• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 66.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Yevropada yaratilgan tadqiqotlarda mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganilishi

oxiri kelgandek tuyuldi. Mo g ullar imperiyasining paydo bo lishi faktining o zi G.ʻ ʻ ʻ ʻ Lamga hayoliy tuyuladi: «Bu imperiya go yo yo qdan sehrlangandek, uning paydo ʻ ʻ bo lish sabablarini tushuntirib bo lmaydi». ʻ ʻ Mo’g’ullarning g’alabalari sabablari haqida gapirganda, bu maktab mualliflari, albatta, ularning strategik rejalari jasorati, taktik harakatlarining aniqligi va Chingizxon timsolida harbiy san'atning eng yuksak cho’qqisini ta’kidlaydilar 12 . «Buyuk va dahshatli» Chingizxon timsoli, uni ko’rganda shaharlar yashiringan, daryolar qochib ketgan va murdalar cho’llar yuzasiga sudralib chiqadigan bo’lsa, ilmiy ish uchun emas, balki «dahshat filmi» uchun mos keladi. Ammo shunga qaramay, shunga o’xshash nuqtai nazar ba’zi mualliflar orasida bugungi kungacha mavjud. 1930-1940-yillarning boshlarida paydo bo’ldi shunga o’xshash mashhur tarixiy insholarning butun qatlami. Jumladan, G. Lambning «Varvarlar marshi», E. Stikkelbergerning «La’nati otda chavandoz», L. Uingeytning «Eng qudratlilarning xizmatkori» va J. Barxauzenning «Sariq dunyo imperiyasi» kitoblari. F. Grenard, R. Fox va M. Charol «Asl» nomi bilan «Chingizxon». Afsonalar va sub'ektiv spekulyativ talqinlar ushbu asarlarda tarixning tahliliy va mazmunli taqdimotiga soya solgan. 12 Strakosch-Grassman G. Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa in den j.1241– 1242. Insbruk, 1893; Wolff O. Geschichte der Mongolen oder Tataren. Breslau., 1872; Backfeld G. Die Mongolen in Polen, Schlesien, Bohmen und Mahren: Ein Beitrag zur Geschichte des grossen Mongolsturmes im j. 1241. Insbruk, 1879. 11 balki geografik yoki siyosiy xarakterdagi ob’ektiv omillarda yotadi». V.V. Grigoryev, shuningdek, Chingizxonning «Yasa»si bilan bog’liq bo’lgan xonlarning tinchliksevar va diniy bag’rikenglik siyosatini (rus ruhoniylari uchun tarxon yorliqlari misolida) qayd etdi. Bundan tashqari, u ikkinchisini oddiy qonunlar to’plami emas, balki «Mo’g’ul Vedalari, Injil, Qur'on», mo’g’ul xalqida eng yaxshi fazilatlarni tarbiyalashga muvaffaq bo’lgan hayot falsafasi deb hisobladi. V.V. Grigoryev birinchilardan bo’lib tsivilizatsiyaning ko’chmanchi hayot bilan uyg’unligini tan oldi, yevrosentrik fikrdagi olimlar, Sharq jamiyatlarining turg’unlik nazariyasi tarafdorlari, ko’chmanchi va o’troq tsivilizatsiyalarning abadiy qarama-qarshiligi tarafdorlari, ular sivilizatsiyani faqat tsivilizatsiya belgisi deb bildi. qishloq xo’jaligi dunyosi 16 . Yana bir rus sharqshunosi I.N. Berezin o’zining «Ulus Juchievning ichki tuzilishi to’g’risida esse» da XIX asr uchun yanada g’ayrioddiy. Mo’g’ullar imperiyasidagi barcha xilma-xilligi bilan ikki element - o’troq va ko’chmanchi madaniyatlarning simbiozi masalasini ko’tardi. Rossiya Bosh shtab akademiyasi ham Mo’g’ul imperiyasini e’tibordan chetda qoldirmadi. General-leytenant M.I. Ivanin Chingizxon davrida mo g ullarningʻ ʻ harbiy san ati haqida tadqiqot yozgan. Darhaqiqat, kitobda nafaqat sof harbiy ʼ masalalar, balki mo’g’ullar bosib olgan o’lkalardagi siyosat ham yoritilgan. M.I. Ivanin Chingizxonni yangi harbiy san'atning yaratuvchisi deb ataydi va mo’g’ullarning ulkan harbiy muvaffaqiyatlarini qo’shinlarning yaxshi tashkil etilganligi, ularning katta chidamliligi va harbiy san'atining ustunligiga ishonchi va nihoyat, Xitoy harbiylaridan qisman qarz olishi bilan izohlaydi. madaniyat. Shu bilan birga, M.I. Ivanin biz ko’chmanchi jangchining tabiiy professionalligiga katta e’tibor beramiz. Va Chingizxonning shaxsiy yangiliklari quyidagilardan iborat: razvedka va sabotaj guruhlarini qo’llash; bir vaqtning o’zida bir nechta jabhalarda to’liq hujum qilish uchun mohir taktika va strategiya; artilleriyadan (qamal qurollari va o’t o’chiruvchilar) nafaqat mudofaada, balki hujumda ham ommaviy foydalanish; harakatchanligi va asosiy hujum yo’nalishi bo’yicha kuchlarning 16 Григорьев В.В. История монголов. СПб., 1834. C.193. 18 Shunday qilib, F.Erdman birinchilardan bo’lib Mo’g’ullar imperiyasining jahon tarixidagi burilish davri va u bergan yangi turtkini qayd etdi. Ammo bu ish bilan biografik oqim boshlandi, u boshqa chegaraga yetdi - Chingizxon rolini yuksaltirish, mo’g’ullar, supermenlar va irqiy aristokratiyaning «ulug’ini» yaratish, mo’g’ullarga tarixda bo’lmagan narsalarni bog’lash. Va juda g’alati, shafqatsizlik va halokatning haddan tashqari ko’tarilishidan zavqlanish. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, bu mualliflar evrosentrik «varvarlik» kontseptsiyasini inkor etmadilar, aksincha, aynan shu narsa mo’g’ullarning tarixdagi asosiy ijobiy xizmati deb hisoblangan. Ehtimol, bunga jamiyatda ushbu asarlarni yozish paytidagi kayfiyat ta’sir qilgandir. Germaniya imperiyasining vujudga kelishi, fransuz milliy revanshizmi va ingliz jingoizmi ma’lum darajada kuch va qudratga sig’inishni keltirib chiqardi. Bu mualliflar uchun Mo’g’ul imperiyasi faqat tabiiy qudrat namunasi, «yengilmas kuch» va Yevropada etishmayotgan «kuchli shaxslar» maskani edi. Mana, masalan, F.Krauze shunday deb yozgan edi: «Kichik qabilalar o rtasidagi halokatli nizolar o rniga Chingizxon xalqqa dunyo hukmronligiʻ ʻ g oyasini birlashtirgan. Buyuk Chingizxonning ruhi o’zining katta oila a’zolarida ʻ yashashni davom ettirdi, u o’z avlodlariga nafaqat o’z cho’l saltanati, balki zabt etilganlar ustidan ham hukmronlik qilish qobiliyatini pufladi; Sharq va G’arbning madaniy mamlakatlari. Shunday qilib, Chingizxon, shubhasiz, jahon tarixidagi eng buyuk shaxslar qatoriga kirishi kerak». Ammo bizning nazarimizda, G. Lam kuchning bu apologetikasida hammadan o’zib ketdi. «Yetti yuz yil oldin bir kishi deyarli butun dunyoni zabt etdi. U insoniyatni ko’p avlodlar davom etgan dahshatga to’ldirdi. Chingizxon Yevropa sahnasidagi barcha taniqli shaxslardan ko’ra keng miqyosda bosqinchi edi. Uning qo’shinining yurishlari millar bilan emas, balki kenglik va uzunlik darajalari bilan o’lchanadi; Uning yo’lida shaharlar ko’pincha izsiz g’oyib bo’ldi, daryolar o’z kanallaridan og’di, cho’llar qochoqlar va o’layotganlarga to’ldi, u qadam qo’ygan joyda bo’rilar va qarg’alar yagona tirik mavjudot bo’lib qoldi. Musulmon va nasroniy dunyosini ta’riflab bo’lmaydigan dahshat qamrab oldi, ularga dunyoning 10 tanqidiy emas, garchi u XIX asrning oxirida yaqinlashmoqda. Ish mavzulariga kelsak, mahalliy muammolardan (masalan, mo’g’ullarning Yevropaga bosqinini ko’rib chiqish) asta-sekin umumlashtiruvchi tadqiqotlarga o’tish mavjud. Va agar XVIII - XIX asr boshlarida. asosiy e’tibor XIX asr oxiri - XX asr boshlarida sof harbiy tarixga qaratildi. madaniy jihatlari ham ta’sir qila boshladi. Biografik janrga kelsak, u deyarli har doim mavjud bo’lgan, ammo XIX asr oxiri va XX asr boshlari. Yevropa tarix fanida shaxs omiliga eng katta e’tibor berilgan davr hisoblanadi. Mo’g’ul imperiyasiga qiziqish dinamikasi haqida gapirganda, shuni ta’kidlash mumkinki, XVIII asrda Sharq ekzotizmi sifatida unga asosan fransuzlar qiziqish bildirishgan, ammo XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. Ko’p sonli nemis asarlari paydo bo’ladi va XIX asrning oxirgi choragidan XX asr boshlarigacha. va ingliz tili, bu mualliflarning tarixiy o’tmishda kuchli jahon imperiyasining ma’lum bir idealini izlashi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. 