Yevropa valyuta tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	129.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Yevropa valyuta tizimi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekologiya va geografiya”
kafedrasi mudiri,
g.f.n. dots. L. K. Karshiba y eva
__________________
«____» _______________ 2024
5110500-«Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari» ta’lim yo’nalishi
18-20-guruh talabasi Yusupov Abdurasulning “Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlar” fanidan yozgan “Yevropa valyuta tizimi”
mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: “Ekologiya va geografiya”
kafedrasi dotsenti, g.f.n.
__________ K.Xidirali y ev

GULISTON– 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ 3
I BOB. JAHON VALYUTA TIZIMINING MOHIYATI .......................... 4
1.1. Zamonaviy iqtisodiyotning jahon pul tizimi ........................................ 4
1.2. Valyuta kursining mohiyati; valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar ..... 9
1.3.Valyuta tizimlarining turlari ................................................................ 12
II BOB. YEVROPA VALYUTA TIZIMI VA UNING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI ............................................................................................. 16
2.1. Yevropa valyuta tizimini qurish tamoyillari ....................................... 16
2.2. Valyuta ittifoqining afzalliklari .......................................................... 19
2.3. Yevropa valyuta tizimining xususiyatlari ........................................... 21
XULOSA ................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ .............................. 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Pul tizimi ikki tushuncha - valyuta
mexanizmi va valyuta munosabatlarining birikmasidan iborat. Pul mexanizmi
deganda ularni milliy va xalqaro miqyosda ifodalovchi huquqiy normalar va
institutlar tushuniladi.
Valyuta munosabatlari - jismoniy shaxslar, firmalar va banklarning
xalqaro to’lovlar, kredit va valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun
valyuta va pul bozorlariga kiradigan kundalik aloqalari.
Valyuta bozori xalqaro savdo va chet el valyutalari almashinuvi amalga
oshiriladigan dunyodagi eng yirik moliya bozoridir. Har kuni u orqali o’nlab,
hatto yuzlab milliard dollarlik operatsiyalar amalga oshiriladi. Tashqi valyuta
bozori hech qanday holatda emas
Markazlashtirilgan operatsiya, u ko’plab muassasalar orqali ishlaydi.
Bunday tadbirlarning eng yirik markazlari London, Nyu-York, Frankfurt-Mayn
va Tokiodir.
Kurs ishining maqsadi: Zamonaviy jahon iqtisodiyotining pul tizimi va
uning bizning davrimizda faoliyat ko’rsatish muammolarini ko’rib chiqishdir.
Shuningdek, Rossiyaning xalqaro munosabatlardagi mavqeini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari:
1. Zamonaviy iqtisodiyotning jahon valyuta tizimi qanday ishlashini
aniqlang.
2. Valyuta kursining mohiyatini va unga ta’sir etuvchi omillarni
aniqlang.
3. Valyuta tizimlarining turlarini ko’rib chiqing.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan
reja mavjud.
3

I BOB. JAHON VALYUTA TIZIMINING MOHIYATI
1.1. Zamonaviy iqtisodiyotning jahon pul tizimi
Jahon valyuta tizimi davlatlararo shartnomalar bilan ta’minlangan
xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil etishning tarixan shakllangan shaklidir.
Xalqaro valyuta tizimi (IMS) - bu jahon xo’jaligi doirasida to’lov va hisob-
kitoblar aylanmasi amalga oshiriladigan usullar, vositalar va xalqaro organlar
majmuidir. Uning paydo bo’lishi va keyingi evolyutsiyasi kapitalning
xalqarolashuvi jarayonlarining ob’ektiv rivojlanishini aks ettiradi, xalqaro
valyuta sohasida adekvat sharoitlarni talab qiladi.
Jahon valyuta tovari har bir davlat tomonidan undan eksport qilinadigan
boylik ekvivalenti sifatida qabul qilinadi va xalqaro munosabatlarga xizmat
qiladi. Birinchi xalqaro valyuta tovari oltin edi. Keyinchalik yetakchi jahon
davlatlarining milliy valyutalari (kredit pullari) jahon pullariga aylandi . Hozirgi
vaqtda kompozitsion yoki ishonchli (emitentga bo’lgan ishonchga asoslangan)
pul ham ushbu sifatda keng tarqalgan. Bularga xalqaro va mintaqaviy to lovʻ
birliklari kiradi (masalan, SDR va ECU).
Valyuta pulning yangi turi emas, balki milliy pullar xalqaro savdo va
kredit munosabatlarida faoliyat ko’rsata boshlaganda uning faoliyat ko’rsatish
usulidir.
“Milliy valyuta” va “xorijiy valyuta” tushunchalari mavjud. Milliy
valyuta deganda ma’lum bir davlatning qonun bilan belgilangan pul birligi
tushuniladi. Chet el valyutasiga chet el banknotlari va tangalari, shuningdek,
bank depozitlari, veksellar va cheklar shaklida xorijiy valyutada ifodalangan
talablar kiradi.
Bundan tashqari, "zaxira valyutasi" tushunchasi muhim ahamiyatga ega
bo’lib, u boshqa mamlakatlarning markaziy banklari tashqi savdo operatsiyalari
va xorijiy investitsiyalar uchun xalqaro to’lovlar uchun zaxiralarni to’playdigan
va saqlaydigan xorijiy valyutani anglatadi.
4

Xalqaro to’lovlarda milliy valyutalardan tashqari xalqaro valyuta
birliklari – SDR va EKYu ham qo’llaniladi.
SDR - Maxsus qarz olish huquqlari - bu mamlakatning XVFdagi maxsus
hisob raqamiga yozuvlar ko’rinishidagi naqd bo’lmagan pullar. SDR qiymati
standart asosida hisoblanadi
1979 yilda ECU (Yevropa valyuta birligi) paydo bo’ldi - Yevropa
valyuta tizimining Yevropa Ittifoqining Yevropa valyuta institutidagi EMUga
a’zo mamlakatlar hisobvaraqlarida naqd pulsiz yozuvlar ko’rinishida mavjud
bo’lgan valyuta birligi. SDRdan farqli o’laroq, EKYu nafaqat mamlakatlar
guruhining qo’shma majburiyatlari, balki oltin va AQSh dollari (oltinning 20
foizi va valyuta zaxiralarining 20 foizi) ko’rinishidagi haqiqiy aktivlar (garov)
bilan ta’minlanadi. EMUga a’zo davlatlar). 1996 yil dekabr oyida Yevropa
Ittifoqi yetakchilari Yevropa Ittifoqi davlatlarining yagona valyutasi – yevroga
o’tishga qaror qilishdi.
SDR va ECUning shartli qiymati AQSH dollarida hisoblanadi.
Kundalik kotirovkalar yirik moliyaviy gazetalarda chop etiladi.
Xalqaro likvidlik - bu mamlakat yoki mamlakatlar guruhining o’zining
qisqa muddatli tashqi majburiyatlarini maqbul to’lov vositalari bilan ta’minlash
qobiliyatidir. Xalqaro likvidlik jahon valyuta tizimini uning normal ishlashi
uchun zarur bo’lgan xalqaro zaxiralar bilan ta’minlash, ularni yaratish va
tartibga solish tartibi bilan bog’liq. Xalqaro likvidlik alohida mamlakatlar yoki
mintaqalarning tashqi to’lov qobiliyatining holatini tavsiflaydi. Tashqi likvidlik
asosini davlatning oltin-valyuta zaxiralari tashkil qiladi.
Xalqaro valyuta likvidligining asosiy qismini rasmiy oltin-valyuta
zaxiralari, ya’ni mamlakat markaziy banki va moliya organlarining oltin-
valyuta zaxiralari tashkil etadi.
Xalqaro valyuta va moliya tashkilotlari.
Asosiy milliy valyuta-moliya instituti,
5

Xalqaro valyuta tizimining barqarorligini ta’minlovchi Xalqaro valyuta
jamg’armasi (XVJ). Uning vazifasi valyuta cheklovlariga qarshi turish, valyuta
operatsiyalari uchun ko’pmillatli to’lov tizimini yaratish va hokazo.
Bundan tashqari, xalqaro valyuta-moliya tashkilotlariga bir qator xalqaro
institutlar kiradi, ularning investitsiya va kredit faoliyati ham valyuta
xarakteriga ega. Ular orasida: Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB),
Bazeldagi xalqaro hisob-kitoblar banki (BIS), Yevropa investitsiya banki,
Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi,
Qishloq xo jaligini rivojlantirish xalqaro jamg armasi va boshqalar.ʻ ʻ
Davlatlararo shartnomalar.
Mamlakatlar o’rtasida samarali xalqaro savdo va investitsiyalarni
amalga oshirish, to’lovlarni tartibga solish va to’lovlarni amalga oshirish
qoidalarini talqin qilishda bir xillikka erishish uchun bir qator davlatlararo
shartnomalar qabul qilingan bo’lib, ularga dunyoning aksariyat mamlakatlari
amal qiladi. “Hujjatli akkreditivlarning yagona qoidalari”, “Hujjatli inkassoning
yagona qoidalari”, “Yagona veksel to’g’risida”, “Cheklar to’g’risidagi yagona
qonun”, “Bank kafolatlari to’g’risida”, SWIFT ustavi, CHIPS ustavi va boshqa
hujjatlar shular jumlasidandir.
Jahon iqtisodiy munosabatlarida jahon valyuta tizimi muhim ahamiyatga
ega. XVF – iqtisodiy hayotning baynalmilallashuvi, xalqaro mehnat taqsimoti
va jahon bozori asosida rivojlangan pul munosabatlari majmuidir. Xalqaro
valyuta munosabatlari pulning xalqaro muomalada faoliyat yurita boshlaganida
vujudga keladi.
Vaqt o’tishi bilan jahon pullarining shakllari o’zgargan, xalqaro to’lovlar
shartlari ham o’zgargan. Shu bilan birga jahon pul muomalasi tizimining
ahamiyati ortib, uning nisbiy mustaqillik darajasi oshdi. Shundan so’ng valyuta
tizimi ma’lum chegaralar doirasida iqtisodiyot sharoitlari va ehtiyojlariga mos
keladigan davr keladi. Bu esa ushbu tizimdan nisbatan samarali foydalanishga
6

olib keladi. Biroq, bu nisbiy barqarorlik butun tizimning mahalliy
inqirozlarining paydo bo’lishini istisno qilmaydi.
Valyuta tizimlari. Jahon va xalqaro valyuta tizimlari alohida firmalar va
umuman milliy iqtisodiyotlarning iqtisodiy faoliyati natijalarini o’zaro
almashishga xizmat qiladi. Ularning asosini xalqaro mehnat taqsimoti va tashqi
savdo tashkil etadi.
Milliy valyuta tizimi - bu xalqaro to’lov aylanmasi amalga oshiriladigan,
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning normal ishlashi uchun zarur bo’lgan
mamlakat valyuta resurslari shakllantiriladigan va foydalaniladigan
munosabatlar majmuidir .
Milliy va jahon valyuta tizimlari o’rtasidagi bu munosabatlar ularning
bir xil ekanligini anglatmaydi, chunki Ularning vazifalari, ish sharoitlari va
tartibga solinishi, shuningdek, alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga va butun
jahon iqtisodiyotiga ta’siri har xil.
Milliy pul tizimining asosi va uning asosiy elementi
milliy valyuta hisoblanadi. Har bir davlatning o’z pul birligi - rubl,
dollar va boshqalar mavjud bo’lib, ular qonun bilan belgilanadi. Xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda foydalaniladigan pullar valyutaga aylanadi.
Milliy valyutaning mavjudligi tovarlarning normal aylanishini
ta’minlaydi, davlat organlarida ishlaydigan, armiyani saqlashga xizmat
qiladigan barcha fuqarolarga to’lovlarni amalga oshirishni osonlashtiradi va
hokazo.
Hozirgi vaqtda dunyoning aksariyat davlatlari o’z milliy valyutalaridan
foydalanadilar. Biroq, agar ma’lum bir davlat o’z hududida to’lovlarni faqat
milliy valyutada amalga oshirsa, tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish
zarurati ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Valyuta kursi miqdoriy munosabatlar, bir davlat valyutasining boshqa
davlat valyutasiga almashtirilgan nisbati.
7

Iqtisodiyot bir joyda turmaydi. U doimo rivojlanib boradi. Bu yalpi ichki
mahsulotning o’sishi, ishlab chiqarish tarkibining o’zgarishi, alohida tarmoqlar,
milliy iqtisodiyot sohalari o’rtasidagi munosabatlarning o’zgarishi, alohida
mamlakatlar va mintaqalar o’rtasidagi kuchlar muvozanatida namoyon bo’ladi.
Shu munosabat bilan davriy ravishda pul tizimi va milliy va jahon
iqtisodiyotidagi o’zgarishlar o’rtasida nomuvofiqliklar yuzaga keladi. Bu
nisbatan uzoq tarixiy davrni egallagan pul tizimi inqirozlarining davriy ravishda
yuzaga kelishiga olib keladi. Etakchi sanoat - rivojlangan davlatlar (ayniqsa G7)
raqobatdosh hamkorlar sifatida harakat qiladi. So’nggi o’n yilliklar
rivojlanayotgan mamlakatlarning ushbu sohadagi faollashuvi bilan ajralib turdi.
Hozirgi vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiya
imkoniyatlaridan kam sonli davlatlargina foydalanmayapti. Ishlab chiqarishning
ortib borayotgan baynalmilallashuvi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni
(korxonalar, banklar, jismoniy shaxslar va boshqalar) jahon bozoriga faol
kirishga majbur qiladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashqi bozorda faoliyat yuritish
tamoyillari ichki bozordagi faoliyat tamoyillaridan sezilarli darajada farq qiladi.
Shuning uchun xalqaro bozorga chiqishda juda ko’p iqtisodiy va siyosiy
vaziyatlarni hisobga olish kerak. Xususan, xalqaro bozorda korxona juda ko’p
miqdordagi valyutalar bilan to’qnash keladi, o’z majburiyatlarini maqbul to’lov
vositalari bilan to’lash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda yuzaga
keladigan barcha turdagi risklarni baholash, shuningdek, talablarga rioya qilish
zarurati tug’iladi. va xalqaro institutlar, konventsiyalar va shartnomalarning
tavsiyalari. Chunki
Bu operatsiyalarning barchasi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
faoliyatining umumiy samaradorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin,
xalqaro valyuta munosabatlarini har tomonlama o’rganish kerak;
8

