YMM va YIM ularning hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	54.5KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

YMM va YIM ularning hisoblash usullari

Sotib olish

YMM va YIM ularning hisoblash usullari
Reja:

Kirish
1-Bob. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning makroiqtisodiy
ko’rsatgichlari
1.1. Makroiqtisodiyot tushunchasi va uning mohiyati
1.2. Yalpi milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat
shakllari
2-Bob. Yalpi ichki mahsulot. Yalpi milliy maxsulot va uni hisoblash
usullari
2.1. Yalpi ichki mahsulot hajmining o’sishi
2.2. Yalpi milliy maxsulotni hisoblash usullari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Hammaga ma’lumki, o’tmishda O’zbekiston iqtisodiyoti sobiq sovet
ittifoqi iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, mustaqil milliy iqtisodiyot deb
bo’lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakka hokimligi, xom-ashyo
ishlab chiqarishga va boy mineral xom-ashyo resurslaridan nazoratsiz ayovsiz
foydalanish asosiga qurilgan, yonilg’i, g’alla va boshqa ko’pgina ishlab chiqarish
resurslari hamda iste’mol tovrlarining ta’minlanishi bo’yich markazga qaram
bo’lgan iqtisodiyot meros bo’lib qolgan edi. Mamlakatimiz prezidenti I.A.
Karimov qisqa qilib aytganlaridek, ― O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga-
markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan mamlakat edi.‖
Respublikamizning mustaqillikka erishib, deyarli barcha xalqaro tashkilotlarga
teng huquqli a’zo bo’lib kirganligiga ko’p vaqt bo’lganligi yo’q. Ammo shu vaqt
ichida mamlakatimizning o’ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan iqtisodiy
siyosati shakllanib, istiqbol yo’nalishlari belgilab olindi.
1991-yil sentabridan buyon o’tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy
mustaqillikni qo’lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, mineral
xomashyo boyliklaridan mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va
quvvatlardan o’z xalqimiz va uning kelajagi manfaatlari yo’lida foydalanish
imkoniyatiga ega bo'ldik.
Yangi energetika, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarining vujudga
kelishi, ko’plab yirik inshoatlar, korxonalar, zavod va fabrikalar qurilganligi,
yonilg’i va g’alla mustaqilligiga erishganligi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar,
izchil o’sish sur’atlari milliy mustaqil iqtisodiyotni mustahkamlash sari harakat
natijalardir.
Hozirgi kunda ilg’or mamlakatlarda ishlab chiqarish natijalarini
makroiqtisodiy parametrlar (yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, milliy
daromad) orqali tahlil etishga katta ahamiyat berib kelinmoqda. Bunday
tadqiqotlarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularda iqtisodiyotning turli

tarmoqlari o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari haqidagi statistic ma’lumotlar
batafsil tahlil qilinadi.
Shunday qilib, O’zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan yangi,
mustaqil rivojlanayotgan, o’z xalqi, millati manfaatlariga xizmat qiladigan milliy
iqtisodiyot shakllanib bormoqda.
Milliy iqtisodiyot, barcha tarmoqlar va sohalarni, mikro va makro
iqtisodiyotlarni, funktsional iqtisodiyotni, ko’plab infratuzilmalarni o’z ichiga
olgan yaxlit iqtisodiyotdir.
Makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqiyosida moddiy ishlab chiqarish va
nomoddiy so’zlarini bir butun qilib olingan milliy iqtisodiyotdir.
Milliy ho’jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mexnat taqsimoti rivojining
natijasi hisoblanadi.
Makroiqtisodiyot o’z ichiga xalq xo’jaligining moddiy va nomoddiy ishlab
chiqarish, hamda hizmat ko’rsatish sohalarini oladi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalari o’z navbatida xalq xo’jaligining ko’plab yirik
tarmoqlaridan iborat bo’ladi. Ular ishlab chiqarish vositalari va iste`mol buyumlari
ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga (I va II bo’linma) ajratiladi.
Milliy iqtisodiyot meyorida faoliyat qilish uchun barcha tarmoq va ishlab
chiqarish sohalarining o’zaro bog’liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi.
Nomoddiy ishlab chiqarish milliy iqtisodiyotning ijtimoiy iste`molni qondirishga
hizmat qiluvchi (soliqni saqlash, ta`lim, tarbiya) va millatning madaniy
rivojlanishini belgilab beruvchi (fan, madaniyat, san`at, sport) sohalarini, hamda
davlat boshqaruv va mudofaa tizimini o’z ichiga oladi.
Xizmat ko’rsatish sohalari uy-joy, kommunal xo’jaligi va madaniy maishiy
xarakterdagi xizmat ko’rsatuvchi ko’plab tizimlardan iborat bo’ladi.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali,
mikro va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Bu ko’rsatkichlar
yordamida korxonalar faoliyatiga baxo beriladi va milliy iqtisodiyotning
rivojlanish tamoyillari aniqlanadi.

Masalan, korxonalar faoliyatiga baxo berish uchun, ularning daromadlari va
harajatlari hisoblab chiqiladi. Shu ma`lumotlarga asoslanib korxonaning foyda
olishi eki zarar ko’rishini bilish mumkin. Agar korxonaning ishi yaxshi bo’lib,
foida olsa, tegishli ma`lumotlaridan muvaffaqiyat sabablarini aniqlash uchun
foydalaniladi.
Korxona zarar ko’rgan taqdirda ham tegishli mikroiqtisodiy
ko’rsatkichlaridan uning bevosita sabablari aniqlanadi.
Mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar ham butun iqtisodiyot uchun huddi shunday
vazifani bajaradi. Bu tizimga kiruvchi turli hil ko’rsatkichlar, birinchidan, bizga
ma`lum vaqt oralig’idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy
iqtisodiyotning faoliyat yuritishini bevosita ta`sir qiluvchi omillarni aniqlash
imkonini beradi. Ikkinchidan, makroiqtisodii ko’rsatkichlar tizimi, Yamm ni uning
harakatining barcha bosqichlarida, ya`ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta
taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali shaklda aks ettirishga
imkon beradi.
Nixoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan
foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimini
yaxshi tushunib olish uchun bozor ho’jaligi sub`ektlari va bozor operasiyalari
tarkibini (klassifikasiyasini) bilib olish zarur.
Bozor xo’jalik sub`ektlarini quyidagicha tasniflash qabul qilingan.
1. Nomoliyaviy korxonalar yoki ishlab chiqarish shakllari.
2. Uy xo’jaliklari.
3. Davlat ma`muriy tashkilotlari.
4. Mazkur mamlakat chegarasidan tashqaridagi xo’jalik sub`ektlari.
Bozorli operasiyalar 3ta katta guruhga bo’linadi:
1. Tovarlar va hizmatlar bilan operasiyalar (ishlab chisarish, investisiyalash,
iste`mol qilish, import va shu kabilar).
2. Taqsimlash operasiyalari (ish haqi, foyda, ijtimoiy sugurta to’lovlari va
h.k.)