15 Buyuk Karldan Lui XIIIgacha bo’lgan tarixning asosiy voqealari to’g’risida esse» asarida o’ziga xos tarixparvarlik va o’tmishdagi o’xshashliklarni qidirish istagi bilan Chingizxon va Iskandar Zulqarnaynni taqqoslaydi, xolisona baho beradi. ikkalasi ham. Ammo, ba’zan, Yevropa va Sharq institutlari o’rtasidagi o’xshashliklarni izlash, umumiy davlatlar bilan qurultoyni solishtirish va hokazo, F.M. Volter ko’pincha faqat tashqi o’xshashlikka asoslanadi. XVIII-XIX asrlardagi deyarli barcha G’arb mualliflarining o’ziga xos xususiyati uning baholashlariga ham ta’sir qiladi. Shunday qilib, F.M. Volter Chingizxon haqida mohir sarkarda va davlat arbobi sifatida gapiradi, lekin shu bilan birga uni o’z yo’liga faqat o’lim va halokat sepgan vahshiy sifatida tavsiflaydi. Chingizxonning bosqinchilik siyosatini tushuntirish F.M. Volter ko’chmanchilarni Yevropa tsivilizatsiyasi ta’sir qilmaydigan tabiiy xususiyatlardan qidiradi. Va ularning g’alabalarining sabablari, masalan Tatsit, vahshiylarning qattiqqo’lligini, ularning o’limga e’tibor bermasligini va og’ir sharoitlarda yashash qobiliyatini tushuntiradi 9 . Ammo, boshqa vatandoshlaridan farqli o’laroq, Volter ob’ektiv bo’lishga harakat qiladi. Va Chingizxonni bosqinchi sifatida qoralar ekan, Sharq va Vizantiya imperiyasini qonga botgan Yevropaliklar, salibchilarning shafqatsizligini, Iskandar Zulqarnayn sodir etgan vahshiyliklarini birdek qoralaydi. F.M. Volterning so’zlariga ko’ra, Mo’g’ullar imperiyasining yaratilishi talonchilik natijasi edi. U imperiyaning o’zini Buyuk Karl davlati bilan qiyosladi, lekin ularning farqlarini shuni ta’kidladiki, Mo’g’ullar imperiyasi tarkibiga rivojlanish darajasi turlicha bo’lgan, turli dinlarga ega bo’lgan, keng hududga tarqoq xalqlar kirgan, ikkinchi davlat esa ixcham va birlashgan dindoshlar edi. Volter ko’chmanchilarning intellektual imkoniyatlarini inkor etdi. U ularning vahshiyligi, urf-odatlarining qo’polligi, nodonligi haqida qayta-qayta gapirgan va shu bilan birga Xitoyning madaniy hukmronligini haddan tashqari ko’targan, jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shgan asl ko’chmanchi madaniyatning boyligini inkor etgan 10 . 9 Guines I. de. Histoire Generale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartars. Paris, 1756. 10 Вольтер Ф . М . Сочинения . М .; Л ., 1948. 7 1.2. Chingizxonning tarixdagi o’rni haqidagi qarashlar. Albatta, kuchli shaxslarning jahon tarixidagi o’rni haqida haddan tashqari uzr so’rash bir necha bor haqli ravishda tanqid qilingan. Ammo, shunga qaramay, biz Chingizxon kechirim so’raganlarga hurmat ko’rsatishimiz kerak. Hech bo’lmaganda ular 17-XIX asrlardagi yevrosentrik qarashlarni rad etish uchun biroz harakat qildilar, unga ko’ra mo’g’ul istilolari «son-sanoqsiz vahshiy qo’shinlarning o’z-o’zidan bostirib kirishi» yoki «xalqlarning ulkan to’lqinlarining ongsiz harakatlari» ga asoslangan. XIX asr oxiri fransuz L.Firning «XIII asrdagi mo’g’ullarning kuchi va sivilizatsiyasi», L.Kaunning «Osiyo tarixiga kirish» nomli umumlashtiruvchi asarlarining paydo bo’lishi bilan ham ajralib turdi. Turklar va mo g ullar qadimʻ ʻ zamonlardan 1405-yilgacha», inglizcha esa E.Parkerning «1000 yil tatarlar» asarida mo g ul xalqining Chingizxondan tortib Manjjur Qing imperiyasi ʻ ʻ tomonidan to liq qullikka aylanishigacha bo lgan tarixi va 4 jildlik « 9—XIX ʻ ʻ asrlargacha mo g ullar tarixi» « G. Xovort. Bu asarlarda mo g ullarning ʻ ʻ ʻ ʻ o tmishdoshlari - hunlar, turklar va xitanlardan XIX asr oxirigacha bo lgan butun ʻ ʻ tarixiy yo lini kuzatishga urinish mavjud. Ularda ko chmanchilar o rtasida ʻ ʻ ʻ boshqaruv shakllarining o zgarishi, ularning dinlari, Xitoy, Eron va boshqa ʻ davlatlar bilan munosabatlari aks ettirilgan. Ammo bu ishlar generalni chetlab o’tmadi XIX asr oxirida Yevropa tarix fanining yo’nalishlari 13 . «XIII asrdagi mo g ul ekspansiyasi insoniyat tarixidagi halokatli portlashlardan biri bo ldi. ʻ ʻ ʻ Mo’g’ullar «radikal usullardan» foydalangan holda, Rim tarixidagi nemislar kabi yangi ijodiy, vahshiy turtki kiritib, dekadent tsivilizatsiyalarini yangilash maqsadiga xizmat qildilar. Bu xalqlar ichki kasal bo’lganligi sababli, tabiat «qon to’kish» ni va kasal bo’lmagan cho’ldan kuchli qonning yangi oqimlarini quyishni talab qildi. G. Xovortning Chingizxonga munosabati ham diqqatga sazovordir. «Chingizxon jahon tarixining borishiga ta sir ko rsatgan xalqlar orasida birinchi ʼ ʻ o rinlardan birini egallaydi. Ammo uni, ba’zilar kabi, «Xudoning ofati» deb ʻ 13 Там же . S.163 12 XULOSA Xulosa qilib aytganda, b archa manbalar, afsuski, ma’lum bir tarafkashlik bilan ajralib turadi. O’rta asr an’analari bundan mustasno emas, balki aniq - misoldir. Ba’zida shaxsiy taassurotlar va ishonchsiz ma’lumotlar, hatto ataylab yolg’on gapirish, haqiqat o’rnini bosdi. Diqqat ko’p jihatdan muallif tomonidan ko’zlangan manfaat va maqsadlarga, shuningdek, u yoki bu asar kim uchun yozilganiga bog’liq edi. Masalan, mo g ullar muxoliflari lagerida yozilgan ko plabʻ ʻ ʻ musulmon manbalari oxirgining g oyat shafqatsizligi va qonxo rligi bilan bog liq ʻ ʻ ʻ bo lsa, mo g ul ittifoqchilari (xristianlar, yunonlar va armanlar), aksincha, mo g ul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xonlarining insonparvarligi va tinchliksevarligini ta kidlaydilar. Xitoy mualliflari, ʼ bir tomondan, Konfutsiy axloqi tamoyillariga asoslanib, voqealar rivojini quruq va beparvolik bilan ko’rsatishgan, chunki ular urushlarni osmon irodasining namoyon bo’lishi deb bilishgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularga nisbatan alohida munosabatdan aziyat chekishgan. kuchli qo’l va umuman davlat institutlari. Elchi- sayohatchilarning xabarlari begona tsivilizatsiyaning ko’p jihatlarida bir tomonlama qarashlar va tushunmovchiliklar tufayli katta zarar ko’radi. Manbalardan ishonchli ma’lumot olish uchun uni har tomonlama, tanqidiy, doimo mantiqqa tayangan holda ko’rib chiqish kerak. Xuddi shu manbalardan foydalanadigan tadqiqotchilar o’rtasidagi tafovutlar materialni yaxshi bilmaslik va uning XIII asr voqeligi bilan uyg’unligi, tarixchilarning turli xil uslubiy yondashuvlari, shuningdek, ularning ko’pchiligi sub'ektiv mafkuraviy nuqtai nazarga ega bo’lganligi sababli yuzaga keladi. va siyosiy motivlar. Bugungi kunga qadar nafaqat Mo’g’ullar imperiyasiga, ham uning tarixining alohida muammolariga bag ishlangan ko plab asarlar, balki ʻ ʻ o ziga xos tushuncha ʻ va qarashlarga ega o nga yaqin mustaqil tarixshunoslik maktablari ham yaratilgan. ʻ Biroq Mo’g’ullar imperiyasi tarixiga oid umumlashtiruvchi tanqidiy asar haligacha mavjud emas. V.V Bartold tomonidan berilgan sharhlar 23 , A.I. Yakubovskiy 24 , M.I. Golmana, D.Yu. Arapova 25 , shuningdek, tarqoq jurnal maqolalari va alohida 23 Bartold V.V. Evropa va Rossiyada Sharqni o'rganish tarixi // Asarlar. M., 1973. T.9. 24 Yakubovskiy A.I. Mo'g'ullarning o'rganish tarixidan X - XIII asrlar // Rus sharqshunosligi tarixiga oid insholar. M., 1953. 1-son. B.65-88. 25 Arapov D.Yu. Rus sharqshunosligi va Oltin O'rda tarixini o'rganish // Vatanimiz tarixida Kulikovo jangi. M., 31 Ular uning yovuz irodasi bilan emas, balki bir tomondan vaziyatlarning muqarrar kombinatsiyasi, ikkinchi tomondan, dunyo tartibini o’rnatish haqidagi masihiy g’oyaning mavjudligi tufayli yuzaga kelganligini ta’kidlaydi. U Mo’g’ul imperiyasining nobud bo’lishi sabablarini mo’g’ullarning ko’proq va madaniy xalqlar tomonidan o’zlashtirilishida, Chingizdek zo’r yetakchi yo’qligida mo’g’ullar birdamligining tanazzulga uchrashida va zaiflashuvida ko’radi. ular uning paydo bo’lishidan oldin edi, chunki tsivilizatsiyani ko’chmanchi kundalik hayot bilan birlashtirish qiyin edi. Mo g ullar imperiyasining merosi haqida gapirganda, B.Ya. Vladimirtsovningʻ ʻ ta’kidlashicha, uning xarobalaridan paydo bo’lgan turli davlatlarning hayoti Chingiz tomonidan belgilab qo’yilgan tuzilish xususiyatlari va tashkil etilishining boshlanishida o’z aksini topgan. Mo’g’ullar imperiyasining jahon tarixidagi o rni ʻ B.Ya. Vladimirtsovning ta’kidlashicha, «mo’g’ullar butun Eski dunyo hayotiga katta ta’sir ko’rsatdilar, g’ayrioddiy tezlik bilan Sharq va G’arb tsivilizatsiyalarini birlashtirgan va bog’laydigan ulkan imperiyani tashkil qildilar». Rus tarix fanining yana bir xususiyati - Rossiyaga mo’g’ullarning ta’siri muammosi. XVIII asrdan beri. Deyarli har bir tarixchi bu masalada ochiq gapirishni o’z burchi deb bilgan. Keling, eng muhim fikrlarga to’xtalib o’tamiz. Ikki yo’nalish paydo bo’ldi: ta’sirni tan oladiganlar va mo’g’ullarning Rossiya tarixiga ta’sirining har qanday ahamiyatini inkor etuvchilar. Shunday qilib, N.M. mo g ullar ta siriga katta ahamiyat bergan olimlar N.I. Kostomarov, F.I. ʻ ʻ ʼ Leontovich, N.A. Dala, N.Ya. Danilevskiy, K.N. Leontyev, M.S. Grushevskiy. N.M. Karamzin ta’kidladi: «Batuning bosqinchiligi ag’dardi Rossiya. Rossiya ufqini qoraytirgan vahshiylik soyasi Yevropani bizdan yashirdi. Bu vaqtda mo g ullar qiynayotgan Rossiya o z kuchlarini faqat yo q bo lib ketmaslik uchun ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yo naltirdi... Davlatning ichki tartibi o zgardi: erkinlik va qadimgi fuqarolik ʻ ʻ huquqlari ko rinishidagi hamma narsa cheklanib, yo q bo lib ketdi... Lekin ʻ ʻ ʻ narsalarning yangi tartibi ochildi, keyingi kuzatish yomonlikning o’zida yaxshilik sababini va halokatning o’zida yaxlitlikning foydasini ochib beradi. Moskva o’zining buyukligi uchun xonlarga qarzdor». N.I. Kostomarov xon yorliqlarining 27 o’z davlati ichida Moskva Buyuk Gertsogining hokimiyatini mustahkamlashdagi rolini ta’kidladi. Keyinchalik uning bahslarini R.I.Sergeevich va P.N. Milyukov. F.I. Leontovich Mo’g’ul qonunlarining Rossiya qonunchiligiga ta’sirini ko’rsatish uchun mo’g’ul qonunlarini maxsus tadqiq qildi. Polevoy shunday dedi: «Rossiya tarixining mo’g’ul davri - bu Yevropa va Osiyo o’rtasidagi kurash, bu erda Rossiya Osiyoni Yevropa uslubida qayta tiklash vazifasini oldi. Mo’g’ullar hukmronligi davrida Rossiya qo’shinlari kuchayib, keyinchalik ag’darildi. N.Ya. Danilevskiy va K.N. Leontyev, umuman olganda, Osiyo dunyosi Rossiyaga Yevropadan ko’ra yaqinroq, Rossiyaning Mo’g’ullar imperiyasi tarkibiga kirgan davri uning uchun keyingi Yevropalashuvdan ko’ra foydaliroq deb hisoblardi. Ularni hatto evrosiyoliklarning salaflari deb hisoblash mumkin. Aksincha, I.N. Boltin, S.M. Solovyov va V.O. Klyuchevskiy Rossiyani birlashtirishda xonlar siyosatining ahamiyati haqida faqat kichik umumiy fikrlarni aytdi, lekin umuman olganda, rus tarixidagi mo’g’ul elementini amalda e’tiborsiz qoldirdi. Masalan, I.N. Boltin shunday deb yozgan edi: «Tatarlar hukmronligi davrida ruslar o’zlarining hukmronligidan oldin mavjud bo’lgan qonunlarga amal qilganlar. Odobi, kiyinishi, tili, xalq va mamlakatlarning nomlari avvalgidek qoldi. Bularning barchasi Rossiyaning vayronagarchiliklari va vayronalari mo’g’ul ta’siri kabi katta va keng tarqalmaganligini isbotlaydi 21 . Shunday qilib, rus sharqshunosligi keyinroq boshlanganiga qaramay, Rossiyada Mo’g’ullar imperiyasi muammolarining rivojlanishi Yevropa tarix fanidan hech qanday kam emas edi. Qolaversa, rus olimlari Yevropalik hamkasblariga qaraganda ancha yuqori mavqega ega edilar. Aynan rus mo’g’ul olimlari ko’plab mo’g’ul, xitoy, fors va arman birlamchi manbalarni keng ilmiy muomalaga kiritdilar, shuningdek, ilgari ma’lum bo’lgan o’rta asr asarlarini jiddiy tanqid qildilar. Rus olimlari «buyuk tsivilizatsiyalarni yer yuzidan yo’q qilgan vahshiy mo’g’ullar» va «shafqatsiz, qonxo’r manyak Chingizxon» haqidagi 21 Там же. С.445–448. 28 buni go’yoki «xarob bo’lgan shaharlarga» gubernatorlarning tayinlanishi dalolat beradi. U urushlar tugaganidan keyin ham mo’g’ullarning bosib olingan mamlakatlar tinch aholisiga doimiy bosqinlari haqidagi fikrlarni asossiz, deb hisoblaydi. Aksincha, K.A. Stratonitskiy mo’g’ullar tomonidan urush natijasida vayron qilingan shaharlarni qayta tiklash va qurbonlar uchun imtiyozli soliq siyosati haqida ko’plab dalillarni qayd etadi. K.A. Stratonitskiy Mo’g’ullar imperiyasini boshqarish hukmdorlarning g’ayritabiiy istaklari asosida emas, balki hamma narsa puxta o’ylangan tizim asosida qurilganligini ko’rsatadi. Mo’g’ullar imperiyasining ichki tuzilishi va boshqaruv tizimini o’rta asrlardagi eng mukammallaridan biri deb ataydi, chunki u turli an’analarning afzalliklarini o’zida mujassam etgan. Yana bir buyuk rus tadqiqotchisi, sayohatchisi, geograf va tarixchisi G.E. Grumm-Grjimaylo o’zining «G’arbiy Mo’g’uliston va Urianxay o’lkasi» asarini XIX asr oxiri - XX asr boshlarida tayyorlagan, ammo ma’lum voqealar tufayli kitob faqat 1926-yilda nashr etilgan. O’zining ulkan asarida G.E. Grumm- Grjimaylo iqtisodiy va etnografik jihatlarga katta e’tibor berdi. U Chingizxon shaxsining Mo g ul davlatini barpo etishdagi rolini yuqori baholagan va ungaʻ ʻ nohaq tuhmat qilingan deb hisoblagan. «Jasur ishlarni qilishga qaror qilgan g’azabli, shafqatsiz, qasoskor qo’rqoq faqat uning moddiy manfaati ta’sirlanganda, ritsarlik tuyg’ularidan mahrum bo’lgan o’zini sevuvchi - bu Temujinning yoshligidagi portreti «Yashirin afsona» bizga beradi va, albatta, agar bu portret hech bo’lmaganda bir oz to’g’ri bo’lsa, Temujin. U boshlagan narsaga aylana olmas edi va yoshligidanoq o’ziga bir tomondan sadoqat va hamdardlik, ikkinchi tomondan qo’rquv va hasad, so’ngra unda qodir kuchni ko’rganlarning ochiq dushmanligini uyg’otadi. kamsitish, agar butunlay yo’q qilmasa, odamlarga ta’sir qiladi.» U V.V. Bartoldning fikrini rad etdi. Chingizxon haqida eski dasht aristokratiyasining vakili sifatida. Va umuman olganda, u mo’g’ul qabilalarining ichki kurashini sinfiy emas, balki siyosiy deb hisoblagan. Osiyo o rta asrlarida ʻ Chingizxon G.E. uchun. GrummGrjimaylo ideal hukmdordir, chunki u o’z xalqini 24 tarbiyalagan, xalqning qalbini zabt etgan va mo’g’ullarning qaroqchilardan millatga aylanishiga hissa qo’shgan 20 . «Chingizxonning barcha yurishlarining muvaffaqiyati uning qo’shinlari, ya’ni o’sha odamlar ulushiga tushgan behisob boylik, uning barcha talablari ilohiy amrlar ma’nosini berdi va nafaqat iste’fo bilan, balki hurmat bilan qabul qilindi. cheksiz bajarish uchun. Mo’g’ul xalqi o’z davrida boshdan kechirgan shunday sharoitlarda va ma’naviy quvvatning shunday yuksalishi sharoitida, Chingiz maqtovga sazovor bo’lgan ommaning ma’naviy tanazzulini butunlay qabul qilish mumkin. G.E. Grumm-Grjimailoning qayd etishicha, Chingizxon o’z mamlakatida adolatni saqlashga intilgan. U yaratgan «Yasa» esa, garchi o rta asr uslubidaʻ qattiqqo l bo lsa ham, oqilona qonundir. Chingizxonni sarkarda sifatida ʻ ʻ tasvirlashda G.E. Grumm-Grjimailo asosan general-leytenant M.I. Ivanin, ayrim jihatlarga urg’u bergan holda. Xususan, qo’shinlarning temir tartib-intizom, so’zsiz itoatkorligi va fidoyiligi Chingizxonning insoniy imkoniyatlardan hech qachon oshmaydigan armiyaning qudrati va jangovar samaradorligini saqlash g’amxo’rligi bilan uyg’unlashgani, qo’mondonlik lavozimlariga faqat shaxsiy tamoyil asosida ko’tarilgan. savob va iste’dod. Mo’g’uliston g’alabalarining eng muhim omillaridan yana biri G.E. Grumm-Grjimaylo, Chingizxon ko’chmanchilarning qurollangan olomonidan kichik, ammo yaxshi tashkil etilgan qo’shin yaratgan deb hisoblaydi. «Chingizxon strateg va taktik olim sifatida nafaqat o zidan ʻ oldingilaridan, balki o z yoshidan ham ancha oldinda edi. Va urushlar xalqaro ʻ mojarolarni hal qilar ekan, shu paytgacha uning nomi butun dunyo bo’ylab qo’mondonlar nomlari orasida yorqin namoyon bo’ladi. Faqat Chingizxonning harbiy dahosi va ajoyib tashkilotchilik qobiliyati unga kichik kuchlarni (taxminan 200 ming kishini) Koreyadan Kavkaz va Hind daryosigacha bo’lgan keng maydonga tarqatib yuborish imkoniyatini berdi va qarshilik ko’rsatishning eng kichik urinishini bostirish uchun hamma joyda etarlicha kuchli bo’lib qoldi. Faqat dahogina zabt etilgan xalqlarni bunday miqyosda itoatkorlikda ushlab turishi mumkin edi». 20 Бартольд В.В. Сочинения. Т.9. С.512–513. 25 bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko’tarishga qodir bo’ladi. Mo’g’ullar davlatining Osiyoda va kerak bo’lsa dunyo tarixida ayniqsa bizning diyorda tutgan o’rnini yoritib berish, taxlil etish bugungi kunning dolzarb mavzularidan biriga aylangan. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishidan maqsad i Yevropa olimlari asarlarida Mo’g’ullar imperiyasi davrini o’rganish dir . S huningdek u shbu davr tarixiga oid noma’lumliklarni aniqlash hamda fanga yangi materiallar kiritish. Bu orqali soxani yanada rivojlantirish shuningdek yangi adabiyotlar bilan fanni boyitish. Kurs ishining vazifalari. Yevropa olimlari asarlarida Mo’g’ullar imperiyasi davrini o’rgani li sh ini yoritish va taxlil etish asosiy maqsad qilib belgilangan. Mazkur maqsadni amalga oshirish o’z navbatida quydagi vazifalarni belgilab olindi: - Yevropa olimlari asarlarida Mo’g’ullarning boshqa davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni yoritish; - Yevropa olimlari asarlarida Mo’g’ullar istilosi sabablarini taxlil etish; - Mo’g’ullar istilosining Markaziy Osiyo iqtisodiy hayotiga ta’sirini asarlarda ko’rsatilishi; Kurs ishining ob’ekti . Yevropa olimlari asarlari bilan ishlash orqali Mo’g’ullar istilosi davridagi O’rta Osiyo hususan Movoraunnahr hududlari tarixini kengroq o’rganish va yoritish. Shunigdek Mo’g’ullar istilosi davrida Movoraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy vaziyat bilan tanishish uni keng ommaga ko’rsatish. Mo’g’ullar istilosi davrini tahlil qilish. Mavzuning o’rganilish darajasi. Mo’g’ullar imperiyasi davriga oid mavjud manbalarni 5 guruhga bo’lish mumkin. 1. Faktik materiallarga boy arab-fors asarlari ichida Juzjoniyning asarlari alohida ajralib turadi (u o z asarini 1260-yilda Hindistonda Xuroson, Afg onistonʻ ʻ 3 KIRISH Kurs ishi m avzu si ning dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida xalqimizning manaviy merosining asosi bo’lgan o’tmish tarix e’tibor kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e’tibor kuchaydi. O’zb е kist о n R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A. Karim о v ta’kidlagandek, tarix «...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakillantirmoqda « 1 . O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:ʻ «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan ʻ qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch ʻ muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan ʻ olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni ʻ o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos ʻ ʻ ʻ beradi 2 . «Professor-o’qituvchilarning eng muhim vazifasi - yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir». Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo’lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to’liq mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o’zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko’zda tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg’or, ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash lozim. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йул. -Т., 1998, 16-б. 2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.:2016,-B.5 ʻ 2 berganligini ta’kidlaydi. o’limidan keyin ham o’z faoliyatini davom ettirgan imperiya. 18 18 Бартольд В.В. Сочинения: В 9 т. М., 1963–1973. 21 Y ev ropada y arat ilgan t adqiqot larda mo’g’ullar ist ilosi dav ri t arixining o’rganilishi MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………………………………….. 2-4 I BOB. YEVROPADA MO’G’ULLAR IMPERIYASI ISTILOSI DAVRI TARIXINING O’RGANILISHI ………………………………………………………………… 5-15 1.1. Yevropada Mo’g’ullar imperiyasining tashkil topish sabablari haqidagi qarashlar. ……………………………………………………………………………………………….…… 5-11 1.2. Chingizxonning tarixdagi o’rni haqidagi qarashlar ……………………………...… 12-15 II BOB. ROSSIYA TARIX FANI DA MO’G’ULLAR IMPERIYASI ISTILOSI TARIXINING O’RGANILISHI …………………………………………….. 16-30 2.1. Rus olimlari tomonidan Mo’g’ullar istilosi tarixini o’rganilishining sabablari ………………………………………………………………………………………..………….. 16-21 2.2. Bartold va boshqa olimlar tomonidan Mo’g’ullar istilosini ko p qirraliʻ o rganilishi ʻ ……………………………………………………………………………………………..… 21-30 XULOSA ……………………………………………………………………………………………….… 31-32 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI …………. 33-34 kitoblarning sharhlari bu muammoni hal qilmaydi, chunki ular Mo’g’ullar imperiyasi muammolariga faqat bilvosita, Sharqni (V.V. Bartold) yoki umumiy mo’g’ul tilini umumiy o’rganish tartibida ko’rib chiqiladi. Bundan tashqari, V.V. Bartold va M.I. Golmanning asarlari tarixshunoslik muammolariga emas, balki butun Yevropa fanida Sharq mamlakatlari haqidagi ilmiy bilimlarning shakllanishiga bag’ishlangan. 1983. B.70-77. 32 Mahren: Ein Beitrag zur Geschichte des grossen Mongolsturmes im j. 1241. Insbruk, 1879. 14. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1925. С.85. 15. Бартольд В.В. Сочинения: В 9 т. М., 1963-1973. 16. Григорьев В.В. История монголов. СПб., 1834. C.193. 17. Григорьев В.В. Об отношениях между кочевыми народами и оседлыми государствами // Журнал министерства народного просвещения. 1875. № 3. С.1-27. 18. Карамзин Н.М. История государства российского. М., 1988. Т.5. С.365, 384. 34 Ammo Mo’g’ullar imperiyasining yangi ko’rinishining eng keng qamrovli va izchil taqdimoti V.V. Bartold, taniqli sharqshunos, tarix faniga ulkan hissa qo’shgan taniqli rus akademigi. Uning mo’g’ulshunoslikka oid asosiy asarlari: «Chingizxon imperiyasining tashkil topishi», «Mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston», «Yetisuv tarixining ocherklari», shuningdek, ko’plab maqolalari Keyinchalik kiritilgan Mo’g’uliston tarixi to’qqiz jildlik to’plam asarlar, 1963- 1973 yillarda nashr etilgan. U Mo’g’ul davlatining vujudga kelishi sababini alohida shaxslar yoki qabilalarning kurashida emas, balki mo’g’ul jamiyatining o’zida ichki kurash, o’zaro kurash natijasida ko’rgan. dasht aristokratiyasi va xalq ommasi, ya’ni. ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko’ra. Qolaversa, u Chingizxonni eski zodagonlar manfaatlari vakili, raqibi Jamuxani esa xalq rahbari sifatida ko’rdi. Albatta, «aristokratiya - demokratiya» dyadasi yaxlit mo’g’ul davlatining shakllanishida ma’lum rol o’ynadi, garchi u 12-13-asrlardagi mo’g’ul tarixining barcha to’qnashuvlarini aks ettirmasa ham. V.V. Bartold Chingizxon shaxsining Mo g ul davlatini barpo etish va uniʻ ʻ tashqi tahdidlardan himoya qilishdagi rolini yuqori baholagan. Ammo shu bilan birga, u Chingizxonning unga zamin tayyorlagan salaflari, unga ta’sir o’tkaza oladigan sheriklari va uning faoliyatini davom ettiruvchi munosib vorislar bo’lganligini inkor etdi. «Hammasi Chingizxondan kelgan, hamma narsani Chingizxon yaratgan, hammasi Chingizxonning fikrlari va his-tuyg’ularining ta’siri bilan izohlangan». Bizningcha, bu gap Chingizxonning ajdodlariga ham, mo’g’ul xalqiga ko’p g’alabalar keltirgan sodiq nukerlariga ham, imperiyani saqlab qolish va kengaytirishga, imperiyani tashkil etishga muvaffaq bo’lgan uning o’g’illari va nevaralariga ham adolatsizlik emas bu ulkan iqtisodiyotni boshqarish. Bu esa Chingizxonning rolini kamaytirmaydi, aksincha, Mo’g’uliston milliy davlatining chuqur ildizlarini, Chingizxonning qobiliyatli odamlarni muhim lavozimlarga ko’tarish qobiliyatini va uning rivojlanishining asosiy yo’nalishlarini belgilab 20 hisoblash adolatsizlik edi, uning yo’li chigirtkalar vabosi yoki o’rmon yong’iniga o’xshaydi. Chingizxon, shubhasiz, buyuk bosqinchi, mashhur sarkarda edi, uning g’ayrioddiy iste’dodi kichik bir qabila boshlig’i unvoni va butun Osiyo taxti o’rtasidagi ko’plab to’siqlarni barbod qilgan, qolaversa, shunday tezlik va doimiy muvaffaqiyat bilan uni hech kim bilan solishtirib bo’lmaydi. u bilan. Ammo Chingizxon shunchaki bosqinchi emas. Iskandar Zulqarnayn va Napoleon, ehtimol, harbiy dahoda Chingizxonga teng edilar. Ammo ular asos solgan ulkan imperiyalar o’limidan so’ng darhol qulab tushgan qum uyumlari edi. Chingizxon imperiyasi u tomonidan shunday tashkil etilganki, u undan uzoq vaqt yashab, vafotidan keyin ham gullab-yashnashda davom etgan. Ijtimoiy-siyosiy tuzilishning barcha tafsilotlarida Chingizxon ijodkor, ijodkor bo’lib, uning qonunlari ham, ma’muriy qoidalari ham uni hayratga soladi va ularni o’rganuvchilarni hayratga soladi. Adolat, bag’rikenglik, tartib-intizom - zamonaviy davlat idealini tashkil etuvchi fazilatlar Chingizxon imperiyasining asosi bo’lgan. Shuni hisobga olsak, Chingizxonning xizmatlari yanada ortadi. Chingizxon sahroda tug’ilib o’sgan, Arastudek o’qituvchilarsiz, kutubxonalarsiz». G.Guvort mo g ullarga bunday keng ko lamli bo ysunish sabablarini temirʻ ʻ ʻ ʻ tartib-intizomda, aniq tashkilotchilikda va mo g ul jangchilarining og ir muhitiga ʻ ʻ ʻ tabiiy moslashishda, qamal dvigatellari va o t o chiruvchilardan foydalanishda, ʻ ʻ aholini butunlay dahshat va shafqatsizlarcha qirib tashlashda, ayyorlikda ko radi. ʻ va sharaf va olijanoblikning etishmasligi, ya’ni. sof harbiy va Chingizning mohir diplomatiyasida ko’plab hududlarni qonsiz qo’shib olishga imkon berdi. Uning diniy bag’rikenglik siyosatida va cherkovlarni soliqlardan ozod qilishda, shuningdek, bosib olingan erlarni saqlab qolishga imkon yaratgan «Buyuk Yasa» (Mo’g’ullar imperiyasi qonunchiligi) dahosida. Xitoy va Erondagi mo g ullar hukmronligi oqibatlari haqida gapirar ekan, G. ʻ ʻ Xovort bu davr manufaktura, san at va adabiy faoliyatning tiklanish davri ʼ bo lganini, chunki xitoy, fors va turkiy xalqlarning simbiozi kashfiyotlar ʻ ko payishiga olib kelganligini ta kidlaydi. g’oyalar. Bundan tashqari, Mo’g’ul ʻ ʼ 13 va Movarounnahrda sodir bo lgan voqealarni to liq tasvirlab bergan); Juvayniyʻ ʻ 3 (1260-yilda Hulaguxon tomonidan Bag’dodni bosib olishdan oldingi mo’g’ullarning butun tarixini tasvirlab bergan va uning ishining alohida ahamiyati shundaki, u shaxsan Mo’g’uliston, Uyg’uriston, O’rta Osiyoda bo’lgan va ko’plab voqealarning guvohi bo’lgan, shuningdek keyinchalik kirish imkoni bo’lmagan ko’plab materiallar - boshqa tarixchilarga ma’lumot); 2. Ikkinchi eng muhim manba «Tsagan tuux» 4 XIII asrning 80-yillarida yozilgan «Oq tarix» va XIV asr ro’yxatlarida bizgacha etib keldi. U Mo g uliston ʻ ʻ tarixini o z ichiga oladi va mo g ul xonlarining Xubilay Xubilaygacha bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ tarjimai hollarini taqdim etadi. 3. XIII - XIV asrlarda bo’lishiga qaramay asrlar Mo’g’ullarning ko’plab tarixiy asarlari bizga kamdan-kam hollarda yetib kelgan. Shunday qilib, ko’p yilnomalar XVI - XVII «Altan Tobchi», «Shara Tuji», «Tagan Erihe», «Bolor Erihe» kabi asrlar keyingi manbalar bo’lsa-da, asl XIII - XIV asrlarda saqlanib qolmagan ko’plab manbalarni o’z ichiga oladi. 5 4. Ahamiyatiga ko’ra to’rtinchi guruhni arman manbalari, masalan, Magakiya yilnomalari, Getum II, Tirakos Gand-Zaketi va boshqalar. 5. Beshinchi guruhga rus yilnomalari, elchilardan olingan ma lumotlar ʼ asosida yaratilgan yevropalik mualliflarning asarlari va qo shimcha manba sifatida ʻ foydalanish mumkin bo lgan unchalik ahamiyatli bo lmagan boshqa hujjatlar ʻ ʻ kiradi. Davriy (xronologik) chegaral a nishi. X VIII asr oxiri dan boshlab XX asr oxirigacha o’rganilgan ilmiy ish lar davrid ir. Kurs ishi ning tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta bo’lim, xulosa hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 Ata-Melik Juvayni. Chingizxon. Dunyo zabt etuvchining hikoyasi. M., 2004 yil. 4 Cagan teuke ("Oq tarix") - Mo'g'uliston tarixiy-huquqiy yodgorligi XIII - XVI asrlar Ulan-Ude, 2001 yil. 5 Oltan tobchi. M., 1973; Shara tuji. M., 1957; Tsagan Erihe. M., 1959 yil. 4 2.2. Bartold va boshqa olimlar tomonidan Mo’g’ullar istilosini ko pʻ qirrali o rganilishi. ʻ Mo’g’ullar imperiyasini ko p qirrali o rganish va musulmon, xitoy, Yevropa ʻ ʻ va mo g ul birlamchi manbalaridan keng foydalanish V.V. Bartold Mo’g’ul ʻ ʻ davlati, uning asosiy institutlari, mo’g’ul qo’shinlari, qo’riqchilar va qo’shinlarning tuzilishi haqida batafsil ma’lumot beradi. harbiy ishlarni tashkil etish, shuningdek, Chingizxonning O rta Osiyo va Eronga qilgan yurishlarining ʻ ilmiy tavsifi. Ko’chmanchilar yurishlarining sabablari haqida gapirganda, V.V. Bartold asosiy sabablarni dasht iqtisodiyotida ko’radi. Ularning haddan tashqari ko’payishi ko’proq aholini boqishi mumkin bo’lgan yangi ko’chmanchilarni izlashga olib keladi. Shunday qilib, O’rta Osiyoning madaniy hududlari va ko’chmanchi imperiyalar tarixi ajralmas bir butunlikni ifodalaydi. Qadim zamonlardan buyon ko’chmanchi xalqlar bu mamlakatlarni o’ziga bo’ysundirib, ularda sulolalar yaratib, bosib olingan xalqlar madaniyatini asta-sekin o’zlashtirgan. V.V. Bartold O rta Osiyodagi madaniy tanazzulni mo g ullar istilosi ʻ ʻ ʻ oqibatlari bilan bog lagan olimlarning fikriga qo shilmaydi. «Mo g ul istilosi ʻ ʻ ʻ ʻ shaharlarning vayron bo lishi va vayronagarchilik bilan kechdi, biroq shaharlar va ʻ tumanlar harbiy mag lubiyatdan juda tez tiklandi; Biz go’yoki «er yuzidan yo’q ʻ qilingan» va keyinchalik qayta tiklangan va asrlar davomida yashashda davom etgan shaharlar misollarini bilamiz». V.V. Bartold ko’chmanchilarning G’arb va Sharq o’rtasidagi madaniy o’zaro aloqada vositachi sifatidagi katta rolini ta’kidlaydi. Va u mo’g’ullarning har qanday madaniyatning dushmani va buzg’unchisi ekanligi haqidagi g’oyaga e’tiroz bildiradi va Fors va Turkistonning mashhur tanazzuliga Mo’g’ullar imperiyasining oliy hokimiyat davrida emas, balki uning qulashi davrida sodir bo’lganligini isbotlaydi. va natijada anarxiya. V.V. Bartold, Chingizxonning yurishlari xalqlarni ko’chirish bilan bog’liq emasligini isbotlaydi, chunki mo’g’ullarning aksariyati o’z vatanlariga qaytgan. Mo’g’ullar imperiyasining tanazzul sabablari V.V. Bartold kambag’allarda taxtning vorisligi haqidagi fikrni, shuningdek, asta-sekinlik bilan 22 Jahon tarixi uchun mo g ullar davrini sarhisob qilib, G.E. Grumm-Grjimailoʻ ʻ o’zi amalga oshirgan inqilobni ta’kidlaydi. «Osiyo tarixida na oldin, na undan keyin xalq ommasining muhim harakati ma lum bo lmagan va, albatta, Rim ʼ ʻ imperiyasi emas, balki Mo g ul imperiyasi asrlar davomida uning chegaralarida ʻ ʻ bo lganligi sababli barcha xalqlarning umumiy vatani nomiga loyiqdir. arablar, ʻ eroniylar, alanlar, armanlar va slavyanlar o’z qonlarini sharqiy irqlarning tomirlariga to’kdilar, tatarlar va jurgeniylar semitlar bilan aralashdilar. G.E. Grumm-Grjimaylo, shuningdek, Yevroosiyoda etnik tarkibning o’zgarishi va yangi millatlar va siyosiy shakllarning shakllanishini qayd etadi. keyinchalik katta tarixiy rol o’ynagan tashkilotlar . Rus tarixshunosligidagi biografik to’lqinni V.V. Bartold, so nggi mo g ul ʻ ʻ ʻ ensiklopedisti, tarixchi, etnograf, tilshunos B.Ya. Vladimirtsov. Uning Chingizxon haqidagi asari tarixiy romandek iste’dodli va maftunkor bo’lib, tarixiy adabiyotning durdona asaridir. Bu xorijda katta muvaffaqiyat bo’lib, ingliz, nemis, fransuz, turk va mo’g’ul tillariga tarjima qilingan. Chingizxon yozayotganda B.Ya. Vladimirtsov qadimiy manbalar bo’yicha mukammal bilimga tayangan, ularning ko’pchiligini asl nusxada ishlatgan va ularni Mo’g’ulistonga qilgan sayohatlarida olingan ma’lumotlar bilan to’ldirgan. U o’rta asr mualliflarining xabarini tanqidiy qabul qildi va bu haqda monografiyaning muqaddimasida shunday dedi: «Mo’g’ullar hukmdori haqidagi barcha sharq yozuvlarini ishonchli tarixiy manba deb e’tirof etib bo’lmaydi. Biz Yevropa yozuvchilarining asarlariga qanday munosabatda bo’lsak, ularga ham shunday munosabatda bo’lishimiz, u yoki bu asar qanday va qanday sharoitda yozilganini sinchiklab o’rganib, ularni qattiq tanqid ostiga olishimiz va puxta tanlashimiz kerak». B.Ya. Vladimirtsov ko’plab fors, arab, xitoy, mo’g’ul va Yevropalik manbalardan olingan ma’lumotlarga tayanib, butun dunyo hayotiga ta’sir ko’rsatgan imperiyani yaratgan «yaxshi yirtqich» haqidagi haqiqatni tiklashga harakat qilmoqda. «Ular Chingizxonni jasadlar tog lari, u kaltaklagan tinch aholi ʻ va bir vaqtlar gullab-yashnagan xarobalar bo ylab qonli sayohat qilgan shafqatsiz ʻ va xoin, qo rqinchli despot sifatida tasavvur qilishardi. ʻ 26 qat'iy bo’lmasa ham, chambarchas bog’liqlikda davom etdi. «Ma’rifat davri» evrosentrizmni tug’dirdi, «temir va qon» yo’nalishining shakllanishiga romantizm va nitssheanizm ta’sir ko’rsatdi va XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi rus mo’g’ulchiligining yutuqlari. Romantizm va pozitivistik metodologiyaning ikkala shakllaridan foydalanishni his qilish mumkin. Yevropa va xalqaro miqyosda juda ko’p asarlar Rus fani biografik janrga va Chingizxonning Mo’g’ullar imperiyasining shakllanishiga qo’shgan shaxsiy hissasiga bag’ishlangan 22 . Mo’g’ullar davrining boshqa asosiy muammolaridan, asosan, harbiy tarix va Mo’g’ul imperiyasining shakllanishi masalalari ta’sir ko’rsatdi. Faqat XIX asr oxiri - XX asr boshlarida. Asosan rus fanida va Yevropaliklarning ayrim asarlarida imperiyaning ichki hayoti va madaniy-siyosiy merosiga qiziqish bor. Biroq, umuman olganda, 18-XIX asrlarda Mo’g’ullar imperiyasining jahon tarixidagi o’rni. hali yetarlicha rivojlanmagan edi. Mo’g’ullar imperiyasi davrining boshqa muammolari kabi bu boradagi tadqiqotlar XX asrda ham davom ettirildi. 