Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	46.5KB
Покупки	5
Дата загрузки	30 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Yevropa tillaridagi manbalar temuriylar davri tarixiga oid manba sifatida

L.Keren Amir Temur shaxsiga xolis va mafkuraviy aqidalarsiz yondashadi.
Ilmiy va tarixiy dalillar asosida mulohaza yuritadi va xulosalar chiqaradi. Olim
Sohibqiron shaxsini tahlil qilar ekan, uning faqat harbiy iste dodiga emas, balkiʼ
maqsadini aniqlab, unga erishish borasidagi siyosiy zakovatiga, diplomatik
mahoratiga va bunyodkorligiga ham tan beradi.
Professor L. Keren Amir Temur va uning Yevropa bilan aloqalariga
bag ishlangan bir qator asar va maqolalar muallifidir. Uning eng asosiy
ʻ
kitoblaridan biri “Temur yoxud Sohibqiron saltanati” ilk bor 1978-yilda bosilib
chiqqan. Uning yirik asarlaridan yana biri “Temur davrida Samarqand yo li”
ʻ
(Parij, 1990) kitobi YUNЕSKOning “Ipak yo li – muloqotlar yo li” dasturi
ʻ ʻ
doirasida tayyorlangan.
L.Kerenning bu kitoblari uni dong i ketgan temurshunos olimlar qatoriga
ʻ
qo shgani bejiz emas. Ayniqsa, Sohibqironning Yevropadagi o rni va xizmatiga
ʻ ʻ
oid fikrlari diqqatni jalb etadi. Olim Amir Temur Yevropa andozasidagi buyuk
davlat boshlig i va muzaffar sarkarda, mohir diplomat va ilm-fan homiysi ekanini
ʻ
alohida qayd etgan.
L.Keren “Amir Temur” nomli ikki qism, olti pardali pyesa ham yaratgan.
Qariyb o ttiz besh yil davomida Amir Temur to g risida olib borgan tadqiqotlari
ʻ ʻ ʻ
xulosasi sifatida shunday deb yozadi: “Bir tomonda kattiqqo l Temur tursa,
ʻ
ikkinchi tomonda ilm ahlini qutlab, himoyasiga oladigan Temur turadi. Bir
tomonda butun-butun shaharlarni zabt qiluvchi Temur bo lsa, ikkinchi tomonda
ʻ
obidalar, madrasalar, anhorlar qurdiruvchi va bog lar barpo ettiruvchi Temur
ʻ
turadi.
Bu murakkab shaxs muarrixlar uchun ham jumboq bo lib qolmoqda”
ʻ 9
.
O zbekiston yer yuzidagi ko plab mamlakatlar bilan turli sohalarda o zaro
ʻ ʻ ʻ
manfaatli aloqalarni keng yo lga qo ymoqda, xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni
ʻ ʻ
mustahkamlash, hamkorlikning barcha shakllarini rivojlantirish yo lida izchillik
ʻ
9
Luys’en Keren -“Temurlang davrida Samarqand yo’li”Toshkent-1990.78-b

muhim qismi, Sharq va G arb madaniyatlarining chorrahasi bo lmish Markaziyʻ ʻ
Osiyo tarixi va uning jahon sivilizatsiyasiga qo shgan ulkan hissasi bilan keng
ʻ
fransuz ommasini tanishtirishdan iborat. Buning yaqqol dalili sifatida ular
Samarqand-u Shahrisabz, Buxoro-yu Hirot, Balxu Shimoliy Hindistondagi
tengsiz Sharq me morchilik durdonalarini misol qilib ko rsatadilar. Shu
ʼ ʻ
maqsadda uyushma turli temurxonlik kechalari, ilmiy anjumanlar, ko rgazmalar
ʻ
o tkazib turadi. Temuriylarning xaqiqiy ixlosmandi bo lmish uyushma a zolari
ʻ ʻ ʼ
fransuzlarni mashhur tarixiy “Samarqand yo lidan borishga, Amir Temur
ʻ
saltanati poytaxti moviy gumbazlariga mahliyo bo lishga, Sharq uyg onish davri
ʻ ʻ
madaniyati va san atidan zavqlanishga chorlaydi.
ʼ
O zbekiston va Fransiya o rtasidagi ilmiy-madaniy hamkorlik rivojida
ʻ ʻ
uyushmaning munosib o rni bor.
ʻ
Shuni ham qayd etish kerakki, fransuz temurshunoslari yaratgan asarlar
qatorida professor Lyusyen Kerennnng kitob va maqolalari alohida o rin tutadi.
ʻ
1961-yilda O zbekistonga qilingan safar professorning hayotida burilish yasaydi.
ʻ
Shu paytdan boshlab u o z hayotini Amir Temur shaxsi va temuriylar sulolasi
ʻ
tarixini o rganishga bag ishlagan.
ʻ ʻ
Professor L.’
1
Keren o z asarlarini yozishdan avval Amir Temur to g risida yozilgan Sharq
ʻ ʻ ʻ
va G arb manbalarini chuqur tanqidiy nuqtai nazardan o rganib chiqqan.
ʻ ʻ
Sharafiddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohning solnomalari, Rui Gonsales de
Klavixo “Kundalik” lari, mavjud tarixiy arxiv hujjatlari va yozma manbalar
hamda taniqli fransuz sharqshunoslarining asarlari shular jumlasidandir.
Olim Sohibqiron haqida ulkan arxiv, tarixiy, ashyoviy va hayotiy ma lumotlar
ʼ
to plagan. Ana shu manba va asarlarni taqqoslab, ulardan har birining tarixiy
ʻ
dalillar nuqtai nazaridan ishonchli va xolis ekaniga baho bergan. Natijada Amir
Temurning mukammal tarjimai holi va obrazini yaratishga muvaffaq bo lgan,
ʻ
Sohibqiron faoliyatini teran va xolis baholagan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1.Islom Karimov- “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent.
Manaviyat.2008-yil
II.Asosiy adabiyotlar
1. Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана . История.
Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998.
2.Rui Gonsales de Klaviho- “Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi”. Toshkent. O’zbekiston 2010-yil
3.Lyusyen Keren - “Temuelang davrida Samarqand yo’li” Toshkent-1990.
4.Xolbekov M. “Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalar”
i. Jahon adabiyoti, 2006-yil
5.Iogann Shiltberger- “Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo, Afrika bo’ylab
qilgan sayohati”. Toshkent-1997.
III.Davriy nashrlar va maqolalar
1.Akmal Saidov- “Fransuz olimi Amir Temurning siyosiy zakovatiga, diplomatik
mahorati va bunyodkorligiga tan bergan”. Madaniyat Toshkent-2018
2.Po’latova Sabina Sharifovna- “Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang”
asarida Temur obraziniyaratishda tarixiy haqiqat va badiiy to’qima uyg’unligi”
Xalqaro ilmiy jurnal 2022-yil.

