haqida tasavvurga ega bo ling;
ʻ
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, 6 ta
bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
.
3

I BOB. YER RELEFINING ASOSIY SHAKLLARI
Yer yuzasi 510 million km 2
ni tashkil qiladi
. Jahon okeanining ulushi
70,8% yoki 361,06 mln km2 ,
quruqlik ulushi 29,2% yoki 149,02 mln km 2
. Suv va
quruqlik Yerda notekis taqsimlangan. Yer asosan Shimoliy yarimsharda
to plangan; Bu erda u umumiy sirtning 39% ni egallaydi, Janubiy yarimshardaʻ
quruqlik esa atigi 19% ni egallaydi [15].
Eng yirik sayyora relyef shakllari materiklar (Shimoliy Amerika, Janubiy
Amerika, Afrika, Antarktida, Avstraliya, Yevrosiyo) va okeanlar (Tinch okeani,
Hind, Atlantika, Arktika, Janubiy). 1996 yildan boshlab Geografik nomlar
bo yicha komissiya qarori bilan Janubiy okean ajratildi (uning chegaralari turli
ʻ
meridianlar bo yicha 37° jan. dan 48° S gacha o zgarib turadi). S. V. Kalesnik etti
ʻ ʻ
qit’ani (alohida Evropa va Osiyo) aniqladi. Sayyora shakllari yuz minglab kvadrat
kilometr maydonlarni egallaydi. Kontinental protrusionlar sayyoradagi eng katta
ijobiy relyef shakllari hisoblanadi. Ularning aksariyati quruqlik, qolganlari
qit’aning suv osti chekkasi deb ataladi va Jahon okeani tubining bir qismidir.
Materik o simtalari kontinental tipdagi qobiqlardan tashkil topgan. Okean tubi
ʻ
Jahon okeani tubidagi relyefning asosiy shaklidir. Shakl 3 km dan ortiq
chuqurlikda joylashgan va Yer qobig ining okeanik turi bilan tavsiflanadi. O tish
ʻ ʻ
zonalari asosan materiklarning sharqiy chekkalarida shakllangan. Ular o tish
ʻ
(geosinklinal) tipdagi qobiqdan iborat. O rta okean tizmalari barcha okeanlardan
ʻ
o tuvchi eng yirik tog sistemasi bo lib, ular rift po stidan tashkil topgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Relyef deganda Yer yuzasining gorizontal va vertikal bo linishining turli
ʻ
xil nosimmetrikliklar yoki shakllari to plami tushuniladi. Relyef landshaftlarning
ʻ
shakllanishida katta rol o ynaydi. Oqimning tabiati, mikroiqlimi, tuproq va
ʻ
o simlik qoplamining tarqalishi va boshqalar rel’efga bog liq. O z navbatida, bu
ʻ ʻ ʻ
omillar ta’sirida relyef o zgaradi. Relyefning har qanday ko rinishi, yakka tog
ʻ ʻ ʻ
tizmasidan tortib to tog tizmasigacha o zgarishsiz qolmaydi. Ular Yerdagi turli va
ʻ ʻ
uzluksiz jarayonlar natijasida yaratiladi va yo q qilinadi [8].
ʻ
4

1.1. Relyefning yoshini aniqlash
Relyefning yoshi uning eng muhim belgilaridan biridir. Uning ta’rifi qiyin
ishdir. Bu relyefning shakllanishi uzoq davom etadigan jarayon ekanligi bilan
izohlanadi. Relyefning faqat ma’lum shakllari: ko chkilar, ko chkilar, vulqonʻ ʻ
shakllari va boshqalar darhol paydo bo ladi. Relyefning asosiy qismi uzoq vaqt
ʻ
davomida, ba’zan o nlab, yuz minglab va hatto millionlab yillar davomida
ʻ
jarayonlar majmuasi ta’sirida shakllanadi. Ba’zi jarayonlar ta’sirida shakllangan
relyef hozirgi kungacha boshqa jarayonlar ta’sirida o zgarishlarni boshdan
ʻ
kechirishda davom etmoqda, bu uning birlamchi shaklining shakllanish vaqtini
aniqlashni qiyinlashtiradi.
Yerning zamonaviy relyefida turli geologik vaqtlarda shakllangan shakllar
mavjud. Bundan tashqari, yirik relyef shakllarining (tizma, tepalik va boshqalar)
yoshi kichik shakllarga qaraganda kattaroqdir. Relyefning yoshi uning hosil
bo lishining tugallangan vaqti, ya’ni uni hosil qilgan jarayonlar relyef shakliga
ʻ
ta’sir qilishni to xtatgan vaqt bilan belgilanadi. Yoki boshqacha qilib aytganda,
ʻ
relef shakli shakllangan vaqtdan beri o tgan vaqt. Bunday holda, yosh bitta indeks
ʻ
bilan ko rsatiladi, masalan, Ν2! yoki Q va boshqalar. Bundan tashqari, ba’zi
ʻ
shakllarning yoshini ular paydo bo lgan va tugaguniga qadar mavjud bo lgan vaqt
ʻ ʻ
uzunligi bilan aniqlash mumkin. Masalan, planatsiya yuzasining yoshi yura-bo r
ʻ
(JK) yoki oligotsen-miotsen bo lishi mumkin. Relyef shakllarining o zi ularning
ʻ ʻ
paydo bo lish geologik vaqti haqida to g ridan-to g ri ma’lumot bermaydi. Relyef
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki alohida shaklning yoshini aniqlash uchun o z vaqtida V.Devis, V.Penk,
ʻ
K.K.Markov, A.I.Spiridonov, D.V.Panovlar tomonidan taklif qilingan va ishlab
chiqilgan bir qancha geomorfologik va geologik usullardan foydalanish zarur. ,
N.A.Florensovsh va boshqa tadqiqotchilar. Cho kindilarda bo lgani kabi rel’efning
ʻ ʻ
nisbiy va mutlaq yoshi aniqlanadi. Nisbiy yosh geomorfologik va geologik usullar
bilan aniqlanadi , mutlaq yoshni aniqlash uchun arxeologik va radiologik usullar
qo llaniladi.
ʻ
5

Geomorfologik usullardan foydalaniladi morfologiya yoki relyefning
ko rinishi va shakllarning bir-biriga munosabati. Relyefning butunʻ
morfologiyasiga va unga kiradigan individual shakllarga (daryo vodiylari, yon
bag irlari va boshqalar) asoslanib, eng umumiy shaklda relyefning rivojlanish
ʻ
bosqichini aniqlash mumkin - yoshlik, etuklik yoki qarilik ( V. Devisga ko ra).
ʻ
Misol uchun, agar vodiylar V shaklidagi, tik yon bag irlari, tor suv havzalari,
ʻ
qirrali cho qqilarga ega bo lsa, bu yoshlik bosqichidir; vodiylar yonbag irlari
ʻ ʻ ʻ
tekislangan, tublari keng, suv havzalari tekislangan bo lsa - bu etuklik bosqichidir.
ʻ
Relyefning rivojlanish bosqichlari vaqt oraliqlari yoki relyefning nisbiy yoshi
vazifasini bajaradi. Shakllarning bir-biriga munosabati ularning qaysi biri yosh va
qaysi biri katta ekanligini aniqlash imkonini beradi. Shunday qilib, bir-birining
ustiga qo yilgan yoki o rnatilgan shakllar har doim ular murakkablashtirganidan
ʻ ʻ
yoshroqdir. Masalan, jar terastaga kesilgan, shuning uchun u undan yoshroq; karst
yoki eol shakllari (qumtepalar, qumtepalar va boshqalar) ular rivojlangan sirtdan
yoshroqdir. Teraslar zinapoyasida yoki tekislash yuzalarida yuqoridagi har bir
shakl pastdagidan kattaroqdir. Geologik usullar relyefning shakllangan geologik
vaqt davrini aniqlash imkonini beradi va uning hozirgi ko rinishiga yaqin
ʻ
xususiyatlarni oladi.Ko p hollarda ular relyef shakllarining bir-biri bilan
ʻ
geomorfologik aloqalaridan ham foydalanadilar.
Yosh chegarasi usuli relyef rivojlangan jinslarning yoshini va uni qoplagan
jinslarni aniqlashga asoslangan. Masalan, karst cho kmalari karbon davri
ʻ
ohaktoshlarida rivojlangan bo lib, yuqori perm davrining karst bo lmagan
ʻ ʻ
yotqiziqlari bilan qoplangan. Binobarin, kraterlarning paydo bo lish vaqti so nggi
ʻ ʻ
karbondan to kech permgacha bo lgan vaqt oralig ini qamrab oladi. Ushbu usul
ʻ ʻ
tekislash yuzalarining yoshini aniqlash uchun ishlatiladi. Uning pastki chegarasi
yer yuzasi qazib olingan eng yosh jinslarning yoshi, yuqori chegarasi esa eng
qadimgi tog ‘jinslarining yoshidir.Masalan, hozirgi tog tizimining shakllanishidan
ʻ
oldingi tekislash yuzasi Quyi, O rta tog jinslarini kesib tashlasa. va yuqori
ʻ ʻ
paleozoy jinslari va yuqori paleogen yotqiziqlari bilan qoplangan, shuning uchun
uning yoshi mezozoydan kech paleogengacha bo lgan vaqt oralig ida. Umuman
ʻ ʻ
6