22 Карамзин Н.М. История государства российского. М., 1988. Т.5. С.365, 384. 30 P.K. Kozlova, G.E. Grumm-Grjimailo, V.V tomonidan arxeologik kashfiyotlar. Radlova va N.M. Yadrintsev, V.V asarlari. Bartold, V.L. Kotvicha, N.M. Veselovskiy va B.Ya. Vladimirtsova. Birinchi mo g ul olimlari jiddiy izlanishlar uchun zamin hozirlashlari,ʻ ʻ manbalarni to plashlari va tarjima qilishlari kerak edi. Faqat XIX asrning ʻ o’rtalaridan boshlab. biz rus mo’g’ul olimlarining filologik emas, balki haqiqiy tarixiy asarlari haqida gapirishimiz mumkin. Ulardan birinchisi V.V. Grigoryev, talaba N.Ya. Bichurin. Ko’pgina ensiklopedist olimlar singari, V.V. Grigoryev sharq tillarida, jumladan, mo’g’ul tilida ham gapirgan. Sankt-Peterburg universitetida u dunyoda birinchi Sharq tarixi kafedrasini yaratdi 15 . Uning qiziqishlari O rta Osiyo va Oltin O rda tarixi, arxeologiyasi va numizmatikasiga ʻ ʻ tegishli edi. U o’zining bir qancha asarlarini bunga bag’ishlagan: «Oltin O’rda poytaxti Saroyning joylashgan joyi to’g’risida», «Monkexon davridagi mo’g’ul yozuvi», «Oltin O’rda tangalari xazinasi tavsifi». 1834-yilda V.V. Grigoryev «Mo’g’ullarning qadimgi davrlardan Tamerlangacha bo’lgan tarixi» kitobini nashr etdi, bu Hondemirning forscha «Umumiy tarix» tarjimasi edi. Ammo uning eng qiziqarli ishi «Ko’chmanchi xalqlar va o’troq davlatlar o’rtasidagi munosabatlar to’g’risida» nazariy maqolasidir. Unda u ko’chmanchilarning o’troq xalqlarni bosib olish uchun yurishlarining sabablari haqida savol beradi. V.V. Grigoryevning yozishicha, ko’chmanchilarning o’troq mamlakatlarga ommaviy bosqinlarini faqat talonchilikka bo’lgan hirsning o’zi tushuntirib bera olmaydi. Yana muhim sabablar kerak. Osiyo, Yevropa va Afrikadagi ko chmanchi va o troq xalqlar o rtasidagi munosabatlar tarixini tahlil ʻ ʻ ʻ qilib, V.V. Grigoryev «nazariya»ni xulosa qiladi keyingi silkinishlar.» «Tarixda birorta ham ko chmanchilar o z vatanlaridan ixtiyoriy ravishda quvib chiqarilib, ʻ ʻ o troq qo shnilar yerlariga o zboshimchalik bilan bostirib kirgani yo q. Ular ʻ ʻ ʻ ʻ o’tlarning etishmasligi yoki kuchli qo’shnilarning hujumlari tufayli o’z-o’zini himoya qilish zarurati bilan bog’liq edi. Ya’ni, sabablar Chingizxonning yoki ko’chmanchi xalqlarning boshqa rahbarlarining shaxsiy yomon fazilatlarida emas, 15 Григорьев В.В. Об отношениях между кочевыми народами и оседлыми государствами // Журнал министерства народного просвещения. 1875. № 3. С.1–27. 17 kontsentratsiyasi. Shuningdek, yaxshi tashkil etilgan chorak ustasi xizmati va temir intizomi. Bular birgalikda mo’g’ullarning g’alabalariga «raqam bilan emas, balki mahorat bilan» hissa qo’shgan. Shunday qilib, Chingizxonning harbiy fandagi qoidalari muhim va zamonaviy taktika va strategiya sifatida e’tirof etildi. M.I.ning munosabati. Ivaninning mo g ullar hukmronligiga munosabati ijobiyʻ ʻ bo lgan, u Chingiziylar hukumatini o z fuqarolari uchun foydali deb hisoblagan va ʻ ʻ umuman «yirtqich va buzg unchi» emas, chunki «ular davlatni boshqarish uchun ʻ nafaqat «madaniy xalqlar»dan ko plab maslahatchilarni jalb qilganlar; lekin ʻ ularning o’zlari uning asrida oliy ma’lumotga ega edilar.» Bu erda, albatta, M.I. Men Ivaninning fikriga ma’lum darajada qo’shilmasligim mumkin. Chingizxon farmoni bilan barcha shahzodalar oliy ma’lumotli bo’lishi talab qilingani va ular munosib darajada tarbiyalangani, albatta, inkor etib bo’lmaydi, lekin maorif sohasida o’z davridan oldinda bo’lganligi shubhali. Umuman olganda, XIX asrning oxiri. mo g ullarning insoniyat tarixidagi ʻ ʻ o rni haqidagi qarashlarning qayta ko rib chiqilishi bilan belgilandi. Ko’pgina ʻ ʻ yangilarning kiritilishi manbalar va ilgari ma’lum bo’lganlarni tanqidiy qayta ko’rib chiqish mo’g’ullarni «dahshatli vayron qiluvchilar» degan oldingi fikrni tuzatishga olib keldi va aksincha, tadqiqotchilar ular bosib olingan xalqlarga olib kelgan ijobiy narsalarni ta’kidlay boshladilar 17 . Shunday qilib, K.P. Patkanov arman manbalariga tayanib, mo g ullar ʻ ʻ hukmronligi Hulagu ulusini tashkil etgan o lkalarda she riyat, ilm-fan va ʻ ʼ san atning yuksak gullab-yashnagan davri bo lib, bilim va iste dod saroyga osonlik ʼ ʻ ʼ bilan yetib borganini ta kidlagan. U musulmonlar tomonidan armanlarga qilingan ʼ vahshiylik va vayronagarchilikni ta’kidlab, aksincha, nasroniylarning Xon Hulaguga ixtiyoriy va deyarli qonsiz bo’ysunishini ta’kidladi. Shuningdek, u Armanistonning ziyoli va munosib vakillari mo’g’ullarda dushman emas, balki do’st va ittifoqchi ekanligini, ularning madaniyati, qadriyatlarini, e’tiqodini tushunib, ularga teng huquqli munosabatda bo’lganini, bu ularga Chingiziylarning alohida e’tiborini qozonganini ta’kidladi. 17 Там же. С.5. 19 qayta baholanadi va Mo’g’ullar imperiyasining jahon tarixidagi ijobiy tomonlari qayd etiladi. Ammo barcha noto’g’ri tushunchalar bartaraf etilmadi. Shunday qilib, XIX asr nemis maktabi. Yevropani mo’g’ullar istilosidan qutqarib qolgan nemis millatining katta roli haqida yozishda davom etdi. G.Strakosh-Grassmann, O.Volf, G.Bakfeldlar o z asarlarida nemis hukmdorlari siyosatining rolini bo rttiribʻ ʻ ko rsatib, slavyanlar kurashini va mo g ullarning Yevropadan chekinishining ʻ ʻ ʻ haqiqiy sabablarini kam baholadilar. Boshqa tomondan, nemis maktabi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmidagi ba’zi mualliflar orasida tarqalgan «temir va qon» tarixiy yo’nalishining paydo bo’lishini boshladi. Shu o’rinda F.Erdman, F.Krauze, G.Lamb, L.Kaun asarlarini qayd etmoqchiman 11 . F.Erdman uzoq vaqt Rossiyada Sankt-Peterburg, Qozon shaharlarida ishlab, «Jangariyada» va «Yulnomalar»ni tarjima qilgan. U dars bergan Qozonda Chingizxonga bag ishlangan bir qancha asarlar, jumladan, uning asosiy asari ʻ «Buzilmas Temuchin» yozilgan. F.Erdmanning fikricha, «Yevropada, shuningdek, G’arbiy Osiyoda ham tartib o’rnatilishi kerak edi va har ikkalasi ham allaqachon boshlagan og’ir uyqudan uyg’onish uchun kuchli silkinish olishlari kerak edi. cho’kmoq. Bunday qudratli Uyg’onuvchi buzilmas Temujin va uning vorislari timsolida paydo bo’ldi va ular ham dunyoni boshqaradigan Oliy irodasi o’zlari chaqirgan maqsadlarga erishgandan so’ng ularga ko’rsatgan tarixiy sahnani tark etishdi. To’liq ishonch bilan aytish mumkinki, ular va ularning zabt etishlari bilan bergan turtki tufayli Yevropa bugungi kungacha turgan kuch va ma’rifatning yuksak bosqichiga erishdi. Bir-biridan farq qiladigan va doimiy urushayotgan ko’chmanchilarning mo’g’ul xalqiga qo’shilishi ishi edi. Chingizxonning qudratli shaxsi. Va mo’g’ullar davri Osiyo materikining tarixi va madaniyatiga chuqur ta’sir ko’rsatdi. Bu nafaqat ulkan harbiy yurishlar va siyosiy to’ntarishlar bilan birga bo’ldi, balki Sharq va G’arb uchun yangi imkoniyatlar ochgan ko’plab madaniy harakatlarni keltirib chiqardi. 11 D’Ohsson C. Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-khan. Paris, 1824. 