3. Moliyaviy operasiyalar (pulga taaluqli aktivlar va passivlarning
o’zgarishi, valyuta va qimmatli qog’ozlar bilan operasiyalar, kreditli
operasiyalar va h.k.)
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblashda moliyaviy balanslar tizimi
alohida o’rin tutadi. Bunda balans shaklidagi jadval orqali resurslar va ulardan
foydalanish ikki yo’qlama yozish tartibida ko’rsatiladi, ya`ni har bir operasiya
to’lovchisi va oluvchisiga ega bo’ladi. Shu sababli bir marta resurslar va ikkinchi
marta foydalanish sifatida yoziladi.
BMT statistika hizmati tavsiya qilgan uslub bo’yicha makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
harakati ikki darajada aks etadi: yig’ma hisobda YaMM, MD harakti, kapital
qo’yilmalarni moliyalashtirish, boshqa mamlakatlar bilan operasiyalar; mukammal
hisobda esa tarmoqlararo aloqalar, daromadlarning harakati, ularning taqsimlanish
va pirovard foydalanishi ko’rsatiladi. Yig’ma hisobga yalpi milliy maxsulotni
daromadlar va sarflar bo’yicha hisoblash misol bo’la oladi.
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasini harakterlovchi juda ko’plab
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar mavjud. Tarixiy jihatdan dastlab moddiy ishlab
chiqarish sohalari rivojlanish miqiyosini harakterlovchi ko’rsatkichlarga ustunlik
berilgan. Bu faqat foydali buyumlarni tayorlashda qo’llaniladigan mexnat tan
olingan ishlab chiqarish sharoitida to’liq tabiy xol hisoblanadi.
Shu nuqtay nazardan kelib chiqib ingliz klassik siyosiy iqtisodchilari milliy
ho’jalikdagi barcha mexnatni ikki turga ajiratgan:
1)Moddiy boyliklar yaratuvchi unumli va uni istemol qiladigan mexnat.
2)Boylik yaratmaydigan, faqat uni istemol qiladigan unumlik mexnat.
Bu nazariy asos tegishli makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqarish va
ulardan uzo? yillar davomida ko’pchilik mamlakatlar ho’jalik amaliyotida
foydalanishga sabab bo’lgan.
Mazkur ko’rsatkichlarni hozirgi davrda ham moddiy ishlab chiqarish sohalari
rivojlanishini iqtisodit taxlil qilishda qo’llash foydadan holi emas.
Ishlab chiqarishni sohalari rivojlanishini eng umumiy holda - ijtimoiy maxsulot
ko’rsatkichi harakterlaidi. Ma`lum vaqt davomida (odatda bir yilda) moddiy ishlab

chiqarish sohalarida yaratilgan barcha maxsulotlar o’zining qiimat ifodasida jami
ijtimoiy maxsulotni tashkil qiladi.
Butun halq Ho’jaligi ishlab chiqarish vositalari va istemol buyumlari ishlab
chiqaradigan tarmoqlardan iborat bo’lganligi sababli jomi ijtimoiy maxsulot
(JIM)ning ashyoviy (natural-buyum) tarkibi ishlab chiqarish vositalari va iste`mol
buyumlaridan iborat bo’ladi. Bunday bo’linish asosida JIM tarkibii elementlarining
iste`mol qilinish harakteri etadi. JIMning ishlab chiqarish vositalaridan iborat
qismi (mashina, uskuna va shu kabilar) ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun
foydalaniladi va demak belvosita iste`molni qondiradi, iste`mol buyumlari
(oziqovqat, kiyim-kechak va shu kabilar) esa ulardan farq qilib, bevosita
ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
JIMning tarmoq tarkibi ham farqlanadi. JIM tarmoq tarkibi undagi ayrim
tarmoqlar (sanoat, qishloq ho’jaligi va shu kabi) maxsulotlarining ulushi sifatida
namoyon bo’ladi.
Qiymat shaklida JIM - iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati
(S) va yangidan yaratilgan qiymatidan (V+m) iborat bo’ladi.
JIMni W bilan belgilasak, bunda W c+V+m bo’ladi.
Yangidan yaratilgan qiymat zaruriy maxsulot eki ishchi kuchi qiymatidan
(V) va qo’shimcha maxsulotdan (m) iborat bo’ladi.
JIM ko’rsatkichi muxim kamchilikga ega. Uni hisoblashda ishlab
chiqarishning barcha texnologik bosqichlaridagi moddiy harajatlar miqdori bir
necha marta ko’rib chiqiladi
Boshqacha aytganda:
JIM oraliq maxsulot + pirovard maxsulot
Oraliq maxsulotga ishlov berish, qayta ishlash va sotish maxsadlari uchun
harid qilingan tovarlar kiradi.
Pirovard maxsulot iste`molchilar tomonidan foidalanish uchun sotib
olinadigan tayor tovarlar va hizmatlardan iborat bo’ladi.
Pirovard maxsulot mexnat predmetlari qiymatini takroriy hisoblashdan ozod
bo’lsada, u mexnat vositalarining yillik amortizasiya ajratmalari summasiga teng

bo’lgan, ko’chgan qiymat o’tmish mexnat natijasi bo’lib, oldingi davrlarda vujudga
keltirilgan. Shu sababli moddiy ishlab chiqarish hodimlarining joriy yildagi
faoliyatini aniq baxolash uchun boshqa umumlashtiruvchi ko’rsatkich zarur
bo’ladi. Bunday ko’rsatkich sof milliy maxsulot qisoblanadi.
Sof milliy maxsulot - bu yalpi ijtimoiy maxsulotning bir qismi bo’lib, o’zida
moddiy ishlab chiqarish soqalarida yil davomida yangidan vujudga keltirilgan
qiymatini ifodalaydi.
Milliy daromad pirovard maxsulot –omortizasiya eki W-ChV+m
Butun milliy iqtisodiyotining holatini harakterlovchi muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkich - yalpi milliy maxsulot YAMM hisoblanadi.
Bu ko’rsatkich moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy hizmat ko’rsatish
sohalaridagi barcha xo’jalik birliklari iqtisodiy faoliyati pirovard natijalarini
qamrab oladi.