olganda, yosh chegarasi usuli taxminiy va ko pincha katta yosh oralig ini beradiʻ ʻ
[4].
Korrelyativ depozitlar usuli . Usulning mohiyati shundan iboratki,
denudatsiya relyefining shakllanishi va rivojlanishi cho kindilarning
ʻ
cho kindilarda shakllanishi va to planishi bilan birga kechadi. Bu konlar relyef
ʻ ʻ
shakllari bilan korrelyativ yoki tengdosh deb ataladi. Ular tog ‘jinslarini yo q qilish
ʻ
jarayonida ularda yoki ularda rel’ef shakllarining rivojlanishi, yorilish
materiallarining ko chishi va uning to planishi jarayonida hosil bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Korrelyativ yotqiziqlar biostratigrafik yoki mutlaq yosh usullari bilan belgilanadi.
Shuning uchun ular ular bilan bog liq bo lgan relyef shakllarining sanasini
ʻ ʻ
aniqlash imkonini beradi.Bundan tashqari, ular rel’efning shakllanish va
rivojlanish ketma-ketligini, paleogeografik vaziyatni, xususan, iqlimiy
(cho kindilardagi fauna yoki flora asosida) tiklashga yordam beradi. va tektonik
ʻ
sharoitlar. Relyef bilan bog liq bo lgan cho kindilarning komplekslari yoki
ʻ ʻ ʻ
to plamlari turli tartiblarning tsiklligini aks ettiradi, ba’zan relyef shakllariga
ʻ
qaraganda sezilarli darajada seziladi.
Korrelyativ konlarni relyef shakllari bilan turli fazoviy munosabatlarda
topish mumkin. Korrelyativ depozitlarning quyidagi turlari ajratiladi:
relyef shakllarini tashkil etuvchi relyef hosil qiluvchi;
yer shakllari bilan bog liq;
ʻ
relyefni tuzatish.
Relyef hosil qiluvchi korrelyativ yotqiziqlar turli genezisning, asosan,
to rtlamchi davrning mustaqil akkumulyatorli relyef shakllarini tashkil qiladi.
ʻ
Ularning yoshi relyef shakllarining yoshini ham belgilaydi. Masalan, morena
adirlari, dengiz va daryo terrasalari va allyuvial fanatlarning yoshi mos ravishda
ularni hosil qiluvchi muzlik, dengiz, allyuvial va prolyuvial cho kindilarning
ʻ
yoshiga qarab belgilanadi. Agar bunday shakllarning yoshini ularni tashkil etuvchi
cho kindilardan aniqlash mumkin bo lmasa (ular jim, ularning yoshi
ʻ ʻ
aniqlanmagan), u holda fasiyaga o tish usulini qo llash kerak, ya’ni ular bilan
ʻ ʻ
7

bog liq bo lgan cho kindilarni va ular hosil qilgan shakllarni yon tomondanʻ ʻ ʻ
kuzatish kerak. ularning yoshi ma’lum bo lgan joylar.
ʻ
Shu munosabat bilan fazoviy-vaqt relyef komplekslarini aniqlash
relyefning yoshini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega (A.I.Spiridonov). Ularga
fazoviy bog langan yoki bir-biri bilan chegaradosh bo lgan asosiy genetik relyef
ʻ ʻ
turlari kiradi: muzlik, allyuvial, dengiz, ular bilan boshqa barcha relyef turlari
(qiyalik, delta va boshqalar) bog langan. Dengiz relyef shakllarining yoshi ularni
ʻ
tashkil etuvchi cho kindilar tarkibidagi fauna bilan belgilanadi. Shunga asoslanib,
ʻ
boshqa bog langan relef shakllarining yoshini aniqlash mumkin. ‘‘Qurilgan’’ relef
ʻ
shakllarining yoshi - marjon riflari, qobiq qirg oqlari, vulqon konuslari -
ʻ
shuningdek, ularni tashkil etuvchi biogen va vulqon jinslarining yoshi bilan
belgilanadi. Konjugat yotqiziqlar odatda qazib olingan yoki haykaltarosh (eroziya,
eroziya-denudatsiya) relyefining yoshini belgilaydi. Bu erda ikkita holat bo lishi
ʻ
mumkin: ulardan birida korrelyatsion konlarning haykaltaroshlik shakllari bilan
bevosita bog liqligi mavjud. Masalan, eroziyali terrasa allyuviy qoplamiga ega
ʻ
bo lgan eroziya-akkumulyatorli aylanaga aylanadi yoki soyli eroziyali terrasa
ʻ
allyuviydan tashkil topgan allyuvial fan bilan bog langan. Bunda relyef shaklining
ʻ
yoshi u bilan bog langan cho kindilarga qarab belgilanadi. Ikkinchi holda,
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri bog liqlik bo lmaydi va relyef shakllari va ularning korrelyativ
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yotqizishlari uzoq masofalarda bir-biridan ajralib turadi va ajratiladi. Keyin bu
aloqani o rnatish uchun bir qator qo shimcha usullardan foydalanishingiz kerak.
ʻ ʻ
Xususan, relyefning hosil bo lishining sikli va bosqichlari va ular bilan bog liq
ʻ ʻ
cho kishlar ko rib chiqiladi. Bu, masalan, neogen-to rtlamchi davrning yon
ʻ ʻ ʻ
bag irlari va qo shni planatsion yuzalar va teraslar kesimlariga to g ri keladigan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
odatda platforma tepaliklari yoki tog lar yonbag irlarida keng tarqalgan relyef
ʻ ʻ
zinapoyalarini tashkil etuvchi tsiklik kesiklarga taalluqlidir. Relyefning har bir
bosqichi daryo vodiysi, depressiya, qo shni dengiz havzasi yoki boshqa
ʻ
depressiyaga olib boriladigan o zaro bog liq konlar majmuasiga mos kelishi
ʻ ʻ
kerak . Tog li chuqurliklarda bu tog larning o sishi jarayonida hosil bo lgan qo pol
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
cho kindi (melas) majmualari. Bu ritmik tarzda qurilgan stratigrafik majmualarni
ʻ
8

yon bag irlarda ishlab chiqilgan qadamlar bilan solishtirish kerak. Ideal holda,ʻ
eroziya-denudatsiya bosqichlari va cho kindi komplekslari soni mos kelishi kerak.
ʻ
Bundan tashqari, relyefning eng yuqori pog onalari stratigrafik kesimdagi
ʻ
cho kindilarning eng past komplekslariga to g ri kelishini hisobga olish kerak.
ʻ ʻ ʻ
Fikslovchi tuzilmalar, asosan, tekislash yuzalarida hosil bo lgan va ularning
ʻ
yoshini aniqlashga imkon beradigan nurash qobig i. Ob-havoga uchragan qobiqlar
ʻ
iqlimga qarab shakllanish davomiyligi va zonal tuzilishi bilan tavsiflanadi. Agar
nurash qobig i qayta joylashtirilmasa, lekin asta-sekin ona jinsga o tsa, demak,
ʻ ʻ
nurash qobig i bilan qoplangan sirt qobiqning o zi bilan bir xil yoshga ega.
ʻ ʻ
Arxeologik usul ko pincha daryo va dengiz terrasalarining yoshini aniqlash
ʻ
uchun ishlatiladi. Ibtidoiy odamlarning yashash joylari odatda terrasalar yuzalarida
joylashgan bo lib, ular ba’zan topiladi.Ba’zan ularning qoldiqlari relef shakllari
ʻ
bilan bog liq yoki ular ustida joylashgan bo sh cho kindilarda, masalan, lyoss yoki
ʻ ʻ ʻ
ko milgan tuproqlarda topilgan. Saytlarning yoshi ular joylashgan relef
ʻ
shakllarining yoshini aniqlash imkonini beradi. Arxeologik usul asosida ko plab
ʻ
tekislik va tog daryo vodiylari, shuningdek, dengiz vodiylari teraslarining yoshi
ʻ
aniqlangan. Joylarda topilgan hayvonlarning suyaklaridagi otash chuqurlari,
mollyuskalar chig anoqlari va boshqalar qoldiqlari ularning yoshini aniqlash uchun
ʻ
radiologik usullardan foydalanish imkonini beradi.
Radiologik usullar relyef shakllarini tashkil etuvchi yoki ular bilan bog liq
ʻ
bo lgan korrelyativ konlarning mutlaq yoshini aniqlaydi. Yoshi 40-45 ming yildan
ʻ
oshmaydigan nisbatan yosh to rtlamchi relyef shakllarining yoshini aniqlashda
ʻ
radiouglerod usuli qo llaniladi. Qadimgi yotqiziqlar va o zaro bog liq relef
ʻ ʻ ʻ
shakllari uchun kaliy-argon, termoluminesans, kislorod izotopi, paleomagnit va
boshqa bir qator usullar qo llaniladi. Okean tubi - tekisliklar, o rta okean tizmalari,
ʻ ʻ
rift vodiylari - relefining yoshini aniqlash uchun chiziqli magnit anomaliyalar usuli
qo llaniladi.
ʻ So nggi paytlarda uzoq laboratoriya tadqiqotlarini talab qiladigan ʻ
murakkabroq usullar qo llanildi. Bunga misol qilib
ʻ tog tizmalarining yoshini tahlil ʻ
qilishning trek usulini keltirish mumkin .
9