sahnasida qo'yilgan birinchi mashhur pyesasi 1587-yilda istilochi Temurning
hikoyasi “Tamburlaine the Great” edi. U yozgan “Buyuk Temurlang” tragediyasi
jahon adabiyotida bizning ulug’ bobokalonimiz, buyuk sarkarda Amir Temur
to’g’risidagi ilk asar desak, mubolag’a bo’lmaydi. Ammo, biz bu asarni to’liq
tarixiy haqiqatlarga mos keladi deb ta’kidlay olmaymiz. Nega deganda, asarning
ilk sahnalridanoq, shunga guvoh bo’lishimiz mumkinki, haqiqiy Sohibqiron Amir
Temur turkiy mo’g’ullardan bo’lgan va zodagonlarga mansub bo’lsa-da,
Kristofor Marlo dramatik maqsadlarda uni imperator darajasiga ko’tarilgan skif
qabilasidan chiqqan cho’pon sifatida tasvirlaydi. Kristofor Marlo fojeasida badiiy
to qima ruhi ustun bo lsa-da, undagi bosh qahramon iroda kuchi, favquloddaʼ ʼ
shiddati bilan hayot haqiqatiga hamohangdir. Аsar muqaddimasida muallif
tomoshabinlarga murojaat etib, “qilichi saltanat va hukmdorlarni jazolaydigan
Temurlang” haqida hikoya qilishini ma lum qiladi va bu obraz kishilarning qalbi
ʼ
va shuurini jumbushga solishiga umid qiladi. Birinchi qismning ilk pardasi fors
hukmdori Miket dargohidagi muloqot bilan ochilgan. Eron podshosi sarkarda
Meandrdan “savdogarlarga tajovuz qiladigan skif o g risi Temurlang” haqida
ʼ ʼ
gapirib berishini so raydi. Meandr shoh so rog iga javoban Temur Eron zaminida
ʼ ʼ ʼ
har kun qonunsiz bosqinlar qilayotgani, u Osiyoni egallab, Sharq hukmdori
bo lishga intilayotganligi haqida so zlaydi. Podshoh ham, uning yaqinlari ham
ʼ ʼ
o z kuchlariga ortiqcha baho berib, g alaba qilishlariga ishonadilar. Bu sahnada
ʼ ʼ
Meandrning hokimiyatparast ukasi Xusravning akasini irodasizlikda ayblab, unga
qarshi chiqishi, saroy a yonlarining shohdan voz kechib, Xusravga ishonch
ʼ
bildirishlari ham tasvirlangan.Fojianing ikkinchi pardasida fors lashkarboshisi
Menafon Xusravga Temurni ta riflab berar ekan, uni "baland bo yli, adl qomatli,
ʼ ʼ
zuvalasi pishiq, Atlant kabi butun dunyoni ko’tarishga qodir keng yelkali, ko zi
ʼ
ikki afsunli oyna misoli... uning qudrati va himmati jahonga hukmron bo lishidan
ʼ
dalolat beradi" 13
, deb e tirof etadi. Shunday qilib, fojianing ilk sahnalaridayoq,
ʼ
bosh qahramon ijodkorning yuksak idealiga muvofiq aqlan va jisman barkamol
13
Po’latova Sabina Sharifovna-“Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziniyaratishda
tarixiy haqiqat va badiiy to’qima uyg’unligi” Xalqaro ilmiy jurnal 2022-yil.2-b

ekani ma lum bo ladi. U eng og’ir va tengsiz janglarda ham o zini yo qotib,ʼ ʼ ʼ ʼ
vahimaga tushmaydi, o tkir sarkardalik va notiqlik mahoratini ishga solib, har
ʼ
safar g’olib chiqaveradi. Shu bilan birga, muallif qahramonini haddan ziyod ortiq
ijobiylashtirib, ideallashtirmaydi. Fojiada Temur o z davri va muhitining farzandi
ʼ
sifatida faoliyat olib boradi. Dastlab Miketga qarshi urush olib borayotganda, toj-
u taxt gadosi Xusrav bilan bitim tuzadi. Eron shohi jangda yengiladi. Xusrav bu
g alabani o z nomiga nomlab, Temurni noibim, deb ataydi. Shundan so ng Temur
ʼ ʼ ʼ
unga qarshi qo shin tortadi va Eronni qo’lga kiritadi. Shuni ham ta’kidlab o’tish
ʼ
joizki, buyuk sohibqiron bobomiz Amir Temur nega aynan Yevropada
“Temurlang” nomi bilan atalgan? Agar o’tmishga nazar soladigan bo’lsak, Amir
Temur yoshligida janglarda olgan jarohatlari tufayli sezilarli darajada nogiron
bo’lib qolgan: ikki barmog’idan ayrilgan va o’ng oyog’i nogiron bo’lib
qolgan.Turk tilida u Temur Lang, ya’ni Lang(cho’loq) nomi bilan tanilgan va u
Yevropaga Temurlang yoki Tamburlaine nomlari bilan atalgan.Va 1941-yilda rus
arxeologlari Temur qabrini ochib, uning jarohatlari borligini tasdiqladilar.Amir
Temur bobomizning qariyb yarim asr davomida ana shunday jismoniy nuqsonlari
bilan qo’shinlarni va xalqlarni muvaffaqiyatli boshqara olgani butun dunyoni
hayratga solgan. Endi ushbu tragediyaning badiiy to’qimalarga asoslangan
sahnalarini va nega yozuvchi ko’proq badiiy to’qimaga tayanganini ko’rib
chiqsak. Ikkinchi sahnada, biz qudratli Temur bilan yuzma-yuz kelamiz.
“Dahshatli Misr sultonining qizi”, asira Zenokrata Temurga murojaat etar ekan,
uni “cho pon” deb ataydi. Marlo Аmir Temurni daf atan oddiy cho pon sifatida
ʼ ʼ ʼ
sahnaga olib chiqadi. Bu tarixiy haqiqatga zid. Umuman olganda, forsiyzabon
manbalar jahongirning yoshligi haqida aniq ma lumot bermaydi. Bu borada ilk
ʼ
ma lumotni Ibn Аrabshoh asarida uchratamz. Uning fikricha, Temurning otasi yo
ʼ
cho’pon, yo temirchi bo lgan. “Nikon solnomasi” ning ma lumot berishicha,
ʼ ʼ
Temurning otasi qishloq oqsoqoli bo lib, kasbi temirchi bo’lgan. “1512-
ʼ
yilnomasi”, Temur oqsoq haqida qissa"da ham shu ma lumotlar keltiriladi.
ʼ
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, shunisi e'tiborga loyiqki, turli vaziyatlarda

bilan aytganda, Temur tilidan o zining shaxsiy dasturini ifoda etishga imkonʼ
berdi. Yuqoridagi farqlar muallifning illyuziyasi natijasi emas. Marlo o’z asarini
o’sha davrning tarixiy manbalari asosida yaratgan. Ammo XVI asrda G’arb
sharqshunoslari Temurlangni kambag’al oiladan, deb o’ylashgan va hamma
narsaga uning sabri va e’tiqodi tufayli erishgan. Marlo aslida tarixiy faktlarga
asoslangan asar yaratmoqchi bo lishi mumkin edi, lekin o sha davr tarixiy
ʻ ʻ
manbalaridan noto g ri ma lumotlar qo llangani uchun tasvir yanada
ʻ ʻ ʼ ʻ
hayoliylashib ketgan. Darhaqiqat, Marloning “Buyuk Temurlang” asarining
haqiqiy Amir Temurdan farqi katta, ammo muallifning o’zi ataylab haqiqiy erkak
hayoti va uning xatti-harakatlarini salbiy bo’rttirib ko’rsatmoqchi bo’lgan deyish
noto’g’ri. Asarni o’qigan kishi Marlo o’z qahramonini real hayot va haqiqiy
tarixiy shaxs asosida yaratmoqchi bo’lgan degan xulosaga keladi. Ammo XVI
asrda G’arb sharqshunoslari noto’g’ri ma’lumotlarga ega bo’lib, tarixiy shaxs
Amir Temur haqidagi real faktlardan to’liq xabardor emas edilar. Marlo esa o’sha
davrning tarixiy manbalariga tayanib o’z asarini yaratgan. Shuning uchun uning
qahramoni haqiqiy tarixiy shaxsdan farq qiladi.

va qat iyat bilan odimlamoqda. Bu yo lda bizga buyuk ajdodlar, ayniqsa, Amirʼ ʻ
Temur merosi doimo hamrohdir.
II.BOB. Amir Temur va Temuriylar davriga oid nemis
olimlarining qilgan tadqiqotlari.
2.1 Iogan Shiltbergerning “Yevropa, Osiyova Afrika bo’ylab
qilgan sayohati” asari manba sifatida.
Iogan Shiltberger 1380-yilda Germaniyada tavallud topgan. Shiltberger 1394-
yilda Lienxart Richartinger guruhiga qo'shildi va keyin Vengriya qiroli
(keyinchalik imperator) Sigismund qo’l ostida Vengriya chegarasida Usmonli
imperiyasiga qarshi jang qildi. 1396-yil 28-sentyabrda Nikopol jangida yaralanib,
asirga olinadi. Shiltberger oyog ini tuzatganida, Sulton Boyazid I (Yildirim) uni
ʻ
yuguruvchi sifatida o z xizmatiga oldi (1396–1402). Bu vaqt ichida u Usmonli
ʻ
qo shinlari bilan Kichik Osiyoning ma lum qismlariga va Misrga hamrohlikda
ʻ ʼ
yurishlar qilgan ko rinadi.
ʻ
Anqara jangida (1402-yil 20-iyul) Boyazid hokimiyatdan ag’darilgach,
Shiltberger Boyazidning jangda mag’lub etgan bosqinchi Temur xizmatiga o’tdi.
Endi u Temurga ergashib Samarqand, Armaniston va Gruziyagacha borgan
ko’rinadi. Temur vafotidan keyin (1405-yil 17-fevral) uning nemis yuguruvchisi
birinchi bo lib Temur o g illarining eng qobiliyatlisi Shohruxning quli bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
keyin Shohruxning ukasi Mironshohdan keyin Mironshohning o g li Abu Bakr,
ʻ ʻ
uning qarorgohi Armanistonning yuqori (shimol) va pastda(janub) kezib yurgan.
Shiltberger keyinchalik Abu Bakr qo'shinida yashovchi tatar shahzodasi
Chekre bilan Sibirga ekskursiyada hamrohlik qildi, Shiltberger nomi G'arbiy
Yevropa adabiyotida birinchi marta aniq eslatib o'tilgan. U, ehtimol, zamonaviy
Qozon va uning knyazisiga javob berib, o'rta Volganing Eski Bolgariyaga
hujumida yangi xo'jayiniga ergashgan. Rossiyaning janubi-sharqiy dasht yerlarida
sayohat qiladi. Quyi Volga bo yidagi Qipchoq xonligining eski poytaxti Saroyga
ʻ