1.2. Valyuta kursining mohiyati; valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar
Xalqaro munosabatlar ishtirokchilari o’rtasidagi iqtisodiy operatsiyalarni
bir milliy valyutani boshqasiga almashtirmasdan amalga oshirish mumkin emas.
Bir mamlakat valyutasining almashtirilgan nisbati ikkinchisi valyuta
kursi deb ataladi. Boshqacha aytganda, har bir chet el pul birligi valyuta kursiga
ega - boshqa davlatning milliy valyutasida ifodalangan narx.
Ayirboshlash kursi tovarlar va savdo paytida valyutalarni almashtirish
uchun zarurdir xizmatlar, kapital va kreditlar harakati; jahon tovar
bozorlaridagi narxlarni, shuningdek, turli mamlakatlarning tannarx
ko’rsatkichlarini solishtirish; firmalar, banklar, hukumatlar va jismoniy
shaxslarning xorijiy valyutadagi hisobvaraqlarini davriy qayta baholash uchun.
Eksport qiluvchi chet el valyutasidan tushgan mablag’ni milliy valyutaga
almashtiradi, chunki boshqa davlatlarning valyutalari ma’lum bir davlat
hududida qonuniy sotib olish va to’lov vositasi sifatida aylana olmaydi. Import
qiluvchi chet elda sotib olingan tovarlarni to’lash uchun milliy valyutani chet
el valyutasiga almashtiradi.
Valyuta kurslari ikki asosiy turga bo’linadi: qat’iy va suzuvchi.
Ruxsat etilgan valyuta kursi tor doirada o’zgarib turadi. Suzuvchi
valyuta kurslari valyutaga bo’lgan bozor talab va taklifiga bog’liq va sezilarli
darajada o’zgarishi mumkin.
Ruxsat etilgan ayirboshlash kursi valyuta paritetiga asoslanadi, ya’ni.
turli mamlakatlar valyutalarining rasman belgilangan nisbati.
Monometalizm sharoitida - oltin yoki kumush - valyuta kursining asosi pul
pariteti - turli mamlakatlar pul birliklarining metall tarkibiga ko’ra nisbati edi.
Bu valyuta pariteti tushunchasi bilan mos tushdi.
Oltin monometalizmi sharoitida valyuta kursi oltin pariteti -
valyutalarning rasmiy oltin tarkibiga ko’ra nisbati va uning atrofida oltin
nuqtalar doirasida o’z-o’zidan tebranib turardi. Oltin punktlarining klassik
9

mexanizmi ikkita shartda ishladi: oltinni bepul sotib olish va sotish va uni
cheksiz eksport qilish. Valyuta kursining o’zgarishi chegaralari oltinni chet elga
tashish bilan bog’liq xarajatlar bilan belgilanadi va aslida paritetning +/- 1%
dan oshmaydi. Oltin standartning bekor qilinishi bilan oltin nuqta mexanizmi
ishlashni to’xtatdi.
Fiat kredit pullari bilan ayirboshlash kursi asta-sekin oltin paritetdan
ajralib chiqdi, chunki oltin muomaladan xazinaga aylantirildi. Bu tovar ishlab
chiqarish, pul va valyuta kursi tizimlarining evolyutsiyasi bilan bog’liq. 70-
yillarning o rtalariga qadar valyuta kursi ikkinchi jahon urushidan keyin XVFʻ
tomonidan belgilab qo yilgan valyutalarning oltin tarkibi – narxlarning rasmiy
ʻ
shkalasi va oltin paritetlariga asoslanadi . Valyutalar o’rtasidagi
munosabatlarning o’lchovi oltinning kredit pullardagi rasmiy bahosi bo’lib, bu
tovar bahosi bilan bir qatorda milliy valyutalarning qadrsizlanish darajasining
ko’rsatkichi edi. Oltinning rasmiy, davlat tomonidan belgilangan bahosi bilan
uning qiymati o rtasidagi uzoq vaqt davomidagi tafovut tufayli oltin paritetining
ʻ
sun iy xarakteri kuchaydi.
ʼ
40 yildan ortiq (1934-1976) baholar shkalasi va oltin pariteti oltinning
rasmiy bahosi asosida o’rnatildi. Bretton-Vuds valyuta tizimida dollar
standartining ustunligi tufayli dollar boshqa mamlakatlarning valyuta kurslari
uchun mos yozuvlar nuqtasi bo’lib xizmat qilgan.
1971 yilda rasmiy bahoda dollarning oltinga almashtirilishi tugagandan
so’ng, valyutalarning oltin tarkibi va oltin paritetlari sof nominal tushunchalarga
aylandi. Yamayka valyuta islohoti natijasida G’arb davlatlari valyuta
kurslarining asosi sifatida oltin paritetdan rasman voz kechdilar. Rasmiy oltin
paritetlarining bekor qilinishi bilan kontseptsiya pul pariteti ham o’z ma’nosini
yo’qotdi. Zamonaviy sharoitda valyuta kursi valyuta pariteti - valyutalar
o’rtasidagi qonun bilan belgilangan munosabatlarga asoslanadi va uning
atrofida o’zgarib turadi.
10