1.2. Geografik rayonlashtirish va zonallikning rel’efga ta’siri
Kenglik zonaliligi (landshaft, geografik) deganda ekvatordan qutblarga
qarab fizik-geografik jarayonlar, komponentlar va komplekslarning
(geotizimlarning) tabiiy o zgarishi tushuniladi.ʻ
Zonalik sababi quyosh radiatsiyasining kenglik bo yicha notekis
ʻ
taqsimlanishidir.
Quyosh nurlanish energiyasining Yerda zonal taqsimlanishi tufayli
quyidagilar zonaldir: havo, suv va tuproq harorati; bug lanish va bulutlilik;
ʻ
atmosfera yog inlari, barik relyef va shamol tizimlari, VM xususiyatlari, iqlimi;
ʻ
gidrografik tarmoq va gidrologik jarayonlarning tabiati; geokimyoviy jarayonlar va
tuproq shakllanishining xususiyatlari; o simlik va hayvonlarning o simlik turlari va
ʻ ʻ
hayot shakllari; haykaltarosh relyef shakllari, ma’lum darajada cho kindi
ʻ
jinslarning turlari va nihoyat, geografik landshaftlar bu jihatdan tabiiy zonalar
tizimiga birlashgan.
Rayonlashtirish yer yuzasining relefida ham, landshaftning geologik
poydevorida ham namoyon bo`ladi. Relyef azonal xarakterga ega bo lgan endogen
ʻ
va quyosh energiyasining bevosita yoki bilvosita ishtirokida rivojlanadigan
ekzogen omillar ta’sirida hosil bo ladi, bu zonal xususiyatga ega. Shunday qilib,
ʻ
Arktika zonasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: tog li muzlik tekisliklari, muzlik
ʻ
oqimlari; tundra uchun - termokarst depressiyalari, ko tarilgan tepaliklar, torf
ʻ
tepaliklari; dasht uchun - jarliklar, jarliklar, cho kish bo shliqlari, cho l uchun esa -
ʻ ʻ ʻ
eol relyef shakllari.
Yer qobig ining tuzilishi zonal va azonal xususiyatlarni namoyon qiladi.
ʻ
Agar magmatik jinslar azonal kelib chiqishi bo lsa, cho kindi jinslar iqlim, tuproq
ʻ ʻ
shakllanishi va oqimining bevosita ishtirokida hosil bo ladi va aniq belgilangan
ʻ
zonal xususiyatlarga ega.
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, zonallik barcha landshaft hosil qiluvchi
jarayonlarda va er yuzasida geotizimlarni joylashtirishda namoyon bo ladigan
ʻ
universal geografik qonuniyatdir.
10

Demak, er yuzasining relyefi, to g rirog i, gipsometrik o rnini baland tog liʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
geografik zonalarning shakllanishida bilvosita omil sifatida ko rib chiqish
ʻ
to g riroqdir.
ʻ ʻ
Biz geografik rayonlashtirishning namoyon bo lishiga, ya’ni har bir
ʻ
materik va okeanni o rganishda tabiatning barcha komponentlari va tabiiy
ʻ
komplekslarning ekvatordan qutbgacha bo lgan tabiiy o zgarishiga duch keldik.
ʻ ʻ
Iqlim va barcha tashqi jarayonlar (ob-havo, tuproq shakllanishi va boshqalar) va
ularning natijalari geografik zonallik qonuniga bo ysunadi, u quruqlikda va
ʻ
okeanda, tekislik va tog larda, ichki va qirg oq qismlarida turlicha namoyon
ʻ ʻ
bo ladi. . Bu tabiiy sharoitga nafaqat zonal omillar, balki nozonal omillar ham
ʻ
ta’sir qilishi bilan izohlanadi: relyef, materiklar yoki okeanlarning konturlari va
boshqalar[5].
Relyefni shakllantirish jarayonida qarama-qarshi jarayonlar o rtasida
ʻ
kurash paydo bo ladi: ijodiy va halokatli. Ichki jarayonlar ta’sirida baland tog lar
ʻ ʻ
va chuqur chuqurliklar hosil bo ladi. Yuqori darajada ajratilgan relyef o zining
ʻ ʻ
shakllanishining boshidanoq tashqi jarayonlarga duchor bo ladi, buning natijasida
ʻ
tog lar vayron bo ladi va bo shliqlar bo sh materiallar bilan to ldiriladi. Yer yuzasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tekislanmoqda.
Relyef, er yuzasi notekisligi va jinslar tarkibining landshaftlarga ta’siri
yaxshi ma’lum va tushunarli: bir xil kenglikda tog lar va tekisliklarda o rmonlar va
ʻ ʻ
dashtlar mavjud; Morena va karst landshaftlari ma’lum, ularning kelib chiqishi
tog jinslarining tarkibi bilan bog liq.
ʻ ʻ
Shuni yodda tutish kerakki, relyef va er yuzasining heterojenligi, okeanga
yaqinligi va masofasi (demak, namlikning heterojenligi) tufayli qit’alarning turli
mintaqalarining tabiiy zonalari har doim ham mavjud emas. kenglik darajasi.
Ba’zan ular deyarli meridional yo nalishga ega.
ʻ
Relyef, suv, iqlim va hayot yaratgan shart-sharoitlarning xilma-xilligi
tufayli landshaft sferasi tashqi va ichki geosferalarga (er qobig ining yuqori
ʻ
qismidan tashqari) qaraganda fazoviy jihatdan kuchliroq farqlanadi, bu erda
gorizontal yo nalishdagi materiya xarakterlanadi. nisbiy bir xillik bilan[7].
ʻ
11

1.3. Alohida relyef turlarining xususiyatlari
Geomorfologiya - yer yuzasi relyefining tuzilishi, kelib chiqishi, rivojlanish
tarixi va hozirgi dinamikasi haqidagi fan.Relyef shakllari elementlarga ega -
qirralari, chekkalari, burchaklari va shakl relyef turlari - kelib chiqish birligi bilan
birlashgan shakllarning tabiiy birikmalari. Relyef turlarining fazoviy ajralishi yoki
yer qobig ining ichki tuzilishidagi farqlar yoki tashqi jarayonlardan birining ustunʻ
ta’siri bilan bog liq. Relyef shakllari yopiq yoki ochiq bo lishi mumkin. Yopiq
ʻ ʻ
izogipslar (masalan, tepalik) bilan belgilanadi, ochiq shakllarda (masalan, jar),
izogipslar yopiq emas.
Relyef musbat (tog tizmalari, adirlar, adirlar, qirlar) va salbiy
ʻ
(chuqurliklar, botiqlar, vodiylar) shakllardan tashkil topgan.
Ijobiy shakllarning tepasi, salbiy shakllarning pastki qismi bor. Ham
yuqori, ham pastki kesimdagi turli shakllarga ega bo lishi mumkin: yumaloq, tekis,
ʻ
o tkir burchakli
ʻ
Yuqori va pastki qiyaliklar bilan bog langan, ular orasida: pastki, tekis
ʻ
qiya, qavariq, botiq, pog onali, murakkab va boshqalar.
ʻ
Relyef shakllari - litosfera yuzasidagi individual tartibsizliklar:
- qavariq - musbat relyef shakllari;
- botiq - relyefning salbiy shakllari.
Yer shakllari turlicha:
- o lchamiga ko ra: sayyora shakllari, megarelyef, makrorelef, mezorelef,
ʻ ʻ
mikrorelef, nanorelef;
— kelib chiqishi bo yicha: tektonik, vulqon, suv-eroziya, muzlik, karst, eol
ʻ
va boshqalar;
- yoshi va boshqa xususiyatlari bo yicha.
ʻ
Relyef shakllari odatda bir-biri bilan bog lanib, rel’ef tiplariga
ʻ
birlashtirilib, ular birgalikda Yer relyefini tashkil qiladi. Asosiy sayyora relyef
shakllari kontinental tizmalar va okean xandaqlaridir.
12