Yalpi milliy maxsulot (YAMM) - milliy ho’jalikda bir yil davomida vujudga
keltirilgan pirovard maxsulot va hizmatlar bozor qiymatidan iborat bo’ladi.
Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha
pirovard maxsulot (hizmatlar) ning bozor qiymati. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab
chiqilgan barcha maxsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni
to’ldiradi. Ya`ni YaMM hajmini hisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o’sish
hisobga olinishi zarur, chunki YaMM erdamida joriy yildagi barcha maxsulotlar
(sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun,
mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha maxsulot va hizmatlar bir marta hisobga
olinishi zarur. YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni
ko’p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, halq ho’jaligining barcha
tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi. Bizning yuqorida
keltirilgan misolda (XVII-2 jadval) bu 250 s ў mni tashkil qiladi.
Qo’shilgan qiymat - bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan maxsulot
qiymatidan etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste`mol qilingan hom-ashe va
materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.
Boshqacha aytganda qo’shilgan qiymat - bu korxona yalpi maxsulotidan eki
ishlab chiqargan maxsulotining bozor narhidan joriy moddiy harajatlar chiqarib
tashlangan miqdoriga teng.
YaMM epdamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish
yillik hajmini hisoblashga harakat qilinadi. Ko’zlangan maqsada erishish uchun
iqtisodiyotda yil davomida amalga oshiriladigan kuplab unumsiz bitimlar hisobga
olinmasligi zarur. Unumsiz bitimlarning ikki asosiy turi mavjud. 1. Sof moliyaviy
bitimarlar. 2. Saqlanib turgan tovarlarni sotish.
Sof moliyaviy bitimlar o’z navbatida uchta asosiy turga bo’linadi: a) davlat
budjetidan bo’ladigan ijtimoiy to’lovlari; b) hususiy ijtimoiy to’lo’vlar; c) qimmatli
qog’ozlarni sotish va sotib olish.
Davlat ijtimoiy to’lovlari o’z ichiga davlatning alohida shaxs va oyilalarga
beradigan ijtimoiy sug’urta bo’yicha to’lovlari, ishsizlik bo’yicha nafaqalap va

faxriylik nafaqalarini oladi. Davlat ijtimoiy to’lovlarining muxim xususiyati
shundan iboratki, uning oluvchilari bu to’lovlarga javoban ishlab chiqarishning
joriy hajmini yaratishga hech qanday hissa qo’shmaydi. Shunday ekan, ulapni
YaMM hajmiga kiritish, shu yil uchun bu ko’rsatkichni oshirishga olib
kelgan bulup edi.
Xususiy ijtimoiy tulovlar, masalan, dorilfunun talabasining uyidan oladigan
oylik yordam pullarini YaMM hajmiga kiritish ham xuddi shunday natijaga olib
keladi. qimmatli qog’ozlar bilan bo’ladigan bitimlar, masalan, aksiya va
obligasiyalarni sotish-sotib olish hajmi ham YaMM ga kiritilmaydi. Chunki by
bitimlar to’g’ridanto’ri joriy ishlab chiqarish? azhmini ko’paytirmaydi.
Ushlab turilgan buyumlarni sotish yohud joriy ishlab chiqarishni aks
ettitmaydi, ehud ikki marta hisobni o’z ichiga oladi. Masalan, faraz qilamiz, siz
1985 yil ishlab chiqarilgan avtomashinangizni sotdingiz. YaMM hajmini
aniqlashda bu bitim hisobga olinmasligi zarur, chunki u ishlab chiqarish joriy
hajmining ko’payishi bilan birga bormaidi. Bir necha yil oldin ishlab chiqarilgan
tovarlarni sotish summasini zhorii iildagi YaMM hajmiga kiritish, shu yildagi
ishlab chiqarish hajmining sun`iy oshirilishiga olib keladi.
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YaMM bilan
birga, uning asosida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bogliq
ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tumanlarini
harakterlab beradi.
YaMM ko’rsatkichiga sof eksport, eksport va import o’rtasidagi farq kiradi.
Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmoqi keskin farqlanadi.
Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini halqaro taqqoslash uchun yalpi
ichki maxsulot (YaIM) ko’rsatkichidan foydalaniladi. YaIM ma`lum vaqt
davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan pirovard maxsulot va
hizmatlarning bozor qiymati. U barcha ishlab chiqaruvchilar qo’shilgan qiymatlar
yig’indisi sifatida chiqadi. YaMM berilgan bo’lsa undan to’lov balansi qoldig’i
(eksport va import o’rtasidagi farq) ni chiqarib tashlash yo’li bilan YaIM
aniqlanadi.

YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta
muxim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida
foydalanilgan o’rnini to’plash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi.
YaMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilingan kapital
qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa sof milliy maxsulot
(SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.
YaMM - amortizasiya yillik summasi = SMM
Shunday bo’lib, SMM amortizasiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan
YaMM sifatida chiqadi.
SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi
kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan baxoga qo’shimcha
hisoblanadi.
Bunday soliqlar iste`molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining
daromadining bir qismini yo’qotadi. SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa
milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.
Resurslarni etkazib beruvchilar nuqtai nazaridan, milliy daromad ularning
joriy ishlab chiqarishda qatnashishdan olgan daromadlari summasi, korxona nuqtai
nazaridan ishlab chiqarish omillari eki resurslari baxosi ko’rsatkichi hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotda bu ko’rsatkich mazkur yilda ishlab chiqarish hajmini
yaratishga ketgan iqtisodiy resurslarning bozor baxolarini aks ettiradi.
SMM - biznesga egri milliy daromad.
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab
chiqarilgan MD - bu yangidan yaratilgan tovar va hizmatlar qiymatining butun
hajmi. Foidalanilgan MD - bu ishlab chiqarilgan Md-dan yoqotishlar (tabiy ofatlar,
saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldiqi chiqarib tashlangan
miqdorga teng.
Bizning amaliyotda MD iste`mol va jamg’arish fondiga ajratiladi. Iste`mol
fondi - bu milliy daromadning jamiyat a`zolarining moddiy va madaniy
ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtijojlarini (ta`lim, mudofaa va h.k.)

qondirishni ta`minlashga ketadigan qismi. Jamg’arish fondi - bu milliy
daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta`minlaydigan qismi.
Milliy daromadni daromadlar barcha turlarini (amortizasiya ajratmasi va
biznesga egri soliqlardan tashqari) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash
mumkin.
Milliy daromadning bir qismi, jumladan ijtimoiy stroxovaniyaga ajratmalar,
kopxona foidasiga soliqlar va kopxonaning taqsimlanmaidigan foydasi amalda uy
xo’jaliklari qo’liga kelib tushmaydi. Aksincha, uy xo’jaliklari oladigan
daromadning bir qismi, masalan, ijtimoiy to’lovlar - ular qilgan mexnatining
natijasi hisoblanmaydi.
Shaxsiy daromad k ў rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy
xo’jaliklari qo’liga kelib tushmaydigan daromadlarning uchta turini (ishlab
topilgan) chiqarib tashlashimiz, hamda joriy mexnat faoliyatining natijasi
hisoblanmagan daromadlarni unga qo’shishimiz zarur.
Milliy daromad + ijtimoiy straxovaniya ajratmasi + korxona foydasiga
soliqlar + korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy to’lovlar +
shaxsiy daromad.
Shaxsiy daromaddan soliqlar to’langandan keyin, uy xo’jaliklarining to’liq
tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi.
Soliqlar to’langandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad
hisobidan to’lanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yo’li bilan hisoblanadi.
Soliqlar to’langandan keyingi daromad uy xo’jaliklari eng oxirida ega bo’ladigan
daromad hisoblanib, alohida shaxs va oilalar o’z tasarrufida bu daromadlarning bir
qismini iste`mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg’armaga yo’naltiradi.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu
ko’rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko’rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin
b ў ladi.
Yalpi milliy mahsulot Sof eksport
Yalpi ichki maxsulot Amortizasiya