XVFning o’zgartirilgan Nizomiga muvofiq, valyuta paritetlari SDR yoki
boshqa xalqaro valyuta birligida belgilanishi mumkin. Valyuta kursi: ta’rifi,
tasnifi, o’rnatish usullari
Gipotetik jihatdan beshta valyuta kursi tizimi mavjud:
Bepul (“toza”) suzish;
Boshqariladigan suzish;
Ruxsat etilgan tariflar;
Maqsadli zonalar;
Gibrid kurs tizimi.
Shunday qilib, erkin suzuvchi tizimda valyuta kursi bozor talabi va
taklifi ta’sirida shakllanadi. Shu bilan birga, valyuta foreks bozori mukammal
bozor modeliga eng yaqin: talab tarafida ham, taklif tomonida ham
ishtirokchilar soni juda katta, har qanday ma’lumot tizimda bir zumda uzatiladi
va mavjud bo’ladi. barcha bozor ishtirokchilari uchun markaziy banklarning
buzg’unchi roli ahamiyatsiz va nomuvofiqdir.
Boshqariladigan suzuvchi tizimda talab va taklifdan tashqari valyuta
kursiga mamlakatlarning markaziy banklari hamda turli xil vaqtinchalik bozor
buzilishlari kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Ruxsat etilgan kurs tizimiga misol sifatida 1944-1971 yillardagi Bretton-
Vuds valyuta tizimini keltirish mumkin.
Maqsadli zonalar tizimi qat’iy belgilangan valyuta
g’oyasini rivojlantiradi
11

1.3.Valyuta tizimlarining turlari
Valyuta tizimi ketma-ket mavjud bo’lib, bir-birini almashtirdi. Birinchi
tizim o’z-o’zidan 1816 yilda shakllangan Buyuk Britaniya. Yuridik jihatdan u
1867 yilda Parij konferensiyasida oltinni jahon pulining yagona shakli sifatida
tan olgan davlatlararo kelishuv bilan rasmiylashtirildi. Pul muomalasi tizimini
va xalqaro hisob-kitoblarni bu tarzda tashkil etish oltinga pul funktsiyalarini
yuklashni va milliy pul birligining qat’iy oltin paritetini rasmiy ravishda
belgilashni nazarda tutgan. Belgilangan oltin pariteti ham oltinning rasmiy narxi
edi. Oltin tangalar muomalada bo’lib, qonuniy to’lov vositasiga ega edi.
Markaziy banklar qog’oz pullarni nominal qiymatida oltinga almashtirishlari
kerak edi. Oltinni har qanday shaklda erkin olib kirish va olib chiqishga ruxsat
berildi. Mamlakatlarning valyuta kurslari milliy valyutalarning oltin paritetlari
asosida belgilanadi va faqat oltinning mamlakatlar o’rtasidagi harakati bilan
bog’liq xarajatlar (asosan transport va sug’urta) bilan belgilanadigan "oltin
nuqtalar" ning tor chegaralarida o’zgarib turardi.
Oltin standarti sharoitida to lov balansini tartibga solish asosan stixiyaliʻ
tarzda, oltinni bir mamlakatdan ikkinchi davlatga xususiy kanallar orqali
o tkazish orqali amalga oshirilgan. Davlat xalqaro to’lovlarni tartibga solish
ʻ
jarayonida amalda ishtirok etmadi, rasmiy oltin zaxiralari esa to’lov balansidagi
nomutanosiblikning asosiy regulyatori bo’ldi.
Bretton-Vuds pul tizimi.
1944-yilda Bretton-Vudsda (AQSh) bo lib o tgan xalqaro
ʻ ʻ
konferensiyada Bretton-Vuds tizimi nomi bilan mashhur bo lgan yangi xalqaro
ʻ
valyuta-moliya tizimining asosiy tamoyillari kelishib olindi. Bretton-Vuds
valyuta tizimining asosiy xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat edi: oltin
mamlakatlar o’rtasidagi yakuniy pul hisob-kitoblarida, ya’ni universal to’lov
vositalari funktsiyasini bajarishda o’z monopoliyasini saqlab qoldi.
12

Valyutalar o’rtasidagi almashuv kursi munosabati va ularning
konvertatsiyasi dollarda ifodalangan qat’iy belgilangan valyuta paritetlari
asosida amalga oshirila boshlandi. Bozor almashinuv kurslari ushbu
valyutalarning belgilangan rasmiy dollar paritetlaridan 1% dan ortiq yuqoriga
yoki pastga chetga chiqmasligi kerak, ya’ni barcha kapitalistik valyutalar
dollarga qattiq “bog’langan”. 10 foizdan ortiq devalvatsiyaga faqat fond ruxsati
bilan yo’l qo’yildi.
Shunday qilib, AQSH bosimi ostida Bretton-Vuds tizimi doirasida dollar
standarti – dollar hukmronligiga asoslangan jahon valyuta tizimi o’rnatildi.
Oltinga ayirboshlanadigan yagona valyuta bo’lgan dollar valyuta paritetlarining
asosi, xalqaro to’lovlarning asosiy vositasi, intervensiya valyutasi va zahira
aktivlari bo’ldi. Dollarning bu pozitsiyasi AQSHning iqtisodiy ustunligiga olib
keldi va uning raqobatchilarini zaiflashtirdi. Dollarning ustunligi uchun to lovʻ
balansi taqchilligi, ayniqsa AQSH bilan hisob-kitoblarda yuzaga kelgan o tkir
ʻ
dollar tanqisligi, oltin-valyuta zaxiralarining yo qligi asos bo ldi.
ʻ ʻ
60-yillarning oxiridan boshlab Qo’shma Shtatlarning raqobatchilarga
nisbatan iqtisodiy, moliyaviy, pul va texnologik ustunligi asta-sekin zaiflashdi.
AQSH o zining to lov balansi taqchilligini moliyalashda oltindan ko ra
ʻ ʻ ʻ
dollardan foydalanganligi sababli, bu xorijdagi dollar xoldingi ko rinishidagi
ʻ
qisqa muddatli tashqi qarzning katta o sishiga olib keldi.
ʻ
Xulosa qilishimiz mumkinki, ikkinchi jahon valyuta tizimining qulashi
zahira fondlarining (dollar, funt sterling, oltin) etishmasligi tufayli yuzaga keldi,
bu esa jahon savdosining sekinlashishiga olib keldi, shu bilan birga ortiqcha
mablag’lar barqarorlikning buzilishiga olib keldi. qat’iy belgilangan valyuta
kurslari tizimi.
Yamayka valyuta tizimi.
Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi valyuta islohoti bo’yicha
ko’plab loyihalarni keltirib chiqardi. XVFga a zo mamlakatlarning
ʼ
Kingstondagi kelishuvi (1976 yil yanvar) Yamayka kelishuvi deb nomlandi.
13