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Yevropa tillaridagi manbalar temuriylar
davri tarixiga oid manba sifatida
Qabul qildi:
Bajardi:
Toshkent

bo’ldi. Podshohning xotinlari, avvalgi to’ylardagi singari kiyinishib hozir
bo’ldilar, erkaklar bilan birga o’yin-kulgi qildilar…”
Shahzodalar va Amir Temur saroyidagi xotinlar tasviri: Xonzoda begim
tasviri: “…Elchilarni ichkariga boshlab kirdilar, Xonzoda begim o’ltirgan joyga
yaqinlashganimizda u elchilarni o’z qarshisidagi soyabon ostidagi supaga chiqib
o’ltirishga taklif etdi, Xonzoda begim va uning huzuridagi ayollar katta chodir
eshigi oldidagi soyabon ostida o’ltirdilar. U Xonzoda begim bugun
qarindoshlaridan birining nikoh to’yini o’tkazayotgan edi. Begim ko’rinishda qirq
yoshlar chamasidagi to’ladan kelgan, oq yuzli ayol edi”.
Saroymulkxonim tasviri: “Barcha xalq o’rinlariga o’ltirib, saranjomlik
o’rnatilgandan keyin to’yda, podshoh huzurida bo’lishi lozim bo’lgan katta Kano
chodirlar yonidagi saropardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday
kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi yergacha sudralib turgan uzun va
keng yengsiz qizil shoyi ko’ylak. Yoqa va ikki yeng o’rni-dan bo’lak ochiq joyi
bo’lmag’an bu ko’ylak belidan toraytirilgan, etagiga qadar kengayib boradi.
Ko’ylak etagini o’n beshga yaqin ayol ko’tarib borardi. Xonimning yuziga
oftobdan saqlanish uchun shu qadar ko’p oq yog’li upa surilgan ediki, chehrasi
bamisoli oq qog’ozga o’xshardi. Qishda va yozda safarga chiqqan barcha asilzoda
ayollar yuzlariga shunaqa yog’li upa surtadilar Xonimning yuziga yupqa oq mato
tashlangan, boshida faqat jangda kiyiladigan dubulg’aga o’xshash baland, qizil
tusdagi bosh kiyimi. Uning bir uchi xonimning yelkasig’a tushib turibdi. O’sha
qizil dubulg’aga juda ko’p yirik, dona-dona marvaridlar, yoqut, firuza va boshqa
xilma-xil qimmatbaho toshlar qadalgan. Bosh kiyimning haligi yelkaga tushib
turgan qismi zar bilan tikilgan, unga qimmatbaho toshlar va yirik marvaridlar
bilan bezatilgan chiroyli oltin bargak qadalgan. Xonimning tim qora sochlari
yelkasiga tushib turardi”.
Xalil sulton tasviri: “Xalil sulton otasiga o’xshash miqti gavdali, oq yuzli, 22
ga kirgan yigit edi”.
“Kundalik” da shunga o’xshash qiziqarli ma’lumotlar juda ko’p.

Shiltberger, shuningdek, Yevropada Prjevalski otlarini birinchi marta ko'rishni
qayd etgan. Biroq, uning ishi juda ko'p noaniqliklarni o'z ichiga oladi. Shunday
qilib, Boyazid va Temur qo’lida xizmat qilgan yillarini hisoblaganda, u ikkiga
ko'paytiriladi.
Uning Temur va uning yurishlari haqidagi ma'lumotlari noaniq, ko'pincha
noto'g'ri va ba'zan ajoyibdir. Xammerning Marko Polo va Shiltberger o'rtasidagi
o'xshashligini katta izohlarsiz saqlab bo'lmaydi.
Asar birinchi marta Augsburgda tahrirlangan, taxminan 1460-yil XV asrda
to rtta boshqa nashr, 16-asrda esa oltita nashr paydo bo lgan XIX asrda 172-ʻ ʻ
jildida "Hans Shiltbergers Reisebuch". Shuningdek Hakluyt jamiyati, Iogann
Shiltbergerning qulligi va sayohatlari Buchan Telfer tomonidan P. Bruunning
eslatmalari bilan (London, 1879)
“Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo va Afrika bo’ylab qilgan sayohati”
Bavariyalik ritsar, qurchi Iogann Shiltberger Amir Temur davriga oid o’z
esdaliklarini yozib qoldirgan. U asli nemis jangchisi bo’lib, 1396-yilning 15-
sentyabridagi Turklar va Yevropaliklar umumiy qo’shini o’rtasidagi jangda asir
olingan va keyinchalik qariyb 8 yil Boyazid 1 ning xizmatida bo’lgan.
1402-yilgi Anqara yonida bo’lgan urushda Iogann Shiltberger Amir Temur
tarafidan asir olindi va Samarqandga olib ketildi. Amir Temur vafotidan (1405-y.)
keyin u dastlab Shohruh, so’ngra Mironshoh va uning o’g’li Abubakr mirzo
xizmatida bo’ldi. Shundan boshlab uning Osiyo va Afrika mamlakatlari bo’ylab
jahongashtaligi boshlandi. Iogann Shiltberger qariyb 31 yil mobaynida qilgan
sayohati paytida ko’rgan-bilganlarini esdalik sifatida yozib qoldirgan. Unda
juda ko’p noaniqliklar, ayrim voqealarni bo’rttirib yoki kamsitib yozishlar bor.
Shunga qaramay, Iogann Shiltbergerning kundaliklarida qimmatli tarixiy
ma’lumotlar, muhim dalillarni uchratamiz. Bir-ikkita misol;
1)Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari, masalan Abubakr
Mirzo Oltin O’rda hukmdorlarining o’zaro kurashlariga aralashib turganlar.

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mazkur kurs ishida o’z davrida buyuk saltanat
barpo etgan, o’zbek davlatchiligi va jahon tarixida munosib o’rin egallagan,
buyuk sarkarda, ilm-fan homiysi Amir Temur shaxsining O’zbekiston va Jahon
tarixshunosligida tutgan o’rni va roli haqida so’z boradi. Uning davlat hukumdori
va ilm-fan homiysi sifatida tarixda o’chmas iz qoldirgani, shuningdek barcha
davrlarda Temur shaxsining tarix fanida qanday ahamiyatga ega ekanligi haqida
fikr-mulohazalar yuritiladi. Jahon tarixida Sohibqiron va uning tarixini o’rgangan
ilmiy tatqiqotlar haqida ayrim ma’lumotlar keltirilib o’tiladi.
S о hibqir о n nafaqat O’zbekiston tarixida, balki, j а h о n ха lql а ri t а ri х id а k а tt а iz
q о ldirg а n buyuk siym о dir. Amir Temur va Temuriylar tarixshunosligi va
manbashunosligi tarix fanining nafaqat hozirgi davrdagi dolzarb masalasi, balki,
o’rta asrlardayoq o’rganilishi boshlangan muhim jarayon hisoblanadi. Bu
boradagi jumboqli, qiziq va qimmatli bo’lgan ma’lumotlar hozirgi kunda ham
O’zbekiston va jahon tarixshunosligida o’zining o’rganilish ahamiyatini
yo’qotmagan dolzarb mavzulardan biri hisoblandi.
Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan
so’ng Amir Temur shaxsi sovet mafkurasidan xizmat qilgan tarixiy
adolatsizlikdan to’liq ozod etildi. 1995-yil d е k а brd а Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom
K а rim о v 1996-yilni А mir T е mur yili d е b e’l о n qildi. “T е mur tuzukl а ri” bir n е ch а
till а rd а ch о p etildi. O’sh а d а vr t а ri х iy, m а d а niy yodg о rlikl а rini tikl а b, yozm а
а d а biyotl а r ilmiy mu о m а l а g а kiritildi. Muq а dd а s q а d а mj о - А mir T е mur
m а qb а r а si t а ’mirl а ndi. Jud а qisq а furs а td а , b о b о k а l о nimizning dunyoviy sh а ’ni
v а sh а vk а tig а m о s k е l а dig а n T е muriyl а r d а vri t а ri х i muz е yi qurildi. 1999-yilda
esa akademik E. V. Rtveladze va akademik A. X. Saidovlar tomonidan
tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida” nomli bibliografik nashrda
xorijiy tillarda chop etilgan adabiyotlar tizimga solindi. Mualliflar jahon
tarixshunosligida mustaqil “temurshunoslik” ilmiy yo’nalishi shakllanganini
e’tirof etishdi. Shuningdek, “Amir Temur jahon tarixida” nomli nashrining “Amir