9 afsonalarni yo’q qildi. Va rus fani birinchi bo’lib tsivilizatsiya ko’chmanchi turmush tarziga mos kelishini isbotladi va mo’g’ullarga shunchaki «buyuk vahshiylar» sifatida emas, balki jahon tarixiy jarayonining teng huquqli ishtirokchilari sifatida munosabatda bo’lishni boshladi. Umuman, rus tarixnavisligi haqida shuni ta’kidlash mumkinki, unda ko’chmanchi va o’troq sivilizatsiyalar o’rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi va mo’g’ul jang san'atining jahon harbiy faniga qo’shgan hissasini o’rganuvchi nazariy yo’nalish bir xil darajada rivojlangan; va imperiyaning ichki hayotiga bag’ishlangan asarlar; shuningdek, biografik janr. Ammo, Yevropaning «temir va qon» harakati mualliflaridan farqli o’laroq, rus olimlari Chingizxondan «super odam» ni yaratmaganlar, garchi V.V. Bartold, G.E. Grumm-Grjimailo va B.Ya. Vladimirtsovning e’tiborga olinadigan jihati ham XIX asr oxiri XX asr boshlarida tarix fani uchun umumiy bo lgan Chingizxon shaxsiy irodasi ta siri natijasidaʻ ʼ Mo’g’ullar imperiyasining shakllanish jarayoni. Mo’g’ul imperiyasining Rossiyaga ta’siri jihatiga kelsak, N.M.ning ancha Yevropatsentrik nuqtai nazarini uchratish mumkin. Mo’g’ullar imperiyasi Rossiyani Yevropaning madaniy ta’siridan himoya qilgan va rus xalqiga yomon axloqni singdirgan deb hisoblagan Karamzin va Mo’g’ul imperiyasining bir qismi bo’lgan davrni o’ziga xos foyda deb hisoblagan rivojlanayotgan Yevrosiyolik nuqtai nazari. Rossiya uchun Shuningdek, mo’g’ullar rus hayotiga deyarli ta’sir qilmagan degan fikr bilan. Ammo, shunga qaramay, deyarli barcha yo’nalishlar Rossiyani birlashtirishda Mo’g’ul imperiyasi omilining rolini tan oladi. Bu davrda mo’g’ullar imperiyasiga bo’lgan qiziqishning alohida dinamikasi haqida gapirishning hojati yo’q, umuman olganda, u umumYevropa bilan mos keladi. Shunday qilib, umuman olganda, XVIII asr - XX asr boshlarida Yevropa va Rossiya tarix fanida Mo’g’ullar imperiyasiga bo’lgan qiziqish tobora ortib borayotganini ko’ramiz. Va agar dastlab bu qiziqish shunchaki ekzotikga bo’lgan xohish bo’lsa, XX asrning boshlarida. Mo’g’ulshunoslikning jiddiy maktablari allaqachon shakllangan. Ularning rivojlanishi tarix fanining global yo’nalishi bilan 29 I BOB. YEVROPADA MO’G’ULLAR IMPERIYASI ISTILOSI DA VRI TARIXINING O’RGANILISHI. 1.1. Yevropada Mo’g’ullar imperiyasining tashkil topish sabablari haqidagi qarashlar. Mo’g’ullar imperiyasini o’rganish tarixi deyarli uning kelib chiqishidan boshlanadi. Eng katta faollikni Yevropaliklar ko’rsatdi. Josuslar va diplomatlar, savdogarlar va missioner ruhoniylar, mo’g’ul xonlari xizmatidagi yollanma askarlar, Mo’g’ul imperiyasiga kim tashrif buyurgan bo’lsa. Vengerlar, fransuzlar, belgiyaliklar, ispanlar, chexlar, nemislar, inglizlar va Italiyaning turli shahar- davlatlarini ifodalovchi juda ko’p italiyaliklar. Ular mo’g’ul imperatorlarining boyligi va qudrati, saroydagi diniy vakillarning roli, pochta yo’llari, Mo’g’ullar imperiyasida Yevropa va Uzoq Sharqni bog’lovchi yo’llar orqali katta ulushlarni egallagan Yevropalik savdogarlarning savdosi haqida ko’plab ma’lumotlarni qoldirgan. va boshqalar, tijorat ma’lumotnomalarida - qo’llanmalar, «Buyuk Xon kitobi» va katolik missionerlarining hisobotlarida aks ettirilgan. XVIII asr boshlarida bu an’ana fransuz iezuit rohiblarining asarlari bilan davom ettirildi. 1710-yilda F. Petit de la Kruaning Mo’g’ullar imperiyasining asoschisi haqidagi birinchi ilmiy-ommabop asari «Buyuk Chingizxon tarixi» paydo bo’ldi. U islomiy manbalarga asoslangan edi 6 . Xitoy manbalaridan birinchi bo’lib Yevropalik A.Gobil o’z asarida foydalandi. Chingizxon va bosib olingan Xitoydagi mo’g’ullar sulolasi tarixi haqida asar 1749-yilda K. Visdeluning «Tatariya tarixi» kitobida paydo bo’ldi. Bu kitoblar, shuningdek, R. D. Orleanning «Tatar istilolari tarixi» va M. Manuchchining «Mo’g’ullar imperiyasining to’liq tarixi» asarlari birlamchi manbalarga nisbatan tanqidiy munosabat bilan ajralib turmagan va ular asosan yoki oddiy tarjimalar edi. Yaqin Sharq yoki Xitoy tarixiy asarlar yoki ularni Yevropa manbalari bilan jamlash. Iezuitlar haqidagi ma’ruza materiallaridan J.De’Gine o’zining «Xunlar, turklar, mo’g’ullar va boshqa g’arbiy tatarlarning antik davrda va Iso Masihdan to 6 Petis della Croix. Istoria del gran genghizcan primo imperadore degli antichi Mongoli e Tartari. Venezia, 1710. 5 bizning davrgacha bo’lgan umumiy tarixi» nomli monumental asarida foydalangan. Aynan u bilan, ehtimol, ilmiy mo’g’ulshunoslik va yevrosentrik maktab boshlanadi. J. De’Guigne xitoy va arab birlamchi manbalari bilan tanish bo’lgan, u birinchi bo’lib Osiyodagi ko’chmanchi xalqlarning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog’liq bir qancha masalalarni ko’targan va ko’chmanchi tarixdan to hunlargacha bo’lgan barcha asosiy voqealarni yoritgan; temuriylar 7 . Ammo J.De’Guigne ko’chmanchi xalqlar o’rtasida hech qanday farqni ko’rmaydi, uning uchun barcha ko’chmanchi xalqlar «tatarlar», ular turk yoki mo’g’ul ekanligiga ahamiyat bermaydi, ular uning uchun shunchaki vahshiylardir. Shunday qilib, u mo g ullarning jahon tarixidagi o rni haqida shunday yozgan edi: «Ushbuʻ ʻ ʻ buyuk inqilobni keltirib chiqargan, keyin esa biz bilganlar ichida eng kengi bo lgan ʻ imperiyani tuzgan xalqlar umuman madaniyatli bo lmagan va ular intilishmagan. ʻ qonunlarining donoligini yoyish uchun. Ular butun boyliklarni tortib olish, xalqlarni qullikka aylantirish, ularni vahshiy holatga qaytarish va o’z nomlarini qo’rqinchli qilish uchungina eng uzoq mamlakatlarga borgan vahshiy xalq edi». Ko chmanchi qabilalarning ichki hayoti va ijtimoiy tuzilishining ko p asrlar ʻ ʻ davomida o zgarmasligi va to liq turg unligi tushunchasi ham J.De’Genga tegishli. ʻ ʻ ʻ Ammo, barcha kamchiliklarga qaramay, ko’chmanchi xalqlar tarixini tizimlashtirish va umumlashtirishga bo’lgan urinishi uchun J. De’Giigneni hurmat qilishimiz kerak. Yevrosentrik maktabning yana bir namoyandasi M.Maya bo lib, u o zining ʻ ʻ xitoy va manjur manbalariga asoslangan «Umumiy Xitoy tarixi bu imperiya arxividan» nomli o n ikki jildlik asarida mo g ullarga 3 jildgacha bag ishlagan6. ʻ ʻ ʻ ʻ Shuningdek, u manbalarga tanqidiy yondashish, sinofilizm, barcha xalqlarning o’zboshimchalik bilan madaniy-o’troq va varvar-ko’chmanchiga bo’linishi bilan ajralib turadi 8 . «Ma’rifat davri»ning boshqa vakillari ham ancha orqada qolishgan. Shunday qilib, buyuk qomusiy olim F.M. Volter o’zining «Xalqlarning axloqi va ruhi va 7 Gaubil R. Histoire de Genntehiscan. Paris, 1739. 8 D’Orleans P. Histoire des deux conguerars tartares. Paris, 1688; Manucci M. Histoire generale de l’empire du Mongol. Paris, 1715. 6 Yevrosentrik maktabning J. De’Gindan keyingi ikkinchi ko’zga ko’ringan vakili K. D’Xosson bo’lib, u 1824-yilda «Mo’g’ullarning Chingizxondan Tamerlangacha bo’lgan tarixi» asarini nashr ettirdi. K. D’Xosson asli arman bo’lishiga qaramay, Parijda uzoq vaqt Shvetsiya elchisi bo’lganligi uni fransuz maktabining izdoshiga aylantirdi. K. D’Xosson o’z ishini yozish uchun ko’plab fors, turk, arab, gruzin, nemis va polyak manbalarini jalb qildi. U birinchi bo’lib Rashid ad-din ijodidan foydalangan. Buning natijasi o’laroq, biz uning ijodida boy sahihlikni ko’ramiz mo’g’ullarning siyosiy tarixiga oid faktik materiallar. Ammo K. D’Xosson mo’g’ul bosqinlarining sabablari va mo’g’ullar davlatining tashkil topish jarayoni haqida gapirar ekan, shunday yozadi: «... Chingizxon davlati faqat qonli kurashlar natijasida boshlangan qonli kurashda tug’ildi. o’z hududlarini va ularning qo’l ostidagi odamlar sonini kengaytirishga intilgan ko’plab mo’g’ul qabila rahbarlarining ambitsiyalari « U imperiyaning shakllanishini faqat «Chingizxon va uning vorislarining yovuz irodasi bilan boshqariladigan shafqatsiz va g’azablangan qo’shinlarning qo’shni mamlakatlardagi talonchilik va boy o’ljalarni tortib olishga bo’lgan tashnaligi bilan bog’laydi. Natijada Yevropaning sharqiy hududlari va Osiyoning katta qismi butunlay vayron bo’ldi va ularni qon va vayronalar bilan qopladi.» Ammo, bunday yevrosentrik qarashlarga qaramay, C. D’Xosson ishining sifat jihatidan yangi darajasini ta’kidlash kerak, bu mo’g’uliston tarixini ular yashagan mamlakatlar tarixidagi bir davrning bir qismi sifatida emas, balki mustaqil sifatida har tomonlama tasvirlashga urinishdan iborat. zabt etdi. Tadqiqotni E.M. Cartmer va J.P. Abel-Remusat fors va mo g ul tillaridagiʻ ʻ birlamchi manbalarni fransuz tiliga tarjima qilishda ko p mehnat qilgan, ʻ «Solnomalar to plami», «Erdeniyn Tobchi» va Ilxonlarning Fransiya qirollariga ʻ yozgan maktublari. Bu Mo’g’ullar imperiyasini o’rganishga yangi turtki berdi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab manbalarni chuqurroq anglash va G’arb va Sharq o’rtasidagi aloqalarning yanada rivojlanishi munosabati bilan mo’g’ullarning tarixdagi o’rniga munosabat o’zgarmoqda. Yevrosentrik pozitsiya 8 II BOB. ROSSIYA TARIX FANI DA MO’G’ULLAR IMPERIYASI ISTILOSI TARIXINING O’RGAMNILISHI 2.1. Rus olimlari tomonidan Mo’g’ullar istilosi tarixini o’rganilishining sabablari. Rossiya allaqachon XVIII asrda mo g ulshunoslikning vatani bo ldi vaʻ ʻ ʻ keyinchalik