Tog lar tekisliklardan baland va yer yuzasining keskin bo linib ketganʻ ʻ
joylarida joylashgan bo lib, balandlikda sezilarli farqlar mavjud. Tog larning
ʻ ʻ
balandligi bir necha kilometrga etishi mumkin. Tog lar yonbag ir tekisliklardan
ʻ ʻ
qiyalik etagida aniq chiziq bilan chegaralangan yoki tog etaklariga ega. Tog lar
ʻ ʻ
odatda tekis yoki yoysimon ko tarilishlarni hosil qiladi.
ʻ
Tog lar egallagan hududlarga qarab, ularning tuzilishi va yoshi, tog
ʻ ʻ
kamarlari, tog ‘tizimlari, tog li mamlakatlar, tog tizmalari va kichikroq darajadagi
ʻ ʻ
ko tarilishlar ajralib turadi, ular tog lararo chuqurliklar bilan ajralib turadi,
ʻ ʻ
ularning kombinatsiyasi tog larning turli xil turlarini beradi: parallel. , radial, sirr,
ʻ
eshelon, shoxlangan, panjarali va boshqalar Tektonik faol hududlarda tog lar hosil
ʻ
bo ladi.
ʻ
Kelib chiqishiga ko ra tog lar tektonik, eroziyaviy va vulkaniklarga
ʻ ʻ
bo linadi.
ʻ
Tog relyefining asosiy elementlari cho qqilar, qirlar, tekislash yuzalar, yon
ʻ ʻ
bag irlari va daryo vodiylaridir.
ʻ
Mutlaq balandligi va ko rinishiga ko ra tog lar baland tog lar (2—3 km dan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ortiq), o rta tog lar (2—3 km dan kam) va past tog larga (1000 m gacha) bo linadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Blok tog lar - bu tog lar bo lib, ularning rel’efi asosan plastmassa
ʻ ʻ ʻ
bo lmagan er qobig ining alohida bloklari harakati natijasida hosil bo lgan,
ʻ ʻ ʻ
yoriqlar bilan harakat natijasida horstlar va grabenlarni hosil qiluvchi qismlarga
bo linadi. Tektonik harakatlar paytida er qobig i plastikligini yo qotgan
ʻ ʻ ʻ
burmalangan jinslar yoriqlar bilan parchalanadi va burmali blokli tog lar paydo
ʻ
bo ladi: Tyan-Shan, Oltoy va boshqalar.
ʻ
Burmali tog lar Yer qobig ining harakatchan zonalarida paydo bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Burmalangan tog lardagi jinslar burmalarga burmalangan bo lib , kattaligi va
ʻ ʻ
tikligi bo yicha har xil bo ladi. Burmalangan tog larga misollar: Ural, Katta
ʻ ʻ ʻ
Kavkaz, Kordilyera.
Mezalar - baland qatlamli tekislik yoki platoning parchalanishi natijasida
hosil bo lgan izolyatsiya qilingan balandliklar. Stol tog lari tik yon bag irlari va
ʻ ʻ ʻ
tekis cho qqilari bo lib, ular eroziyaga chidamli jinslar bilan zirhlangan.Stol
ʻ ʻ
13

tog lari hamma yerda, barcha qit alarda tarqalgan. Jadval tog lariga Janubiyʻ ʼ ʻ
Amerika tog lari (Roraima, Auantepuy, Kukenan, Ptari tog lari), Shimoliy
ʻ ʻ
Amerika (Kanyonlendlar milliy bog i tog lari), Afrika (Amba tog lari yoki tog
ʻ ʻ ʻ ʻ
qal’asi, Gamsberg, Vaterberg tog lari), G arbiy Evropa (Ben tog lari) misol bo la
ʻ ʻ ʻ ʻ
oladi. Balben (Irlandiya), Monte-Santo (Sardiniya, Italiya), Avstraliya (Uluru
roki).
Vulkanik tog lar - alohida vulqonlarning (Sharqiy Karpatdagi vulqon
ʻ
tizmasi va boshqalar) yoki vulqon tog larining (Arman tog lari va boshqalar)
ʻ ʻ
qo shilishi natijasida hosil bo lgan alohida vulqon konuslari va tizmalar. Vulkanik
ʻ ʻ
tog lar tog li mamlakatlarni tashkil qilishi mumkin.
ʻ ʻ
Tekislik - er yuzasining keng rel’ef elementi bo lib, uning yon bag irlari
ʻ ʻ
kichik va balandligi biroz tebranib turadi. Tekislikning ko rinishi daryo
ʻ
tarmog ining zichligi va daryo vodiylarining chuqurligi, shuningdek, oraliqlarning
ʻ
relefi bilan belgilanadi. Tekislik yuzasi gorizontal, qiya yoki botiq bo lishi
ʻ
mumkin.
Quruqlikda, mutlaq balandlikka ko ra, ular ajralib turadi:
ʻ
- dengiz sathidan past tekisliklar;
— balandligi 0 m dan 200 m gacha bo lgan past tekisliklar;
ʻ
- balandligi 200 m dan 500 m gacha bo lgan baland tekisliklar;
ʻ
- balandligi 500 m dan yuqori bo lgan tog li tekisliklar (1.1-rasm).
ʻ ʻ
Strukturaviy printsipga ko ra quyidagilar mavjud:
ʻ
- platforma maydonlarining tekisliklari - sokin tektonik va magmatik
faollik zonalari;
- orogen (tog li) rayonlarning tekisliklari, erning ichki qismining intensiv
ʻ
faolligi bilan ajralib turadi.
Yassi, tepalik, tizma va boshqa tekisliklar bor. Tashqi (ekzogen)
jarayonlarning umumiy ta siriga ko ra akkumulyativ va denudatsion tekisliklar
ʼ ʻ
ajratiladi[10].
Turli xil relyef shakllari ikki yo nalishda tasniflanadi: morfologik va
ʻ
genetik xususiyatlariga ko ra.
ʻ
14

Ushbu tasnif topografiya va kartografiyada qo llaniladi, chunki topografikʻ
xaritalar birinchi navbatda turli xil relyef shakllarining tashqi konturlari va
o lchamlarini ko rsatadi. Morfologik tasnif boshlang ich maktabda relef shakllari
ʻ ʻ ʻ
bilan birinchi marta tanishganda qo llaniladi.
ʻ
Relyef shakllarining genetik tasnifi ularning genezisi (kelib chiqishi),
yoshi, munosabatlari va dinamikasini hisobga olgan holda tuziladi. Ushbu
tasniflash relef shakllarini ko rib chiqish, ularni umumlashtirish imkonini beradi
ʻ
genetik qator. Tegishli shakllar o xshash bo lmasligi mumkin tashqi ko rinish ,
ʻ ʻ ʻ
lekin ular rivojlanishning turli bosqichlarida bo lsa-da, bir xil zanjirdagi aloqalarni
ʻ
ifodalaydi. Masalan, kichik jar, jar va bulutlar tashqi ko rinishi va hajmi jihatidan
ʻ
bir-biridan juda farq qiladi, lekin ularning barchasi suv eroziyasi jarayonidan kelib
chiqqan shaklning rivojlanishining turli bosqichlari. Tasniflashning morfologik
ham, genetik printsipi ham to liq ‘‘mustaqil’’ bo lishi mumkin emas. Relyefning
ʻ ʻ
har qanday shakli turli jarayonlar bilan bog liq. Ular, masalan, karst yoki muzlik
ʻ
relyef shakllari haqida gapirganda, faqat qaysidir omilning ustun rolini
ta’kidlaydilar. Relyefning har qanday shakli ko plab tabiiy jarayonlarning
ʻ
birgalikdagi faoliyati natijasidir .
Megaformalar o n minglab kvadrat kilometr maydonlarni egallaydi. Bular
ʻ
tog li mamlakatlar va qit’alar ichidagi tekisliklar, okean tubining katta
ʻ
chuqurliklari (Meksika ko rfazi, Alp tog lari, Kavkaz).
ʻ ʻ
Makroformalar megaformalarning bir qismi bo lib, ularning maydoni 1000
ʻ
km2 ga yaqin. Makroformalarga tog li o lkaning alohida tizmalari va pastliklar,
ʻ ʻ
yirik daryo vodiylari kiradi.
Mezoformlar kvadrat kilometrlarda o lchanadi; mezoformlarga jarliklar,
ʻ
jarliklar va qum tizmalari misol bo ladi. Mikro va nanoformalar juda kichik relyef
ʻ
shakllari bo lib, ular mezoformalar sirtini murakkablashtiradi. Mikroformalarga
ʻ
karst chuqurliklari, qirg oq qo rg onlari, nanoformalar esa o tloqli dumg azalarni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
misol qilib keltirish mumkin.Eng muhim ijobiy shakllarga tepalik, tog , tizma,
ʻ
baland tog , plato va plato kiradi.
ʻ
15

Eng muhim salbiy shakllar - chuqurliklar, jarliklar, jarliklar, turli vodiylar
va chuqurliklar, kanyonlar va boshqalar.
To liq geologik tuzilishga - tog jinslarining tarkibiga, ularningʻ ʻ
qatlamlarining paydo bo lishiga bog liq bo lgan relef strukturaviy deyiladi.
ʻ ʻ ʻ
So nggi yillarda odamlar relyefning shakllanishida katta rol o ynay boshladilar.
ʻ ʻ
Masalan, ochiq usulda ko mir qazib olish jarlarning paydo bo lishiga, tog larda
ʻ ʻ ʻ
aloqa yo llarining yaratilishi tog li mamlakatlar qiyofasining o zgarishiga olib
ʻ ʻ ʻ
keladi. Bularning barchasi antropogen relyefning shakllanishiga yordam beradi [3].
Relyef shakllarining o lchamlari bo yicha bo linishi juda o zboshimchalik
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan amalga oshiriladi, chunki tabiatda turli darajadagi shakllar o rtasida aniq
ʻ
chegaralar yo q. Bundan tashqari, batafsil tahlil qilinganda, hatto mikroformalar va
ʻ
nanoformalar ham oddiyroq shakllardan tashkil topgan juda murakkab bo lib
ʻ
chiqadi. Biroq, ushbu konventsiyaga qaramasdan, o lchovdagi farqlar ham ma’lum
ʻ
genetik ma’lumotlarga ega. Masalan, sayyora shakllari o zlarining kelib chiqishi
ʻ
kosmik omillarga bog liq. Megaformalar va makroformalar endogen
ʻ
jarayonlarning faolligi natijasida shakllangan. Mikroformalar va nanoformalarning
paydo bo lishi ekzogen jarayonlar bilan bog liq.
ʻ ʻ
Relyef shakllarining genetik tasnifini I.P.Gerasimov va
Yu.A.Meshcheryakovlar taklif qilganlar. Ular relyefni uchta katta guruhga
ajratdilar: geotekstura, morfostruktura va morfoskulptura. Geoteksturalar eng katta
shakllardir kosmik va endogen jarayonlar natijasida hosil bo lgan relyef. Kosmik
ʻ
omillarga Yerning eksenel aylanishi, sayyoralar va sun’iy yo ldoshlarning o zaro
ʻ ʻ
ta’siri kiradi[1]. Geoteksturalar allaqachon sanab o tilgan sayyoralar relef
ʻ
shakllarini o z ichiga oladi: kontinental protrusionlar, okean tublari, o tish zonalari
ʻ ʻ
va o rta okean tizmalari.
ʻ
Morfostrukturalar asosan yirik relyef shakllari bo lib, ularning kelib chiqishi
ʻ
endogen jarayonlarga, asosan tektonik harakatlarga bog liq[1]. Morfostrukturalar
ʻ
relyefning megaformalari va makroformalaridir; masalan, tog li mamlakatlar
ʻ
ichidagi tog lar yoki platforma tekisliklarining qismlari.
ʻ
16

