Yevrosiyo tabiat zonalari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	982.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

0 Sotish

Yevrosiyo tabiat zonalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo’nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUN DA RIJ A :
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. TABIAT ZONALARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR ...................................................................... 5
1.1. Tabiat zonasi ......................................................................................................................................... 5
1.2. Tabiat zonalarini hosil bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar ......................................................................... 7
II BOB. YEVROSIYO TABIAT ZONALARI ....................................................................................................... 10
2.1. Yevropaning tabiat zonalari ................................................................................................................ 10
2.2. Osiyoning tabiat zonalari .................................................................................................................... 24
XULOSA ...................................................................................................................................................... 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 42
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Yevrosiyoning keng hududida, boshqa qit’alarga
qaraganda, Yerning quruqlik landshaftlarining geografik zonalligining sayyoraviy
qonuni to’liq namoyon bo’ladi. Bu erda shimoliy yarim sharning barcha geografik
zonalari va tabiiy zonalarning tegishli turlari ifodalangan. Qoida tariqasida, zonalar
g’arbdan sharqqa kenglik yo’nalishi bo’yicha cho’zilgan. Biroq, Yevrosiyoning
g’arbdan sharqqa keng tarqalganligi materikning okean va kontinental sektorlari
o’rtasida tabiatda sezilarli farqlarni keltirib chiqaradi. Nam okean qirg’oqlarida
o’rmon tabiiy zonalari ustunlik qiladi, materikning ichki qismida ular dasht, yarim
cho’l va cho’llar bilan almashtiriladi. Yevrosiyoning eng keng qismi mo tadil vaʻ
subtropik zonalarda joylashgan.
Bu hudud relyefining murakkabligi, baland tog tizmalari bilan
ʻ
chegaralangan keng tekisliklar va baland tog larning almashinishi tufayli tabiiy
ʻ
zonalar nafaqat kenglik yo nalishida cho zilgan, balki konsentrik doiralar yoki
ʻ ʻ
ulkan ovallar shakliga ham ega. Materikning tropik kengliklarida musson tipidagi
iqlim va tog ‘tizmalari-to’siqlarning meridional joylashuvi tabiiy zonalarning
meridional yo’nalishda o’zgarishiga yordam beradi. Yevroosiyoda keng tarqalgan
tog li relyef zonalarida kenglik va meridional zonallik landshaftlarning vertikal
ʻ
zonalligi bilan uyg unlashgan.
ʻ
Kurs ishining maqsadi: Yevrosiyo tabiiy zonalarini har tomonlama
tavsiflash.
Kurs ishining vazifalari:
- Tabiiy zonalarning shakllanishi sabablarini asoslash;
- Yevroosiyo hududida tabiiy zonalarning tarqalish qonuniyatlarini
ochib berish va har bir tabiiy zonaning xususiyatlarini tavsiflash;
- Ikki tabiiy zonani qiyosiy tahlil qilish, ulardagi o’xshashlik va
farqlarni aniqlash.
- Yakuniy jadval va xulosa tuzish
3

Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat
4

I BOB. TABIAT ZONALARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1. Tabiat zonasi
Tabiiy geografik zonalar , quruqlikning tabiat zonalari — iqlim omillariga
bog liq ravishda, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab muayyanʻ
tartibda krnuniy almashinib boradigan geografik (landshaft) qobiqning yirik
bo linmalari. Zonalar almashinuvi ekvatordan qutblarga va okeanlardan materik
ʻ
ichkarisiga tomon yuz beradi. Ular, odatda, kenglik bo ylab cho zilgan bo lib, aniq
ʻ ʻ ʻ
chegaralarga ega emas, astasekin bir-biriga o tib boradi. Yer yuzida ro y beradigan
ʻ ʻ
hrdisalar Yerning ichki kuchlariga va Quyoshdan keladigan radiatsiya miqdoriga
bog liq. Yer shar shaklida bo lganligi uchun Quyoshning nur energiyasi bir tekisda
ʻ ʻ
taqsimlanmaydi. Bu omillar tabiiy sharoiti bir-biridan tubdan farq qiladigan Tabiiy
geografik zonalarni vujudga keltiradi: Quyoshning nur energiyasi ekvatordan
qutblarga tomon turli miqdorlarda tushganligidan tra, bug lanish, bulutlar,
ʻ
yog inlar, relyef va shamollar, nurash va tuproq hosil bo lish jarayonlari suv va
ʻ ʻ
o simliklar va boshqa zonalar hosil qilgan. Har bir zona uchun uni tashkil etgan
ʻ
tabiat komponentlari va jarayonlari (iqlim, gidrologik, geokimyoviy,
geomorfologik, tuproq va o simlik qoplami hamda hayvonot dunyosi)ning tipik
ʻ
xususiyatlariga xos. Ko pgina Tabiiy geografik zonalariga uning eng yorqin
ʻ
indikatori — o simlik tipiga qarab nom berilgan (o rmon zonasi, dasht zonasi,
ʻ ʻ
savanna zonasi va h.k.). Zonalar, o z navbatida, nisbatan tor bo limlar — tabiiy
ʻ ʻ
geografik kichik zonalarga ajratiladi, mas, dasht zonasida quruq va tipik dasht
zonasi, mo tadil mintaqa o rmonlari zonasida tayga, aralash va keng bargli
ʻ ʻ
o rmonlar zonasi farq qilinadi. Yer sharida tabiiy geografik mintakalar ajratilgan
ʻ
bo lib, ularning har birining zonal sistemasi — tekisliklarda zona va kichik
ʻ
zonalar, tog larda balandlik mintakalari to plami mavjud.
ʻ ʻ
Shimoliy yarimsharda quyidagi zonalar bor: Arktika muz sahrolari, tundra,
o rmon tundra, mo tadil mintaqa o rmonlari, mo tadil mintaqa o rmondashtlari,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mo tadil mintaqa chala cho llari, mo tadil mintaqa cho llari, subtropik doim yashil
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rmonlar va butazorlar, subtropik aralash mussonli o rmonlar, subtropik
ʻ ʻ
5

o rmondashtlar, subtropik dashtlar, subtropik chala cho llar, subtropik cho llar,ʻ ʻ ʻ
sernam tropik o rmonlar, tropik siyrak o rmonlar, quruq o rmonlar va savannalar,
ʻ ʻ ʻ
tropik chala cho llar, tropik cho llar, subekvatorial mussonli aralash o rmonlar,
ʻ ʻ ʻ
ekvatorial o rmonlar (gileya) zonalari. Janubiy yarim sharda esa tundra zonasi,
ʻ
o rmon tundra zonasi, mo tadil mintaqa cho llari zonasi uchramaydi.
ʻ ʻ ʻ
T.g.z. paleogeografik rivojlanish jarayoni davomida sezilarli o zgarishlarga
ʻ
uchragan. Qurukdik va dengizlar maydonining, relyef, iqlim sharoitlari
makroshaklining o zgarishi bilan ba zi zonalar yo qolib ketdi yoki boshkalari bilan
ʻ ʼ ʻ
almashdi. Ba zi zonalar chegarasiga inson faoliyatlari ham o z ta sirini ko rsatgan.
ʼ ʻ ʼ ʻ
Zona va kichik zonalarni shartli ajratishga tadqiqotchilar turlicha yondoshadilar.
1-rasm. Dunyoning tabiat zonalari
6

1.2. Tabiat zonalarini hosil bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar
Geografiyada Yerning butun yuzasi odatda iqlim mintaqalariga bo’linadi.
Ular bir-birini teng ravishda almashtirib, ma’lum shartlarga bo’ysunadilar. Olimlar
bu hududlarning beqaror ekanligini va vaqti-vaqti bilan ularda tabiiy zonalarning
o’zgarishi qayd etilgan. Nima uchun bu sodir bo’lishi ishonchli ma’lum va bu
bilimlar amaliy va nazariy tadqiqotlarga asoslangan. 1899 yilda hatto tuproq va
tabiiy hududlar haqidagi ta’limot ishlab chiqildi.
Geografiyada Yerning butun yuzasi odatda iqlim mintaqalariga bo’linadi.
Ular bir-birini teng ravishda almashtirib, ma’lum shartlarga bo’ysunadilar. Olimlar
bu hududlarning beqaror ekanligini va vaqti-vaqti bilan ularda tabiiy zonalarning
o’zgarishi qayd etilgan. Nima uchun bu sodir bo’lishi ishonchli ma’lum va bu
bilimlar amaliy va nazariy tadqiqotlarga asoslangan. 1899 yilda hatto tuproq va
tabiiy hududlar haqidagi ta’limot ishlab chiqildi. Tarkib: Tabiiy zonalarning
shakllanishi Hududlarni joylashtirish O’zgarishlarning sabablari va oqibatlari
Rossiyadagi iqlimning xususiyatlari Tabiiy zonalarning shakllanishi Ma’lumki,
geografik zonallikning shakllanishiga quyosh nuri katta ta’sir ko’rsatadi. Aynan u
tufayli u yoki bu iqlim zonasi shakllangan. Har bir hududning o’ziga xos tuproq
turi, o’simlik qoplami, hayvonot dunyosi mavjud. Lekin, birinchi navbatda,
zonaning turi o’simlik qoplami bilan belgilanadi. Shunday bo’ldiki, tabiiy hududlar
g’arbdan boshlab keng tarqalgan. Ular o’rtasida aniq chegaralar yo’q, ayniqsa ular
quruqlik va okeanlarning o’zgarishi bilan buziladi. Ammo shu bilan birga, tabiiy
guruhning o’zgarishi tog’larda ham sodir bo’ladi, chunki etakdagi iqlim tepalikdan
farq qiladi.
Tropik va ekvatorial o’rmon. Yuqori harorat va kuchli yomg’ir bilan
tavsiflanadi. Tuproq unumdor, shuning uchun u erda o’simlik dunyosi mo’l-ko’l
unib chiqadi. Yarim cho’l va cho’l. Jazirama quyosh tufayli quruq ob-havo bilan
ajralib turadi. Hayvonot va o’simlik dunyosi kam, namlik deyarli yo’q. O’rmonlar
7

va savannalar. Zonada kichik past butalar va maysalar unib chiqadi. Noyob yagona
daraxtlar ham, kichik guruhlar ham mavjud. Ko’pincha havo issiq, lekin vaqti-
vaqti bilan yomg’ir yog’adi. O’rta er dengizi zonasi. Bu qattiq barglari bo’lgan
buta va o’rmon. Hududda ignabargli daraxtlar, turli o simliklar o sadi. Tuproqningʻ ʻ
rangi qizil-jigarrang. Hayvonot dunyosi turli shaxslarga boy. Dasht. U eng
unumdor tuproqqa ega - chernozem. Iqlimi yumshoq, qishi mo tadil. Hayvonlardan
ʻ
kemiruvchilar, yirtqichlar va yirik qushlar ustunlik qiladi. Keng bargli va aralash
o rmon. Issiq yoz o’rnini sovuq qish egallaydi. Boy flora va fauna. Taiga. Bu qisqa
ʻ
yoz, butalar, moxlar va likenlar bilan o’sib borayotgan kichik daraxtlar bilan
tavsiflanadi. Tuproq ftorga boy, botqoqli hududi bor. Uzoq qish tufayli er deyarli
isinmaydi. Arktika. Permafrost zonasi. Mox va liken mavjud. Hayvonlar ko’p
vaqtlarini suvda o’tkazadilar. Darhaqiqat, tabiiy komplekslar namlik va
issiqlikning taqsimlanishi tufayli hosil bo’ladi.
Tabiiy va iqlim zonalarining joylashuvida ma’lum bir almashinish mavjud.
Shimoldan janubiy qutbga kamarlarning muntazam harakati mavjud. Ularning
joylashishi quyosh energiyasini qayta taqsimlashga mos keladi va uning
notekisligini takrorlaydi. Qit’alarning chuqurlashishi bilan tabiiy zonalarning
o’zgarishini aniq aniqlash mumkin. Iqlim mintaqalarining nomlari tasodifiy emas.
Shunday qilib, masalan, tundra o’simlik maydoniga mos keladigan o’rmonsiz
tekislikni anglatadi.
Erdagi tabiiy zonalarning o’zgarishining asosiy sababi iqlim o’zgarishi bilan
bog’liq. U, o’z navbatida, okeanlar va atmosfera sirkulyatsiyasi natijasida hosil
bo’ladi. Olimlarning fikricha, sayyoraning yoshi taxminan to’rt milliard yil. Bu
vaqt ichida sirtdagi global hodisalar bir necha bor o’zgardi. Taxminan yigirma
ming yil oldin muzlik davri bo’lganligi aniqlandi. Keyin quyosh faolligining
kuchayishi va vulqonlarning paydo bo’lishi tufayli sirt harorati ko’tarila boshladi.
Va vulqonlarning otilishi atmosferada aerozollarning paydo bo’lishiga, quyosh
nurlarining tarqalishiga sabab bo’lganiga qaramay, bug’ning harorati havoning
isishi va havo massalarining harakatiga olib keldi. Olimlarning fikricha, har yili
sayyoramizning o’rtacha haroratining oshishi - global isish kuzatilmoqda. Inson
8

faoliyati ham iqlim o’zgarishiga hissa qo’shadi. Shunday qilib, yoqilg’ining
yonishi issiqxona effektiga olib keladi, issiqlik atmosferadan chiqmaydi, bu tabiiy
iqlim jarayonini buzadi. Hududlarni o’zgartirish quyidagi omillarga bog’liq:
quyosh nurlarining tushish burchagi; suv sathlarining joylashishi; havo
massalarining harakati. Iqlim zonalari o’zgarib bormoqda. Bu haroratning keskin
o’zgarishiga olib keladi. Qattiq sovuq bir necha soat ichida isinish bilan
almashtiriladi, yozda g’ayritabiiy haroratli kunlar soni ortadi. Bugungi kunda iqlim
o’zgarishi oqibatlarini ko’rish mumkin: Afrika va Janubiy Osiyo qurg’oqchilikdan
aziyat chekmoqda, Shimoliy Amerikada suv toshqini va bo’ronlar kuchaygan.
Prognozlarga ko’ra, 22-asr boshlariga kelib, Fors ko’rfazida harorat Selsiy
bo’yicha 50 darajaga yetishi mumkin. Oraliq iqlim zonalari, subekvatorial va
subtropiklar yo’qoladi. Bu odamlar yashashi uchun qulay bo’lgan iqlimdir. Issiqlik
Janubiy Amerika, Afrika, Hindiston, Indochina, Janubiy Xitoy, Filippin,
Avstraliya, O’rta er dengizi sohillariga ta’sir qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki,
kamarlarni tekislash hayvonlarning qirq foizga yaqin turlarining yo’q bo’lib
ketishiga olib keladi.
9