Amir Temur va temuriylar tarixini o’rganishda maxalliy tarixchilarning
asarlari bilan bir qatorda chet ellik olimlar va elchilar asarlari ham muxim rol
o’ynaydi. Ayniqsa, Amir Temur davlatida voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan
mualliflar asarlari muhim ma’lumotlarga boydir.
Ana shunday asarlardan biri A. Temur davlatiga Ispaniyadan elchi bo’lib
kelgan Rui Gonsales de Klavixonning “Samarqandga Amir Temur saroyiga
sayohat kundaligi” asaridir. Mazkur asar birinchi marta 1582-yilda Seveliya
shaxrida “Ulug’ Tamerlang” nomi bilan, so’ngra 1782-yili Madridda “Ulug’
Tamerlang hayoti va faoliyati” nomi bilan nashr qilingan. Bu asar keyinchalik
ham to’liq yoki ayrim parchalar holida ingliz va boshqa tillarda bosib chiqarilgan.
1943-yili Klavixo kundaligining yangi Madriddagi nashrini F. Lopez amalga
oshirdi. Nashr asosiga ko’ra u XV asr qo’lyozmasini oldi, lekin u asar matnini
chuqur adabiy-ilmiy tekshiruvdan o’tkazdi va kundalikni A. Temur davlatidagi
Klavixo elchixonasi haqidagi tarixiy ma’lumotlar bilan to’ldirdi.
«Kundalik» matninin
us tiliga birinchi tarjimasi akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan amalga
oshirilgan. Ushbu matnni sharxlashda ko’zga ko’ringan sharqshunoslar V.V.
Gregorev, P.I. Lerx, K.P. Patkanovlar qatnashgan. Tarjima 1881-yilda,
Sreznevskiyning vafotidan so’ng nashr qilindi.
Eng yangi, aniq va mukammal tarjimani, yangilangan va to’ldirilgan sharhi
bilan I.S. Mirkov amalga oshirdi. Tarjima 1990-yilda Moskvada nashr qilindi.
Klavixo o’z “sayoxatnomasi” da A. Temur tarjimai xoliga oid shuningdek, A.
Temur davlatidagi xalqlarning turmushi, ma’daniyati, shaharlardagi binolar,
savdo joylari, bozorlar va ulardagi mahsulotlar tarkibi, bayramlar, to’ylar,
umuman nimaiki ko’rgan bo’lsa hammasini yozgan. Shuningdek, u xalq ichida
yurgan mish-mish, afsonalarni ma’lumot sifatida keltirgan.
Amir Temur davrini ilmiy o’rganishda ingliz tarixchisi Eduard Gibbon (1737-
1794), Fridrix Shlosser (1776-1861), “Umumiy tarix” asarining muallifi Georg
Veber asarlaridan ham ayrim ma’lumotlarni olish mumkin. 1985-yili “Islom

Klavixoning “Kundaligi” da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham
uchraydi. Ulardan ba’zilarini keltiramiz”.
“Aytishlaricha, — deb yozadi Klavixo, — Temurbek o’zining to’rt-besh
xizmatkori bilan qo’shni xonadonlarning bir kuni qo’yini, ikkinchi kuni sigirini
tortib ola boshlaydi. Ba’zan bazmga berilib ketib o’g’irlangan qo’ylar bilan ularni
mehmon qilardi. Ba’zan jasurligi, olijanobligi tutib ketib, bor narsasini o’z
odamlariga sidqidildan bo’lib berganligi tufayli, uning atrofiga ko’p odamlar
to’plana boshlaydi. Oxiri uning otliqlari 300 ga yetadi. Shundan keyin u o’z
otliqlari bilan uzoqlarga borib o’zi va odamlariga kerak bo’lgan narsalarni talash
va o’g’irlash bilan mashg’ul bo’ldi, yo’llarga chiqib savdogarlarni ham talay
boshladi” 7
. Lekin sohibqironing hayotiga bag’ishlangan bironta tarixiy asarda
uning o’g’ri va yo’lto’sar bo’lganligi haqida ma’lumot uchratmadik. Bu haqda
hozirgi ayrim kitoblarda uchrab turadigan bunday gaplar aftidan Klavixoning
kimdandir eshitgan mana shu yarim afsona gaplariga asoslanganga o’xshaydi.
1.2. Amir Temur va Temuriylar davri fransuz olimlari nigohida
Dunyoning turli mamlakatlarida taniqli davlat va jamoat arboblari, olimlar va
adiblar o z ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyukʻ
ajdodlarimiz, xususan, Sohibqiron Amir Temurning jahon sivilizatsiyasi va
madaniyati rivojiga qo shgan munosib ulushini yuksak e tirof etib keladi.
ʻ ʼ
7
Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010-
yil 92-b

Xulosa
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, Sohibqiron Amir Temur mashhur
davlat arbobi, mohir sarkarda sifatida O’zbekiston davlatchiligining yuksalishida
muhim o’rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir
qatorda “Sohibi jahon” hamda “Sohibi adl” - “Adolat sohibi” nomlari bilan
ulug’lanishi tarixiy manbalar va tarixshunoslarning tatqiqot ishlarida namoyon
bo’lishi bejizga emas. Bugun t а ri х iy biliml а rning b о sqichl а rini o’rg а n а r ek а nmiz,
Mo’gullarning 150 yildan ortiq hukmronligidan so’ng Amir T е mur buyuk
sarkarda, davlat arbobi, adolatli hukmdor sifatida o’sha d а vrid а yuks а k
cho’qqil а rig а erishg а n m а d а niy s о h а l а rg а e’tib о r b е rg а n, m а ml а k а tl а rd а
sh а h а rs о zlik, m е ’m о rchilik, t а sviriy s а n’ а t, n а qq о shlik, m е t а llg а b а diiy ishl о v
b е rish, h а tt о tlik, ilm-u f а n, а d а biyot, hun а rm а ndchilik, xullas, barcha sohalarning
riv о jl а nishiga asosiy sababchilaridan biri bo’lgan shaxs ekanligining guv о hi
bo’l а miz. O’zbekiston va jahon tarixshunosligida hozirgi kunga qadar o’zining
dolzarb mavzuga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Temur tuzgan buyuk
davlatda ikkinchi uyg’onish davrining vujudga kelganligi va bu r е n е s а ns Tur о n,
Х ur о s о n v а Hindist о nd а uz о q а srl а r m о b а ynid а shu’l а s о chib turganligi
yuqoridagi gaplarimizning isboti bo’la oladi. А mir T е mur buyuk s а rk а rd а , kur а gi
y е rg а t е gm а g а n, y е ngilm а s f о tihdir. А mir T е mur – ins о niy а t t а ri х id а eng n о dir
h о dis а – r е n е s а nsni yuz а g а chiq а rib, а m а lg а о shirg а n ulug’ z о tdir!