1-rasm. Orografik xarita
Morfoskulpturalar ekzogen jarayonlar natijasida hosil bo lgan relefʻ
shakllaridir[1]. Morfoskulpturalar qator makroformalarni, masalan, yirik daryo
vodiylarini, shuningdek, mezoformlarni, mikroformalarni va nanoformalarni o z
ʻ
ichiga oladi. Morfoskulpturalarning asosiy xususiyati ularning zonaliligidir, chunki
shakllarning o ziga xosligi va ularning rivojlanish intensivligi energiya manbai
ʻ
quyosh nurlari bo lgan ekzogen jarayonlarning faolligiga bog liq.
ʻ ʻ
17

II-BOB. RELEYFNING EVOLUTSIYASI
Yer tarixidagi relyefning rivojlanish muammolari geografik ahamiyatga
ega, chunki er yuzining eng katta xususiyatlari baland va past bo shliqlarningʻ
taqsimlanishi bilan belgilanadi, er relyefining pasttekisliklarini egallagan
okeanlarning tarqalishi bilan ta’kidlanadi. Geologik hujjatlar bugungi kunda faol
bo lgan relyefni tashkil etuvchi bir xil asosiy jarayonlar mavjudligini ko rsatadi -
ʻ ʻ
endogen va ekzogen. Sayyoraviy relyef shakllari va megaformalar asosan tektonik
jarayonlarning borishini belgilovchi endogen omillar bilan bog liq. Yerning ichki
ʻ
qismi evolyutsiyasining har bir bosqichi o ziga xos relyefga ega, chunki har bir
ʻ
bosqich er qobig ining yuqori chegarasi ko rinishida qayd etilgan materiya va
ʻ ʻ
energiyaning o ziga xos geologik aylanishiga ega. Relyef hosil bo`lishining
ʻ
ekzogen omillari relyef makroformalarining xususiyatlarida, xususan, ularning
gipsometrik chegaralarida namoyon bo`ladi, ular relyefning mezoformalarini,
mikroformalarini va nanoformalarini ham belgilaydi. Ichki evolyutsiyaning oy
bosqichida Yerning sayyoraviy topografiyasi pastliklar va meteorit kraterlari va
yivlari bilan qoplangan tekis sirtning almashinishidir. Bunday g oyalar Oyning
ʻ
zamonaviy yuzasiga o xshashlik tufayli paydo bo lgan va bu o xshashlik to liq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin emas. Ehtimol, Yerda yagona cho qqilar - vulqonlar paydo
ʻ ʻ
bo lishi mumkin va ular juda baland bo lishi mumkin edi, chunki zamonaviy
ʻ ʻ
tarkibdagi atmosfera mavjud bo lmaganda, ob-havo jarayonlari bostirilgan, ya’ni
ʻ
ekzogen relyef shakllanishi hozirgidan farq qilgan. Keling, Yerning zamonaviy tog
‘cho qqilarini Mars relefi bilan taqqoslaylik, u Oy bosqichidagi sharoitlarni
ʻ
eslatuvchi sharoitlarda shakllangan. Sun’iy yo ldoshdan olingan suratlarga ko ra,
ʻ ʻ
Marsdagi Nix Olimpiya vulqonining balandligi 14 km dan ortiq, poydevori 500 km
eniga, kraterning diametri esa 65 km.
Morfologiya turli xil relyefni umumiy belgilari, alohida elementlari,
shakllari va o lchamlari bilan bog liq holda o rganishni o z ichiga oladi. Unda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkita yo nalish mavjud:
ʻ
18

Morfografiya relyefning individual shakllarini va ularning birikma
usullarini o rganadi, tizimlashtiradi va tavsiflaydi.ʻ
Quruqlik topografiyasi va okean tubi topografiyasi farqlanadi.
Morfometriya relyefni uning o lchamlariga qarab o rganadi, unga ko ra
ʻ ʻ ʻ
quyidagilar ajralib turadi:
—megarelyef (eng katta shakllar);
-makrorelyef (katta);
-mezorelef (o rta);
ʻ
-mikrorelef (kichik).
Morfometriya alohida relyef shakllari va ularning elementlarining mutlaq
va nisbiy o lchamlarini aniqlash bilan shug ullanadi (bular balandliklar, sirtlarning
ʻ ʻ
moyillik burchaklari).
Morfogeniya relyefning kelib chiqishini tushuntirish bilan shug ullanadi va
ʻ
uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o rganadi.
ʻ
Relyef ko p (min 4) o zgaruvchining funktsiyasi natijasidir: shartlar
ʻ ʻ
(tuzilmalar), omillar, jarayonlar va vaqt.
Jarayonlar sabab bo lishi mumkin: endogen va ekzogen omillar.
ʻ
Faol endogen omillar tektonika (T), vulkanizm (B) va boshqalar ekzogen
omillar orasida yer yuzini o zgartiruvchi asosiy kuchlar denudatsiya va
ʻ
akkumulyatsiya (D).
Relyefning shakllanishiga ta’sir qiluvchi shartlar quyidagilardan iborat:
- geografik joylashuvi;
- nishab ta’siri;
- o simlik qoplami;
ʻ
- inson va hayvonlar faoliyati
Ob-havo qobig i relyefni keyingi yo q qilishdan himoya qiladi. Yer
ʻ ʻ
qobig ining yoshi rel’efning shakllanish va barqarorlashuv vaqtiga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
Relyef - vaqt o tishi bilan evolyutsiyaga duchor bo lgan ma’lum bir sirt.
ʻ ʻ
Shuning uchun geomorfologiyada yoshni ko rsatish boshqa ma’noga ega bo lib,
ʻ ʻ
nafaqat relyefning paydo bo lish vaqti va davomiyligini, balki uning energiyasi va
ʻ
19

tezligini ham anglatadi. Bu, ayniqsa, eroziya shakllarida yaxshi ifodalanadi, bu
erda an’anaviy ravishda ularning rivojlanishining bir necha bosqichlari ajralib
turadi: yosh, etuk, qari. Shunday qilib, relyefning rivojlanishida relyefning
bo linish jarayonlarining kuchayishi yoki zaiflashishi (relefning yosharishi yokiʻ
qarishi) bilan bog liq bo lgan ma’lum bir sikllik kuzatiladi[2].
ʻ ʻ
Geomorfologiya murakkab fan bo lib, quyidagi asosiy yo nalishlarni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi:
—relyefning kelib chiqishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini
o rganuvchi umumiy geomorfologiya;
ʻ
— mintaqaviy geomorfologiya, uning ob yekti yirik mamlakatlar relyefi
ʼ
(Qozog iston, Rossiya va boshqalar geomorfologiyasi);
ʻ
— paleogeomorfologiya (qadimgi relyef va uning rivojlanish tarixini
o rganadi);
ʻ
— relyefni amaliy foydalanish bilan bog liq holda o rganuvchi amaliy
ʻ ʻ
geomorfologiya;
— sayyora geomorfologiyasi (megarelyefni o rganadi);
ʻ
— strukturaviy geomorfologiya geologik tuzilmalar va relef o rtasidagi
ʻ
munosabatni kuzatib boradi;
— dinamik geomorfologiya rel’efni Yerning doimiy o zgaruvchan yuzasi
ʻ
deb hisoblaydi;
—iqlim geomorfologiyasi iqlimning relyef hosil bo lish jarayonlariga
ʻ
ta sirini o rganadi.
ʼ ʻ
Yerning geologik tarixida 3 ta geoxronologiya ajralib turadi, ular eng
yuqori darajali zonalarga bo linadi: arxey (3,8-2,6 milliard yil), proterozoy (2,6-
ʻ
0,57 milliard yil), ba’zan kriptozoy eoniga birlashtirilgan va fanerozoy eon,
paleozoy (570-230 million yil), mezozoy (230-65 million yil) va kaynozoy (65-0
million yil) eralaridan iborat.
Arxey davrida er qobig i yuqori issiqlik oqimi, uning yuzasida yuqori
ʻ
harorat (arxeyning boshida 100-300 ° S gacha), keyingi davrlarga qaraganda
sezilarli darajada yuqori, keng tarqalgan harakatchanlik va qobiliyat bilan ajralib
20