Sof milliy maxsulot Egri soliqlar Milliy
daromad

Milliy daromad - ijtimoiy strahovaniya ajratmalari; korxona foydasiga
soliqlar; korxona taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy to’lovlar? Shahsiy
daromad shu daromad hisobiga soliqlar, Soliqlar to’lanadigan keyingi
daromad.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi yordamida milliy hisobni tashkil qilish
imkoniyati vujudga keladi.
Yalpi milliy maxsulot ko’rsatkichi barcha ho’jalik birliklari yalpi pul
daromadlari, hamda barcha tovar va hizmatlarni ishlab chiqarishga sarflarning
umumiy miqdorini bir vaqtda aks ettiradi. Bu butun mamlakat miqiyosida keng
qamrovli milliy hisoblar tizimini kiritishga asos bo’ladi.
Milliy hisoblar - bu YaMM va milliy daromadni ishlab chiqarish taqsimlash
hamda ulardan foydalanishni harakterlaydigan o’zaro bog’liq makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar tizimi.
Milliy hisoblarni tuzishda ikki yoqlama o’quv tartibidan foydalaniladi.
Bunday hisoblar halqaro statistikada standart tizim sifatida 1953-yildan boshlab
qo’llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq mamlakatlarida
mazkur tizim keng qo’llaniladi.
Millii hisoblar asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va
harajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi
umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari,
amortizasiya) summasini aks ettiradi. Harajatlar to’rtta gruppadan iborat bo’ladi:
iste`mol, investisiyalar, davlat haridi, sof eksport. Millii hisoblar
makroiqtisodiyotning meyoridagi - muvozanatli holatga erishish darajasini
aniqlashga yordam beradi.

Ma’lumki, yalpi ichki mahsulot deganda yil davomida muayyan
mamlakatda jami ishlab chiqarilgan mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlar
qiymatining yig’indisi tushuniladi. Darhaqiqat, iqtisodiyotning barcha
tarmoqlaridagi o’zgarishlar, aholi sonining o’sishi, ularning real daromadlari
va xarajatlari, pul aylanmasiyu inflyatsiya jarayonlari, tashqi savdo
aylanmasi hamda shu kabi boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zida
mujassam etgan yalpi ichki mahsulot o’sish sur’ati mamlakat taraqqiyotini
o’zida namoyon etadi.
Davlatimiz rahbari Vazirlar Mahkamasining yil yakunlariga bag’ishlangan
yig’ilishida 2012 yil mamlakatimiz uchun makroiqtisodiy vaziyat jihatidan ma’lum
ma’noda burilish davri bo’lganini qayd etdi. Xo’sh, iqtisodiy o’sishning asosiy
omillari nimada namoyon bo’ladi?
Ma’lumki, istiqlol arafasida respublika iqtisodiyoti o’ta ayanchli ahvolda
edi. Sobiq ittifoq davrida O’zbekiston bir tomonlama rivojlangan, asosan
xomashyo yetkazib berishga yo’naltirilgan edi. Qolaversa, mamlakat ichkarisida
jami talab va takliflar o’zaro mutanosibligi izdan chiqqandi. Oldimizda esa butun
xo’jalik yuritish tizimini tubdan yangilash, bozor munosabatlari hukmron bo’lgan
jahon hamjamiyatiga yuz tutishdek og’ir vazifa turar edi. Eskicha qarashlar bunga
monelik qilar edi, albatta.
Hatto bir so’mni ham birov bekorga bermas edi. Lekin xalqimiz
mehnatsevar, har qanday og’ir sinov va qiyinchiliklarni mardonavor yengib o’tadi,
tanti, or-nomusi kuchli. Uning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib, islohotlar
bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirildi. Bu davr oson kechgan emas.
Tanlangan taraqqiyot yo’limizdan qaytarishga urinishlar, qonli tajovuzlar

yodimizda. Mana shunday og’ir vaziyatda butun e’tibor xalq farovonligini oshirish
va yalpi ichki mahsulot hajmini ko’paytirishga qaratildi.
Bular, birinchi galda, iqtisodiy salohiyatimizni oshirishga zamin yaratdi.
Yonilg’ienergetika bazasini mustahkamlab, xalq iste’mol mollari bilan
ta’minlashni yaxshilash, sanoatni iqtisodiy tanazzuldan olib chiqish, transport,
kommunikatsiya tizimini mustahkamlash, mavjud mineral xomashyo va mehnat
resurslaridan oqilona foydalanish, aholini ijtimoiy himoyalash kabi o’ta hayotiy
masalalarni hal etishga xizmat qildi.
Uzoqni ko’zlab, ertangi yorug’ kunlarga ishonch bilan bosqichma-
bosqich va izchil amalga oshirilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar zoe ketmadi.
Nihoyat, milliy iqtisodiyotimizda yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining
yildan-yilga barqaror o’sishi namoyon bo’ldi.
Ayniqsa, 1997 yil yakunlari diqqatga sazovordir. O’sha yili 1996 yilga
nisbatan YaIMning o’sishi 5,2 foizni tashkil etib, ilk bor bu ko’rsatkich hajmi
respublika aholisi sonining o’sish darajasidan oshdi. Natijada, YaIM aholi jon
boshiga nisbatan 3,2 foizga ko’paydi.
1997 yil yakunlari bo’yicha Hamdo’stlik davlatlari orasida barcha
sohalarda 1990 yilga nisbatan o’sishga va yuksalishga erishgan yagona
mamlakat — O’zbekiston edi.
O’tgan o’n sakkiz yil mobaynida YaIM hajmining o’sish dinamikasini
kuzatsangiz, makroiqtisodiy o’sishning ta’minlanishi va qo’lga kiritilgan ijobiy
ko’rsatkichlar tasodifiy emas, balki tadrijiy tusga ega bo’lib, unga mustahkam
zamin yaratilganiga guvoh bo’lasiz.
Ma’lumki, YaIM hajmining ortishi o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi. U natijaviy
xususiyatga ega. Ya’ni iqtisodiyotda, avvalo, moliyaviy tarmoqning, xususan, pul
aylanmasi va uning qiymati barqarorligi, iqtisodiy tuzilmalarning o’zaro
muvofiqligi, ijtimoiy sohadagi maqsadli yo’nalishning ta’minlangani hamda tashqi
resurslarning o’z vaqtida, samarali o’zlashtirilgani mazkur ko’rsatkich hajmi
ortishiga asos bo’ladi. Shu bilan birga, YaIMning barqaror o’sishi mamlakatdagi
iqtisodiy munosabatlarning o’zaro muvofiqligi va ularning taraqqiyotini anglatadi.