Bir paytlar ular Bobilga ham egalik qilishgan, ammo bu endi ularga tegishli
emas. Mening davrimda Tiflis va Erzinyan Temur o'g'liga, Sis esa podshoh-
sultonga tegishli edi, chunki u 1277 yilda Qohira sultoni tomonidan bosib olingan
edi.
2.2. Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur
obraziga tarif.
Tarixdan ma’lumki, Yevropaning yetuk olimlari, yozuvchi–allomalari Amir
Temur shaxsiyatiga, hukmdorlik faoliyatiga katta qiziqish bilan qaraganlar.
Perrodina, De Sankso, Desa Krua, De Margaf, Nev, J. Kalyu, E. Gomlios, I.
Lengle, N. Vamberri kabi yevropalik tarixchilar Temuriylar davriga oid noyob
qo’lyozmalarni o’rganib, o’z tillariga tarjima qilganlar.
Amir Temur haqida asar yozgan G’arb ijodkorlari orasida, ingliz Uyg’onish
davrining yetakchi namoyondalaridan biri, o’tkir qalam sohibi, sermahsul
dramaturg va shoir,qirolicha Yelizaveta Tyudorning rahnamoligida Oksford va
Kembridj universitetlarida tahsil olgan va o’z davrida “Universitet bilimdonlari”
(“University Wits”) dan biri Kristofer Marloning alohida o’rni bor. Garchi
Kristofer Marlo Amir Temur hayotini talqin etgan, ushbu asarni 1590- yili nashr
ettirgan bo’lsa-da, tragediya bir necha asrlardan buyon dunyoning eng mashhur
teatr sahnalarida ko’plab tomoshabinlarning istak va xohishlariga binoan takror
va takror sahnalashtirilib kelinishi, asarda ilgari surilgan Uyg’onish davri
g’oyalari bugungi kunda ham o’zining dolzarbligini va ahamiyatini
yo’qotmaganidan dalolat beradi.
Ingliz Uyg’onish davri adabiyotining eng sermahsul va ko’zga ko’ringan
ijodkorlaridan biri Kristofor Marlo - o’zining qisqa, ammo muzmunga to’la
hayoti davomida bir qancha sahna asarlari yaratib, jahon adabiyotida ham
o’chmas iz qoldirdi. Marlo qisqa ijodiy faoliyati davomida bir necha asarlar
yozishga ulgurdi: “Jew of Malta” (“Maltalik yahudiy”), “Edward II” (“Eduard
ikkinchi”), “The Massacre at Paris” (“Parij qirg’ini”), “The tragedy of Doctor
Faustus”, “Tamburlaine the Great” (“Buyuk Temurlang”). Marloning London

2)XII asrning boshida Oltin O’rdaning ichki ahvoli va bunda qudratli amir
Yedigey (Idiku O’zbek) ning nomi ko’rsatib o’tiladi.
3)Ozarbayjon, Dashti qipchoq va uning xalqi haqida muhim ma’lumotlar
keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon haqida bunday ma’lumotlar bor. Tabriz
Eronning bosh shaharlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir
xristian davlati topadigan foydadan ortiq. “Sultoniya, Ray, Marog’a, Axlat, Gilon
ham ushbu mamlakatning yirik shaharlaridan. Rayning xalqi boshqalardan shu
bilan farq qiladiki, u Muhammadga emas, balki Aliga imon keltiradi. Ularni
rofiziylar deb ataydilar» 10
. Dashti qipchoq va uning xalqi haqida Iogann
Shiltbergerning “ Esdaliklari” da mana bunday gaplar bor “Men, shuningdek,
Buyuk Tataristonda ham bo’ldim. Xalqi don ekinlaridan faqat tariq ekadi. Ular
umuman non va vino istimol qilmaydilar. Vino o’rniga ot va tuyaning sutini
ichadilar, shu va boshqa hayvonlarning go’shtini uydilar.Yana shuni ham aytish
kerakki, xon saylashda uni oq kigizga o’tqizib, uch marta ko’tarib yerga
qo’yadilar, so’ng chodir atrofida aylantirib, keyin ichkariga olib kiradilar va
taxtga o’tqazadilar” 11
.
Umuman, bu kitob Sharqiy Yevropa, Kichik Osiyo, Eron, Movarounnahr,
Dashti qipchoq, Iroq, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalqi haqida ayrim,
diqqatga sazovor ma’lumotlar beradi. Iogann Shiltbergerning mazkur asari
“Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo va Afrika bo’ylab qilgan sayohati (1394-
1427 yy.)” deb ataladi va uning rus tilida (nemischa nashri 1859 yili amalga
oshirilgan) uchta yaxshi nashri bor. Birinchis Odessa Universitetining profkssori
F. K. Braun tarafidan 1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi
akademigi Z. M. Bunyodov 1984 yili va uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalga
oshirilgan.
Nemis sayyohi Iogan Shiltberger o'z asarida Qorabog'ning Armaniston
tarkibidagi Tamerlanning o'g'li Shohrux hukmronligi ostida bo'lganligi haqida
hikoya qiladi.
10
Iogann Shiltberger-‘Iogann Shiltbergerning Yevropa,Osiyo,Afrika bo’ylab qilgan sayohati’.Toshkent-1997.28-b
11
Iogann Shiltberger-‘Iogann Shiltbergerning Yevropa,Osiyo,Afrika bo’ylab qilgan sayohati’.Toshkent-1997.34-b

farmoyishiga binoan, bir mingga yaqin hunarmand asirlar joylashtirilgandi. Ular
saltanat uchun yil bo’yi sovut, dubulg’a, kamon, nayza yasaydilar” 5
.
Amir Temurning o’zi bilan birga olib yuradigan ko’chma masjidi haqida.
“Elchilarni saropardada qo’yilgan yog’och uy oldiga boshlab kirdilar. Bu baland
imoratga zinapoya orqali chiqiladi. Uning tevarak-atrofi yog’och dahliz va
oynaband ayvon bilan o’ralgan edi. Tamom zarhal va havorang bo’yoqlar bilan
naqshlangan bu bino shunday qurilgan ediki, kerak bo’lganda bo’lak-bo’lak qilib
taxlab qo’yilsa bo’lardi. Bu - podsho ibodat qiladigan masjid bo’lib, uni safarda
o’zi bilan birga olib yurardi”.
Mahalliy xalqning (uni Klavixo chig’atoiylar deb ataydi) turmush tarzi
haqida. “U-mehnatsevar, mohir chavandoz, kamon otuvchi mergan, umuman
urushda sabot-matonatli xalq. U boriga qanoat qilib, nonsiz birgina sut va go’sht
bilan ham kun kechiraveradigan, go’shtli va go’shtsiz ovqat bilan ham tirikchilik
qilishga o’rgangan xalq. Issiq va sovuqqa, ochlik va tashnalikka chidamlilikda
jahondagi boshqa eldan sabotliroq va chidamliroq xalq. Borida go’shtni haddan
ortiq iste’mol qiladi, yo’g’ida suvga qatiq qo’shib qaynatib ichish bilan
kifoyalanadi” 6
.
Feodal majburiyatlardan biri haqida: “Temurbek otlari va qo’ylarini o’z
yasovullaridan biriga bir ming, boshqasiga o’n ming boshini suruv qilib, saqlash
uchun bo’lib bergan. Podshoh talab qilganda suruvlarni qaytarolmagan yoki
tuyog’ini mo’ljaldagidan kamaytirib qaytargunday bo’lsa, podshoh hech qanday
tovon to’lash shartlariga ko’nmaydi, borini oladi-yu, lekin gunohkorni qatlga
buyuradi”.
Amir Temur saroyida ayollarning mavqei haqida. “1404-yilning 23-
oktyabrida, payshanba kuni podshoh o’rdada katta to’y berib, elchilarni ham
taklif qildi. To’yga ko’p mehmonlar kelishdi. Ko’p o’yin-kulgu, xursandchilik
5
Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010-
yil 66-b
6
O'sha manba
71-b

Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan
davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi.
Sohibqiron o z poytaxti bo lmish Samarqandni yer yuzining madaniy-me moriyʻ ʻ ʼ
va ilmiy-ma naviy markazlaridan biriga aylantirgan.
ʼ
Buyuk ajdodimizning eng muhim fazilatlaridan biri shuki, u zot bundan olti
asr avval davlatlararo manfaatli hamkorlikni rivojlantirish, uzoq va yaqin xalqlar
o rtasida do stlik va hamjihatlik rishtalarini mustahkamlash o z saltanati yorqin
ʻ ʻ ʻ
istiqbolini ta minlashning muhim omili ekani teran anglagan. Shu bois, Yevropa
ʼ
va Osiyoni bog lashga xizmat qilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. Bir
ʻ
tomondan – Xitoy, Hindiston, ikkinchi tomondan – Fransiya, Ispaniya, Angliya
va boshqa davlatlar bilan aloqa o rnatgan va shu munosabatlarni
ʻ
mustahkamlashga intilgan.
Amir Temur barpo etgan buyuk saltanat o sha davrdan boshlab nafaqat
ʻ
qo shni mamlakatlar va ularning podsholarini, balki uzoq yurtlar hukmdorlarini
ʻ
ham o ziga jalb etib kelgan. Tarixiy hujjatlar dalolat berishicha, XIV asrning 70-
ʻ
yillaridanoq Yevropa davlatlari vakillari Movarounnahrga kelib, bu yerdagi
yangi, mustaqil davlatning qudrati va salohiyati bilan jiddiy qiziqqanlar.
Sohibqiron ham, o z navbatida, ayniqsa, qudratli saltanat shakllangach, o sha
ʻ ʻ
davrning deyarli barcha yirik davlatlari va ularning hukmdorlari bilan faol
diplomatik a’loqa o rnatgan. Turli davlatlarga o z elchilarini yuborgan,
ʻ ʻ
shuningdek, uning huzuriga yo llangan xorij elchilarini qabul qilgan.
ʻ
Amir Temur Kastiliya va Leon qiroli Don Enrike III (ayrim manbalarda -
Ispaniya qiroli Genrix III), Fransiya hukmdori Sharl VI (ayrim manbalarda - Karl
VI), Angliya qiroli Genrix IV saroyiga elchilar yuborgani, o z navbatida,
ʻ
ispaniyalik, fransiyalik, angliyalik, xitoylik va boshqa bir qator – jami 20 dan
ortiq xorijiy davlat elchilarini o z poytaxti Samarqandda qabul qilgani haqida
ʻ
atroflicha bayon etilgan ko plab tarixiy va ilmiy asarlar bu fikrni yaqqol
ʻ
tasdiqlaydi.

Katta xiyobon va savdo rastalari haqida. “Samarqand shahrida har yili Xitoy,
Hindiston, Tatariston va boshqa mamlakatlardan, shuningdek, benihoyat boy
Samarqand saltanatining o’zidan keltirilgan mollar sotiladi. Shaharga keltirilgan
mollarni bir safda tartib bilan joylashtirib sotadigan keng joy edi. Podshoh ikki
tarafida qator do’konlar joylashtirilgan savdo rastasidan iborat ko’cha o’tkazishni
buyurdi. Mazkur ko’cha shaharning bir chekkasidan boshlanib, qoq o’rtasidan
o’tib, ikkinchi chekkasidan chiqishi lozim edi. Podshoh bu ishni ikki mirzosiga
topshirib, ular kechayu-kunduz mehnat qildilar. Yo’lga tushgan uylar kimniki
bo’lishidan qat’i nazar, beto’xtov buzildi. Ko’chaning ikki tarafiga do’konlar
qurildi, har bir do’kon oldida marmar bilan qoplangan yuksak kursilar o’rnatildi.
Har bir do’kon ikkita xonadan iborat edi. Ko’chaning tepasi gumbaz shaklida
yopilgan bo’lib, yorug’lik tushib turadigan tuynukchalar qo’yilgan”.
“Shu yili (1404-yili) iyun oyida Xonbaliq shahridan qariyb 800 tuyadan
tashkil topgan savdo karvoni Samarqandga keldi” 4
.
O’rdabozor. (Katta to’y munosabati bilan podshoh) “Samarqand shahrining
savdo ahli: sarroflar, chitfurushlar, javohir va boshqa turli-tuman mollar bilan
savdo qiluvchilar, oshpazlar, qassoblar, novvoylar, tikuvchilar, kafshdo’zlar va
shahardagi boshqa barcha hunarmandlar podshoh o’rdasi joylashgan yalanglikka
chiqib va chodir tikib savdo qilsinlar, har bir kosib qarorgoh bo’ylab kezib, o’yin-
kulgi bilan odamlarning bahr-dilini ochsin”, — deb buyurdi. Shundan keyin
barcha tijorat ahli shahardan chiqib, podshoh qarorgohi atrofiga joylashdilar. Har
bir hunarmand tartib bilan alohida-alohida rasta hosil qilib, harbiy o’yin-kulgi
uyushtirib, qarorgoh bo’ylab aylandilar”.
Ko’ksaroy qasri va undagi podshohga tegishli qurol ishlab chiqaruvchi
ustaxona haqida. “Shahar chetida bir qasr bo’lib, tevarak-atrofi suv oqib turgan
xandaq bilan o’ralgan bo’lib, qasr yo’lab bo’lmaydigan istehkom bo’lib qolgan
edi. Qayerda podshohning xazinasi saqlanar, bu sabab qoziyu quzzot va uning
mulozimlaridan boshqa hech kim u yerga kirolmas edi. Bu yerga podshohning
4
Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010-
yil 56-b

va haligacha venetsiyalik va genuyalik savdogarlar savdo markazi bo lgan Azovʻ
yoki Tanaga sayohat qiladi. Chekre xarobasida qullikning bekor qilinishi Qrim,
Cherkes, Abxaziya va Mingreliyada sayohat qilish va Batum knyazligidan
qochish edi.
Konstantinopolga kelgan Shiltberger u yerda bir muddat yashirinib qoldi.
Keyin u Kilia, Akkerman, Lemberg, Krakov, Breslau va Meissen orqali o'zining
Bavariyadagi uyiga qaytib keldi (1427). Qaytgandan so'ng u gertsog Albert
IIIning vakili bo'ldi, ehtimol bu tayinlanishni 1438-yilda gersogning
tugatilishidan oldin olgan. Taxminan 1440-yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi.
Shiltbergerning "Reyzebux" asari nafaqat o'z tajribalari va zamonaviy Sharq
tarixining turli boblarining eskizlari, balki mamlakatlar, ularning odatlari va urf-
odatlari, xususan, o'zi borgan mamlakatlar haqida ham ma'lumotni o'z ichiga
oladi. Avval u sayohat qilgan Dunayning "o’ng tomoni" yerlari keladi; Tuna va
dengiz o'rtasidagi, endi turklar qo'liga o'tgan dengizga qo’shilib ketdi. Bundan
keyin Osiyodagi Usmonli hukmronliklari oxirgi o'rinda Shiltberger dunyosining
uzoqroq hududlari, ya'ni Trebizonddan Rossiyaga va Misrdan Hindistongacha
bo'lgan hududlar keladi. Bu mintaqaviy geografiyada Brusa tavsiflari g'arbiy
Kavkaz va Armanistonning turli hududlari Kaspiy atrofidagi hududlar va ularning
xalqlarining odatlari (ayniqsa, qizil tatarlar) Sibir, Qrimning Kaffadagi buyuk
Genuya koloniyasi bilan (u yerda bir vaqtlar besh oy yashagan). Misr va
Arabistonga alohida e'tibor qaratish lozim. Uning Armanistonda va Qora
dengizdan tashqaridagi boshqa mintaqalarda hamon davom etayotgan katolik
missiyalariga, hatto cho'ldagi Buyuk tatarlarda ham nasroniy jamoalariga
ishoralari ham diqqatga sazovordir.
Shiltberger, ehtimol, G’arbiy xristian olamining Madinada Muhammadning
haqiqiy dafn etilgan joyini ko’rgan birinchi yozuvchidir. Uning Islom va Sharqiy
xristian olamiga oid chizmalari barcha kamchiliklari bilan o’z davri uchun ajoyib
xizmat qiladi va u haqli ravishda xudojo’ylar qatorida hisoblanishi mumkin. O'rta
asrlar oxirida Habashistonda Prester Jonni tuzatishga hissa qo'shgan mualliflar