turardi. juda murakkab plastik deformatsiyalarga uchraydi. Asosan kech apxeeda
nisbatan kichik, lekin ko p sonli chiziqli tektonik zonalar - yashil toshlar debʻ
ataladigan zonalar paydo bo la boshladi. Keyinchalik, bu kamarlar siqilish
ʻ
deformatsiyalariga duchor bo ldi va ularni ajratib turadigan ko tarilish zonalarida
ʻ ʻ
chiqadigan ‘‘kulrang gneys’’ poydevori granit-gneys gumbazlari hosil bo lishi
ʻ
bilan kuchli qizdirish va granitlanishni boshdan kechirdi (2,7-2,6 milliard yil
oldin).
Erta proterozoyda harakatchanlik darajasi, shuningdek, magmatizm va
metamorfizm namoyon bo lish intensivligi arxeyga nisbatan sezilarli darajada
ʻ
kamaydi.1,8-1,65 milliard yil oralig ida er qobig i yangi intensivlik bosqichini
ʻ ʻ
boshidan kechirdi. keng tarqalgan kislotali vulkanik komplekslarning paydo
bo lishiga olib kelgan isitish va arxey va quyi proterozoy shakllarining takroriy
ʻ
metamorfizmi. Natijada, qadimgi platformalar ichida va, ehtimol, hatto zamonaviy
qit’alarning butun hududida, ehtimol yagona ulkan massivni tashkil etuvchi kuchli
va etuk kontinental tipdagi qobiq shakllangan.
Qadimgi platformalarda, asosan, Lavrasiya guruhiga mansub, kech
proterozoyda chuqur tor cho zilgan grabensimon chuqurliklar – aulakogenlar
ʻ
paydo bo lgan. Ushbu qadimiy rift zonalarining platformalarda shakllanishi
ʻ
ularning qobig ining gorizontal cho zilishi sharoitida sodir bo lgan va ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy va ishqoriy vulkanizmning o choqlari bilan birga kelgan.
ʻ
Paleozoyda ilgari shakllangan geosinklinal kamarlarning rivojlanishi
davom etdi. Ba’zi hududlarda oldindan mavjud bo lgan materik qobig ining
ʻ ʻ
vayron bo lishi va cho zilishi natijasida okean tipidagi qobiqli zonalar hosil
ʻ ʻ
bo lgan, ular keyingi siqilish bilan yuqori darajada deformatsiyalangan ofiolit
ʻ
komplekslariga aylangan.
Mezozoy (trias, yura va bo r) va kaynozoy (paleogen, neogen va qisqa
ʻ
to rtlamchi davrlar) davrida Yerning tektonik tuzilishi paleozoyga nisbatan ancha
ʻ
o zgardi. Qadimgi platformalar va geosinklinal belbog lar o rniga Yerning asosiy
ʻ ʻ ʻ
tektonik elementlari asta-sekin materiklarga aylanib, qadimgi va yosh platformalar
va burmalangan epi-geosinklinal kamarlar yoki ularning katta qismlari hamda
21

yangi hosil bo lgan va yangilangan (Tinch okeani) okeanlarning botiqliklaridanʻ
iborat. Er qobig ining gorizontal kengayish jarayonlari - okeanlarda tarqalish va
ʻ
materiklar bo ylab riftlanish - keng tarqaldi. Vulkanizm (asosan bazalt) mezozoy
ʻ
va kaynozoyda juda kuchli namoyon bo ldi. Geosinklinal jarayonning namoyon
ʻ
bo lish joylari mezozoyda ba’zi ko chma belbog larda asta-sekin to xtaganligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
sababli paleozoyga nisbatan sezilarli darajada kamaydi va kaynozoyda yanada
qisqardi.
Tog shakllanishi
ʻ - tog tuzilmalarining shakllanishiga olib keladigan ʻ
ko tariluvchi tektonik harakatlar va denudatsiya jarayonlari yig indisidir [1].
ʻ ʻ Tog ʻ
qurilishi davrlari - bu Yer tarixidagi intensiv tektonik harakatlar bilan ajralib
turadigan intervallar bo lib, buning natijasida jinslar qatlamlari burmalarga ezilgan,
ʻ
er qobig ida yoriqlar va tog lar paydo bo lgan:
ʻ ʻ ʻ
 Baykal (proterozoy va paleozoy eralari);
 kaledon, gersin (paleozoy erasi);
 kimmeriy (mezozoy erasi);
 Alp tog lari (kaynozoy erasi).
ʻ
Tog qurilishining geologik so nggi davrlarida paydo bo lgan tog lar
ʻ ʻ ʻ ʻ
relyefi va baland balandligini keskin yorib yuborgan; ko proq qadimiy tog lar
ʻ ʻ
tushiriladi, vayron bo ladi, ba’zan butunlay vayron bo ladi.
ʻ ʻ
22

2.1. Eroziya-akkumulyatorli relyef
Eroziya-akkumulyativ relefi asosan daryo vodiylari bilan ifodalangan.
Dastlabki bosqichda relyefning shakllanishida doimiy va vaqtinchalik suv
oqimlarining eroziv faolligi ustun rol o ynaydi . Oqim muvozanatining bo ylamaʻ ʻ
profili rivojlanishi bilan to planish jarayonlari muhim rol o ynay boshlaydi, bu esa
ʻ ʻ
suv toshqini va teraslarning shakllanishiga olib keladi (2-rasm).
Ko milgan holatda juda turli yoshdagi va kattalikdagi daryo vodiylari
ʻ
mavjud - prekembriydan to to rtlamchi davrgacha. Ular turli yoshdagi allyuviylar
ʻ
bilan to ldirilgan va dengiz, muzlik, vulqon yoki allyuvial cho kindilar ostida
ʻ ʻ
ko milgan turli cho kindilarga kesiladi . Qurilish materiallari (qumlar, shag allar,
ʻ ʻ ʻ
toshlar), ko mir va neft, turli metallar, xususan, oltin (Kanada, Alyaska,
ʻ
Indoneziya) konlari qadimgi ko milgan vodiylar bilan bog liq . Rossiya tekisligida
ʻ ʻ
2.1-rasm. Eroziya-akkumulyatorli relyef [14].
Erta va o rta karbon (Vizeangacha va Dovera) vodiylari yaxshi saqlanib
ʻ
qolgan, pastki qismida qumli allyuviy, yuqori qismida dengiz va estuar
cho kindilari bilan to ldirilgan. Bu vaqtda platformaning deyarli butun markaziy
ʻ ʻ
qismi dengizga oqib tushadigan daryo vodiylari bilan cho zilgan quruq quruqlik
ʻ
23

edi, qirg oq chizig i Volgograddan shimoli-sharqqa cho zilgan. Ko pgina vodiylarʻ ʻ ʻ ʻ
tektonik chuqurliklar zonalarida joylashgan. Keng vodiylarning havzaga o xshash
ʻ
chuqurliklarida o simlik qoldiqlari to planib, ko mir konlarini keltirib chiqaradi.
ʻ ʻ ʻ
Bunday sharoitlar Moskva viloyati, Donetsk va boshqa ko mir havzalarida mavjud
ʻ
edi. Xuddi shu tekislik ichida Yuradan oldingi vodiylar ma’lum. Ulardan biri -
Moskovskaya - shimoli-g arbda Mojayskdan va janubi-sharqda Shatskgacha
ʻ
Moskvadan 20 km janubga cho zilgan. Uning uzunligi 400 km dan ortiq, kengligi
ʻ
10-15 dan 30-45 km gacha, chuqurligi 30-90 m. Uning ko plab irmoqlari mavjud
ʻ
bo lib, ular qisman daryoning zamonaviy irmoqlari tomonidan meros qilib olingan.
ʻ
Moskva. Uning pastki qismida allyuvial yotqiziqlar saqlanib qolgan, keyinchalik
ular yuqori yura dengiz cho kindilari bilan qoplangan. Uralning g arbiy yon
ʻ ʻ
bag iridan Vyatka-Kama cho qqisiga oqib o tuvchi bir qancha ko milgan daryo
ʻ ʻ ʻ ʻ
vodiylarini to ldiruvchi o rta yura allyuviyasida mayda oltin yotqiziqlari bor.
ʻ ʻ
Ularning shakllanishi Uralsning mezozoy peneplenining nurash qobig ining
ʻ
eroziyasi bilan bog liq. Rossiya tekisligining deyarli butun hududida to rtlamchi
ʻ ʻ
muzlik, allyuvial yoki dengiz cho kindilari ostida ko milgan chuqur (100-300 m
ʻ ʻ
gacha) Pliotsen vodiylari saqlanib qolgan. Ehtimol, bu vaqtda eroziyaning umumiy
asosi pozitsiyasi - Jahon okeani, shuningdek, Qora va Kaspiy dengizlari darajasi
juda past bo lgan va shuning uchun chuqur kesilgan eroziya tarmog i shakllangan.
ʻ ʻ
Bu davrning ko milgan vodiylari orasida irmoqlari bilan Paleo-Don va Paleo-
ʻ
Volga vodiylari yaxshi ma’lum. Paleo-Volga vodiysi chap qirg og ida Qozondan
ʻ ʻ
Astraxangacha cho zilgan. Bu vodiylar allyuvial yotqiziqlar bilan to ldirilgan
ʻ ʻ
bo lib, keyinchalik ular Paleo-Volga havzasi bo ylab tarqalib (kirgan) Kaspiy
ʻ ʻ
dengizining Akchagil transgressiyasi deb ataladigan dengiz cho kindilari bilan
ʻ
qoplangan. Ko pgina zamonaviy yirik daryolar - Moskva, Oka, Volga, Don, Dnepr
ʻ
va boshqalar to rtlamchi vodiylarni ko mgan: erta to rtlamchi (Vendian), ba’zan
ʻ ʻ ʻ
esa yoshroq, ko pincha zamonaviy kanallardan uzoqda joylashgan yoki ularni
ʻ
kesib o tgan. Ulardagi allyuviyning qalinligi bir necha o n metrlarni tashkil qiladi.
ʻ ʻ
Boltiqbo yida qadimgi to rtlamchi dafn etilgan vodiylarning talveglari Boltiq
ʻ ʻ
dengizining zamonaviy sathidan 110-115 m pastda joylashgan. Ular muzlik
24