II BOB. YEVROSIYO TABIAT ZONALARI
2.1. Yevropaning tabiat zonalari
G’arbiy Evropa tabiatining zonal xususiyatlari uning Arktikaning Atlantika
sektoridagi, subarktik, mo’tadil va subtropik zonalardagi o’rni bilan belgilanadi.
Arktika zonasida - Arktika cho’llari zonasida quyidagi geografik zonalar mavjud:
subarktik zonada - tundra zonasi, mo’tadil mintaqada - tayga zonasi, aralash
o’rmonlar, keng bargli o’rmonlar, o’rmon-dashtlar, dashtlar, subtropik zonada -
doimiy yashil quruq o’rmonlar va butalar zonasi (O’rta yer dengizi) .
Yassi relefi landshaft zonalarining aniq ifodasini belgilaydigan Sharqiy
Yevropadan farqli o laroq, G arbiy Yevropada tog larning keng tarqalganligiʻ ʻ ʻ
tufayli geografik zonallik balandlik zonalligi bilan murakkablashadi, zonalarning
mustahkamligi qattiq buziladi. Chet el Evropaning juda kichik qismi Arktika va
Subarktika kamarlarida joylashgan bo’lib, u Shimoliy Amerika va Osiyo erlaridagi
Arktika va Subarktika kamarlaridan sezilarli darajada past.
Svalbard arxipelagi (Svalbard) arktik zonada, Islandiya, Yan Mayen va
Skandinaviyaning shimolidagi bir qator qirg’oq orollari subarktik zonada
joylashgan . Arktika zonasida arktik muz va toshli cho’llarning landshaftlari
tasvirlangan. Arktika cho’l zonasi iqlimining eng muhim xususiyati past radiatsiya
balansi bo’lib, yiliga deyarli 10-20 kkal / sm2 dan oshmaydi. O rtacha
ʻ yillik havo
harorati 0°C dan past qutb kechasi taxminan 120 kun davom etadi. Yilning faqat 3-
4 oylarida ijobiy o’rtacha harorat mavjud, ammo bu ko’p hollarda 5°C dan
oshmaydi. Yoz oylarining past haroratlari qisman muz va qorni eritish uchun zarur
bo’lgan katta miqdordagi issiqlik bilan bog’liq.
Jiddiy jiddiylikka qaramay, Svalbard iqlimi (Osiyo va Shimoliy
Amerikadagi zonaning boshqa qismlariga nisbatan) nisbatan yumshoq, qishda issiq
Shppbard oqimining isishi va janubiy va janubi-g’arbiy shamollarning ustunligi
bilan kuchli siklonik faollik. yer yuzasiga yaqin joylarda bug’lanish xarakterli
darajada ahamiyatsiz. Shu munosabat bilan, yog’ingarchilikning mutlaq miqdori
kam bo’lishiga qaramay (yiliga 300-350 mm), ular bug’lanishdan sezilarli darajada
10

oshadi. Mintaqada salbiy haroratning ustunligi bilan bu yog’ingarchilikning qor va
muz shaklida to’planishiga olib keladi.
Muzliklar Svalbard hududining qariyb 90 foizini egallaydi. Muzliklar bilan
qoplanmagan Svalbard hududining qolgan qismi arktik toshli cho’l landshaftlari
bilan ajralib turadi, o’simlik qoplami juda siyrak liken va moxlar bilan qoplangan.
Mayda tuproqning to’planishi uchun qulay sharoitlarda, asosan, driad (keklik o’ti -
Dryas octopetala), saxifraga (Saxifraga oppositlfolia, S. nivalis), shingil (Carex),
sariyog’(Ranunculus nivalis) bilan ifodalangan o’tlar va butalarning shakllanishi
keng tarqalgan. , R. glacialis), ko knori (Papaver radicatum) va boshqalar.ʻ
Hayvonot dunyosining tur tarkibi ham kambag’al : mayda kemiruvchilar, arktik
tulki, oq ayiq, bug’u. Faqat qushlar juda ko’p, ularning aksariyati subarktik kamar
zonalariga ham xosdir: gillemotlar, gillemotlar, kittiwakes, eiders va boshqalar.
Tundra landshaft zonasi subarktik kamarning G’arbiy Evropa qismida
joylashgan . Yevroosiyo tundra zonasining boshqa qismlaridan farqli o’laroq,
G’arbiy Evropa qismi Atlantikaning kuchli ta’siri ostida va tez-tez erishi bilan
nisbatan yumshoq qish bilan tavsiflanadi, bu esa abadiy muzliklarning juda kichik
taqsimlanishiga olib keladi. Biroq, yoz oylarining o’rtacha harorati past, odatda 10
° C dan oshmaydi, shuning uchun bu erda o’rmonlar yo’q.
O’sish davrining qisqa davom etishi gulli o’simliklar orasida ko’p yillik va
doim yashil butalarning keng tarqalishini belgilaydi. Butalar kichik o’lchamli,
ko’plab elfinlar. Bu shakllar o’simliklar havoning sirt qatlamining issiqligidan
foydalanishga imkon beradi. O’simliklarning asosiy fonini moxlar va likenlar
tashkil qiladi. Og ir gil tuproqli tekis yuzalar asosan moxlar (Dicranum,
ʻ
Polytrichum, Aulacomnium), qumli va shag alli tuproqli adirlar likenlar bilan
ʻ
qoplangan. Ikkinchisi kiyik moxi (Cladonia rangiferina), Islandiya moxi (Cetraria
islandica) va boshqa liken turlari ustunlik qiladigan bug’u moxi tundrasini hosil
qiladi.
Moxlar va likenlarning qoplami ostida butalar va yarim butalar, yorqin
gullaydigan o’tlar va o’tlar ko’tariladi. Mitti qayin (Betula papa) ko’p bo’lib, qumli
tuproqlarda mitti qayin chakalakzorlarini hosil qiladi, past bo’yli majnuntol turlari
11

(Satix glauca, S. lanata, S. lapponum), yovvoyi bibariya (Ledum deciimbens),
lingonberry (Vacciniutn vitis idaea), qarag’ay. (Empetrum nigrutn ) va boshqalar.
Islandiyaning eng janubiy hududlarida , shamoldan himoyalangan vodiylarda
tundra zonasining boshqa shakllari keng tarqalgan: qayin, aspen, tog ‘kuli va archa
o’simliklari va butazorlari juda baland bo’lgan o’tloqli va donli o’tloqlar. Biroq,
ular egallagan maydon jihatidan ular birinchisidan sezilarli darajada past.
Tundraning tuproqlari kuchli botqoqlangan. Asosiy tuproq hosil qiluvchi
jarayon gley bo’lib, bu torf-gley tundra tuproqlarining zonal turini shakllantirishga
olib keladi. Ular mineral birikmalarda kambag’al va zaif, chunki tundrada
biokimyoviy jarayonlar juda sekin kechadi. Tuproqdagi gumus odatda kislotali
bo’ladi. O’tloq tuproqlari tuproq hosil bo’lishining sod jarayoni bilan tavsiflanadi.
Tundraning tabiiy sharoitlari qishloq xo’jaligini deyarli istisno qiladi. Qishloq
xo jaligining yetakchi tarmog i yil bo yi bug u boqish bilan shug ullanuvchiʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi bug uchilikdir.
ʻ ʻ
O’simlik ovqatlarining etishmasligi tufayli tundra faunasi yomon tur tarkibi
bilan ajralib turadi. Tundra zonasi faunasining tur tarkibi ancha bir xil.
Kemiruvchilar, suv qushlari (gillemotlar, eiderlar, g’ozlar), yirtqich
sutemizuvchilar (bo’rilar, arktik tulkilar, tulkilar) va qushlar (qutb boyqushlari)
ko’p. Hayvonlar ko’pincha qirg’oqlarga tortiladi, u erda ular qirg’oq zonasining
oziq-ovqat resurslaridan foydalanadilar.
Mo’tadil zona. Chet el Evropada mo’tadil zona eng keng tarqalgan, ammo
hudud bo’lib, asosan g’arbiy okean sektori bilan ifodalanadi. Faqat janubi-sharqiy
chekkada kontinental sektorga tegishli zonalar paydo bo’ladi. Bu holat g’arbiy nam
va issiq havo massalarining kuchli ta’siri bilan izohlanadi.
Mo’tadil zonada o’rmon va dasht o’simliklarining o’sishi va tegishli tuproq
turlarining shakllanishi uchun etarli issiqlik mavjud. Yillik umumiy nurlanishning
qiymati 3500 dan 5000 MJ / m 2
gacha. Tabiiy jarayonlarning mavsumiyligi aniq
ifodalangan: yozda, o’rtacha oylik harorat +10 ° C dan oshganda, biomassa ishlab
chiqarish va tuproq hosil bo’lish jarayonlarining kuchayishi cho’qqisiga chiqadi;
qishda ular issiqlik etishmasligi tufayli sekinlashadi yoki butunlay to’xtatiladi.
12

Issiqlik sharoitlari mo’tadil zonaning Evropa sektori ichidagi zonalarning
o’zgarishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi , chunki Shimoliy va Markaziy
Evropaning asosiy qismida namlik etarli . Shimoldan janubga tayga zonalari,
aralash ignabargli-bargli va keng bargli o’rmonlar ketma-ket bir-birini
almashtiradi. Radiatsiya balansining kenglik bo’yicha o’zgarishidan so’ng,
zonalarning chegaralari pastki kenglik bo’ylab cho’ziladi va faqat tog’
ko’tarilishlari bu rasmga o’z tuzatishlarini kiritadi.
Alp tog’lari va Karpat to’sig’i bilan Atlantikaning "ho’l nafasi" dan
ajratilgan Markaziy Evropaning janubi-sharqida bug’lanishning bir vaqtning o’zida
ko’payishi bilan yillik yog’ingarchilikning kamayishi o’rmon landshaftlarini
landshaftlar bilan almashtirishning asosiy sababidir. o’rmon-dasht va dasht
zonalari.
Taiga zonasi . Taiga landshaftlari G’arbiy Evropadagi deyarli butun
Skandinaviya yarim orolini egallaydi, uning janubiy hududlari bundan mustasno.
Podzolik tuproqlarda o’sadigan ignabargli o’rmonlar ustunlik qiladi. Bu erda
tundraga qaraganda ancha issiqroq. Salqin uzun yoz ignabargli daraxtlarning
o’simliklarini yaxshi ko’radi. Bug’lanish past bo’ladi, shuning uchun o’tib
bo’lmaydigan kristalli jinslardan tashkil topgan tekis yoki biroz to’lqinli suv
havzasi bo’shliqlari kuchli botqoqlangan va botqoqlangan.
Asosiy o’rmon hosil qiluvchi turlar - Evropa archa va shotland qarag’aylari .
Ular sof va aralash plantatsiyalarni hosil qiladi, ular ko’pincha hududning shimoliy
va g’arbiy qismida qayin, aspen, tol, tog ‘kuli va boshqa turlar bilan aralashtiriladi.
Sof qarag’ay o’rmonlarimintaqaning sharqida, yarim orolning Finlyandiya
sektorida va Shvetsiyaning shimolida butun maydonlarni egallaydi, tuproqqaquyuq
ignabargli archa o’rmonlariesa shimoldan yopiq issiqroq daryo vodiylarini va
g’arbiy tog’ yonbag’irlarini afzal ko’radi. Fennoskandiya.
Tuproqlar asosan engil mexanik tarkibli ona jinslarida: kristall jinslarning
elyuviylarida, toshli yoki qumli morenalarda hosil bo’ladi. Quritilgan maydonlarda
va qarag ay o rmonlarida illyuvial-ferruginli va illyuvial-ferruginli-chirindiliʻ ʻ
podzollar rivojlangan, profili keskin farqlanadi va podzolik gorizonti aniq.
13