ko plab muammolarni ilmiy jihatdan shakllantirish va ishlab chiqishga ʻ katta hissa qo shdi. Rus sharqshunoslari mo g ul xalqlarining tarixi, tili, adabiyoti, ʻ ʻ ʻ moddiy va ma naviy madaniyati, yozma va arxeologik yodgorliklariga oid ʼ salmoqli asarlar yaratdilar. Rus mo’g’ulshunosligida XIX asr - XX asr boshlari faoliyat yuritgan tadqiqotchilarning hissasini alohida ta’kidlash lozim. (Iakinf) N.Ya. Bichurin, Ya.I. Shmidt, P.Kafarov, O.M. Kovalevskiy, D. Banzarov, K.F. Golstunskiy, V.V. Radlov, A.M. Pozdneev, V.P. Vasilev, V.G. Tizengauzen, I.N. Berezin, N.I. Veselovskiy, V.V. Bartold, G.D. Tsybikov, T. Zhamtsarano, V.L. Kotvich, B.Ya. Vladimirtsov, G.E. Grumm-Grjimaylo, Rossiyani jahon sharqshunosligida birinchi o’ringa olib chiqdi. Rus olimlari umuminsoniy bilimlar bo’yicha mutaxassislar edilar, ular mo’g’ul tilini, tarixini, etnografiyasini va iqtisodiyotini chuqur va puxta o’rgandilar. Aynan Rossiyada dunyoda birinchi marta Qozon, Sankt-Peterburg, Moskva va Irkutskda mo’g’ulshunoslikning universal bo’limlari va maktablari paydo bo’ldi, ular keyinchalik boy muzey va kutubxonalarga ega bo’ldi. XIX asrda Rossiyaning mongolologlari. yirik yozma manbalarni ilmiy muomalaga kiritdi: «Mo’g’ul Nuuts Tovcho» (Maxfiy afsona - Mo’g’ullarning maxfiy tarixi) 1886 yil P.Kafarov; «Meng-da bei-lu» (Mo’g’ul-tatarlarning to’liq tavsifi.) 1857 V.P. Vasilev; Rashid ad-dinning «Xronikalar to’plami» 1858-1888 I.N. Berezin; «Gan-mu» va «Yuan shi» (Yuan sulolasi tarixi) 1829 N.Ya. Bichurin. Birinchi bo lib mo g ul tilining batafsil grammatikalari va lug atlarini tuzgan Ya.I. ʻ ʻ ʻ ʻ Shmidt, O.M. Kovalevskiy, A.V. Popov, A.A. Bobrovnikov, K.F. Golstunskiy, A.M. Keyinchalik Rossiyada mongolizmning eng yuqori cho qqisi XIX asr oxiri ʻ va XX asrning birinchi o n yilliklaridir. Bu vaqtga kelib O rta Osiyoning yirik ʻ ʻ tadqiqotchilarining asarlarini o z ichiga oladi: N.M. Prjevalskiy, G.N. Potanina, ʻ 16 ko’rdi mahalliy xonlarning kuchayishi va hukmron oilaning birligi zaiflashgani sababli imperator nufuzining pasayishi. Mo’g’ullar imperiyasining merosi haqida gapirganda V.V. Bartold ta kidlaydiki, birinchidan, mo g ullar hukmronligi davri G arb va Sharq o rtasidagiʼ ʻ ʻ ʻ ʻ eng katta yaqinlashuv davri bo lsa, ikkinchidan, Mo’g’ullar imperiyasi tarkibiga ʻ kirgan barcha mamlakatlarda Xitoydan G arbiy Osiyo va Rossiyagacha, ʻ mo g ullardan boshlab. davrida avvalgidan ko’ra kuchliroq va yaxshiroq tashkil ʻ ʻ etilgan siyosiy tuzilmalar mavjud bo’lib, bu mo’g’ullardan keyingi dunyoda Chingiziy tashkilotchilik an’analarining kuchli ta’siridan dalolat beradi. V.V.ning so’zlariga ko’ra, alohida ta’sir. Bartoldning so’zlariga ko’ra, mo’g’ullar Rossiya tarixiga ta’sir ko’rsatdilar, chunki «mo’g’ullar hukmronligi ostida nafaqat Rossiyaning siyosiy tiklanishi, balki rus madaniyatining keyingi muvaffaqiyatlari uchun ham ibtido qo’yilgan edi» va «tatar an’analari eng uzoq davom etgan. Rossiya tashqi siyosatiga va elchixona marosimiga ta’siri 19 . Ishdan ko’p o’tmay V.V. Bartold Turkiston haqida Moskva universiteti dotsenti K.A. Stratonitskiy «fath qilingan Xitoy va Armanistonning mo’g’ul ma’muriyati». K.A. Stratonitskiy Mo’g’ullar imperiyasining ichki siyosatiga birinchilardan bo’lib murojaat qilgan, garchi u mo’g’uliston tarixining umumiy masalalariga ham to’xtalsa ham. U Chingizxonning asosiy xizmatini armiya va xalqda qat'iy tartib va tartib-intizomni joriy etishda deb hisoblaydi, buning natijasida mo’g’ullar himoyasiga ixtiyoriy ravishda kirgan hududlarda (Sibir, Qashqar, Sharqiy Turkiston, Xitoyning ko’plab hududlari) hech qanday talonchilik sodir bo’lmagan. , Markaziy Osiyo, Eron va Kavkaz). Va buning uchun mahalliy aholi ba’zan mo’g’ullarni «Xudoning inoyati» deb atashgan. Urushlarning oqibatlari haqida gapirar ekan, K.A. Stratonitskiyning ta’kidlashicha, shaharlardagi aholini ulgurji qirib tashlash (asosan qatag’onlar faqat harbiylar va mahalliy zodagonlarning yuqori qismiga tegishli) yoki shaharlarning butunlay vayron bo’lishi haqida (chunki faqat mo’g’ullarni xafa qilgan va o’jarlik bilan qarshilik ko’rsatgan shaharlar) haqida gapirib bo’lmaydi. vayron qilingan), 19 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1925. С.85. 23 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - Toshkent: Sharq, 1998. -ʻ 132 b. 2. Mirziyoyev. Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Тоshkent: O’zbekiston, 2017. - 456 b. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Ahmedov B. Таriхdan saboqlar. - Тoshkent, 1996. - 347 b. 2. Arapov D.Yu. Rus sharqshunosligi va Oltin O’rda tarixini o’rganish // Vatanimiz tarixida Kulikovo jangi. M., 1983. B.70-77. 3. Ata-Melik Juvayni. Chingizxon. Dunyo zabt etuvchining hikoyasi. M., 2004 yil. 4. Cagan teuke ("Oq tarix") - Mo’g’uliston tarixiy-huquqiy yodgorligi XIII - XVI asrlar Ulan-Ude, 2001 yil. 5. D’Ohsson C. Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-khan. Paris, 1824. 6. D’Orleans P. Histoire des deux conguerars tartares. Paris, 1688; Manucci M. Histoire generale de l’empire du Mongol. Paris, 1715. 7. Gaubil R. Histoire de Genntehiscan. Paris, 1739. 8. Guines I. de. Histoire Generale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartars. Paris, 1756. 9. Kozin A.S. Yashirin afsona. M., 1941 yil. 10. Krause F. Cengis Han. Heidelberg, 1922. S.3-4. 11. Oltan tobchi. M., 1973; Shara tuji. M., 1957; Tsagan Erihe. M., 1959 yil. 12. Petis della Croix. Istoria del gran genghizcan primo imperadore degli antichi Mongoli e Tartari. Venezia, 1710. 13. Strakosch-Grassman G. Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa in den j.1241- 1242. Insbruk, 1893; Wolff O. Geschichte der Mongolen oder Tataren. Breslau., 1872; Backfeld G. Die Mongolen in Polen, Schlesien, Bohmen und 33 imperiyasining eng katta yutug’i Yevrosiyoning birlashishi va O’rta Yer dengizidan Xitoyga boradigan Buyuk quruqlik yo’lining xavfsizligi edi. G. Xovort F.Erdmanning G arbiy Yevropa taraqqiyotidagi mo g ul impulsiʻ ʻ ʻ haqidagi g oyasini qo llab-quvvatladi, shu munosabat bilan o rta asrlar oxiri ʻ ʻ ʻ kashfiyoti: kompas, stereotipik bosma, gravyuralar, artilleriya va ijtimoiy hayotning boshqa ko plab detallari mavjud. mo g ullar ta sirida uzoq Sharqdan ʻ ʻ ʻ ʼ Yevropaga olib kelingan. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, G. Xovort, bir tomondan, «temir va qon» oqimining izdoshi bo’lsa, ikkinchi tomondan, u boshlanadi. Mo’g’ullar imperiyasini o’rganishning yangi qirralarini ajratib ko’rsatish, uning mavzudagi xalqlarga madaniy ta’sirining rolini ta’kidlash va endi mo’g’ullar g’alabalarini sof harbiy tushuntirishlar bilan cheklanib qolmaydi. Ammo «kuchli shaxslar»ga sig’inish masalasiga kelsak, G. Xovort hamon Yevropa tarix fanida biz ko’rib chiqqan yo’nalishga mos keladi 14 . Shunday qilib, Yevropa tarix fanida XVIII asr - XX asr boshlari uchun. Mo’g’ullar imperiyasini baholashda biz ikkita asosiy yo’nalishni kuzatamiz: yevrosentrik (asosan fransuz olimlari) va «temir va qon» yo’nalishi (ularga Germaniya, Frantsiya, Angliya olimlari kirgan, umumiy g’oyalar bilan birlashgan). Birinchisi, mo’g’ullarga faqat «yovvoyi vahshiy qirg’inchilar», Mo’g’ul imperiyasiga esa «dunyo bo’ylab talonchilik natijasi» sifatida munosabatda bo’lish bilan tavsiflanadi. Ikkinchisi, bir tomondan, Yevropasentristlarning ko’chmanchi jamiyatga nisbatan noaniq va tarixiy munosabatini yengish bilan birga, o’ziga xos salbiy xususiyatlarga ham ega. Xususan, shafqatsizlik va «qattiq vahshiy kuch» bilan mastlikni g’alati bo’rttirish, shuningdek, «kuchli shaxs» ning tarixdagi rolini haddan tashqari kechirish, ba’zida «supermen» obrazini yaratishga qadar. Bu, ehtimol, F. Nitshe g’oyalari ta’sirini o’zida mujassam etgandir. Umuman olganda, sharqshunoslikda, uning mo’g’ulshunosligi doirasida fan sifatida o’sish kuzatilmoqda. Birlamchi manbalardan nafaqat Yevropa, balki Yaqin Sharq va Xitoydan ham ko’proq foydalanilmoqda. Biroq, ularning idroki hali ham 14 Krause F. Cengis Han. Heidelberg, 1922. S.3–4. 14

Yevropada yaratilgan tadqiqotlarda mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganilishi

Купить