Majoziy ma’noda "Yamayka rom kokteyli" deb nomlanuvchi ushbu shartnoma
yangi xalqaro valyuta tizimining konturlarini belgilab berdi.
Ushbu tizimning asosini suzuvchi valyuta kurslari va ko’p valyutali
standart tashkil etadi.
Yamayka valyuta tizimining yangiligi va o’ziga xosligi quyidagicha edi:
SDR standarti yoki maxsus qarz olish huquqi (“maxsus qarz olish huquqi”)
joriy etildi. Oltin almashinuv standarti o’rniga SDR joriy etildi.
Oltinning rasmiy valyutadagi narxi bekor qilindi, shuningdek, oltin
narxini sun iy ravishda muzlatish maqsadida jahon oltin bozorlarida davlat yokiʼ
davlatlararo nazorat o rnatishga yo l qo yilmasligi ta kidlandi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ ʻ ʼ
XVF ixtiyorida bo’lgan oltindan foydalanish bo’yicha qarorlar qabul qilindi.
Shunday qilib, markaziy banklar oltinni xususiy bozorda u erdagi narxlarda
erkin sotib olishlari va oltinning bozor qiymatidan kelib chiqqan holda o’zaro
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin edi. Shuningdek, XVFga a zo
ʼ
mamlakatlarning Fond kapitaliga oltin ko rinishidagi hissa qo shish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
ilgari amalda bo lgan majburiyati ham bekor qilindi. XVFning ishtirokchi
ʻ
davlatlardan Fond kapitaliga badallarini to lash yoki ushbu davlatlar bilan har
ʻ
qanday operatsiyalarni amalga oshirishda oltin talab qilish huquqi bekor qilindi.
Yamayka pul tizimining asosiy tamoyillaridan biri oltinning qonuniy
ravishda yakunlangan demonetizatsiyasi edi. Oltinning rasmiy bahosi bekor
qilindi, oltin paritetlari bekor qilindi.
SDRdagi mablag’larga egalik qilish huquqi xalqaro valyuta va moliya
tashkilotlariga, BMTning ixtisoslashgan agentliklariga va boshqalarga berilishi
mumkin.
Valyuta savati tarkibi har 5 yilda bir marta amalga oshiriladi,
shuningdek, mamlakat talabiga ko’ra, valyutaning EKYuga kursi 25% dan ortiq
o’zgargan. EMUning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi: Yevropada
barqaror valyuta kurslari zonasini yaratish, uning yo’qligi Yevropa
hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarning umumiy dasturlarni amalga oshirish va
14

o’zaro savdo aloqalarida hamkorlik qilishini qiyinlashtirdi; ishtirokchi
mamlakatlarning iqtisodiy va moliyaviy siyosatining yaqinlashishi.
Xalqaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi davomida
shakllangan to’rtta valyuta tizimini o’rganib chiqib, shunday xulosaga kelish
mumkinki, jahon valyuta tizimlarining rivojlanishi va bir-birini almashtirish
o’z-o’zidan yoki tartibsiz jarayon emas, balki butunlay tabiiy va mantiqiy
jarayondir. Yangi tizim eskisini o’zgartiradi, chunki u ancha rivojlangan va
uning yordamida valyuta-moliyaviy operatsiyalarni, tovar-pul aylanmasini va
hokazolarni amalga oshirish osonroq.
Bu qarama-qarshilik har bir mamlakatning pul mexanizmining
o’zgarishini oldindan belgilab berdi. Shunday qilib, oltin standarti davrida
xalqaro ayirboshlash sharoitida mamlakatlar o’rtasida oltinning o’z-o’zidan
paydo bo’lishi pirovardida ularning ishlab chiqaruvchi kuchlarining
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsata boshladi. Jahon inqirozi 1929-1933 yillar
oltin standarti davrida shakllangan valyuta mexanizmining yemirilishiga olib
keldi: erkin valyuta ayirboshlash qattiq valyuta cheklovlari bilan almashtirildi,
valyuta zonalari va bloklari shakllandi, xalqarolashuv jarayoni sekinlashdi.
Bretton-Vuds modeli pul mexanizmini tiklash yo’lidagi qadam bo’ldi.
15

II BOB. YEVROPA VALYUTA TIZIMI VA UNING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
2.1. Yevropa valyuta tizimini qurish tamoyillari
Avvalo shuni ta’kidlash joizki, Yevropa valyuta tizimining mavjudligi
zamonaviy pul munosabatlarining xususiyatlaridan biridir.
Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro savdo ulushi
ularning tashqi savdo aylanmasining 55% dan 70% gacha.
1979 yil 13 martda Yevropa valyuta tizimini yaratish to’g’risida qaror
qabul qilindi. Ushbu tizimning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi:
 Yevropada barqaror valyuta kurslari zonasini yaratish, uning yo’qligi
Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning umumiy dasturlarni amalga oshirish va
o’zaro savdo munosabatlarida hamkorligini murakkablashtiradi.
 Ishtirokchi mamlakatlarning iqtisodiy va moliyaviy siyosatining
yaqinlashishi.
Ushbu vazifalarni bajarish bozorga spekulyativ hujumlarni qaytarishga, shu
jumladan xalqaro valyuta tizimidagi har qanday tartibsizliklarni cheklashga qodir
bo’lgan Yevropa valyuta tashkilotini shakllantirishga yordam berishi mumkin.
 Belgiya, Lyuksemburg, Daniya, Germaniya, Fransiya, Niderlandiya,
Irlandiya, Portugaliya va Gretsiya YeIning eng faol a’zolaridir.
Yevropa valyuta tizimi qurilgan tamoyillar ro’yxati mavjud, ular
quyidagilar:
 EMUga a’zo mamlakatlar o’z valyutalarining kurslarini markaziy
ECU kursiga nisbatan belgilab qo’ydilar.
 ECUga markaziy stavkadan kelib chiqqan holda, ishtirokchi
mamlakatlar kurslari o’rtasidagi barcha asosiy paritetlar bo’yicha hisob-kitoblar
amalga oshirildi.
 EMUga a’zo davlatlar intervensiyalar orqali qat’iy valyuta kursini
saqlab qolish majburiyatini oladilar. Tizimni yaratish boshida valyuta kursi
16

paritetdan +/-2,25% dan ko’proq chetga chiqishi mumkin, ammo keyinchalik
paritetning +/-15% doirasida tebranishlarga yo’l qo’yiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, EMUning asosiy vositasi Yevropa valyuta birligi
- ECU hisoblanadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, uning qiymati umumiy yalpi
mahsulot va o’zaro savdodagi valyuta savati orqali aniqlanadi.
Kvotalarning taqsimlanishi quyidagicha: 32,7% - nemis markasi, 20,8% -
fransuz franki, 11,2% - ingliz funti, 10,2% - golland guldeni, 7,2% - italyan lirasi,
8,7% - Belgiya va Lyuksemburg franki, 4,2% - ispan. peseta, 2,7% - Daniya
kronasi, 1,1% - Irlandiya funti, 0,7% - portugal eskudosi, 0,5% - yunon draxmasi.
Yevropa Komissiyasi valyuta kurslariga asoslanib, Yevropa Ittifoqiga a’zo
davlatlarning turli valyutalarida ECU qiymatining kunlik hisob-kitoblari bilan
shug’ullangan. Valyuta savati tarkibi faqat besh yilda bir marta, shuningdek,
valyuta kursi 25 foizdan ortiq o’zgargan davlatning talabiga binoan qayta ko’rib
chiqiladi.
Shunday qilib, EMU doirasida Yevropa pul birligi quyidagi funktsiyalarni
bajarishi kerak:
 Hisob birligi, chunki ECU yordamida Hamjamiyat valyutalarining
o’zaro paritetlarini aniqlash mumkin. EMU, shuningdek, Yevropa Ittifoqi byudjeti,
qishloq xo’jaligi narxlari, xarajatlar va boshqalarni aniqlashga imkon beradi.
 To’lov vositasi, chunki ECU markaziy banklarga ECUda
denominatsiyalangan o’zaro qarzlarni belgilash va to’lash imkonini beradi.
 Zaxira vositasi, chunki har bir markaziy bank o’z mablag’larining 20
foizini oltin va dollarda Yevropa valyuta hamkorligi jamg’armasiga kiritgan va shu
tariqa bankni depozitga qo’yilgan mablag’larga mos keladigan ECU miqdori bilan
ta’minlagan.
1999 yildan boshlab EKYu Yevropa Ittifoqida asosiy valyuta sifatida
evroga almashtirildi.
 G’arbiy Yevropada qat’iy valyuta kurslarining joriy etilishi tufayli
valyuta iloni deb atalgan hodisa paydo bo’ldi.
17