Amir Temur diplomatiyasining o ziga xos tomonlaridan biri – u o ziningʻ ʻ
barcha murojaatlarida, hatto qat iy talab shaklida yozilgan nomalarida ham Sharq
ʼ
diplomatiyasi etiketlariga rioya qilgan. Ayrim yurtlar xukmdorlarining qo pol
ʻ
shaklda, ba zi hollarda jahl va jaholat bilan yozilgan nomalariga ham Sohibqiron
ʼ
hamma vaqt o z fikrini aniq bayon qilgan holda madaniyat va odob bilan javob
ʻ
qilganini o sha davrlardan meros bo lib qolgan tarixiy xatlar orqali bilib olish
ʻ ʻ
qiyin emas. Amir Temurning Fransiya qiroli Sharl VI ga yo llagan maktubida
ʻ
“Salom va tinchlik e lon qilaman!”
ʼ 8
, degan so zlar bitilgani buni yaqqol ʻ
tasdiqlaydi.
Shu o rinda Fransiyada Amir Temur shaxsiga bo lgan katta qiziqish haqida
ʻ ʻ
to xtalib o tsak. Fransuz sharqshunoslari Sohibqiron va u asos solgan buyuk
ʻ ʻ
sulola tarixini yoritishda faqat harbiy yurishlar va amalga oshirilgai ishlar
solnomasini tuzish bilan cheklanmasdan, o sha davr ijtimoiy-siyosiy va
ʻ
ma naviy-mafkuraviy muhitini hamda Amir Temurga va uning avlodlariga xos
ʼ
sof insoniy fazilatlarni, ularning davlat, jamiyat, din va ilm-fanga bo lgan
ʻ
munosabatini ham atroflicha tadqiq qilishga alohida e tibor beradilar.
ʼ
Fransuz sharqshunoslarining Amir Temur va Temuriylar davri tarixini
o rganish miqyosi keng bo lib, ular o sha davr boshqaruv va harbiy tizimini,
ʻ ʻ ʻ
madaniyati, dini, falsafasi va ilmiy tafakkurini atroflicha yoritadi. San at va
ʼ
me morchilik fransuz olimlari uchun alohida va doimiy qiziqish mavusidir.
ʼ
Temuriylar Uyg onish davriga bag ishlab ular yozgan asarlar, o tkazgan ilmiy
ʻ ʻ ʻ
anjumanlar va ko rgazmalar shundan dalolat beradi.
ʻ
Sho rolar davrida Amir Temur to g risida iliq so z aytish ayb, hatto jinoyat
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblangan bir paytda, ya ni 1987-yil 22-martda Parijda “Temuriylar davri tarixi
ʼ
va san atini o rganish va fransuz-o zbek madaniy hamkorligi” uyushmasi
ʼ ʻ ʻ
tuzilgan. Uyushma Amir Temur va temuriylar davri tarixi va madaniyatini targ ib
ʻ
qilish borasida dunyoda birinchi tuzilgan tashkilotdir. Uning asosiy maqsadi Amir
Temur va temuriylar madaniyati, san ati, shuningdek, Buyuk ipak yo lining
ʼ ʻ
8
Akmal Saidov-‘’Fransuz olimi Amir Temurning siyosiy zakovatiga, diplomatik mahorati va bunyodkorligiga tan
bergan’’.Madaniyat Toshkent-2018 3-b

shafqatsiz istilochilardan biri sifatida abadul-abad kirdi. Klavixoning Amir Temur
huzuriga qilgan elchilik sayohati juda uzoq, xavf-xatar va mashaqqatlar bilan
to’la safar bo’ldi. Klavixo va uning hamrohlari Ispaniyaning janubi-sharqiy
tarafida joylashgan Kadis shahridan yelkanli kemada O’rta yer dengizi bo’ylab
suzdilar, so’ngra Istanbul, Trabzon, Arzirum, Tabriz, Tehron, Mashhad, Marv va
Balx orqali quruqlikda yo’l bosdilar. Ular Termiz qarshisida Amudaryodan o’tib,
Kesh orqali 1404 yilning 31-avgustida Samarqand qishloqlaridan Misrga keldilar
va sohibqironning shu atrofdagi chorbog’iga kelib tushdilar. Shuni ham aytish
kerakki, o’shanda Klavixo bilan birga Bobil (Misr) va Turkiya sultonining
elchilari ham Samarqandga keldilar.
“Kundalik”da o’sha vaqtlarda Amir Temur qo’l ostidagi mamlakatlar va
shaharlarning umumiy ahvoli, xalqining kun kechirishi, Temur va uning yaqinlari
tashabbusi bilan barpo etilgan binolar, qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqohlar
savdo rastalari, do’konlar, ustaxonalar, Temuriylar davlatining Xitoy, Hindiston,
Oltin O’rda (Klavixo uni Tatariston deb ataydi), Mo’g’uliston va boshqa
mamlakatlar bilan bo’lgan siyosiy va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda
bo’lgan tartib-qoidalar va nihoyat, sohibqironning xotinlari va ularning
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni haqida e’tiborga molik
ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar, shubhasiz, Turkiston zaminining o’sha
vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini, ota-bobolarimizning turmush tarzini
o’rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini o’tashi turgan gap. So’zimning
isboti uchun bir necha misol keltiraman.
Samarqand va unda Amir Temur tarafidan qurdirilgan binolardan ba’zilari
haqida Klavixo jumladan mana bularni yozadi:
Samarqandning boyligi haqida: “Bu yurt don-dun, may, meva-cheva,
parranda go’shti, [boshqa] har xil go’sht, qo’yingki hamma narsaga boydir… bir
juft semiz qo’yning narxi 1 dukat” 3
.
3
Rui Gonsales de Klaviho -“ Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi ”.Toshkent.O’zbekiston 2010-yil
45-b

Temur davri tarixnavisligi” bobidagi “Ilmiy izlanishlar” qismida O’zbekiston va
xorij tadqiqotchilarining ishlari tahlil qilindi. Nashrda “Amir Temur shaxsini
biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko’nikmalardan
uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o’tish tadriji sodir
bo’ldi”- degan xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir. 2003-yilda
akademik B. Ahmedov, B. Qosimov, I. Niyazov, B. Bannopov, M. Zikrullayev,
Ya. Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir qancha tadqiqot
ishlari olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” nashrdan chiqdi.
Bundan tashqari Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar
tarjimasi, ilmiy, ilmiy-ommabop, Amir Temurning ibratli hayoti, saltanati tarixi,
undagi ilm-fan, madaniyatni o’rganish tarixshunoslikning yirik ilmiy
yo’nalishlaridan biri sifatida doimo olimlar diqqat-e’tiborida bo’lib kelgan. “ А mir
T е mur tuzukl а rini o’qis а m,” - d е g а n edi Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom K а rim о v-
х uddi bugungi z а m о nning k а tt а -k а tt а mu а mm о l а rig а j а v о b t о pg а nd е k
bo’l а m а n” 1
.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Amur
Temur hukmronligi davrida uning davlatida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni yevropa tillarida yoritib bergan manbalarning qay darajada
o’rganganligini tadqiq qilish va Yevropa tillaridagi manbalar Temuriylar davri
tarixiga oid manba sifatida qay darajada o’rganilganligini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qismda ikki bob,
xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan.
I.BOB. Ispan olimlarining temuriylar davriga oid qilgan
tadqiqotlari.
1.1. Rui Gonsales de Klavihoning Samarqandga Amir Temur
saroyiga sayohat kundaligi'' asari manba sifatida òrganilish tarixi.
1
1Islom Karimov-“Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch’’.Toshkent.’’Ma’naviyat’’.2008-yil,28-b