Haddan tashqari namlik to’plangan sirt pastliklarida mox ignabargli
(qarag’ayli) botqoqli o’rmonlar o’sadi. Tuproqlarda yaqqol shilinish belgilari
namoyon bo’ladi va sesquioksidlar quyi gorizontlarga yuviladi. Og ir gil va loylarʻ
bilan qoplangan eng keng relyefli cho qqilarda botqoqliklar keng rivojlangan.
ʻ
Finlyandiya tekisliklarida va Shvetsiyaning shimolida ularning maydoni
hududning 35 dan 60% gacha. Sphagnum ko’tarilgan botqoqlar, ayniqsa shimolda,
deyarli yog’ochli o’simliklarsiz ustunlik qiladi; janubiy landshaftlardaarcha va
qayinlio rmon botqoqlari
ʻ
Taiga faunasi tundraga qaraganda ancha xilma-xildir. Bu o’txo’rlarning yirik
shakllari, masalan, elk va yirtqich hayvonlarning - qo’ng’ir ayiq, bo’ri, tulki,
silovsin paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Sincaplar, lemmingslar, qushlar ko p
ʻ
bo lib, ulardan kapari, qora guruch, findiq, keklik va boshqalar keng tarqalgan.
ʻ
Skandinaviya tog lari yonbag irlarida o simlik va tuproqlarning vertikal
ʻ ʻ ʻ
zonalligi yaxshi ifodalangan. Shotlandiya tog’larining nam va sovuq yuzalarida
o’rmonlarva buta o’tloqlar bilan almashtiriladi. Skandinaviya tog’lari
yonbag’irlarida ignabargli o’rmonlar janubda 1000 m balandlikda va shimolda 300
m gacha o’sadi, yuqorida ular qayin qiyshiq o’rmonining tor pastki zonasi (200 m
gacha) bilan almashtiriladi. Ikkinchisi tog ‘tundrasiga o’tadi, u uzoq shimoldagi
tekis tundra landshaftlari bilan birlashadi.
Aralash o’rmonlar . Janubiy Shvetsiya vatekisliklaridagitayga zonasining
janubida, Shotlandiyaning uzoq shimolida va Polshaning shimoli-sharqida sof
ignabargli o’rmonlararalash o’rmonlar bilanalmashinadiBu erda tayga landshaftlari
bilan solishtirganda issiqlik miqdori ortadi va namlik kamayadi. Biroq, yozda ham
o’simliklar namlikdan mahrum bo’lmaydi, chunki kuz va bahor yomg’irlarida
tuproqda ko’p suv to’planadi. O rmonlar ignabargli va bargli turlardan tashkil
ʻ
topgan; bargli daraxtlardan eng xarakterli eman (petiolat, janubi-g’arbida - qoyali
va olxa. Ko’pincha qoraqo’tir, chinor, kul, jo’ka, tog ‘kuli uchraydi.
Evropaning aralash o’rmonlarida ona jinslarning xilma-xilligi va mexanik va
mineralogik tarkibidagi, suv-fizik xususiyatlaridagi farqlar tufayli turli xil tuproq
qoplami kuzatiladi. Masalan, muzlashning Vurm bosqichida yotqizilgan morenli
14

gil va qumloqlarda gumusli-podzolli illyuvial-gumusli tuproqlar hosil bo’ladi.
Ko’pincha karbonatlarga boy bo’lgan qumli morena konlarida ustunlik jigarrang
o’rmon kislotali tuproqlariga yoki unumdor sho’r-podzolik tuproqlarga o’tadi.
Ularda ignabargli-keng bargli (aralash) qarag’ay o’rmonlari, kamroq archa
o’rmonlari, shuningdek, eman, olxa va ba’zi mayda bargli daraxtlar (qayin, aspen
va boshqalar) o’sadi. Janubdagi tepaliklar yonbag’irlarida sof bargli o’rmonlar ham
mavjud.
Bargli o’rmon zonasi. Markaziy Yevropaning asosiy qismini egallaydi.
Subkontinentning g’arbiy qismida uning chegarasi 58 ° N gacha ko’tariladi. sh.,
janubda esa Pireney yarim orolining shimoliy qismini egallaydi. Sharqiy Evropada
qurg’oqchilik va iqlimning kontinentalligi ortib borishi bilan keng bargli o’rmonlar
zonasi sezilarli darajada toraymoqda. Bu zona landshaftlaridagi issiqlik sharoitlari
va namlikning tabiati, odatda, mo’tadil zonaning issiqlikni yaxshi ko’radigan
yog’och turlarining o’sishi uchun juda qulaydir. Yozda atmosfera namligining
tanqisligi davri mavjud; u talaffuz etilmaydi (yozda kamomad 200-300 mm) va
qisqa vaqt (g’arbiy qismida taxminan 90 kun va sharqiy qismida 100-110 kun).
O’simliklarning zonal turi ilgari Markaziy Evropa tog’larining tekisliklari va
past yon bag’irlarida hukmronlik qiladigan olxa o’rmonlari edi . Olxa ekologik
talabchan zotdir: u botqoq, unumsiz tuproqlarda o’smaydi va quruq yashash
joylaridan qochadi. G’arbda olxa o’rmonlari o’z o’rnini tog’li tog’larga bo’shatadi,
iqlimi qurg’oqchil bo’lgan sharqda ustunlik eman-shug’li shakllanishlarga o’tadi .
Markaziy hududlarda tekisliklarda uzoq muddatli o’rmonlarning kesilishi
emanlar ustunlik qiladigan quruqroq o’rmonlarning shakllanishiga yordam berdi .
Shunday qilib, G’arbiy Evropada eman uyushmalarining zamonaviy keng
tarqalishi natijasidir antropogen ta’sir .
Bundan 300-400 yil avval Markaziy Yevropada mavjud bo lgan va insonʻ
xo jalik faoliyati natijasida yo qolib ketgan eman o rmonlari yuqori mahsuldor, tur
ʻ ʻ ʻ
tarkibi jihatidan xilma-xil bo lgan o rmon fitotsenozlari edi.
ʻ ʻ Ularda emandan
tashqari, kul, chinor, jo’ka, qayrag’och va shox o’sgan. Daraxtlar ostida yam-yashil
15

o’simliklar va barqaror o’t qoplami rivojlangan. Hozirgi vaqtda dalalar
qisqartirilgan eman o’rmonlari o’rnida joylashgan.
Bargli o’rmonlar ostida jigarrang o’rmon tuproqlarining turli xil variantlari
ishlab chiqilgan . Ularda tuproq ichidagi kuchli nurash va o’simlik axlatining
namlanishi tufayli profilning yuqori qismining aniq gillanishi va gumus-
kumulyativ gorizontning shakllanishi sodir bo’ladi. Ular yaxshi tuzilishga ega,
yaxshi suv-fizik xususiyatlarga ega va organik va mineral o’g’itlarga yaxshi javob
beradi. Qo’ng’ir tuproqlar asosiy jinslarning xususiyatlariga ko’ra sezilarli darajada
farq qilishi mumkin: masalan, Markaziy Evropa tekisligining shimolidagi
karbonatli morena konlarida, janubiy Angliya, Irlandiya tekisliklarida, shuningdek,
ohaktoshlar chiqadigan Parij havzasida. tez-tez uchraydi, juda unumdor qoldiq
karbonatli tuproqlar hosil bo’ladi. Shunga o xshash tuproqlar Markaziyʻ
Yevropaning tog oldi tekisliklarida lyoss va lyosssimon tuproqlarda keng
ʻ
tarqalgan. Bu tuproqlar qadimdan dehqonchilikda intensiv foydalanilgan; ulardagi
o’rmonlar deyarli butunlay qisqaradi. To’g’ri parvarish bilan qishloq xo’jaligi
ekinlari jigarrang tuproqlarda yuqori hosil beradi.
Frantsiya tekisliklarida va Gersin o’rta tog’larining nam joylarida jigarrang
qoldiq-ohakli tuproqlar jigarrang lesiviatsiyalangan tuproqlar bilan almashtiriladi .
Odatiy burozemlar bilan solishtirganda, ular ko’proq kislotali, yuvilgan va
asoslarda kambag’aldir; chuqurlikda ularda oq rangli kontakt-gley gorizonti hosil
bo’ladi, shuning uchun bu tuproqlar ba’zanpsevdopodzolik deb ataladi. Ular sun’iy
drenajni, ohaklashni va katta dozalarda o’g’itlarni qo’llashni talab qiladi. Atlantika
okeani sohilida joylashgan va yumshoq, nam iqlimi, turg’un nam tuproqli ko’plab
hududlarda o’rmon jamoalari o’rmonlar bilan almashtiriladi. Ko’p jihatdan
o’simlik turlarining bunday o’zgarishi kislotali, yuvilgan psevdopodzollarda qayta
tiklanishi qiyin bo’lgan o’rmonlarning kesilishi bilan bog’liq.
O’rmonlardan tozalangan yerlarda intensiv yaylovlar, o’tlarning
mahsuldorligini oshirish uchun muntazam kuyishlar sog’liqni saqlash va
rivojlantirishga yordam beradi.
16

Aralash va keng bargli o’rmonlarning landshaftlari uchun yirik
sutemizuvchilar orasida elk, qo’ng’ir ayiq, yevropa elik, bo’ri, tulki, Evropa quyon
va oq quyonni nomlash kerak; qushlardan: yog och o spirin, ko krak, siskin,ʻ ʻ ʻ
karduel, qora to ng iz, findiq va boshqalar yashaydi.Avvallari Fransiyadan
ʻ ʻ
Kavkazgacha bo lgan keng kengliklarda yashagan bizon, hozir faqat
ʻ
qo riqxonalarda.
ʻ
Markaziy Evropaning o’rta va baland tog’lari vertikal tuproq-o’simlik
zonalari bilan ajralib turadi .
Balandlik-belbog’li spektr Markaziy Evropa sektori uchun juda aniq
belgilangan, Alp tog’larining shimoliy makro yonbag’irlari kamarlari tizimini
odatiy deb hisoblash mumkin:
1) 600-800 metrgacha bo’lgan jigarrang o’rmon tuproqlarida eman
o’rmonlarining past o’lchamli kamari (bargli eman, toshli eman; Karpat janubida -
Avstriya va Vengriya).
2) 1000-1200 m gacha bo lgan tog jigarrang o rmon tuproqli olxa va olxa
ʻ ʻ ʻ
(yevropa yoki oq archa bilan) o rmonlarining quyi o rta tog kamari.
ʻ ʻ ʻ
3) archa (umumiy archa) va archa archa o rmonlarining yuqori o rta tog
ʻ ʻ ʻ
kamari; quruq yon bag irlarida shotland qarag ay o rmonlari, yuqori chegarasida
ʻ ʻ ʻ
esa 1600-1700 m gacha bo lgan tog podzolik tuproqlarida yevropa qarag ay va
ʻ ʻ ʻ
yevropa lichinkasi o sadi.
ʻ
Nishablar kamari, toshloq toshlar va ochiq arktik-alp guruhlari
2500-2800 m gacha bo lgan alp tog larining past o tloqlari kamari
ʻ ʻ ʻ
Tog qarag aylarining subalp kamari, rhododendron chakalakzorlari va
ʻ ʻ
2000-2800 m gacha bo lgan baland o tlar.
ʻ ʻ
Tog etaklari va yon bag irlarining quyi qismlarida 1) tog jigarrang tuproqli
ʻ ʻ ʻ
olxa o rmonlari; janubiy ekspozitsiya yonbag’irlarida bu zona kengroq bo’lib,
ʻ
quruqroq yashash joylarida (ohaktosh yon bag’irlaridagi ichki tog’ vodiylarida)
o’rmonlarda ustunlik emanga o’tadi.
Tog yonbag irlarida balandroq 2) tog li qo ng ir podzollashgan yoki
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sho rlangan tuproqlarda aralash archa o sadi. Yuqorida - 3) tog ‘podzollaridagi
ʻ ʻ
17

archa o’rmonlari, ular ko’pincha sof, monodominant stendlarni hosil qiladi. Hatto
yuqori darajada rivojlangan
4) yam-yashil va yorqin gulli o’rmonlar bilan almashtirilgan egri qarag’ay
o’rmonlari; Alp o tloqlari 6) abadiy qor va muzliklardan iborat nival zonaga o tadi.ʻ ʻ
O rmon-dasht va dashtlar zonasi.
ʻ Alp tog’lari va Karpat tog’larining tog
‘to’sig’i bilan nam Atlantika havo massalaridan ajratilgan O’rta Dunay va Quyi
Dunay pasttekisliklarida qurg’oqchil sharoitlar hukm suradi. Yillik yog’ingarchilik
miqdori 500-350 mm gacha kamayadi, yoz mavsumida esa namlikning juda keskin
tanqisligi kuzatiladi; O rta Dunay pasttekisligida 400 mm ga, Quyi Dunay
ʻ
pasttekisligining sharqida esa 600 mm gacha ko tariladi. Bu erda qurg’oqchilik
ʻ
o’rtacha har 3-4 yilda takrorlanadi . Bunday sharoitda, odatda, o’rmon landshaftlari
o’rmon-dasht bilan almashtirila boshlaydi va. O’rmonlar tog’ yonbag’irlarida,
daryolarning o’ng qirg’oqlari bo’ylab yaxshi qurigan va ko’proq nam yashash
joylarini egallashda davom etmoqda. Ushbu uyushmalarni tashkil etuvchi asosiy
daraxt turlari avvalgi zonada bo’lgani kabi. Ularda past yoki toshloq eman ustunlik
qiladi.O rmonlar odatda siyrak bo lib, zich o tloqli qoplamli, uning ostida
ʻ ʻ ʻ
degradatsiyaga uchragan chernozemlar va jigarrang karbonatli o rmon tuproqlari
ʻ
hosil bo ladi.
ʻ
Keng tog’li hududlar quruqroq. Bu erda o’simlik qoplamida ustunlik o’tloqli
dashtlarni taqiqlashga o’tadi. Ular ostida chernozemlar yoki o’tloq-chernozem
tuproqlari rivojlanadi. Suv havzasi yuzalarida ko p sonli relyef chuqurliklari sodali
ʻ
sho rlanishga xos bo lgan solonchaklar va solonetslar tomonidan egallangan.
ʻ ʻ
Quyi Dunay pasttekisligining keskin qurg’oqchil sharqida o’tloqli dashtlar
o’z o’rnini quruq, donli dashtlarga beradi. Chimli fitotsenozlarning tur tarkibida
patli o’tlar, soqolli tulporlar va boshqa maysazor o’tlar ustunlik qiladi. Tuproq
qoplami oddiy yoki kam gumusli karbonatli chernozemlar bilan ifodalanadi. Chet
el Yevropaning o tloqi va quruq dashtlari landshaftlari o zining tabiiy ko rinishida
ʻ ʻ ʻ
saqlanmagan, ular butunlay haydalgan va intensiv kimyoviy va suv
melioratsiyasiga uchragan.
18

subtropik kamar. U Pireney, Apennin va Bolqon yarim orollari hududlarini
egallaydi. Subtropik landshaftlar ikkita zonani - qattiq bargli yozgi quruq
o’rmonlar va butalar va dashtlarni tashkil qiladi. Mo tadil zonaga nisbatanʻ
subtropiklarda issiqlik resurslari ko payadi: yillik umumiy radiatsiya 5500-6000
ʻ
MJ/m 2
ni tashkil qiladi. Eng issiq oyning o’rtacha harorati - iyul - +25 ° C gacha
ko’tariladi va yarim orolning o’ta janubida ular + 27 ° ga etadi. Faol haroratlar
yig’indisi 4000° dan oshadi. Qishda o’rtacha oylik harorat -1 ° C gacha tushadi, va
o’simliklarning o’sishi to’xtaydi. Faqat o’ta janubda qish juda issiq (yanvarning
o’rtacha harorati +10 ° C dan past emas), bu mavsumda o’simliklar o’sishda
davom etadi. O’rta yer dengizi o’simliklarining floristik tarkibi, zamonaviy
sharoitlardan tashqari, o’simlik dunyosining juda qadimiyligi va hamisha yashil va
bargli qadimgi tropik elementlarning mavjudligi bilan ham belgilanadi. O rta yer
ʻ
dengizi florasi asosan neogenda shakllangan, lekin pleystotsen davrida iqlim
o zgarishlari ta sirida unda ma lum o zgarishlar sodir bo lgan.
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
Shu munosabat bilan O’rta yer dengizi florasi turlar tarkibining katta
murakkabligi bilan ajralib turadi. U qadimgi Poltava florasining vakillarini o’z
ichiga oladi: thuja, sarv, magnoliya, dafna - eng tanho yashash joylarida
(qochoqlar) saqlanib qolgan. Bundan tashqari, sovuq havoda janubga chekinib,
hukmronlik qila boshlagan To’rg’ay florasi vakillari bor, masalan, eman, chinor,
chinor, shoxli, findiq, alder . Janubiy Yevropaga uchinchi davr oxirida "quruqlik
ko’prigi" orqali kirib kelgan Afrika florasi vakillari ham bor. Odatda vakili alfa o’ti
hisoblanadi. O’rta yer dengizi florasi 10 mingdan ortiq turga ega , ya’ni. Markaziy
Evropa florasidan deyarli 5 baravar ko’p. Issiq yozdaEvropa subtropiklarida
bioishlab chiqarish jarayonlari namlikning keskin tanqisligi bilan, qishki yomg’irli
mavsumda esaissiqlik etishmasligi bilan cheklanadi. Shuning uchun o’simlik
qoplamining umumiy ko’rinishi qattiq bargli kserofit daraxt turlari, butalar va
o’tlar turlarining jamoalari tomonidan belgilanadi. O’rmon va buta jamoalari
Janubiy Evropaning asosiy qismida hukmronlik qiladi va faqat qurg’oqchilik yiliga
5-7 oy davom etadigan va namlik tanqisligi 600-800 mm gacha ko’tariladigan
uchta yarim orolning janubi-sharqiy mintaqalarida dashtlar paydo bo’ladi.
19

Qattiq o’rmonlar va butalar. Doim yashil holm eman bir vaqtlar butun
Yevropa O’rta yer dengizini qoplagan baland o’rmonlarda. Uning yoyilgan toji
ostida qulupnay, pista, shashka, dafna va boshqa ba’zi turlardan tashkil topgan yam
va zich o’simliklar paydo bo’ldi. Uzum bilan chambarchas bog’langan daraxtlar va
butalarning haddan tashqari o’sishi orqali quyosh nuri tuproq yuzasiga zo’rg’a yo’l
olmagan, shuning uchun bunday o’rmonlarda o’t qoplami juda siyrak edi. Uning
ko’plab kserofitlari va soyaga chidamli turlari bor edi.
O’rta yer dengizining nam g’arbiy o’rmonlarida (Portugaliyada,
Sardiniyaning g’arbiy qismida, Apennin yarim orolining g’arbiy qismida)xom
emanlari bilan birga mantar emanlari paydo bo’ladi va iqlimi keskinroq bo’lgan
Sharqiy O’rta yer dengizida hukmronlik o’tadi. past o’lchamdagi kermes emaniga.
Qarag’ay daraxtlari ko’pincha Janubiy Evropaning o’rmonlarida uchraydi : g’arbda
- dengiz qirg’og’ida qumli tuproqlarda o’sadi. Sharqiy hududlarda Alepska
qarag’ayi, Italiyada va Frantsiyaning janubida - qarag’ay. Sof qarag’ay o’rmonlari
odatda o’rmon yong’inlaridan keyin, tashlab ketilgan ochiq joylarda yoki eng
kambag’al tuproqlarda paydo bo’ladigan ikkilamchi jamoalardir. Bir vaqtlar
Evropa O’rta yer dengizida sadrlar keng tarqalgan bo’lib, ular uzoq vaqtdan beri
butunlay yo’q qilingan.
Ko’p asrlik qishloq xo’jaligi amaliyotlari, nazoratsiz yog’och kesish va
ayniqsa, qo’y va echkilarni o’tlash baland poyali O’rta yer dengizi o’rmonlarini
yo’q qildi. Ochiq yonbag’irlarda tezlashgan eroziya hosildor tuproq qatlamini
yuvib yubordi. Bunday sharoitda o’rmon o’simliklarining tabiiy yangilanishi sodir
bo’lmaydi. O’rmonlar o’rniga o’ziga xos o’simlik jamoalari paydo bo’ladi, ular
mo’l-ko’l butalar aralashmasi bilan past poyali daraxt turlaridan iborat.
Bu jamoalar mahalliy maquis deb atalgan. Shuning uchun maquis birlamchi
o’rmonlarning degradatsiyasining birinchi bosqichidir. Makining balandligi kichik
- taxminan 4 m, floristik jihatdan u juda xilma-xildir. Unda qulupnay daraxti, pista,
dafna, yovvoyi zaytun , filireya, magnoliya, bibariya, holm emanining alohida
namunalari mavjud. Tuproq qoplami va namligining xususiyatlariga ko’ra,
makizalarning tur tarkibi har joyda farq qiladi, lekin umumiy jihat doimo saqlanib
20

qoladi. Bular o’tkir mast qiluvchi hidli, ko’pincha tikanli, lianalar bilan o’ralgan,
zich hosil qiluvchi yam-yashil gulli butalar.
chakalakzorlar.
Yillik yog’ingarchilikning 500-600 mm gacha kamayishi bilan makkis
ko’proq kserofitik, past o’lchamli buta turlari bilan almashtiriladi, ular mahalliy
o’simliklarning degradatsiyasining keyingi bosqichini tashkil qiladi. Frantsiya va
Italiyada bunday doimiy yashil butalar gariga, Iberiya yarim orolida - tomillaria,
Bolqon yarim orolida - frigana deb ataladi.
Bu jamoalar, shuningdek, tuproqning qurishi atmosfera namligi miqdorining
umumiy kamayishi bilan emas, balki o’simliklarni haddan tashqari o’tlash,
ortiqcha kesish yoki yoqish natijasida yuzaga kelganda ham paydo bo’ladi. Bunday
yashash joylarida daraxt turlari va baland butalar yo’q bo’lib ketadi va ularning
o’rniga past (balandligi 1,5 m gacha), vegetativ organlarning aniq kseromorfizmiga
ega tikanli, burmali turlar rivojlanadi : kermes eman, bibariya, gorse, heathers,
archalar. Ba’zida kekik, bibariya yoki lavantaning monodominant fitotsenozlari
keng maydonlarda hosil bo’ladi. Ular, ayniqsa, Pireney yarim orolining ichki
qismiga xosdir. Ammo hatto Bolqon yarim orolida ham rokrozning monoton
siyrak jamoalari mavjud - Dinarik tog’lari va Gretsiyadagi ko’plab ohaktosh
tizmalarining yonbag’irlarini qoplaydigan past, yostiqsimon buta.
Tog’larda mutlaq balandlikning oshishi bilan shilyak o’simliklari
assotsiatsiyasi paydo bo’ladi. Bu doimiy yashil o’simliklar aralashmasi bilan bargli
butalar jamoasi. Ularga quyidagilar kiradi: emanning buta shakllari, tikanli butalar
- daraxt, sumalak, do’lana, yovvoyi atirgul. Bu shakllanish, ayniqsa, O’rta yer
dengizining sharqiy hududlariga xosdir.
Qo’ng’ir tuproqlar Evropa O’rta yer dengizidagi tekisliklarda va past tog’
yonbag’irlarida hukmron tuproq turi hisoblanadi. Ular odatda neytral, asoslar bilan
to’yingan va chirindiga juda boy - 4-5 % gacha. Tuproqlar mineral ozuqalarga boy
va sug orish sharoitida juda samarali; Biroq, uzoq vaqt nazoratsiz foydalanish bilanʻ
ular chirindi qatlamini osongina yo’qotadilar va intensiv ravishda eroziyalanadi .
21

Qo’ng’ir tuproqlar O’rta yer dengizining hamma joyida rivojlangan, ammo
asosiy jinslarning litologik va mexanik tarkibiga qarab, ularning navlari o’zgaradi:
karbonatdan (ohaktosh yoki dolomitda) yuvilgan yoki parchalangan (silikat
jinslarida).
Ko’p tog’lararo havzalarda yoki qirg’oq pasttekisliklarida (Bolgariya,
Italiya, Ispaniyada) to’q rangli, juda zich tuproqlar - smolnitsa - ko’l gillarida keng
rivojlangan. Ulardagi chirindi miqdori 3-4% dan oshmaydi. Tuproqlarning kuchli
qora rangi maxsus mineral birikmalar - temir va alyuminiy jellari mavjudligi bilan
bog’liq. Bu tuproqlar ho’l bo’lganda juda yopishqoq, issiqda qisqaradi va yorilib
ketadi; qayta ishlash juda qiyin. Shu bilan birga, mineral ozuqalarga boyligi
ularning yuqori mahsuldorligiga xizmat qiladi. Smolnitsa keng turdagi ekinlarni
etishtirish uchun javob beradi. Pireney yarim orolining janubi-sharqida, Sitsiliya va
Sardiniyaning janubida, yozgi qurg’oqchilik yiliga besh yoki hatto etti oy davom
etadi va namlik tanqisligi 600-800 mm gacha ko’tariladi, o’rmon va buta
fitotsenozlari o’rnini kserofit buta dashtlar egallaydi. torf va halofit o’tlar keng
tarqalgan (masalan, Jazoir tukli o’t ) va butalar (Ispan gorse, timyan, lavanta,
tamariks). Tuproq qoplami maxsus bo’z-qo’ng’ir tuproqlar bilan ifodalanadi , kam
chirindi, karbonat, sug’orish sharoitida yuqori mahsuldor.
Yevropa O rta yer dengizi landshaftlarining jadal rivojlanishi hayvonotʻ
dunyosi tarkibiga ham ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ Yirik yirtqich hayvonlarning (masalan,
ayiq) yoki tuyoqli hayvonlarning bir nechta vakillari (moycha, elik) faqat milliy
bog’larda saqlanadi. Evropadagi maymunlar oilasining yagona vakili , Afrikada
tug’ilgan dumsiz makaka Gibraltar mintaqasida yashaydi. Gennetning kichik
yirtqichlari (qarang: vyverrovye) ham Afrikaning vatani hisoblanadi, u Perineya
yarim orolida va Frantsiyaning janubida, Pireneyda joylashgan. p-ve - yovvoyi
quyon, ondatra, kirpi. Ikkinchisi Sitsiliya orolida joylashgan. Kaltakesaklar,
ilonlar, gekkonlar, xameleyonlar, toshbaqalar keng tarqalgan. ilonlar, ba’zi
amfibiyalar, toshbaqalar va boshqalar.Ko p sonli qushlar, jumladan, endemiklar:
ʻ
tog kekliklari, g altak, tulporlar, ko k chumchuqlar, ispan va tosh chumchuqlar,
ʻ ʻ ʻ
22

tosh chumchuqlar. Hasharotlar dunyosi boy - cicadas, mantislar, yer qo’ng’izlari,
mantislar.
Pireney, Kaltabriya tog lari, Markaziy Kordilyera balandlik zonaliliginingʻ
o rmon-o tloqli tipiga ega.
ʻ ʻ Keng bargli o’rmonlar balandligi 1200 metrgacha
o’sadi. Ularda ustunlik qiladi: yoz va momiq eman, shoxli, chinor, jo’ka. 1200
metrdan 2000 metrgacha dengiz qirg’og’i va Pireney qarag’aylari, 2000 metrdan
yuqori - subalp, alp o’tloqlari o’sadi. Alp tog’lari shimoliy tog’ yonbag’irlarida
balandligi 500 m gacha, janubiy qismida 800 m gacha, asosan mevali bog’lar
(tsitrus mevalari, zaytun, uzumzorlar) o’sadi. Yuqorida, 1200 metr balandlikda,
makkis va garigi o’rmon shakllanishlari keng tarqalgan. 1200-2000 balandliklarda
qarag’ay - keng bargli o’rmonlar (olxa, kashtan, shoxli) bor. Yuqorida -
o’rmonzorlar, subalp va alp o’tloqlari. Balandlik zonalligining turi o’rmon-
o’tloqdir.
23