Bu boradagi qiyinchiliklar va yutuqlar haqida gapirganda, asosiy eksport
mahsulotlarimiz bo’lgan oltin va paxta tolasi, vaqtida unga jahon bozorida noqulay
narx kon’yukturasi vujudga kelgani haqida to’xtalish lozim. Mana shuning
oqibatida birgina 2001 yili xalqaro bozorda 1 milliard AQSh dollaridan ko’p
miqdorda yo’qotish bo’ldi, ammo yil yakuniga ko’ra, tashqi savdo aylanmasi 3,1
foizga o’sdi, oltin-valyuta zaxirasi avvalgi darajada saqlab qolindi, ayni paytda
tashqi savdo operatsiyalarida ijobiy saldoga erishildi. Bunday natijaga erishishda
mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlarni chetga
chiqarish muhim ahamiyat kasb etdi.
2001 yilda YaIM hajmi 2000 yilga nisbatan nafaqat 4,5 foizga o’sdi,
balki 1991 yildagi kabi o’sish 103 foizni tashkil etdi. Bu o’sha paytda MDH
davlatlari orasida birgina O’zbekistonga tegishli ko’rsatkich edi.
Mamlakatimiz makroiqtisodiy o’sish dinamikasi tahlilida davom etsak,
keyingi yillarda ham rivojlanish tadrijiy ravishda ilgarilaganini ko’ramiz. So’nggi
yillarda iqtisodiy o’sish sur’atlari bo’yicha O’zbekiston MDHning yetakchi
mamlakatlari orasida peshqadamlardan biriga aylandi. Hamdo’stlik mamlakatlari
statistik qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, YaIM ko’rsatkichlari bo’yicha diyorimiz
2004 yili ilg’or davlatlarning o’rtacha o’sish sur’atlariga yaqinlashdi. Keyingi
davrda esa
Rossiya va Ukraina kabi davlatlardan ham o’zib ketdi.
Bu, avvalo, izchil va oqilona ichki siyosat natijasi, qolaversa, amalga
oshirilayotgan ijobiy o’zgarishlar, bu yo’ldagi aniq maqsadli sa’y-harakatlar
mevasi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz.
Bu davrda mamlakat iqtisodiyotning real tarmog’iga yo’naltirilgan
investitsiyalar hajmi ham yil sayin oshib bordi. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy
sarmoyalar faol jalb etildi, ayniqsa, neft, gaz va to’qimachilik sanoatida ularning
ulushi yanada salmoqli bo’ldi.
Mana shuning natijasida 2004 yili YaIM ilk bor 7,7 foizga o’sdi.
Shuningdek, qat’iy pul-kredit siyosati natijasida ilk marotaba inflyatsiya darajasi
eng past — 3,7 foiz bo’lishiga erishildi.

Ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish uchun soliq yuki kamaytirildi
va shu tariqa soha qo’llab-quvvatlandi. Soliq tizimini soddalashtirish,
to’lovlarni kamaytirish ustuvor vazifalarimizdan biriga aylandi. Ayniqsa,
yagona soliq to’lovining 13 foizga tushirilishi tadbirkorlik faoliyati yanada
rivojlanishida muhim omil bo’ldi. O’sha yili YaIM hajmi 7 foizga o’sdi.
2007 yili barqaror iqtisodiy o’sish (9,5 foizga) ta’minlanishi, avvalo,
iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, bank tizimidagi, xususan,
aholining boyish manbalaridan biri bo’lgan omonatlardagi depozitlar foizini
oshirish, uy-joykommunal xo’jaligidagi tarkibiy islohotlar natijasidir. Qolaversa,
yirik sanoat, kommunikatsiya, infratuzilma ob’ektlarining barpo etilishi, milliy
transport kommunikatsiyalari yagona tizimining takomillashtirilishi bunga
mustahkam zamin yaratdi.
So’nggi ikki yil davomida bunday ezgu ishlar muttasil amalga oshirildi.
Mana shunday sobitqadam siyosat tufayli dunyoda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
hukm surgan hozirgi vaziyatda nafaqat milliy iqtisodiyotda YaIMning hajmi o’tgan
yillar darajasida saqlab qolindi, balki barqaror iqtisodiy o’sish izchil davom etdi.
Hozirgi vaziyatda makroiqtisodiy jihatdan muntazam ijobiy natijaga erishish
o’zo’zidan bo’lmaydi, albatta. Uning zamirida elim-yurtim hech kimdan kam
bo’lmasin, degan zahmat, uzoqni ko’zlagan oqilona siyosat va sizu bizning,
farzandlarimizning nurli kelajagiga otashin intilish yotibdi.
Shunday ekan, bu ezgu harakat har birimiz uchun nechog’li qimmatli
ekanini anglashimiz zarur.
Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, raqamlar o’z yo’liga, lekin ularning
ortida minglab, yuz minglab, millionlab yurtdoshlarimizning turmush tarzi, ertangi
kuni, taqdiriga bog’liq zahmatlar va iqtisodiy asoslar yotibdi. Ammo buni doim
chuqur anglab yetavermaymiz. Mana, nima uchun yil yakunlarida bu ko’rsatkichlar
qaytaqayta tilga olinadi, tahlil qilinadi, o’tgan yillar natijalari bilan qiyoslanadi!
Biz o’tgan yillar mobaynida nimaga va qanday natijalarga erishgan
bo’lsak, avvalo ezgu maqsad va fidokorona mehnat tufayli uni qo’lga kiritdik.
Shubhasiz, bu yil ham milliy iqtisodiyotimiz taraqqiyoti yo’lida qutlug’ qadamlar

tashlanadi va bu, albatta, nurli kelajagimiz uchun mustahkam poydevor bo’ladi.
YaMM (YaIM) uch hil usul bilan hisoblanishi mumkin:
Birinchi usul - bu YaMMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha
jyondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha
yaratilgan qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqishda (YaIM tarmoq va ishlab
chiqarishlar bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaMM (YaIM) alohida
tarmoqlarning shu maxsulotini yaratishdagi rolini va hissasini aniqlash imkonini
beradi. Masalan,
O’zbekistonda YaIM 1993 yil halq xo’jaligining tarmoqlari va sohalari
bo’yicha 5095,2 mlrd so’mni tashkil qilgan. Shu jumladan: moddiy ishlab
chiqarish sohalarida - 4252,0 mlrd so’m (%) noishlab chiqarish sohalarida -
842,4 mlrd. So’m (%).
Respublikada YaIM ning tarmoqlar bo’yicha tuzulishi shu yili quyidagi
ma`lumotlar bilan harakterlangan. (mlrd. s ў m)
YaIM jami -
5095,2 Shu jumladan:
sanoatda - 1139,7
(22,4%) qurilishda -
457,1 (9,0%) qishloq
xo’jaligida - 1420,9
(27,9%) hizmat
ko’rsatish sohalarida -
1596,8 (31,3%)
savdoda - 316,9 (6,2 %)
transport va aloqada
- 280,5 (5,5%)
boshqa sohalarda -