Iogann Shiltberger ritsar Linxart Rexartingerning svayderi bo lib xizmatʻ
qilgan, u bilan 1396-yilda Nikopolda turklar bilan bo lgan jangda qatnashgan va
ʻ
turklar tomonidan asirga olingan.
1402-yilda Angorada Sulton Boyazid qo shinlari Temurlan tomonidan
ʻ
mag lubiyatga uchragach, Temurlan, so ng o g li Shohruh qo liga asir tushadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Umuman olganda, u 30 yildan ko'proq vaqtini "majusiylar orasida" o'tkazdi. U
1427-yilda boshqa to'rt nasroniy bilan Mingreliyadagi qullikdan qochib,
Germaniyaga qaytib keldi. Yunoniston, Kichik Osiyo, Fors, Gruziya, Oltin O'rda,
Ural, Sibir, Qrim, Armaniston, O'rta Osiyoda sayohat qilgan.
Ozodlikka chiqqanidan keyin Shiltberger 1475-yilda Maynsda birinchi marta
nashr etilgan xotiralarini yozdi. U tomonidan tuzilgan sarguzashtlari va
sarguzashtlari tavsiflari juda muvaffaqiyatli bo'ldi. Ushbu asarning yangi
nashrlari paydo bo'ldi.1814-yilda Myunxenda va 1879-yilda Londonda "Iogan
Shiltbergerning qulligi va sayohatlari" sarlavhasi ostida.
Armaniston haqida “Men ham Armanistonda ko'p vaqt o'tkazdim.
Tamerlanning buyrug'i bilan men Armanistonda ikkita shohlikka ega bo'lgan
o'g'lining oldiga keldim. Shoh-roh ismli bu o’g’il yaylovlari bilan ajralib
turadigan Qorabog’ (Qoravog’) degan keng tekislikda qishlab yurgan. Tekislik
Dajla (Dajla) deb ham ataladigan Kur (chur) daryosi bilan sug'oriladi va eng
yaxshi ipak shu daryo qirg'oqlari yaqinida yig'iladi. Garchi bu tekislik
Armaniston hududida joylashgan bo'lsa-da, u arman qishloqlari o'lpon to'lashga
majbur bo'lgan butparastlarga tegishli” 12
Armanlar menga doim yaxshi munosabatda bo'lishgan, chunki men nemis
bo'lganman va ular bizni chaqirganidek, nemislarga juda yoqadi. Ular menga o'z
tillarini o'rgatishdi va menga o'zlarining ota-onalarini berishdi. Armaniston uchta
qirollikdan iborat: Tiflis (Tiflis), Sis (Syos) va Ertsingian (ersingen). Erzig
armanlari deb atagan ikkinchisi Kichik Armanistonni tashkil qiladi.
12
Xolbekov M. “Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalar”i. Jahon adabiyoti, №(104),
2006-yil, 131-133-betlar

Temurlang o'zini “cho'pon” deb ataydi. Bu qahramonning o'zining past
mavqeidan oshib, yuqori maqomga erishish qobiliyatini tasdiqlashi mumkin. Bu
misolda fojia qahramoni Temurlang umrining oxirida ham Xudoga iltijo
qilmaydi, balki merosxo'rlariga urush harakatlarini davom ettirishni buyuradi. Bu
o'g'illaridan tinchlikni saqlashni so'ragan Amir Temur obraziga to'g'ri kelmaydi.
2-qismda Temurlang qo'shni shohliklarga hujum qilishda davom etar ekan,
o'g'illariga uning ortidan g'olib bo'lishni vasiyat qiladi. Ammo haqiqiy hayotda
Temurlang o'g'illariga mamlakatda tinchlikni saqlashni va qo'shni qirolliklarga
hujum qilmaslikni vasiyat qilgan. Аmir Temur Zenokratani sevadi, o gillariniʼ
o ziga munosib merosxo rlar qilibo stirish uchun ularning tarbiyasiga, o sishiga
ʼ ʼ ʼ ʼ
katta e tibor beradi, o z sodiq sarkardalariga ishonadi, ularni xizmatlariga mos
ʼ ʼ
ravishda rag’batlantiradi. Shuningdek, unga qarshi turgan odamlar Bobilga yetib
borganida, Temurlang yana g'ayrioddiy vahshiylik harakatlarini namoyish etadi.
Shahar gubernatori shahar xazinasini oshkor qilish evaziga uning hayotini saqlab
qolishga harakat qilganda, Temurlang uni shahar devorlariga osib qo'ydi va
odamlariga uni otib o'ldirishni buyurdi. U aholini - erkaklar, ayollar va bolalarni
bog'lab, yaqin atrofdagi ko'lga tashlashni buyuradi. Lekin aslida Amir Temur
begunoh kishilarni aslo o’ldirmagan. Nihoyat, Temurlang Qur'on nusxasini
masxara bilan yoqib yuboradi va o'zini Xudodan buyukroq deb da'vo qiladi.
Yakuniy sahnada u kasal bo'lib qoldi, lekin o'limidan oldin yana bir dushmanni
mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. U hayotni tark etar ekan, qolgan o'g'illariga
yerning qolgan qismini zabt etishni buyuradi. Аmir Temur obrazining bu qadar
tarixiy haqiqatlarga zid tarzda berilish sabablarini ikkiga bo lishimiz mumkin:
ʼ
birinchi sabab G arblik muarrixlar tomonidan Temur hayotiga oid
ʼ
ma lumotlarning buzib berilishi bo lsa, ikkinchi sabab K. Marloning ijodkorlik
ʼ ʼ
dunyoqarashi, hayot haqidagi nuqtai nazari. Ya ni, fojea ibtidosida ta’kidlangan
ʼ
Temurning isyonkorligi va fidoiyligi Marloga ming yillik hayot qurilishining illat
va xurofotlaridan xalos bo lgan yangi insonning tafakkur va irodasini o z
ʼ ʼ
qahramoniga singdirish, feodal qurilma, diniy itoatkorlikdan chekinish, bir so z
ʼ

madaniyati bo’yicha Kembridj tadqiqotlari” seriyasidan Beatrisa Mankning
“Amir Temurning yuksalishi va hokimligi” kitobi chop etildi. Bu asarda muallif
XIV asr o’rtalaridagi Chig’atoy ulusi tarixining qisqacha ocherkini A. Temurning
hokimiyatini egallash va uning bu yerda olib borgan ichki davlat hamda harbiy
siyosatini yoritadi. So’ngra A. Temurning harbiy sarkarda, yirik qo’shin
tashkilotchisi sifatida faoliyati, uning yurishlari va qator mamlakatlar xalqlari
bo’ysundirilishi xaqida gap boradi.
A. Temur haqidagi eng yangi chet el nashrlaridan islomshunoslikka oid qator
asarlar muallifi, sharqshunos Jan Po Runing “Amir Temurlang” nomli
mufassal asarini ta’kidlash joiz. Qiziqarli va ma’lumotlarga boy bu asarda
muallif A. Temurni haqli ravishda dunyoga nomi ketgan mashhur harbiy
sarkardalar - Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar, Chingizxon, Napaleon
Bonapart safiga qo’shadi.
Rus tarixchilari M.N. Ivanin, T.N. Granovskiy, S.M. Solovyov asarlarida
ham A. Temur davri tadqiq qilinadi. Rus tarixchilari orasida A. Temur tarixini
o’rganish bo’yicha akademik V.V. Bartoldning olib borgan tadqiqotlari
muximdir. V.V. Bartoldning A. Temur haqida ko’plab qimmatli fikrlari va o’rinli
kuzatishlari bilan bir qatorda, uning Sohibqiron istilolarining maqsadlari va
sabablari haqida mushohadalarida g’arazlik ham bor.
Masalan, u “A.Temurning harbiy yurishlari uning shuhratparasligi bilan
bog’liq, shox xokimiyatiga bo’lgan yuksak havas, istilochilik yurishlarini
boshlashga olib keladi” 2
, - deganda juda ham haq emas. Bundan tashqari,
Bartoldning asarlarida masalaning siyosiy-iqtisodiy tomoni sust yoritilgan.
A.Y. Yakubovskiy (1886-1953) ning tadqiqotchilik ishlari ham bevosita
Bartold ishlariga o’xshashdir. U ham A. Temurning bir tomonini yomonlab,
boshqa tomonlarini maqtash ohangida yozgan. Yakubovskiyning qat’iy xulosasi
quyidagicha edi: “A. Temur - chuqur ziddiyatlarga ega bo’lgan arbobdir”. O’rta
Osiyodagi faoliyatining ijobiy tomonlari ko’p edi. Lekin baribir u jahon tarixiga
2
Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова,
Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536- c

Reja
Kirish
I.BOB. Ispan va fransuz olimlarining temuriylar davriga oid qilgan
tadqiqotlari.
I.1. Rui Gonsales de Klavihoning “Samarqandga Amir Temur saroyiga
sayohat kundaligi” asari muhim manba sifatida
I.2. Amir Temur va Temuriylar davri fransuz olimlari nigohida
II.BOB. Amir Temur va Temuriylar davriga oid nemis va ingliz
olimlarining qilgan tadqiqotlari.
II.1. Iogan Shiltbergerning Yevropa, Osiyova Afrika bo’ylab qilgan
sayohati asari muhim tarixiy manba sifatida
II.2. Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziga
tarif
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Yevropa tillaridagi manbalar temuriylar davri tarixiga oid manba sifatida

Купить