2.2. Osiyoning tabiat zonalari
Xorijiy Osiyoda janubdan shimolga qarab ekvatorial, subekvatorial, tropik,
subtropik va mo tadil mintaqalarning geografik zonalari mavjud. ʻ Nam okean
qirg’oqlarida ular asosan turli xil o’rmon zonalari bilan ifodalanadi va materik
ichida ular dasht, yarim cho’llar va cho’llar bilan almashtiriladi . Osiyodagi
geografik zonalarning kenglik yo’nalishidagi sezilarli murakkablikni Old Osiyo
baland tog’lari va O’rta Osiyoning ichi bo’sh tuzilishi keltirib chiqaradi. Shu
munosabat bilan, ichki sektor zonalari tog’larning konfiguratsiyasi va
orografiyasiga ko’ra, chiziq shaklida cho’zilgan emas, balki markazida keskin
ifodalangan cho’llar bilan oval doiralar shaklida bo’ladi.
Tepalik va platolarning baland tog’li chekkalarida namlikning ko’payishi
tufayli cho’llar yarim cho’llar va o’ziga xos G’arbiy Osiyo buta dashtlari bilan
almashtiriladi , bu janubiy rus va mo’g’ul dashtlaridan sezilarli darajada farq
qiladi. Osiyoning subekvatorial kengliklarida kenglik zonaliligining sezilarli
darajada buzilishi kuzatilmaydi. Masalan, Hindiston va Indochinada musson
o’rmonlari va savannalar zonalari, o’rmonzorlar va butalar Afrikadagi kabi
janubdan shimolga emas, balki g’arbdan sharqqa bir-birini almashtiradi, bu
tog’larning meridional zarbasining ustunligi bilan bog’liq. mussonlar diapazonlari
va yo’nalishi. Ekvatorial havoning odatdagidan ko’proq kirib borishi munosabati
bilan bu zonalar Afrikaga nisbatan shimolga, Himoloy tog’larigacha siljiydi.
Osiyoda keng tarqalgan tog relyefi hududlari kenglik zonaliligini sindirib,
ʻ
balandlik zonaliligining rivojlanishiga yordam beradi.
Markaziy Osiyoning qurg’oqchil sharoitida kamarlarning vertikal farqlanishi
kichikdir . Aksincha, Himoloy tog’larining shamol yonbag’irlarida, Alp tog’larida,
Indochina tog’ tizmalarida kamar soni ancha ko’p . Shunday qilib, balandlik
kamarlarining tuzilishiga nafaqat kenglik, balki sektoral joylashuvi, bir tomondan,
qiyaliklarning ta’siri ham ta’sir qiladi. Balandlik zonalari spektri qanchalik to’liq
bo’lsa, tog’li mamlakat qanchalik past kengliklarda joylashgan bo’lsa va u
24

qanchalik baland va namroq bo’lsa. Ko’p sonli balandlik kamarlariga misol
Himoloy tog’larining janubiy yon bag’irlarida ko’rsatilgan, ularning oz qismi
Himoloy tog’larining shimoliy yon bag’irlari va Kunlun yon bag’irlaridir.
ekvatorial kamar. Ekvatorial o’rmonlar zonasi (giley) deyarli butun Malay
arxipelagini, Filippin orollarining janubiy yarmini, Shri-Lankaning janubi-g’arbiy
qismini va Malay yarim orolini egallaydi.U radiatsiya balansining xarakterli
qiymatlari bilan deyarli ekvatorial iqlim zonasiga to’g’ri keladi. va namlik. Yillik
yog ingarchilik ko p bo lganda bug lanish nisbatan past bo ladi: tog larda 500 danʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
750 mm gacha, tekisliklarda 750 dan 1000 mm gacha. Yillik yuqori harorat va bir
xil yillik yog’ingarchilik bilan haddan tashqari namlik bir xil oqim va organik
dunyoning rivojlanishi uchun maqbul sharoitlarni va yuvilgan va
podzolizatsiyalangan lateritlar hosil bo’lgan qalin nurash qobig’ini belgilaydi.
Tuproq hosil bo lishida
ʻ allitizatsiya va podzollanish jarayonlari ustunlik
qiladi. Organik moddalarning aylanishi juda intensiv: har yili 100-200 t/ga barg
poyasi va ildizlari mikroorganizmlar yordamida namlanadi va minerallanadi. Osiyo
ekvatorial o rmonlarida turlarga eng boy
ʻ (45000 dan ortiq) floristik Maleziya
subregionining ko plab oilalari (Paleotropik mintaqa) hukmronlik qiladi.
ʻ Ko’p
qavatli soyali o’rmonlarda, turli xil balandlik va shakldagi ko’plab daraxtlar
orasida gebang palmalari (Corypha umbracuhfera), sago, karyota (Caryota urens),
shakar (Arenga saccharifera), areca yoki betel (Areca catechu), kalamush palma-
liana va boshqalar, ficuslar , daraxt paporotniklari, ulkan rasamallar (balandligi 60
m gacha), Janubi-Sharqiy Osiyoga endemik dipterokarp va boshqalar. Bu
o rmonlarda o t o simligi va o t qoplami rivojlanmagan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu zonaning faunasi turlarning boyligi va kelib chiqishi qadimiyligi bilan
ham ajralib turadi. Eng xarakterlilari makakalar va ingichka tanali (itlar), antropoid
maymunlardan - orangutan, yirtqichlardan - yo’lbars, quyosh ayig’i,
tengdoshlardan - qora tayanchli tapirlar, hasharotxo’rlardan - tupaylar. Kamdan
kam bo’lsa-da, fillar tabiatda uchraydi. Sudralib yuruvchilar, qushlar va hasharotlar
dunyosi boy.
25

Tog larning pasttekisliklar ustidan ustunligi tufayli, odatda, kenglik-zonalʻ
landshaftlar Amazon va Kongo havzalariga qaraganda Osiyoda kichikroq
hududlarni egallaydi. Dengiz sathidan 1000-1300 m balandlikda asosiy o’simlik
shakllanishi - gylaea tog’lik xususiyatlarini oladi. Haroratning pasayishi va
namlikning balandligi bilan ortib borishi bilan bog’liq holda, tog ‘hylaea bir qator
xususiyatlarga ega. Daraxtlar kamroq bo’ladi, lekin namlikning ko’pligi tufayli
o’rmon ayniqsa zich va qorong’i bo’ladi. Unda tok, mox va likenlar ko p. 1300-
ʻ
1500 m dan yuqori bo’lgan o’rmonlar subtropik va boreal flora vakillari bilan
tobora boyib bormoqda. Tuproq qoplami va tabiiy kompleksning boshqa tarkibiy
qismlari asta-sekin o’zgarib bormoqda. Baland cho’qqilarda qiyshiq o’rmonlar va
pakana butalar Evropaning alp o’tloqlarining alp o’simliklari bilan umumiy
o’xshash ko’plab turlarga ega bo’lgan o’t o’simliklarining maysazorlari bilan
almashinadi.
Tabiiy landshaftlar aholi zichligi pastligi sababli Kalimantan (Borneo) va
Sumatra orollarida eng yaxshi saqlanib qolgan. Yer etishmasligi ularni botqoqlarni
quritish va yon bag’irlarini rivojlantirishga majbur qilgan Java va Madurada ular
sezilarli darajada o’zgartirildi. Subekvatorial kamarda mavsumiy yog’ingarchilik
va yog’ingarchilikning hudud bo’ylab notekis taqsimlanishi, shuningdek,
haroratning yillik kursidagi qarama-qarshilik tufayli Hindiston tekisliklarida
subekvatorial o’rmonlarning landshaftlari, shuningdek savannalar, engil o’rmonlar
va butalar rivojlanadi. , Indochina va Filippin orollarining shimoliy yarmida.
Doimiy nam o’rmonlar Ganges-Brahmaputra quyi oqimining eng nam hududlarini,
Indochina va Filippin arxipelagining qirg’oq hududlarini egallaydi, bu erda kamida
1500 mm yog’ingarchilik tushadi.
Yog ingarchilik miqdori 1000-800 mm dan oshmaydigan quruq tekislik va
ʻ
platolarda mavsumiy nam musson o rmonlari o sadi, ular
ʻ ʻ bir paytlar Hindiston
yarim oroli va janubiy Indochinaning katta hududlarini (Korat platosi) qoplagan.
Yog’ingarchilikning 800-600 mm gacha kamayishi va yog’ingarchilik davrining
yiliga 200 dan 150-100 kungacha qisqarishi bilan o’rmonlar savannalar, o’rmonlar
va butalar bilan almashtiriladi.
26

Yog’ingarchilikning yanada kamayishi, masalan, Rajastanda Tar cho’li bilan
chegaradosh bo’ylab rivojlangan cho’l savannalarining paydo bo’lishiga olib
keladi. Aksincha, tog’li hududlarda yog’ingarchilikning ko’payishi va
bug’lanishning kamayishi tog’li o’rmonlarning rivojlanishiga olib keladi, ularda
doimiy yashil turlar ustunlik qiladi.
Musson aralash o’rmonlari va savannalarning landshaftlari o’rtasidagi farqga
qaramay, ikkala landshaft turi ham bir qator umumiy xususiyatlarga ega. Musson
o’rmonlarida, ularning zichligidan qat’i nazar, o’t qoplami ustun emas.
Savannalarda u asosiy fonni tashkil qiladi: yozgi musson davrida yashil,
qurg’oqchilik paytida sariq. Musson o rmonlari ham, savannalar ham umumiyʻ
daraxt va buta turlariga ega. Odatda palmalar (palmira), sho’r, teak va sandal
daraxti, akatsiya, mimoza va o’tlardan - turli xil donlar. Tuproq qoplamida qizil,
qo`ng`ir-qizil va qizil-qo`ng`ir tuproqlar ko`p uchraydi. Ekvatorial kamarning
lateritlariga o’xshash lateritik podzollashgan tuproqlar ko’proq nam tog’
yonbag’irlarida hosil bo’ladi. Yil davomida bir xil namlik bo’lgan nam ekvatorial
o’rmonlar zonasidan farqli o’laroq, musson o’rmonlari va savannalar zonalarida,
yuqorida aytib o’tilganidek, yog’ingarchilik keskin mavsumiydir va yillik oqim
o’ta o’zgaruvchanlik va faol eroziya bilan tavsiflanadi . Nam mavsumda to’liq
oqimli daryolar ko’p miqdorda to’xtatilgan materiallarni olib yuradi.
Musson o’rmonlari va savannalar zonalarining faunasi tur tarkibi va turmush
tarzi jihatidan bir-biriga yaqin. Bu erda o’rmonlar va ochiq dashtlar vakillari
yashaydi. Ko’p tuyoqlilar va tez oyoqli hayvonlar. Eng xarakterlilari gepard,
chiziqli sirtlon, bo’ri va turli jayronlardir. O’rmonlarda maymunlar va yarim
maymunlar (lemurlar) ko’p. Aholi kam yashaydigan joylarda karkidonlar, yovvoyi
cho’chqalar, buyvollar, tog’li hududlarda esa yovvoyi qo’y va echkilar uchraydi.
Kenglik geografik zonalligida sezilarli buzilishlar tog’li relefi tomonidan kiritilgan.
G’arbiy Ghatlarning shamol yon bag’irlari, ayniqsa Himoloy va Indochina tog’lari
yozgi musson namligini ushlab turadigan, doimiy yashil daraxtlar, lianalar va
epifitlar ustunlik qiladigan ko’p qavatli soyali o’rmonlar bilan qoplangan.
27