999,4 (19,6%) sof
soliqlar - 480,7 (9,4%)
Ikkinchi usul - bu YaMM (YaIM)ni hisoblashga sarflar bo’yicha
yondashuv.
Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (hizmat)lar hajmini
sotib olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab
chiqarilgan pirovard maxsulotlarni mamlakat ichida ho’jalikning uchta sub`ekti -
uu ho’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda chet ellik iste`molchilar sotib olishi
mumkin.
Uy ho’jaliklarining pirovard iste`molchilik sarflari. Bu kundalik tovarlarga,
hizmatlarga uzoq muddat foydalaniladigan iste`mol buyumlariga va boshqalarga
qilinadigan sarflardir.
Investision sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi
jamg’arishga qiladigan sarflardir.
Investision sarflar asosan uchta qismdan iborat:
a) tadbirkorlar tomonidan mashina, yskuna va stanoklarning barcha
pirovapd
xaridi;
b) barcha qurilishlar;
v) zahiralarning o’zgarishi.
Birinchi guruh elementlarning "investisiyalar" tarkibiga kiritilish sababi
aniq, lekin keyingi element (qurilish)ning kiritilishi ayrim tushuntirishlarni taqozo
qiladi. O’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika, ombor eki elivator qurilishi investisiyalar
shakli hisoblanadi. Lekin g’arb milliy hisobotida uy-joy qurilishi ham investisiya
kategoriyasiga kiritiladi. Ko’p kvartirali turar joy uylari ham fabrika va zavodlar
kabi daromad keltiruvchi aktivlar hisoblanishi dalil qilib keltiriladi. Bundan
tashqari, ijaraga topshirilgan va mulkdor tomonidan egallagan yashash uylari hatto
ijaraga topshirilmagan holda ham investision tovarlarga kipitiladi.

YaIM tarkibiga zahiralarining ko’payishi, ya`ni ishlab chiqarilgan, lekin
mazkur yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YaMM
o’z ichiga yil davomidagi zahiralar va ehtiyojlar barcha o’sishining bozor
qiymatini oladi. Korxona ombor va peshtaxtalarida yil oxirida, yil boshida
bo’lganga nisbatan ko’proq tovarlar to’planib qolsa, bu iqtisodiyotda mazkur yil
davomida iste`molga keragidan ko’proq mahsulot ishlab chiqarganligini bildiradi.
Zahiralarning bu o’sishi YaMMra joriy ishlab chiqarish hajmi ko’rsatkichi
sifatida qo’shiladi.
Zahiralar kamayganda, u YaMM hajmidan chiqarilishi zarur. Zahiralarning
kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko’poq
mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab
chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga qo’shimcha oldingi yillardan qolgan
zahiralarning bir qismini iste`mol bo’lgan bo’ladi.
Qo’ldan qo’lga o’tgan qimmatli qog’ozlar va mavjud aktivlarning qayta
sotilishi investisiyalarga kirmaydi. Chunki bu bitim oldin mavjud bo’lgan
aktivlarga mulkchilik huquqining bir kishidan boshqashiga o’tganligini bildiradi.
Milliy hisoblar tizimida YaMMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki
investisiyalar tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investisiyalar mos
ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investision sarflarni
bildiradi. Yalpi investisiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida
iste`mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun
mo’ljallangan barcha investision tovarlar ishlab chiqapishni, hamda iqtisodiyotda
kapital hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. Yalpi investisiyalar
mohiyatiga ko’ra iste`mol qilingan kapitalni qoplash summasini va
investisiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan sof xususiy
ichki investisiyalar tushunchasi joriy yil davomida qo’shilgan investision tovarlar
summasini xarakterlash uchun ishlatiladi. Ularning farqini oddiy misolda ancha
aniq tushuntirish mumkin. Faraz qilaylik, Respublikamiz iqtisodiyotida 1995 yil
500 mlrd. So’mlik investision tovarlar

(ishlab chiqarish vositalari) ishlab chiqarilgan bo’lsin. Ammo YaMMni
ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. So’mlik mashina, uskuna va boshqa
investision tovarlar iste`mol qilingan. Natijada bizning iqtisodiyotga 1995 yil 100
mlrd. So’mlik jamg’arilgan kapital qiymati qo’shiladi. Shu yili yalpi investisiyalar
500 mlrd. So’mlik sof investisiyalar faqat 100 mlrd. So’mni tashkil qiladi. Ikki
ko’rsatkich o’rtasidagi farq, 1995 yilgi YaMM hajmini ishlab chiqarish jarayonida
qo’llanilgan va iste`mol qilingan kapital qiymatini ifodalaydi.
Yalpi investisiyalar va amortizasiya (shu yili ishlab chiqarish jarayonida
iste`mol qilingan kapital hajmi o’rtasidagi nisbat, iqtisodiyot yuksalish, turg’unlik
yoki tanazzul holatida joylashganligini xarakterlab beruvchi ko’rsatkich
( indikator ) hisoblanadi.

Yalpi investisiyalar amortizasiyadan ortiq bo’lsa, iqtisodiyot yuksalish
bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqarish quvvatlari o’sadi. Masalan, bizning
yuqoridagi misolda ta`kidlanganidek, 1995 yil yalpi investisiyalar 500 mlrd.
So’mni, ishlab chiqarishda iste`mol qilingan investisiya tovarlar hajmi 400 mlrd.
So’mni tashkil qilgan. Bu iqtisodiyotda shu yil 1996 yil eki 1997 yil oxirida 100
mlrd. So’mlik investision tovarlar ko’p bo’lganini bildiradiki, investision tovarlar
taklifining ko’payishi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlarini
ko’paytirishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Iqtisodiyot yalpi investisiyalar va amortizasiya teng bo’lgan vaziyatni aks
ettiradi. Bu iqtisodiyotda mazkur yilda YaMMni ishlab chiqarish jarayonida
iste`mol qilingan vositalarni qoplash uchun zarur bo’lgan miqdorda kapital ishlab
chiqarishni bildiradi. Boshqacha aytganda, sof investisiyalar taxminan no’lga teng
bo’ladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaymaydi.
Yalpi investisiyalar amortizasiyaga qaraganda kam bo’lsa, ya`ni
iqtisodiyotda ishlab chiqarilganga qaraganda kapital ko’proq iste`mol qilinsa,
noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday sharoyitda iqtisodiyotda investisiyalarning
qisqarishi ro’y beradi. Bu yil oxirida kapital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan
kam bo’lib qolishga olib keladi. Masalan, "Buyuk turg’unlik" davrida, aniqrog’i