davrida pastroq darajada rivojlangan. Daryo vodiylaridan tashqari, ko milganʻ
holatda boshqa ko plab mayda eroziya shakllari - jarliklar, chuqurliklar, jarliklar
ʻ
mavjud. Daryo deltalari va allyuvial fanatlar. Bu relyef shakllari turli yoshdagi
cho kindilarning kesimlaridan yaxshi tiklangan. Ko pgina ko mir, neft va gaz
ʻ ʻ ʻ
konlari qadimgi deltalar bilan bog liq. Deltalar, odatda, tarkibida organik moddalar
ʻ
ko p bo lgan qum, alevoli va gillardan iborat. Ikkinchisi kislorodsiz parchalanib,
ʻ ʻ
uglevodorod gazlarining paydo bo lishiga olib keladi. Qumlar, alevolitoshlar va
ʻ
yirikroq cho kindilar (chag al va konglomeratlar) ko pincha kanallarni - cho zilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo l shaklidagi kesilgan oqim chiziqlari - oqimlarni tashkil qiladi, ular neft va
ʻ
gazning yaxshi rezervuarlari (‘‘torli’’ konlar deb ataladi). tektonik cho kish
ʻ
sharoitida bir qancha geologik davrlar. Shunday qilib, daryoning zamonaviy deltasi
ostida. Missisipi Pliotsen, Miosen va Oligotsen deltalari bilan ajralib turadi. Daryo
deltalaridagi terrigen cho kindilarning umumiy qalinligi. Missisipi - taxminan
ʻ
9000 m.Bu konlar bilan ko plab neft konlari bog langan. Absheron yarim oroli va
ʻ ʻ
Kaspiy dengizidagi ko milgan deltalar unumdor qatlamlarning neftli quyi pliosen
ʻ
yotqiziqlaridan tashkil topgan. Ular Kaspiy dengizi sathining doimiy tebranishlari
sharoitida, buzilishlar regressiyalar bilan almashganda shakllangan. Deltalar
allyuvial, dengiz, ko l va fluvioglasial yotqiziqlardan tashkil topgan. Eng qo pol
ʻ ʻ
fasiyalar kanallarni, kanallarni to ldiradi yoki og iz panjaralarini hosil qiladi.
ʻ ʻ
Kaspiy depressiyasida, Volgo-Ural arkida devon va ilk Visean (C) daryo deltalari
ma’lum bo lib, ularning tarmoqlari terrigen, organogen va karbonat konlaridan
ʻ
tashkil topgan, neft konlari bilan chegaralangan. Ko milgan allyuvial fanatlar va
ʻ
‘‘quruq’’ yoki er usti dellar tog li va tog lararo chuqurliklarni (O rta Osiyo, Sis-
ʻ ʻ ʻ
Ural, Kiskavkaz va boshqalar) tashkil etuvchi turli yoshdagi pekmez bo laklarida
ʻ
chirigan materiallarning xarakterli tarqalishi asosida qayta tiklanadi. . Deltalar va
allyuvial ventilyatorlarning bir-birining ustiga chiqishi yoki
konjugatsiyalanishining umumiy rejasi tiklanadi, ularning chegaralaridagi barcha
fasiy zonalar, asosiy va ikkilamchi shoxlar va kanallar aniqlanadi. Darvoz
mintaqasidagi (Markaziy Osiyo) oltin platser konlari ko milgan fanatlar va
ʻ
quruqlikdagi deltalarni tashkil etuvchi qadimgi prolyuvium va allyuvium bilan
25

bog liq. Muzlik va suv-muzlik shakllari. Bularga to rtlamchi davr muzlikʻ ʻ
tekisliklari kiradi, ular qoplagan muzliklarning morenalaridan tashkil topgan,
ularning ustiga yosh morenalar va gidroglyasiya yotqiziqlari qo yilgan. Bunday
ʻ
notekis adirli-g arbiy relyefli tekisliklar G arbiy Sibir plastinasida, Sharqiy Evropa,
ʻ ʻ
Sharqiy Sibir va Shimoliy Amerika platformalarida ajralib turadi. O z navbatida,
ʻ
akvaglasial relyef ko pincha qadimgi muzlik relefi ostida ko milgan. U
ʻ ʻ
akkumulyativ tekisliklar va eroziyali depressiyalar bilan ifodalanadi. Bunday
shakllar barcha muzlik hududlarida keng tarqalgan. Oluklarning zarbasi
muzliklarning harakat yo nalishiga to g ri keladi. Zamonaviy vodiylarga nisbatan,
ʻ ʻ ʻ
ularning ko pchiligi mos kelmaydigan, kesish. Ba’zan ular to g ridan-to g ri,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chunki ular sinish zonalari bilan chegaralangan. Ko milgan oluklarning chuqurligi
ʻ
200-300 m ga etadi.Ular turli yoshdagi fluvioglasial cho kindilar, morenalar va
ʻ
muzlararo ko l-allyuvial cho kindilar bilan to ldirilgan. Chuqurliklarni
ʻ ʻ ʻ
to ldiradigan qumli konlar shahar va shaharlarni suv bilan ta’minlash uchun
ʻ
ishlatiladigan er osti suvlari uchun rezervuar bo lib xizmat qiladi. Kehribarning
ʻ
to planishi Boltiqbo yidagi ba’zi bo shliqlarning konlari bilan bog liq. Qumlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurilish materiali sifatida ishlatiladi. Ko llar va botqoqlar. Ko milgan torf
ʻ ʻ
botqoqlari ko llar va botqoqlarning o tmishdagi mavjudligini ko rsatadi. Ular
ʻ ʻ ʻ
to rtlamchi davr uchastkalarida quduqlar va tekislik rayonlarining qadimgi
ʻ
yotqiziqlari orqali ochiladi. To rtlamchi davr torfzorlari ustidan morenalar,
ʻ
fluvioglasial yoki allyuvial yotqiziqlar joylashgan. Katta ko llar O rta va kech
ʻ ʻ
pleystosenda Michurinsk viloyatida, Moskva yaqinida, Belorussiyada va boshqa
ko plab hududlarda mavjud edi. To rtlamchi davrning ko plab torf yerlari issiq
ʻ ʻ ʻ
muzlararo sharoitda shakllangan. Torfning mineral ekanligidan tashqari, torf
botqoqlari to rtlamchi davr yotqiziqlarining stratigrafiyasi uchun muhim
ʻ
ahamiyatga ega, chunki ular tarkibida o lik o simliklar mavjud bo lib, ularning
ʻ ʻ ʻ
tarkibi ko l va botqoqlik davridagi iqlim sharoitlarini baholash uchun ishlatilishi
ʻ
mumkin. Torf va yog och qoldiqlari konlarning mutlaq yoshini va ularning relef
ʻ
shakllarini belgilaydi[6].
26