Boshqalardan ko’ra, balandlik zonaliligi Himoloy tog’larining janubiy
yonbag’irlarida namoyon bo’ladi, ular mo’l-ko’l namlanadi va o’rtacha 6000 m
gacha ko’tariladi. Tog’lar etagini qoplagan nam subekvatorial o’rmonlardan
yuqorida namlikni yaxshi ko’radigan tog’li, subtropik va boreal turlari bo’lgan
o’rmonlar, yuqorida esa - subalp va alp o’tloqlari va abadiy muz va qor kamari
mavjud.
Qadimgi dehqonchilik madaniyati hududlarida (Ganga vodiysi va boshqalar)
musson aralash o rmonlarining katta maydonlari antropogen savannalar bilanʻ
almashtirilgan. O’rmonlarning kesilishi suv oqimi rejimini va tuproq qoplamining
tabiatini o’zgartirishga olib keldi. Bir vaqtlar nam o’rmonlar bilan qoplangan
Ganges-Brahmaputra deltasi endi bog’ va park landshafti bilan ajralib turadi.
Boshqa joylarda tabiat landshaftlarining ko rinishi insonning ko p asrlik faoliyati
ʻ ʻ
(erni haydash, sug orish va hokazo) natijasida shu qadar kuchli o zgarganki,
ʻ ʻ
hozirgi vaqtda avvalgi tabiiy zonal chegaralarni tasavvur qilish qiyin.
Tropik kamar. Txar cho lidan Qizil dengizgacha, Eron tog lari va
ʻ ʻ
Arabistonning janubiy qismi orqali (deyarli 30° shim.) tropik cho l va chala cho l
ʻ ʻ
zonalari cho zilgan. Ular Afrika bilan umumiy bo’lgan tropik cho’l kamarining
ʻ
Osiyo qismini egallaydi.
Platoga o’xshash relef, deyarli yil bo’yi shamol aylanishi va u bilan bog’liq
namlikning keskin tanqisligi, doimiy daryolarning yo’qligi, to’lqinli qumlarning
keng maydonlari, hammad va yomon o’simlik qoplami yoki hatto uning to’liq
yo’qligi - bular bu zonalar tabiatining asosiy xususiyatlari. Tropik cho’llarda jami
quyosh nurlanishining qiymati yiliga o’rtacha 200-220 kkal/sm2 ni tashkil qiladi.
Binobarin, u bulutlilik ko’p bo’lgan ekvatorial kamarga qaraganda kattaroqdir.
Past bulutlilik tufayli to’g’ridan-to’g’ri quyosh nurlari asosiy rol o’ynaydi.
Biroq, cho’lning yuzasi yuqori aks ettiruvchanlikka ega, shuning uchun bu erda
radiatsiya balansi bir xil kenglikdagi okeanlar va o’rmonlar yuzasiga qaraganda
pastroq. Kundalik haroratning katta amplitudasi past namlik va bulutlilik bilan
bog’liq. Yillik yog’ingarchilikning ahamiyatsiz miqdori, qoida tariqasida, 100 mm
28

dan kam va bug’lanishning 3000 mm dan ortiq, Arabistonning markaziy hududlari
va Tar cho’li cho’l turini belgilaydi.
Substratga va uning namlik sig’imiga qarab , efemera (qumlarda) yoki
galofitlar (mahalliy sho’rlangan relyef pastliklarida) ustunlik qiladi. "Tumbleweed"
tipidagi butalar va yarim butalar o’ziga xosdir. Hammadlar, birinchi qarashda,
o’simliklardan mahrum va ular o’simlik qoplamining bir turiga ega. Bu erda
likenlar o’sadi. Masofadan ular ko’rinmaydi, chunki ular substrat bilan bir xil
rangda (jigarrang yoki jigarrang). Tuproqlar ko’pincha umuman yo’q va katta
maydonlar yalang’och qumlar yoki moloz va toshlar bilan qoplangan. Cho llarningʻ
chirindisi juda kambag al, namligi biroz ko tarilgan ibtidoiy tuproqlar bo z
ʻ ʻ ʻ
tuproqlarga aylanadi.
Tuproq navlari asosan namroq davrda hosil bo’lgan qoldiq ferromarganets
gorizonti bilan bog’liq bo’lgan qizg’ish rangga ega. Xurmo vohalarining yashil
dog’lari cho’l qumlarining sarg’ish fonidan farq qiladi. Vohalar yer osti suvlari
yaqin joylashgan joylarda joylashgan. Ularning eng yiriklari janubiy va janubi-
g’arbiy Arabistonning daryo vodiylari va Dajla-Firat daryosining quyi oqimi bilan
bog’langan . Tropik cho’l zonasining faunasi turli faunali subregionlarga (Hind,
Efiopiya, O’rta yer dengizi) tegishli.
Cho’lning og’ir ekologik sharoitlari hayvonot dunyosining nisbatan
qashshoqligini tushuntiradi. Namlik ko’tarilib, o’tli, buta va yog’ochli o’simliklar
paydo bo’ladigan tog’li hududlarda hayvonot dunyosi boyib boradi. Arabistonga
har xil jayron va antilopalar, yovvoyi eshaklar (onagerlar), yirtqichlardan esa yo l-
ʻ
yo l sirtlon, shoqol, kemiruvchilardan gerbil, erboa va boshqalar xosdir. Cho’l
ʻ
tropiklarining tog’li hududlarida, u biroz namroq, engil o’rmonlar va butalar
ustunlik qiladi. Yamanning yaxshi namlangan tog’larida (1000 mm gacha
yog’ingarchilik) daraxt va buta o’simliklarining turlari Habash tog’larida bo’lgani
kabi bir xil: qandil eyforiyasi, akatsiya, anjir, archa, karob. Quruqroq tog’lar siyrak
tarqoq daraxtlar (eman) bilan siyrak chakalakzorlar bilan qoplangan.
Subtropik zonada tarmoq landshaftlari allaqachon kuzatilgan. Materik
sektori subtropik cho’llar, yarim cho’llar va Old Osiyo tog’li dashtlari zonalari,
29

okean sektorlari - materikning g’arbida O’rta yer dengizi doimiy yashil o’rmonlari
va butalar zonasi va musson aralash o’rmonlar zonasi bilan ifodalanadi. sharq.
Radiatsiya sharoiti kamarning barcha qismlarida bir xil (jami quyosh radiatsiyasi
yiliga 150-160 kkal/sm2, radiatsiya balansi yiliga 40-60 kkal/sm2), lekin yillik
yog in miqdori quruqlikdagi qirg oqbo yi hududlardan kamayib boradi.ʻ ʻ ʻ
G’arbiy sektor qishki maksimal va doimiy yashil o’simliklarning friganoid
turiga ega bo’lgan O’rta yer dengizi yog’ingarchilik rejimi bilan tavsiflanadi;
sharqiy okean sektori uchun butun yoz davomida maksimal cho’zilgan mussonli
yog’ingarchilik rejimi va aralash musson o’rmonlarining landshaftlari. Kontinental
sektorda, ayniqsa, Old Osiyo tog’larining pastda joylashgan havzalarida
yog’ingarchilik miqdori yiliga 150 mm dan oshmaydi. Yarim cho’l va cho’l
landshaftlari bilan ajralib turadi. Bahorgi maksimal yog ingarchilik yilning shu
ʻ
faslida efemeraning rivojlanishiga sabab bo ladi.Osiyo subtropiklarida tekisliklar
ʻ
ustidan tog lar ustunlik qiladi, shuning uchun kenglik zonaliligi balandlik
ʻ
zonaliligi bilan ancha murakkablashadi. Evropadan farqli o’laroq , Osiyodagi
doimiy yashil o’rmonlar va butalar O’rta yer dengizi zonasi ancha kichikroq
maydonni egallaydi.
Ushbu zonaning eng tipik landshaftlari Kichik Osiyodagi O’rta yer dengizi
sohilining nisbatan tor chizig’ida va Livan va Anti-Livan tizmalarida tarqalgan.
Iqlimi, relyefi, daryo rejimi turi va tuproq va o simlik qoplamidagi barcha
ʻ
o xshashliklari bilan Osiyo va Yevropa O rta yer dengizi landshaftlari o rtasida
ʻ ʻ ʻ
sezilarli farqlar mavjud.
Ular asosan O’rta Yerning sharqiy qismida iqlimning kontinentalligi oshishi
bilan izohlanadi. Katta yillik harorat amplitudalari, Osiyoda kamroq
yog’ingarchiliklar, tabiiyki, o’simlik qoplamining katta kserofitizatsiyasi
yo’nalishidagi o’zgarishlarini aniqlaydi . Bu yerda o zining floristik tarkibida
ʻ
o ziga xos bo lgan o simlik shakllari shakllangan bo lib, ularda Osiyo turlari,
ʻ ʻ ʻ ʻ
jumladan, Old Osiyo tog lari florasi vakillari (tog lik kserofitlari) katta rol
ʻ ʻ
o ynaydi.
ʻ
30

Tarixiy davrda O’rta yer dengizi turlaridan kesilgan o’rmonlar joyida eman,
olxa, shoxli, subtropik ignabargli daraxtlar, turli xil buta shakllari keng tarqalgan.
Ulardan 700-800 m balandlikda hukmronlik qiladigan makkis formatsiyasi,
shuningdek, Evropada hamisha yashil butalar va past daraxtlarning sezilarli
qismini o’z ichiga oladi. Osiyoda eng keng tarqalgan eman makisi, O’rta Yer
yunon makisi bilan bog’liq. Emanning har xil turlaridan odatda balandligi 1-2 m
bo’lgan buta shakliga ega bo’lgan mayda teri barglari bo’lgan doimiy yashil
kermes eman tipikdir.
Tog yonbag irlarining ekspozitsiyasiga qarab tuproq qoplami o zgaradi:ʻ ʻ ʻ
quruq o rmonlarning qo ng ir tuproqlari va quyi tog zonasidagi butalar asta-sekin
ʻ ʻ ʻ ʻ
nam shamol yon bag irlarida qo ng ir o rmon tuprog iga, ko proq namli shamol
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yonbag irlarida kashtan yoki qo ng ir cho l (yarim cho l) tuproqlariga aylanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yon bag’irlari. O’rta Osiyodagi daraxtlar va butalarning keng qamrovli kesilishi
eroziyaning rivojlanishiga yordam beradi. Dalalar va yaylovlarning keng
maydonlari iqtisodiy foydalanishdan mahrum bo’ladi. Daraxtlar va butalar
tomonidan suv oqimini tartibga solish zaiflashadi. Kuchli yomg’irdan keyin kuchli,
shiddatli oqimlar paydo bo’ladi, ular aloqani buzadi, bog’larga (uzumzorlar va
dalalarga) o’limga olib keladi. Eroziyaga qarshi kurash hali etarlicha tashkil
etilmagan.
Ta’kidlanganidek, Yaqin Osiyo tog’larining grafik sharoitlari zonalarning
konsentrikligini aniqlaydi: havzalar markazida yarim cho’llar va tog’ dashtlari
bilan o’ralgan cho’llar, nam tog’ yonbag’irlari bo’ylab esa o’rmonzorlar va butalar
mavjud. Xususan, Eron tog’larida havo va tuproqdagi namlikning tanqisligi issiq,
darz ketgan tuproqda ham, changli atmosferada ham, yilning ko’p qismida quruq
bo’lgan kanallarda ham, kamdan-kam tarqalgan daraxtlarda ham o’zini his qiladi.
va soya bermaydigan butalar yoki tikanli butalarning tuproqli "yostiqlari" ga qarshi
bosiladi. Old Osiyo tog liklarining eng keng tarqalgan zonal tuproqlari cho l va
ʻ ʻ
chala cho llarning qo ng ir va bo z jigarrang tuproqlaridir. Odatda gil tuproqlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
to planadigan chuqurliklarni takirlar egallaydi. Afrikaning hammadlariga yaqin
ʻ
bo’lgan qum va toshloq toshlar keng tarqalgan.
31