Valyuta iloni - bu valyuta guruhiga kirmagan boshqa valyutalar kurslariga
nisbatan Yevropa Ittifoqi mamlakatlari valyuta kurslarining birgalikdagi
o’zgarishini tavsiflovchi egri chiziq.
 XVFning EMUga nisbatan rolini Yevropa valyuta hamkorligi
jamg’armasi bajaradi. Dollar jamg’armalari EMU kredit fondini tashkil qiladi.
EMU kredit jamg’armasi hajmi 14 milliard EKYuni, o’rta muddatli
kreditlash uchun esa 11 milliard ekyuni tashkil qiladi.
EMU faoliyatida qandaydir qarama-qarshiliklar mavjudligidan qat’i nazar,
u o’z vazifasini umuman bajardi. 1992 yilgacha EIda valyuta kurslari barqaror edi.
Besh yil davomida asosiy valyutalarning markaziy kurslari o’zgarmadi, shu bilan
birga dollar fransuz franki va nemis markasiga nisbatan o’z qiymatining 30 foizini
yo’qotib, qaytarib olishga muvaffaq bo’ldi. 1990-yillarning boshida allaqachon.
Yevropada barqarorlik zonasidan yuqori darajadagi integratsiyaga o’tish bo’lishi
tushunilgan edi. Bunday his-tuyg’ular 1999 yilgacha valyuta-iqtisodiy ittifoqqa
o’tishni nazarda tutuvchi Maastrixt shartnomasi matnida ifodalangan.
Shuni ta’kidlash kerakki, valyuta-iqtisodiy ittifoqni tezda yaratishga
bo’lgan barcha umidlar oqlanmadi. Asosiy sabab 1992-1993 yillarda Yevropadagi
inqirozli vaziyatlar edi. shamol stansiyalariga o’tish uchun zarur bo’lgan
ko’rsatkichlarga qo’yiladigan talablarning qat’iyligi:
 Barqaror valyuta kurslari.
 Barqaror narx darajasi, bunda inflyatsiya darajasi uchta davlatning
o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 dan oshmasligi kerak, bu mezon bo’yicha eng
qulay.
 Davlat byudjeti taqchilligi yalpi ichki mahsulotning 3 foizidan
oshmasligi kerak.
 Davlat qarzi YaIMning 60 foizidan kam bo’lishi kerak.
Uzoq muddatli istiqbolda foiz stavkasi inflyatsiya darajasi eng past bo’lgan
uchta mamlakat stavkasidan 2% dan oshmasligi kerak.
18

2.2. Valyuta ittifoqining afzalliklari
Bunday Valyuta-Iqtisodiy Ittifoqning tashkil etilishi ishtirokchi
mamlakatlarga ko’p foyda keltirishi kerak edi. Ayirboshlash muassasalari va
komissiyalar bekor qilinadi, mamlakatlar o’rtasidagi bank o’tkazmalari uchun
to’lovlar bekor qilinadi, deb taxmin qilingan edi. Bundan tashqari, afzalliklar
ro’yxati ittifoqning turli davlatlarida korxona boshqaruvini soddalashtirishni o’z
ichiga olishi kerak edi; EKYuning nominal va real foiz stavkalarini tenglashtirish
va boshqalar.
Shu munosabat bilan, yuqorida aytib o’tilgan inqirozdan keyin Yevropada
uzoq davom etgan beqarorlik davridan qat’i nazar, Madridda uchta bosqichni o’z
ichiga olgan Valyuta-Iqtisodiy ittifoqqa o’tishning mutlaqo yangi, ancha istiqbolli
rejasi ishlab chiqildi, ular quyidagilar:
19

 1998 yil oxirida Yevropa Kengashi 1997 yil natijalariga ko’ra
belgilangan mezonlarga javob beradigan mamlakatlar sonini aniqladi. Yevropa
Markaziy bankining tashkil etilishi boshlanadi.
 Yanvar 1999 Shamol iqtisodiyotiga o’tish, bu valyutalar va ular bilan
evro o’rtasidagi almashuv kurslarining yakuniy belgilanishi bilan birga keldi.
Bundan tashqari, Yevropa valyutasida amalga oshirilishi kerak bo’lgan
operatsiyalar aniqlandi. Shu bilan birga, banklar hali ham barcha pul
o’tkazmalarini evro valyutasida o’tkazishga majbur emaslar, Yevropa Markaziy
banki harakat qila boshlaydi;
 Yagona valyutani joriy etish. 1999 yilda bank o’tkazmalari shartlari va
xarajatlari qisqartirildi. Iste’molchilar Yevropa valyutasi - evrodagi operatsiyalarga
kirish imkoniga ega bo’lishdi. Milliy narxlar evroga aylantirila boshlandi. Shu
bilan birga, faqat milliy valyutani yevroga almashtirish uchun mo’ljallangan
ayirboshlash shoxobchalari tarmog’i yaratildi. 2002 yilda yagona valyuta
muomalaga kiritildi. Milliy valyutaning muomaladan ancha tez olib tashlanishi
kuzatildi. Uzoq vaqt davomida iste’molchilar o’zlarining milliy valyutalarini
evroga almashtirish huquqiga ega edilar. Shu bilan birga bank hisobvaraqlari, ish
haqi, pensiyalar, qisqasi, barcha pul muomalalari Yevropa valyutasiga aylantirildi.
Yagona tejamkorlik siyosati yevro inqirozi muammosini hal qila
olmasligiga ishongan Fransua Olland evrozona tuzilmasini isloh qilish masalasini
ko’tardi . Iqtisodiy xatolar va ijtimoiy inqirozlarni tuzatish uchun mavjud EMUni
yakunlash bo’yicha rejalar bo’yicha kuchaytirilgan ishlar tez orada yangi
kontseptsiyaga "haqiqiy" EMU kalit so’zini qo’shdi. Qanday bo’lmasin, Yevropa
Ittifoqining fiskal qo’llab-quvvatlashi, davlat qarzini boshqarish va to’liq
integratsiyalashgan bank ittifoqini joriy etish orqali Maastrixt valyutasining
noto’g’ri tuzilishini tuzatish hozirda befoyda ko’rinadi. Bundan tashqari,
Ittifoqning evrozonaga a zo davlatlar ishlariga aralashish va moslashuvchanʼ
mehnat bozorlari va ish haqini joriy etish qobiliyatini kuchaytirish Yevropa
jamiyati uchun jiddiy xavf tug dirishi mumkinligidan xavotirlar keng tarqalgan.
ʻ
20