1933 yil AQShda yalpi investisiyalar hammasi bo’lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil
davomida iste`mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol.ni tashkil qilgan. Shunday qilib,
investisiyalarning sof qisqarishi 6 mlrd. dol.ga teng bo’lgan.
Davlat pirovard sarflari - bu korxonalarning pirovard maxsulotlarini va
iqtisodiy pesurslarni, xususan ishchi kuchini sotib olishga davlatning
(boshqaruvning quyi va maxalliy organlari bilan birga) barcha sarflarini o’z ichiga
oladi. Ammo u davlatninr barcha ijtimoiy to’lovlarini bartaraf qiladi, chunki
bunday sarflar yuqorida ta`kidlanganidek joriy ishlab chiqarishning ko’payishini
aks ettirmaydi, balki davlat daromadlarining oila va alohida shaxslarga berilishi
hisoblanadi. Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari huddi mamlakat
ichidagi iste`molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu
sababli YaMMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va hizmatlarga chet
elliklarning sarflari, ya`ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan,
iste`molchilik va investision sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi import
qilingan, ya`ni chet elda, ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab
chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YaMMdan
chiqariladi. Buning uchun eksport va import miqdorlari o’rtasidagi farq aniqlanadi.
Bu farq tovar va hizmatlarning sof eksporti, yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi.
Sof eksport ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa,
bu ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa. Bu
ijobiy, aks holda salbiy bo’ladi.
Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga uy ho’jaliklariga hizmat
ko’rsatuvchi notijorat muassasalar (kasaba ittifoqlar, siyosiy partiyalar, diniy
tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) pirovard sarflari va moddiy aylanma vositalari
zahirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan.
1993 yil O’zbekistonda sarflar (foidalanish) bo’yicha YaIM 5095,2 mlrd.
So’mni tashkil qilgan.
Shu jumladan:
Pirovard iste`molga sarflar - 4184,9 mlrd. s ў m (82,1%)
Yalpi jamg’arishga sarflar - 747,4 mlrd. s ў m (14,7%)

Sof eksport - 162,9 mlrd. So’m (3,2%)
Uchinchi usul - bu YaMM (YaIM)ni daromadlar bo’yicha hisoblash.
Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajminidan olingan
barcha daromadlar uy ho’jaliklariga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foida shaklida
kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaMM (YaIM) pirovard mahsulot hajmidan
olingan barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi.
YaMM (YaIM)ni daromadlar bo’yicha hisoblash uy ho’jaliklari, korxona va
davlat muassasalarining dastlabki, ya`ni ham taqsimlangan daromadlarini mexnat
haqi va yalpi foyda (renta, ssuda va bank fondi, tadbirkorlik foydasi va h.k.)
ajratish mumkin. YaMM (YaIM)ni mazkur usul bo’yicha hisoblashda
daromadlarning barcha toifasiga mablag’larni taqsimlashning daromad to’plash
bilan bog’liq bo’lmagan ikki turi; iste`mol qilingan kapital ajratmalar (amortizasiya
ajratmasi) va biznesga egri soliqlar ham qo’shiladi.
Agar YaMMni hisoblashning oxirgi ikki usulni oddiy tenglik shaklida
tasvirlasak: Mazkur yilda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib olishga
sarflar hajmi Mazkur yilda ishlab chiqarilgan maxsulotdan olingan pul
daromadi.
Maxsulotni ishlab chiqarishga nima sarflangan bo’lsa, bu mazkur maxsulotni
ishlab chiqarish va o’zining inson va material resurslarini bozorda sotishga
qo’yganlari uchun daromad hisoblanadi. YaMMni hisoblashga sarflar
va daromadlar bo’yicha yondashuv.
Ishlab chiqarish hajmini sarflash
summasi bo’yicha hisoblash Ishlab chiqarish hajmini sarflash
summasi bo’yicha hisoblash
1. Uy ho’jaliklarining iste’molchilik
sarflari
+ 1. Ui ho’jaliklarining iste`molchilik
sarflari
+
1. Daromad to’lash bilan bog’liq
bo’lmagan sarf va to’lovlar

a) amortizasiya, b) egri soliqlar
+

2. Biznesning investision sarflari
+ 2. Ish haqi
+
3. Tovar va hizmatlarni davlat
harid qilish
+ 3. Renta to’lovlari
+
4. Chet elliklar sarfi
+ 4. Foiz
+
5. Notijorat muassalarni sarfi
+ 5. Foyda

6. Moddiy aylanma vositalar
zahirasidagi o’zgarishlar
YaMM (YaIM) YaMM (YaIM)

O’zbekistonda 1993 yil YaIM daromadlar bo’yicha 5092,2 mlrd. So’mlik
tashkil qilgan.
Shu jumladan:
Mexnat haqi (zaruriy maxsulot) 1956,7 mlrd so’m (38,4%)
Aralash daromadlar bilan birga yalpi foyda (qo’shimcha maxsulot)
2205,9 mlrd so’m (9,4%)
Sof soliqlar 480,7 mlrd so’m (9,4%)
YaMM (YaIM) tarkibiga kirgan daromadlar va daromad to’lash bilan bog’liq
bo’lmagan sarflar (amortizasiya va egri soliqlar) ning aloxida turlarini batafsil
qarab chiqamiz.
Kapitalning ko’pchilik turlarining foydali hizmat muddati bir necha yildan
ancha ko’p. Investision tovarlarni sotib olishga qilinadigan sarflar va ularning
unumli xizmat muddati amalda bir davrga to’g’ri kelmaydi. Natijada bir tomondan

sotib olish davrida foydaning va demak butun daromadning pasayishiga va boshqa
tomondan keyingi yillarda foyda va yalpi daromadning oshib ketishiga yo’l
qo’ymaslik maqsadida alohida kopxonalar investision tovarlarning foydali xizmat
muddatini hisoblaydi va ularning umumiy qiymatini butun xizmat muddatiga teng
taqsimlaydi. Kapitalning yil davomida ishlab chiqarish jarayonida istemol qilingan
va yaratilayotgan maqsulotga ko’chgan qiymati amortizasiya deyiladi.
Amortizasiya kapital turlari bo’yicha har yili ajratib boriladi. Masalan, to’quv
dastgohining qiymati 5 mln so’m, xizmat muddati 10 yilga teng. Yillik
amortizasiya ajratmasi 0,5 mln so’mni (5:10) tashkil qiladi.
Amortizasiya ajratmasi shu yil ishlab chiqarilgan mahsulot (YaMM) qiymati
tarkibiga ishlab chiqarish harajatlari sifatida kirib, maxsulot sotilishi natijasida pul
shaklida qaytib keladi va amortizasiya fondi hisobida to’planib boradi. Bu fond
mablag’laridan istemol qilingan kapitalni qayta tiklash, ya`ni yangi investision
tovarlar sotib olish va amal qilib turganlarini qayta tiklash (kapital remont va
restovratsiya) uchun foydalaniladi. U ishlab chiqarishni kengaytirish va kredit
resurslarining manbayi ham hisoblanadi.
Daromad to’plash bilan bog’liq bo’lmagan harajatlarning boshqa turi shu
sababli vujudga keladiki, davlat korxonalaridan ma`lum bir soliqni undirib oladi va
ular biznes egri soliqlar deyiladi. Korxonalar unga ishlab chiqarish harajatlari
sifatida qaraydi va shu sababli mahsulot bahosiga qo’shadi.
Bunday soliqlar o’z ichiga aksizlar, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk
solig’i, lisenziya va bojxona to’lovlarini oladi.
Daromadlarning eng katta turi birinchi navbatda ish haqini o’z ichiga olib, u
tadbirkorlar va davlat tomonidan mexnatini taqdim qilganlarga to’lanadi. U ish
haqiga ko’plab qo’shimchalar, xususan, tadbirkorlarning ijtimoiy sug’urta
to’lovlari va nafaqa ta`minotining xar hil xususiy fondlari, ishsizlik nafaqalari va
boshqa har xil yordamlarni o’z ichiga oladi. Ish haqiga bu qo’shimchalar
tadbirkorlarning ish kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan harajatining bir qismi
sifatida chiqadi va shu sababli korxonaning ish haqi to’lashga umumiy sarflarining
elementi sifatida qaraladi.