2.2. Karst relyefi
Karst relefi - asosan ohaktosh, dolomit, gips va boshqa jinslarning suv
bilan erishi natijasida hosil bo lgan relyef turi [1] (3-rasm).ʻ
Eng keng tarqalgani karst chuqurliklari bo lib, ular turli yoshdagi karbonat,
ʻ
sulfat va galogen konlarida, asosan, platformalarda rivojlangan.
Ular orasida yer yuzasiga yaqin joylashgan va karerlarda, jarlarda, daryo
vodiylari yonbag irlarida ochilgan kraterlar va sezilarli chuqurlikda joylashgan
ʻ
kraterlar mavjud. Karst hosil bo lishi dengiz transgressiyalari orasidagi kontinental
ʻ
cho kindilik tanaffusi davrlarida, dengiz tubi quruqlikka aylanib, vayron bo lgan
ʻ ʻ
davrda sodir bo lgan. Masalan, Rossiya tekisligidagi bunday sharoitlar devon-ilk
ʻ
karbon davrining oxirida, erta perm oxirida, mezozoyning boshida, bo r, paleogen
ʻ
va neogenda mavjud bo lgan. chuqurliklar. Rossiya tekisligining sharqida perm
ʻ
sulfat va galoid konlarida ko milgan karst rivojlangan. Karbonat karsti
ʻ
platformaning markaziy va janubiy qismlarida devon, karbon, perm va bo r
ʻ
yotqiziqlarida rivojlangan. Er osti bo shliqlari yer yuzasidan 10 dan bir necha yuz
ʻ
272.2-rasm . Relyefning karst shakllari, bunda 1-karr, 2-krater, 3-dala, 4-quduq, 5-kon,
6-yo qolib borayotgan daryolar, 7-bo g in, 8-dara, 9-g or, 10-stalaktit, 11-stalagmit,
ʻ ʻ ʻ ʻ
12-“terra rossa”, 13-g orli ko l. [12].
ʻ ʻ

va hatto minglab metr chuqurlikda joylashgan . Ulardan eng kattasi - havzalar
diametri bir necha yuz metr va chuqurligi o nlab metrga etadi. Ularni dengiz,ʻ
muzlik yoki fluvioglasial yotqiziqlar qoplagan. Timan tizmasi, Anabar va Aldan
qalqonlari, Patom tog lari, Yenisey tizmasi va Sayan tog larida karst shakllari
ʻ ʻ
kambriyagacha, ordovik, silur va devon davridagi karbonat jinslari bilan
chegaralangan. Shimoliy mintaqalarda (Sibir, Yakutiya va boshqalar) abadiy
muzliklarning rivojlanishidan oldin hosil bo lgan subpermafrost karst shakllari
ʻ
ma’lum. Hunilar ko pincha minerallar: fosforitlar, karbonatli jinslar, boksitlar va
ʻ
o tga chidamli gillarning yuvilishi natijasida hosil bo lgan qoldiq hosilalarni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga olgan singan konlar bilan to ldirilgan. Bundan tashqari, gidrotermal
ʻ
eritmalar bilan to ldirilgan cho kindilarni qayta ishlash oltin konsentratsiyasini va
ʻ ʻ
boshqa minerallashuvni oshirishi mumkin. Shuning uchun ko pgina ruda konlari
ʻ
karst - temir, marganets, simob bilan bog liq. Karst cho kmalaridan tashqari
ʻ ʻ
ko milgan yoki qazilgan chet releflari ham bor. Masalan, Lena vodiysidagi
ʻ
mashhur ‘‘Lena ustunlari’’. Karstlangan kavernöz karbonatli jinslar, shuningdek,
rif tuzilmalari neft va gaz (Volga-Ural archasi, Pripyat depressiyasi va boshqa
ko plab hududlar) rezervuarlari hisoblanadi. Neft zahiralarining yarmiga yaqini va
ʻ
gazning uchdan bir qismi karbonat karst jinslarida joylashgan.
Qadimgi ko milgan kanyonlar va daryo vodiylari yonbag irlarida
ʻ ʻ
ko chkilar ochiladi. Ular Ulyanovsk viloyatidagi Volga vodiylarida, Dnepr
ʻ
havzasida va boshqalarda ma’lum. Ko chki massalari to rtlamchi, neogen va yana
ʻ ʻ
qadimiy konlar ostida ko milgan. Daryo vodiylari va jarliklar yonbag irlarida
ʻ ʻ
avtomobil yo llarini, shu jumladan temir yo llarni qurishda ular o zlarini yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
sirtining deformatsiyalari bilan his qilishadi.
28

2.3. Sirtlarni tekislash
Nivelirlash yuzalar - tekislangan, tekislangan relyefli yer yuzasining baland
joylarining umumiy nomi [1] (2.3-rasm).
Tog li hududlarda yo ldan oldingi (mezozoy, oligotsengacha bo lgan)ʻ ʻ ʻ
planatsion yuzalar – peneplenlar tog oldi va tog lararo pastliklarda shinni
ʻ ʻ
cho kindi majmualari ostida ko milgan va ko pincha bir necha kilometr
ʻ ʻ ʻ
chuqurlikda (Tyan-Shan va boshqalar) joylashgan. Platformalarda yerto la
ʻ
jinslarida ishlangan qadimiy planatsion yuzalar paleozoy-mezozoy cho kindilari
ʻ
qoplami ostida ko milgan. Qadimgi platformalarda (Sharqiy Yevropa, Sharqiy
ʻ
Sibir va boshqalar) peneplenlar yoshi bo yicha kembriygacha yoki devongacha
ʻ
bo lgan, yosh platformalarda esa – Turan, G arbiy Sibir va boshqalarda – so nggi
ʻ ʻ ʻ
paleozoy yoki mezozoy. Qadimgi peneplenlarda qalin (15-40 m) laterit nurash
qobiqlari saqlanib qolgan, ular boksit va kaolin gilining eng boy konlari bilan
bog liq. Qazilma cho llar bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi - qizil
ʻ ʻ
qumtoshlardagi eol qatlamlari va to lqinlari, tosh bo laklarining xarakterli soyasi,
ʻ ʻ
mavjudligi.
29

2.3 -rasm. Peneplanatsiya, bu yerda A embrion bosqichi, B buklanish
bosqichi.[13]
Cho llarning bunday xususiyatlari turli qit’alarda rivojlangan arxey vaʻ
kembriydan bo r va neogengacha bo lgan jinslarda ma’lum. Yirik cho l shakllari -
ʻ ʻ ʻ
paleobarchanlar - Sis-Uralning trias yotqiziqlarida topilgan. Ularning balandligi 20
m dan oshadi.Bular o sha davrning qurg oqchil iqlimi va cho llarning
ʻ ʻ ʻ
mavjudligidan dalolat beradi. Gips va tosh tuzining ko milgan konlari ham ular
ʻ
cho kish vaqtida issiq va quruq iqlimni ko rsatadi.
ʻ ʻ
30

XULOSA
Litosferaga ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) jarayonlarning ta’siri
natijasida qit’alar va okeanlarning tabiiy xususiyatlari ko p jihatdan ularning relefiʻ
bilan belgilanadi. Bu kuchlarning barchasi birgalikda yer yuzasining o ziga xos
ʻ
ko rinishini yaratadi. Materik topografiyasi iqlim shakllanishida, shuningdek,
ʻ
odamlarning joylashishi va xo jalik faoliyatida muhim omil hisoblanadi. Okeanlar
ʻ
tubining topografiyasi ularning chuqurligini va shuning uchun suv hajmini,
orollarning mavjudligini va boshqalarni aniqlaydi.
Ichki geologik jarayonlar turli tektonik harakatlarni aniqlaydi: er
qobig ining alohida uchastkalarining vertikal va gorizontal harakatlari. Er
ʻ
yuzasining eng muhim notekisligining shakllanishi va uning doimiy o zgarishi ular
ʻ
bilan bog liq. Ichki jarayonlarning manbai Yer yadrosini tashkil etuvchi
ʻ
elementlarning radioaktiv parchalanishi paytida hosil bo lgan issiqlikdir.
ʻ
Morfoskulpturaning shakllanishida asosiy rol ma’lum fizikaviy va kimyoviy
xususiyatlarga ega bo lgan suv massasiga tegishli.
ʻ
Ekzogen jarayonlar Yer yuzasini buzadi, erni tekislaydi va tekislaydi,
ya’ni. yer relyefini o zgartiradi va er qobig ining cho kindi qoplamini yaratadi.
ʻ ʻ ʻ
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Axromeev L.M. Geomorfologik lug at-ma’lumotnoma // Bryansk:
ʻ
Bryansk davlat universiteti nashriyoti, 2002.-320 p.
2. Gerasimov I.P. Global geomorfologiya muammolari: zamonaviy
geomorfologiya va Yer geologik tarixida mobilizm nazariyasi //Moskva: Fan,
1986.-208 b.
3. Gledko Yu.A. Umumiy geografiya // Minsk: Oliy maktab, 2015.-320
p.
4. Kalesnik S.V. Yerning umumiy naqshlari // Moskva: Mysl, 1970-283
p.
5. Kozlovskiy E.A. Yer qobig ining tuzilishi haqida yangi ma’lumotlar //
ʻ
Moskva: Bilim, 1988.- 47, [1] b.
6. Materiklar va okeanlarning fizik geografiyasi: Darslik / Ed. A.M.
Ryabchikova. - M.: Oliy maktab, 2002. - 592 b.
7. Shubaev L.P. Umumiy geografiya // Moskva: Oliy maktab, 1977.-455
p.
8. Geotime [Elektron resurs] / Geografiya hamma uchun. - Kirish rejimi:
http://www.geogtime.ru - Kirish sanasi: 09.01.2018.
9. Geoglobus [Elektron resurs] / Geologik-geografik sharh.- Kirish
rejimi: http://www.geoglobus.ru - Kirish sanasi: 19.03.2018.
10. Geografiya [Elektron resurs] / Geografiya.- Kirish rejimi:
http://geography-ege.ru - Kirish sanasi: 28.01.2017.
11. Orografik xarita [Elektron resurs] - Kirish rejimi: http://maps-of-
world.ru/fiz-podr.jpg - Kirish sanasi: 20.03.2018
12. Karst relyef shakllarini chizish [Elektron resurs] - Kirish rejimi:
https://studopedia.org - Kirish sanasi: 20.03.2018.
13. Peneplanatsiya chizmasi [Elektron resurs] - Kirish rejimi: http://ours-
nature.ru - Kirish sanasi: 20.03.2018.
32

Sotib olish