2.3. Yevropa valyuta tizimining xususiyatlari
Yagona valyutaga o’tish milliy davlatchilikning eng muhim atributlaridan
biri – banknotlarni mustaqil chop etish huquqini valuta ittifoqiga qurbon qilishni
talab qiladi. Shu munosabat bilan, shu paytdan boshlab, bu funktsiya Yevropa
Markaziy bankiga o’tkazildi, u aslida yangi ittifoqning butun pul-kredit siyosatini
belgilab berdi. Shunday qilib, Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar bir vaqtning
o’zida iqtisodiy rivojlanishga tejamkorlik ta’sirining ikkita kuchli ta’sirini
yo’qotdilar. Albatta, biz iqtisodiy muammolarni hal qilish vositasi sifatida pulni
qadrsizlantirish huquqi va ommaviy ishsizlikdan qochish yo’li sifatida byudjet
taqchilligini oshirish huquqi haqida gapiramiz.
Shu nuqtai nazardan, ushbu omillar Yevropa Ittifoqining uchta davlatining
Yevropa hamjamiyatiga kirishdan bosh tortishining asosiy sababi bo’ldi.
Yagona valyutaga o’tishning asosiy sabablari va afzalliklari haqida
gapirganda, shuni aytish kerakki, Yevropa Ittifoqi davlatlari va ayniqsa ularning
xo’jalik yurituvchi sub’ektlari uchun yagona pul-kredit siyosati va valyutaga
o’tishning afzalliklari belgilanadi, birinchi navbatda. Buning sababi shundaki,
iqtisodiy jihatdan yagona Yevropa Ittifoqi bozori hozirgi kunga qadar milliy
bo’ysunishda qoladigan turli xil pul tizimlariga asoslangan holda bunday bo’lishga
qodir emas. Bu holat Yevropa hamjamiyatining o’zida kredit, hisob-kitoblar va
valyuta siyosatini tashkil etishdagi farqlarni saqlab qoladi, bu esa narxlar, soliqlar,
pul-kredit siyosati va valyuta risklaridagi farqlarning saqlanib qolishi sababidir.
Shu munosabat bilan aytishimiz mumkinki, evro EIda allaqachon tashkil
etilgan tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining umumiy bozorlari uchun
etishmayotgan asosni ta’minlaydi va uni to’liq valyuta va iqtisodiy ittifoqqa
aylantiradi. Oxir oqibat, evro inflyatsiyaga qarshi muvaffaqiyatli kurashish, foiz
stavkalari va Yevropa Ittifoqi fuqarolariga soliq yukini kamaytirish imkonini
beradi, boshqacha aytganda, investitsiyalar, ishlab chiqarish, bandlik o’sishini har
tomonlama rag’batlantirish va aholini barqarorlashtirishni kutish adolatlidir. a’zo
21

mamlakatlar moliyasi. To’g’ridan-to’g’ri siyosiy nuqtai nazardan, bu G’arbiy
Yevropaga dollar va iyena bilan deyarli teng bo’lgan va ularga qarshi turishga
qodir valyutaga ega bo’lishga imkon berdi, bu esa Yevropa Ittifoqining siyosiy
salmog’ini oshirish uchun asos bo’ldi. uning iqtisodiy salohiyatiga mos ravishda
dunyo.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun "evro" pul va valyutani tartibga
solishning birligini, shu jumladan butun Yevropa Ittifoqidagi fond birjasini, shu
jumladan o’z moliyaviy resurslarini yaxshiroq nazorat qilishni anglatadi. Bundan
tashqari, shuni hisobga olish kerakki, yagona valyutadan hamma kontsentratsiya va
markazlashtirish jarayonlariga sezilarli turtki bo’lishini kutadi, bu esa Yevropa
kompaniyalarining global biznes elitasiga kirishini kuchaytirishga eng yaxshi ta’sir
ko’rsatadi.
Texnik darajada, ko’p valyutali muhit bilan solishtirganda, yagona valyuta
xizmat ko’rsatish operatsiyalari uchun qo’shimcha xarajatlarni kamaytirish, evro
hududi ichidagi valyuta xatarlarini bartaraf etish, shuningdek, valyuta o’tkazmalari
vaqtini va narxini sezilarli darajada kamaytirishni anglatadi. mablag’lar soni va
buning natijasida korxonalarning aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojining
nisbatan qisqarishi, shu jumladan, turli valyutalarni boshqarish qiyin savatlarda
himoya qilish uchun ularning aktivlarini joylashtirish.
Iqtisodiy va valyuta ittifoqining amalga oshirilishi uch bosqichda sodir
bo’ldi:
Birinchi bosqich: 1990 yil 1 iyul - 1993 yil 31 dekabr tahrirlash
 1990-yil 1-iyulda valyuta nazoratini bekor qilish orqali Yevropa
iqtisodiy hamjamiyatida kapital harakati liberallashtirildi.
 1992 yilgi Maastrixt shartnomasi EMUni yaratishni majburiy maqsad
sifatida belgilab berdi, u inflyatsiya darajasi, davlat moliyasi, foiz stavkalari va
valyuta kursining barqarorligi bo’yicha yaqinlashuvning iqtisodiy mezonlarini
belgilab berdi.
 Shartnoma 1993 yil 1 noyabrda kuchga kirdi.
Ikkinchi bosqich: 1994 yil 1 yanvar - 1998 yil 31 dekabr tahrirlash
22