Ikkinchisi nafaqat tog’larni o’rab oladi, balki qumli va gil cho’llarning
chuqurlariga ham kiradi. Endoreik depressiyalar odatda sho’rlanadi. Eron tog lariʻ
tekisliklarining uchdan bir qismini sho r botqoqlar egallaydi. Ba’zi joylarda
ʻ
tuproqlarda 20-22% tuzlar mavjud. yer osti suvlari ham sho’rlangan. Tuproqning
yuqori darajadagi minerallashuvi baland tog’larning ichki qismlarini okeandan
uzoq vaqt ajratilishi, ichki oqim havzalarining izolyatsiyasi bilan bog’liq.
Daryo va ko’lning zamonaviy gidrografik tarmog’i iqlimning asta-sekin
qurib borishi natijasidir. Qadimgi gidrografik tarmoq ancha rivojlanganligidan
baland tog’larda hamma joyda tarqalgan daryo oqimlarining quruq keng kanallari,
qadimgi qirg’oq tizmalari va tekisliklardagi ko’l konlari dalolat beradi. Qish va yoz
fasllarida namlikning etarli emasligi va issiqlik sharoitlarining keskin o’zgarishi
tufayli o’simlik qoplamida butalar va yarim butalar ustunlik qiladi. Ayniqsa, tog’
etaklaridan 4-4,5 ming m balandlikda rivojlangan tog’li kserofitlarning friganoid
shakllanishi xarakterlidir.Unda mayda yostiqsimon butalar: tragakanth astragalus
(600 dan ortiq tur), akantolimonlar, archalar (archa) ustunlik qiladi. ), honeysuckle
va boshqalar.
Hayvonot dunyosi juda xilma-xildir.
Turli xil yashash sharoitlari tufayli (tog’ o’rmonlari va butalaridan cho’l va
chala cho’llarga qadar) bu erda tog’, dasht va cho’l hayvonlarining tarqalish joylari
uchrashadi va o’zaro kirib boradi. Tuyoqli hayvonlarning salmog i katta:
ʻ tog ʻ
qo ylari, echkilar, jayronlar, yovvoyi eshaklar. Kemiruvchilardan marmotlar, yer
ʻ
sincaplari, gerbillar, quyonlar va erboalar keng tarqalgan. Yirtqichlar: gepard,
leopard, yo’lbars bilan ifodalanadi. Ko’p qushlar, sudraluvchilar va baliqlar.
Umurtqasiz hayvonlardan - o’rmonlar va madaniy o’simliklarga katta zarar
etkazadigan, Afrika-arab va hind naslchilik markazlaridan Eronga uchib keladigan
falanx, karakurt, chayon va chigirtka (Schistocercus).
Kaspiy dengizining janubiy sohilidagi nam subtropik landshaftlari alohida
e’tiborga loyiqdir. Elbrusning shimoliy yonbag’irlarida (1500 mm dan ortiq)
namlik yuqori bo’lganligi sababli, podzolizatsiyalangan burozemlarda zich mezofil
32

subtropik o’rmonlar o’sadi, ular Eron tog’larining friganoid o’simliklaridan keskin
farq qiladi.
Subtropik zonada markaziy o’rinni egallagan va dengiz sathidan 4000 m
balandlikda joylashgan Tibet platosida. m.da baland tog li dasht va chala cho llarʻ ʻ
hukmron bo lib, ular tog yonbag irlari bo ylab archalar, toshloq cho llar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(korumlar) va abadiy qorlar bilan almashinadi.
Osiyoning subtropik kamarining sharqiy okean sektorida, tekisliklarda va
1000 m balandlikdagi tog’larda musson aralash o’rmonlar zonasi xosdir. O’sish
davridagi yuqori haroratlar va yozda maksimal darajada bir xil yillik
yog’ingarchilik zheltozemlar va qizil tuproqlarning shakllanishiga yordam beradi
va o’simlik qoplamida tashqi tomondan nam tropik mintaqalarning o’rmonlariga
o’xshash zich mezofil o’rmonlar paydo bo’ladi.
Xitoyning qirg oqbo yi
ʻ ʻ hududlari va Yaponiya orollari 36° shim.gacha. sh.
issiq Kuro-Sivo oqimi ta’sirida, shuning uchun geografik zonalar, shu jumladan
subtropik o’rmonlar zonasi, bu hududlarda shimolga, ayniqsa orollarga siljigan.
Zonaning orol qismi materikga nisbatan namroq, yillik suv oqimi bir xil,
bug lanish kam, o rmon qoplami zichroq. Musson zonasining tuproq qoplamida
ʻ ʻ
aralash o’rmonlar, krasnozemlar va zheltozemlar keng tarqalgan. Ular ko’pincha
bir xil kengliklarda uchraydi, ammo tuproq shakllanishining qizil tuproq turi
janubiy va tekisliklar uchun, sariq tuproq tipi esa shimol va tog’larga xosdir. Bu
tuproqlar ulardagi temir oksidlari (asosan qizil tuproqlarda), marganets va
alyuminiy (asosan sariq tuproqlarda) kontsentratsiyasi tufayli yorqin rangga ega.
Ularda yuqori gorizontlarda 5-10% gacha chirindi bo lib, asosan podzollashgan,
ʻ
singdirish qobiliyati past, kislotali reaksiyaga ega (ayniqsa, qizil tuproqlar).
Ularning agrotuproq sifatlari past; ular osongina eroziyalanadi, namlik chiqaradi,
o’simliklarning oziqlanishi uchun muhim elementlarga (kaltsiy, magniy,
Ushbu zonadagi o’rmonlar, ayniqsa Sharqiy Xitoy, daraxt kesishdan juda
ko’p zarar ko’rgan. Hududning rivojlanishidan oldin tabiiy o’simlik qoplamida
yam-yashil tropik va subtropik o’rmonlar ustunlik qilgan, ularda keng bargli turlar
bilan bir qatorda janubiy ignabargli daraxtlar o’sgan. Hozirgi vaqtda doim yashil
33

o’simliklar, ayniqsa janubda, bargli o’simliklardan ustundir. Tropik turlar bilan bir
qatorda to’rtlamchi muzlik davrida bu erga kirib kelgan mo’tadil kenglik florasi
vakillari mavjud. Tropik va boreal elementlarning o’zaro kirib borishi
o’rmonlarning murakkab tarkibiga olib keldi. O’rmonlarda ko’plab endemiklar
mavjud. Zamonaviy o’simliklar qoplamida o’rmonzorlar va ehtiyotkorlik bilan
o’stirilgan sholi maydonlari, choy butasi, sitrus va boshqa subtropik meva va
bog’dorchilik ekinlari plantatsiyalari ustunlik qiladi.
Ba zi joylarda saqlanib qolgan o rmonlarda dafna, mirta, kamelya,ʼ ʻ
magnoliya, doim yashil dub, sikad, subtropik ignabargli o simliklar –
ʻ
kenninggemiya, podokarp, yews ustunlik qiladi. Tropiklarning vakillari - palma va
orkide - ba’zan kul, qayin va aspen daraxtlari yonida o’sadi. Biroq, birinchisining
janubga, ikkinchisining shimolga tortishi aniq seziladi. Hayvonot dunyosi tarixiy
davrda o’simlik dunyosi kabi o’zgargan.
Bu zonaning faunasi ilgari turlarning xilma-xilligi bilan ajralib turardi. Shu
bilan birga, Yaponiya orollarida uzoq vaqtdan beri orol izolyatsiyasi tufayli fauna
materikga qaraganda kambag’al, endemiklarning foizi yuqori. Orollarning janubiy
qismida tropik turlar ustunlik qiladi. Shimoliy qismida palearktika zoogeografik
oblasti vakillari keng tarqalgan: bo’rsiq, bo’ri, quyon, tulki, sincap va boshqalar.
Sharqiy Xitoyda yovvoyi hayvonlar deyarli saqlanmaydi.
Faqatgina O rta Osiyo bilan chegaradosh tog larda qo shni viloyatlarning
ʻ ʻ ʻ
o rmon va dasht faunasi vakillari topilgan. Inson faoliyatida juda kamaygan O’rta
ʻ
Yer landshaftlaridan farqli o’laroq, Xitoy va Yaponiyaning antropogen
landshaftlari ancha qulaydir. O’rmonlar qisqartirilgan joylarda erlar haydaladigan
erlar uchun haydaldi, daraxt plantatsiyalari bilan mohirlik bilan birlashtirildi.
Erga bo’lgan ehtiyoj boshqa mamlakatlarda qishloq xo’jaligi uchun yaroqsiz
deb hisoblangan tog’ yonbag’irlarini (40 ° gacha tik) etishtirishga majbur qildi.
Natijada tabiiy landshaftlarning keng hududlari madaniy landshaftlarga
bo’shatilgan. Ularning xarakterli xususiyati sun’iy terasli yamaqlardir. Teraslarni
asosan sholizorlar egallaydi. Sholining vegetatsiya davrida dalalarni suv bilan
to’ldirish zarurati zich kanallar tarmog’ining paydo bo’lishiga olib keldi.
34

Ayvonlar va kanallar bir necha asrlar davomida qurilgan. Ular aholining
katta mehnatsevarligi va borish qiyin bo’lgan qiyaliklarni suv bilan ta’minlash
texnikasidagi mohirlikni aks ettiradi. Tuproqlar yuvilib ketgan joylarda odamlar
daryo vodiylaridan tuproqni o’zlariga olib kelib, buning uchun tayyorlangan yon
bag’irlarining qismlariga quydilar. Xitoyda xalq hokimiyati hokimiyat tepasiga
kelgach, ekin maydonlarini kengaytirish va sug’orish uchun kurash ayniqsa keng
ko’lamga ega bo’ldi; unga millionlab odamlar va ulkan texnika jalb qilingan. Xalq
qurilishi loyihalari Xuan Xe va Yantszi havzalarini qamrab oldi.
Tuproq eroziyasiga qarshi kurashish maqsadida Loess platosida to g onlar,ʻ ʻ
kanallar, suv omborlari qurilmoqda. Tog yonbag irlarida o rmon ekish, tuproqni
ʻ ʻ ʻ
to g ri ishlash keng yo lga qo yilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chet eldagi Osiyodagi mo’tadil mintaqaning geografik zonalari nisbatan
kichik maydonni egallaydi. Uning kontinental sektorida janubdan shimolga
cho’llar, yarim cho’llar, dashtlar va o’rmon-dashtlar zonalari, Tinch okeanida keng
bargli va aralash o’rmonlar zonalari kuzatiladi . O’sish mavsumining juda o’xshash
issiqlik sharoitida namlik miqdori kamarning Markaziy Osiyo va Sharqiy Osiyo
segmentlarida sezilarli darajada farq qiladi. Qit’a sektorining janubida Takla-
Makan, Beyshay va Alashan cho’llari bo’ylab eng qurg’oqchil. Bug’lanish tezligi
2500 mm bo’lgan yog’ingarchilik miqdori yiliga 100 mm ga ham etmaydi. Namlik
sharqqa qarab, Loess platosi va Mo’g’ulistonning sharqiy tekisliklari tomon biroz
ortadi.
Namlikning etishmasligi shunchalik kattaki, ko’pincha yuzlab kilometrlarda
hayotning tashqi belgilarini aniqlash mumkin emas: na o’simlik, na hayvonlar, na
toza suv. Faqat o’lik daryo o’zanlari va quriydigan ko’llar. Biroq, burg’ulash
natijasida ba’zi joylarda yer osti suvlarining sezilarli zaxiralari topildi. Tog’li
hududlarda qor va yozgi yomg’irdan to’yingan doimiy daryolar mavjud. Ammo
ulardagi suv zaxiralari, qoida tariqasida, faqat yuqori kurs uchun etarli. Kichik suv
zahiralari tez bug’lana boshlagan tekisliklarga etib borgach, daryolar quriydi.
Ulardan faqat ba’zilari endoreik ko’llarga etib boradi. Oqimning yo’qligi
depressiyalarda tuzlarning to’planishiga olib keladi. O’rta Osiyoning mo’tadil
35

zonasining cho’l, yarim cho’l, dasht va o’rmon-dasht zonalari O’rta Osiyo va
Janubiy Sibirning bir xil zonalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Shunday qilib,
ushbu zonalarning O’rta Osiyo qismida maksimal yog’ingarchilik yozda, O’rta
Osiyoda esa bahorda sodir bo’ladi. Markaziy Osiyoning iqlimi kontinentalroq.
O rta Osiyoning o simlikʻ ʻ va hayvonot dunyosiga O rta Yer ta sirida bo lgan ʻ ʼ ʻ
bo lsa, O rta Osiyoning o simlik va hayvonot dunyosi asosan yakka holda
ʻ ʻ ʻ
rivojlangan. G arbda tog lar va sharqda to lqinsimon tekisliklar oralig idagi tekis
ʻ ʻ ʻ ʻ
botqoqlarni egallagan O rta Osiyoning cho l, chala cho l, dasht va tog o rmonli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dashtlari asta-sekin bir-birini almashtiradi. O rta Osiyoning janubiy yarmini cho l
ʻ ʻ
va chala cho llar egallagan, sh.n.dan 41-42° gacha. sh., dasht va o rmon-dashtlar
ʻ ʻ
— uning shimoliy yarmi. O rta Osiyo cho llarida o simliklarning yashash sharoiti
ʻ ʻ ʻ
juda og ir. Kichkina namlikdan tashqari, o’tkir qish sovishi o’simliklarning o’sishi
ʻ
va rivojlanishi uchun muhim shart-sharoitlarni yaratadi.
O rta Osiyo cho llari va chala cho llarining tuproqlari och-qo ng ir va bo z-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ng ir.
ʻ ʻ Rangning o zgarishi seskioksidlarning to planishi hisobiga sodir ʻ ʻ
bo ladi.Takla-Makan cho lida bepoyon bo shliqlarni jonsiz qumlar va “toshlangan
ʻ ʻ ʻ
sho r botqoqlar” egallagan. Serozemlar Tarim daryosi havzasida Takla-Makan
ʻ
cho lini o rab turgan tog etaklarida rivojlangan. Tarim tipidagi och bo z tuproqlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
takirsimon, skeleti o rtacha, chirindisi past, tarkibida karbonatlar ko p. Beyshan
ʻ ʻ
tog’lari va Gobi cho’lida bo’z tuproqlar skeletga aylanadi va asosiy jinslar va
namlik tarkibidagi farqlar tufayli karbonat va gumus tarkibida juda katta farq
qiladi.
Shimoli -sharqda bo’z tuproqlar asta-sekin Gobi sharqida va Ordosda keng
tarqalgan yarim cho’llarning jigarrang tuproqlariga aylanadi. Ular bilan
kompleksda solonets va solonchaklar, odatda, depressiyalar bo’ylab topiladi.
Qo’ng’ir tuproqlarda karbonatlar tuproq profiliga teng ravishda taqsimlanadi.
Qo’ng’ir tuproqlar ular hosil bo’lgan substratga qarab shag’al yoki qumli bo’ladi.
Ularning barcha navlarida chirindi 1% dan kam.. Cho l va chala cho llardagi
ʻ ʻ
o simliklarning asosiy hayot shakllari kserofil buta va chala butalardir. Gobining
ʻ
sharqiy qismida borbudurgan (Salsola passertna), baglur (Anabasis brevtfolia) va
36

smola (Nanophiton erinaccum) bo lgan sho rsimon tuzilmalar eng keng tarqalgan.ʻ ʻ
Buta va butalar saksovul va efedra (Ephedra Prjewalskn) bilan ifodalanadi.
Reomuriya yarim butasi (Reomurta soongarica) keng tarqalgan.Jungariya
o simliklari O rta Osiyoga yaqin.
ʻ ʻ
Jungriyada shuvoq keng tarqalgan, shimolda mayda chimli o’tlar - tukli
o’tlar sezilarli rol o’ynay boshlaydi. Cho’l va chala cho’llarning ekologik sharoiti
kemiruvchilar va tuyoqli hayvonlarning hayoti uchun eng qulaydir. Tuyoqli
hayvonlardan, ayniqsa antilopalarning xilma-xil turlari, ayrim hududlarda yovvoyi
Prjevalskiy oti, ikki o rtaruvchi tuya, kulon saqlanib qolgan. Tog’larda echki va
ʻ
qo’chqorlar ko’p. Cho’l zonasi shimolda kenglikdan 41 - 42 ° ajratilgan.
Tog’larning yomg’ir soyasida - Jungar (XXR) va Ozernaya (MPR) dashtlari
havzalarida yarim cho’llar va cho’llar bilan uzilib qolgan. Umuman olganda,
g’arbda nisbatan tor bo’lgan dasht zonasi sharqqa qarab kengayib, Katta Xinganga
etib boradi, u erdan namlik ortishi tufayli janub va sharqqa, Shimoliy-Sharqiy
Xitoy tekisliklariga boradi. Katta Xingan shimoliy qismida lichinkali taygalar,
janubiy qismida o’rmon-dashtlar bilan qoplangan. Cho’llarning janubiy chegarasi
Nanshan tizmasi bo’lib, uning etaklari tarixiy davrlarda o’rmon-dashtlar bilan
qoplangan, ehtimol.
Evropa dashtlaridan farqli o’laroq , Mo’g’ul dashtlarining zonal tuproq turi
chernozemlar emas, balki yuvilgan kashtan tuproqlaridir. Ular qumli va shag’alli
asosiy jinslarda hosil bo’lib, solonetnik emas. Tuproqlari kashtan, qora kashtan va
och kashtan. Ularning rangining intensivligi gumusning solishtirma og’irligiga
bog’liq. Yuqori qatlamda quyuq kashtan tuproqlari 4% dan 6% gacha chirindi,
engil kashtan tuproqlari - 2% dan 4% gacha.
Dashtlar orasidan ma’lum o’simlik guruhlari ustunligiga qarab har xil turlar
ajralib turadi. Mo’g’ul dashtlari Rossiya va Qozog’iston dashtlariga qaraganda
qashshoqroq. Ulardagi o’tlar pastroq, doimiy qoplama deyarli yo’q. Tyrsovye,
serpantin, serpantin-tyrsovye va boshqalarning shakllanishi hukmronlik qiladi.
Butalardan, ayniqsa, mayda bargli karagana (Caragana microphylla), yarim
butalardan — shuvoq (Artemisia frlgida) ko p. Yarim cho’llarga yaqinlashganda,
ʻ
37

past o’sadigan tukli o’tlar va piyozlarning roli kuchayadi. Tog’larda Mo’g’ul
dashtlari 1500 m va undan yuqori balandlikka ko’tariladi va tog’larda namlikning
ko’payishi bilan o’simlik qoplamida o’tlar ulushi ortadi.
Mo g uliston tog larining shimoliy yon bag irlarida (yog in 500 mm vaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
undan ortiq) asosan Sibir lichinkasi, sadr va qarag ayning ignabargli o rmonlari
ʻ ʻ
o sadi.
ʻ Bargli turlar (qayin, aspen) subordinativ ahamiyatga ega. Osiyoning
mo’tadil zonasining Tinch okeani sektori uchun o’rmon landshaftlari xarakterlidir .
Xorijiy Osiyoda keng bargli va aralash o’rmonlar zonalari mavjud. Osiyodagi
G arbiy Yevropaga nisbatan bu zonalar kichikroq maydonni egallaydi. Bu yerda
ʻ
tekisliklar kam, shuning uchun balandlik zonaliligi kenglik zonaliligiga qaraganda
yaxshiroq ifodalangan. Evropaning keng bargli va aralash o’rmonlaridan farqli
o’laroq, ularning Uzoq Sharqdagi hamkasblari Osiyoning ushbu mintaqasining
Osiyo antisiklonining markaziga yaqinligi va musson aylanishining ta’siri tufayli
sezilarli darajada ko’proq mavsumiy issiqlik va namlik kontrastlari bilan
rivojlanadi.
To’rtlamchi davrda Uzoq Sharqning keng bargli va aralash o’rmonlari
hududi muzliklarga duchor bo’lmagan, shuning uchun o’simlik va hayvonot
dunyosi antiklik va ko’plab relikt shakllari bilan ajralib turadi. O’rmonlarning
taxminan 50% endemikdir . Keng bargli o’rmonlarda mahalliy eman (mo’g’ul
emanı), chinor, jo’ka va keng bargli daraxtlarning boshqa vakillari bilan bir
qatorda ignabargli daraxtlar - koreys sadrlari, qora yoki butun bargli, aralashmalar
va boshqalar katta maydonni egallaydi. nisbat. Bokira Manchjuriya o’rmonlarida
ignabargli turlar bargli o’rmonlardan ustun turadi. Ammo bu o’rmonlarning juda
oz qismi saqlanib qolgan. So’qmoqlar (asosan ignabargli o’rmonlar) natijasida
zamonaviy ikkilamchi o’rmonlarda bargli turlar ustunlik qiladi. Tog’larning
ko’tarilishi bilan ignabargli daraxtlarning roli oshadi. Keng bargli o’rmonlar
tepasida aralash o’rmonlar kamari mavjud bo’lib, ular Manchjuriya-Koreya
tog’larining eng baland cho’qqilarida tayga tipidagi o’rmonlarga va mitti qarag’ay
chakalaklariga aylanadi. Qo’ng’ir o’rmon tuproqlari (burozemlar) va ko’pincha
podzollashgan to’q kulrang o’rmon tuproqlari Uzoq Sharqning keng bargli va
38

aralash o’rmonlari zonasida eng keng tarqalgan. Burozemlarning umumiy
xususiyatlari: o’rtacha podzolizatsiya, ozgina kislotali yoki neytral reaktsiya, 5-6%
gacha chirindi miqdori tufayli quyuq rang.
Shimoli-sharqiy Xitoyning tekisliklarida (Shimoliy Amerikaga qaraganda
kamroq aniq) Songliao mintaqasini (Songxua va Nonni daryolari qo’shilishidan
sharqda) egallagan va Zeya-Bureya pasttekisligiga kiradigan dasht zonasi ajralib
turadi. Uzoq Sharq yaylovlari Shimoliy Amerikanikidan ham zamonaviy, ham
oldingi (to rtlamchi) rivojlanishi jihatidan farq qiladi. ʻ Ularning muhim xususiyati -
kam qorli qattiq qish, bu abadiy muzlik va yaxshi tuproq namligini rivojlantirish
yoki saqlashga yordam beradi, bu esa etishmayotgan yog’ingarchilikni qoplaydi.
Uzoq Sharq dashtlarida 500-600 mm, Shimoliy Amerikada 800-900 mm
yog’ingarchilik tushadi. Nam issiq yoz va sovuq qish sharoitida kam qorli, o’tloqi
chernozemga o’xshash tuproqlar va shunga o’xshash o’tloqi chimli 5-9% chirindi
bo’lgan tez-tez yaltirab turadigan yangi tuproqlar hosil bo’ladi . O tloq
ʻ
chernozemsimon tuproqlarda chirindi gorizontining qalinligi o rtacha 20—30 sm
ʻ
(ba zan 60—100 sm gacha) bo ladi. Ibtidoiy davlatda Uzoq Sharq cho’llarida
ʼ ʻ
(o’rmon-dashtning dashtga o’xshash fasiyalarining boshqa nomi) yaxshi
rivojlangan o’t o’simliklari (forbalar) va eman siyrak o’rmonlari (hududning 20%
gacha) mavjud edi.
Hozirgi vaqtda dashtlarning tabiiy landshaftlari o’z o’rnini dalalar, bog’lar
va bog’larga bo’shatib berdi. Taiga zonasi va xorijiy Osiyoning okean sektorida
kichik maydonni egallaydi. Taiganing eng katta diapazoni Xokkaydo orolida
joylashgan bo’lib, u nafaqat tog’larni qoplaydi, balki sovuq Oya-Sivo oqimi
ta’sirida bo’lgan orolning shimoli-sharqiy qismidagi qirg’oq tekisliklariga ham
tushadi.
Turlarning tarkibi bo’yicha Xokkaydo o’rmonlari Sibir archa va archa
taygalariga yaqin. Shuningdek, janubiy flora (bambuk) vakillari ham bor.
O’rmonlar zich o’simliklar bilan ajralib turadi. Qirralarida, o’rmondagi bo’shliqlar
va daryo vodiylari bo’ylab suv toshqini o’tloqlari - baland o’tlar. Bu yerdagi
39

tuproqlarning zonal tipi podzollardir. Depressiyalarda ular botqoqlangan va gley
bo’ladi.
40

XULOSA
Xulosa o’rnida aytadigan bo’lsak, Yevrosiyoda tarqalgan 8 ta iqlim
mintaqasining ichida barcha tabiat zonasi o’zining qonuniyatlariga ko’ra tarqalgan.
Yevrosiyoning keng hududida, boshqa qit’alarga qaraganda, Yerning
quruqlik landshaftlarining geografik zonalligining sayyoraviy qonuni to’liq
namoyon bo’ladi. Bu erda shimoliy yarim sharning barcha geografik zonalari va
tabiiy zonalarning tegishli turlari ifodalangan. Qoida tariqasida, zonalar g’arbdan
sharqqa kenglik yo’nalishi bo’yicha cho’zilgan. Biroq, Yevrosiyoning g’arbdan
sharqqa keng tarqalganligi materikning okean va kontinental sektorlari o’rtasida
tabiatda sezilarli farqlarni keltirib chiqaradi. Nam okean qirg’oqlarida o’rmon
tabiiy zonalari ustunlik qiladi, materikning ichki qismida ular dasht, yarim cho’l va
cho’llar bilan almashtiriladi. Yevrosiyoning eng keng qismi mo tadil va subtropikʻ
zonalarda joylashgan.
Shimoliy yarimsharda quyidagi zonalar bor: Arktika muz sahrolari, tundra,
o rmon tundra, mo tadil mintaqa o rmonlari, mo tadil mintaqa o rmondashtlari,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mo tadil mintaqa chala cho llari, mo tadil mintaqa cho llari, subtropik doim yashil
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rmonlar va butazorlar, subtropik aralash mussonli o rmonlar, subtropik
ʻ ʻ
o rmondashtlar, subtropik dashtlar, subtropik chala cho llar, subtropik cho llar,
ʻ ʻ ʻ
sernam tropik o rmonlar, tropik siyrak o rmonlar, quruq o rmonlar va savannalar,
ʻ ʻ ʻ
tropik chala cho llar, tropik cho llar, subekvatorial mussonli aralash o rmonlar,
ʻ ʻ ʻ
ekvatorial o rmonlar (gileya) zonalari. Janubiy yarim sharda esa tundra zonasi,
ʻ
o rmon tundra zonasi, mo tadil mintaqa cho llari zonasi uchramaydi.
ʻ ʻ ʻ
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi 2015-yil 22-
maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi, 2015 yil 23
may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017.
– 48 bet.
5. Зоны физико-географические — статья из Большой советской энциклопедии
(3-е издание)
6. ПРИРОДНЫЕ ПОЯСА И ЗОНЫ. Лесная энциклопедия / Гл. редактор Г. И.
Воробьёв. — М.: Советская энциклопедия , 1986. — Т. 2. — 631 с. — 100 000
экз.
7. Гумбольдт А. Эссе о географии растений. 1807.
8. Докучаев В. В. К учению о зонах природы : Горизонтальные и вертикальные
почвенные зоны. СПб.: тип. СПб. градоначальства, 1899. 28 с.
9. Перейти обратно: 1
2
Зоны географические // Казахстан. Национальная
энциклопедия . — Алматы: Қазақ энциклопедиясы , 2005. — Т. II. — ISBN
9965-9746-3-2 . (CC BY-SA 3.0)
10. Bezrukov Yu.F. Materiklar va okeanlarning fizik geografiyasi. 1-jild. Yevroosiyo.
1-qism. Yevroosiyoning umumiy tavsifi.
11. V.V. Eaglet, A.A. Kurkov, P.P. Kucheryavy, N.N.Tupikin.FIZIKAL
GEOGRAFIYA.1998.
42

Sotib olish