 Yevropa Valyuta Instituti , Yevropa Markaziy bankidan oldingi
bo lib, ʻ Yevropa valyuta birligini (ECU) nazorat qilish va a zo davlatlar va ularning ʼ
milliy banklari o rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash maqsadida tashkil
ʻ
etilgan .
 1995 yil 16 dekabrda yangi valyutaning nomi ( evro ) va o’tish
bosqichlarining davomiyligi kabi tafsilotlar aniqlandi.
 1997 yil 16-17 iyun Yevropa Kengashi evro yaratilgandan keyin
moliyaviy intizomni kafolatlash uchun ishlab chiqilgan Barqarorlik va o’sish
paktini tasdiqlash to’g’risida qaror qabul qildi . Hali yevro hududiga kirmagan
mamlakatlarning yevro va milliy valyutalarining barqarorligini ta’minlash uchun
yangi valyuta kursi mexanizmi (ERM II) yaratildi.
 1998 yil 3 mayda Bryusselda bo’lib o’tgan Yevropa Kengashi 1999
yil 1 yanvardan boshlab "uchinchi bosqich" ga birinchi bo’lib kiradigan 11 davlatni
aniqladi.
 1998 yil 1 iyunda Yevropa Markaziy banki (ECB) tashkil etildi. 1998-
yil 31-dekabrda 11 ta ishtirokchi valyuta o rtasidagi almashuv kurslari aniqlandi va
ʻ
yevro tashkil etildi.
Uchinchi bosqich: 1999 yil 1 yanvardan hozirgi kungacha tahrirlash
 1999 yil boshidan yevro haqiqiy valyutaga aylandi. ECB rahbarligida
yagona pul-kredit siyosati joriy etildi. Evro banknotlari va tangalari muomalaga
kiritilishidan oldin uch yillik davr boshlanadi, ammo rasmiy ravishda ishtirokchi
davlatlarning valyutalari allaqachon o’z faoliyatini to’xtatgan.
 2001 yil 1 yanvarda Gretsiya yevroni qabul qildi.
 2002-yil 1-yanvarda yevro banknotlari va tangalari muomalaga
kiritildi.
 2007 yil 1 yanvarda Sloveniya yevroni qabul qildi.
 2008 yil 1 yanvarda Kipr va Malta evroni qabul qildi.
 2009 yil 1 yanvarda Slovakiya yevroni qabul qildi.
 2011-yil 1-yanvarda Estoniya yevroni qabul qildi.
 2014-yil 1-yanvardan boshlab Latviya yevroga o’tdi.
23

 2015 yil 1 yanvardan Litva yevroga o’tdi.
 2023 yil 1 yanvarda Xorvatiya yevroni qabul qildi.
24

XULOSA
Bugungi kunda bozor o’zgarishlari sharoitida rubl kursini
barqarorlashtirish nafaqat hukumatning valyuta siyosatining maqsadi, balki
butun iqtisodiyotni moliyaviy barqarorlashtirishga erishish uchun zarur shartdir.
Hozirgi vaqtda Rossiya Banki majburiy xorijiy valyuta tushumlarini
sotish standartlarini nolga tushirdi, ammo Moliya vazirligi ushbu qoidani
nihoyat bekor qilishni taklif qilmoqda, chunki Rossiya Banki o’z qarori bilan
ushbu standartlarni yana oshirishi mumkin.
Shunday qilib, valyuta kurslarining o’zgarishi tashqi bozorlarda
sotiladigan umumiy ijtimoiy mahsulotning bir qismini mamlakatlar o’rtasida
qayta taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Suzuvchi valyuta kurslari sharoitida valyuta
kurslarining narx va inflyatsiya jarayoniga ta’siri kuchayadi.
Valyuta kursining o’zgarishi oqibatlari mamlakatning pul va iqtisodiy
salohiyatiga, eksport kvotasiga va IEOdagi pozitsiyalariga bog’liq. Valyuta
kursi mamlakatlar, milliy eksportchilar va importerlar o’rtasidagi kurash ob’ekti
bo’lib, davlatlararo kelishmovchiliklar manbai hisoblanadi. Shuning uchun ham
valyuta kursi muammolari iqtisod fanida muhim o’rin tutadi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti integratsiyalashuvining
chuqurlashuvi sharoitida valyuta tizimi jahon iqtisodiy munosabatlarida tobora
muhim va mustaqil rol o’ynamoqda. Bundan tashqari, u mamlakatning iqtisodiy
ahvolini aniqlashga bevosita ta’sir qiladi. Binobarin, biz haqli ravishda
aytishimiz mumkinki, jahon valyuta tizimi masalalari bugungi kunda ham
xalqaro, ham mintaqaviy miqyosda katta ahamiyatga ega.
Xalqaro ayirboshlash ishtirokchilari munosabatlarida valyuta sohasining
rolini oshirish tendentsiyasini oltin standartidan boshlab jahon valyuta tizimi
evolyutsiyasining barcha bosqichlarida kuzatish mumkin.

25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ

1.Avdokushin E.F. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar: darslik. - M.:
Marketing, 1996. - 194 b.
2. Antonov V.A. Jahon valyuta tizimi va xalqaro to’lovlar // Jahon
iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar. - 2005. - No 6. - B. 23-25. 3. Borisov E.F.
Iqtisodiyot nazariyasi: Iqtisodiy bo’lmagan oliy o’quv yurtlari talabalari uchun
darslik. - M.: Gardarika, 2003 yil.
4.Bukato V.I., Lvov Yu.I. Rossiyadagi banklar va bank operatsiyalari / Ed.
M.H. Lapidus. – M.: Moliya va statistika, 1996 yil.
5. Evstigneeva L.P.. Evstigneev R.I. Iqtisodiy globallashuv va
postmodernlik, // Ijtimoiy fanlar va zamonaviylik - M, 2006. - 189 b.
6. Jukov N.I. "Jahon valyuta tizimlari tarixidan" / EKO. - N9. – P.205
7. Rossiya Federatsiyasining 2005 yil 1 iyuldagi "Valyutani tartibga solish
va valyuta nazorati to’g’risida" gi qonuni, "Moliya, soliqlar va sug’urta
bo’yicha normativ hujjatlar".
8. "Rossiya iqtisodiy jurnali", 2006 yil, 6-7-son. M.V.Ershov "Rossiya pul-
kredit siyosatining dolzarb muammolari."
9. Qisqacha tashqi iqtisodiy lug’at-ma’lumotnoma, M., "M.O.", 1996. 10.
Ivanov I.D. Integratsiyalashgan Yevropa uchun yagona valyuta // Jahon
iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar. - 2004. - N4.
11.Ioxin V.P. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - M.: Yurist, 2004. 12.
Krasavina L.N., Xalqaro valyuta, kredit va moliyaviy munosabatlar // Jamiyat
va iqtisodiyot. - 2006. - 2-son. - 136-143-betlar.
13. Kuznetsova O.D. Iqtisodiyot tarixi: Darslik / Ed. ed. prof. Shapkina
I.N. – M.: INFA-M, 2002, - 384 b. – (“Oliy.” Seriyasi ta’lim").
14. Makroiqtisodiyot. Nazariya va rus amaliyoti: darslik. – 2-nashr, qayta
ko rib chiqilgan. va qo’shimcha / tahrir. A.G.Gryaznova va N.N. - M.:
ʻ
KNORUS, 2006 yil. - 688 s.
26

Sotib olish