Renta to’lovlari iqtisodiyotni resurslar (kapital, er) bilan ta`minlovchi uy
xo’jaliklarining oladigan daromadi hisoblanib, korxona harajatlari tarkibiga kiradi.
Foiz xususiy biznesning pul kapitali rgalariga pul daromadi to’lovlaridan iborat.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan foizli to’lovlar, foizli daromadlardan
chiqariladi.
Mulkdan olinadigan daromadlar ikki turga bo’linadi: bir qismi mulkda daromad eki
nokorporativ tadbirkorlik sektori daromadi, boshqa qismi esa korporasiyalar
foydasi deyiladi. Nokorporativ tadbirkorlik sektori daromadi shaxsiy, sherikchilik
va kooperativ mulkda joylashgan kopxonalap sof daromadini bildiradi.
Korporasiyalar foydasi uch usulda foydalanilishi mumkin. Birinchidan, ma`lum
qismiga davlat davogar hisoblanadi va uni korporasiyalar foydasiga soliq shaklida
oladi. Ikkinchidan, foydaning qolgan bir qismi, aksionerlarga dividend shaklida
to’lanadi. Uchinchidan, daromad soliqi va dividend to’langandan keyin qolgan
qismi, korxonaning taqsimlanmagan foydasi deyiladi. Kopxonaning bu
taqsimlanmagan foydasi iste`mol qilingan kapitalni qayta tiklashga ajratmalar
(amortizasiya ajratmasi) bilan birga ob`ektlar qurish va uskunalar sotib olish
maqsadida ishlatiladi.
3. Nominal va real yalpi milliy maxsulot va ijtimoiy farovonlik.
YaMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning
bozor qiymati yoki boshqacha aytganda bozor baxosi hisoblanadi. Baxo ishlab
chiqarish umumiy hajmining har xil elementlarini yagona umumiy asosga
keltirishning eng keng tarqalgan ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Har xil yillarda
ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini faqat baxo o’zrarmagan taqdirda o’zaro
taqqoslash mumkin bo’ladi. Bundan tashqari baxo darajasi bizga iqtisodiyotda
inflyasiya (baxo darajasining o’sishi) eki deflyasiya (baxo darajasining kamayishi)
o’rin tutganligini va uning miqiyosi qandayligini bilish imkonini beradi.
Baxo darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Baxo indeksi joriy yildagi ma`lum
guruh tovarlar va xizmatlar to’plami baxolari summasini, xuddi shunday tovarlar
va xizmatlarning bazis davrdagi baxolar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi.
Taqqoslashning boshlang’ich davri "bazis yil" deyiladi

Jopiy yilda oldingi yillarga nisbatan baxo indeksining o’sishi inflyasiyani,
pasayishi esa deflyasiyani ko’rsatadi.
YaMM bir vaqtning o’zida ham ishlab chiqarilgan tovarlar miqdorining
o’zgarishini, ham baxo darajasining o’zgarishini aks ettiradi.
Bu shuni bildiradiki, YaMM miqdoriga butun maxsulot jismoniy hajmining va
baxo darajasining o’zgarishi ta`sir ko’rsatadi. Ammo kishilarning turmush darajasi
birinchi navbatda baxolarga emas, balki ishlab chiqarilgan va aloxida shahs hamda
oilalarning qo’liga kelib tushgan tovarlar miqdoriga bog’liq.
YaMM ko’rsatkichini hisoblashda biz shunday vaziyatga to’xtab kelamizki, har xil
yillar uchun hisobot to’plamlaridan YaMM haqidagi ma`lumotlarni olib, qaysidir
yilda nominal YaMM ning ko’payishi qandaydir darajada bir tomondan ishlab
chiqarish hajmining o’zgarishi va boshqa tomondan baxoning o’zgarishi hisobiga
ro’y berganligini aytib bera olmaymiz. Muammo shundan iboratki,
YaMMning qiymat ko’rsatkichini maxsulot jismoniy hajmining o’zgarishini
(baxolarning emas) o’zida aniq aks ettiradigan qilib tuzatish taqozo qilinadi. Bu
qiyinchiliklarni bartapar qilish usuli quyidagidan iborat: baxoning o’sishini
hisobga olib YaMM jismoniy ko’rsatkichini qisqartirish va aksincha baxo
tushganda uni oshirish.
Ko’rsatilgan tuzatish, bizga, xar hil yillarda baxolar va pul birligining kursi
o’zgarmay qolganda YaMM hajmi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi.
Joriy baxolarda va pulning kurslari bo’yicha hisoblangan YaMM nominal YaMM
deyiladi. Inflyasiya (baxolarning oshishi) yoki deflyasiya (baxolarning tushishi) ni
hisobga olib, pulning o’zgarmas kurslarida hisoblangan YaMM real YaMM
deyiladi.

Xulosa
Jopiy yildagi nominal YaMMni real YaMMra aylantirishning ancha oddiy
va to’g’ridan to’g’ri usuli nominal YaMMni baxo indeksiga bo’lishdir Bu quydagi
ko’rinishni oladi:
Nominal YaMM / Baxo indeksi real YaMM,
Xulosa qilib aytish mumkinki, real YaMM ko’rsatkichi yordamida har xil
yillardagi ishlab chiqarish umumiy qiymati hisoblanib, o’zaro
taqqoslanadi. Real YaMM doimiy baxolarda hisoblanishi tufayli, nominal
YaMMga qaraganda iqtisodiyot real hajmining o’zgarishi ancha aniq xarakterlab
beradi.
YaMM (YaIM)ni hisoblashda har ikkala soha, moddiy va nomoddiy
ishlab
chiqarishning natijalari hisobga olinsada, u ijtimoiy faravonlikni to’liq
harakterlab berolmaydi. Bu YaMM ko’rsatkichida bir qator holatlarni va faoliyat
natijalarini hisobga olish mumkin emasligi bilan izohlanadi.
Bular jumlasiga quydagilar kiradi:
- uy bekalarining uy - ro ’ zg ’ or xo ’ jaligida va qishloq xo ’ jalik
hodimlarining tomorqa xo ’ jaligida bajargan ishlari .
- intellektual soha hodimlari (olimlar, ilmiy hodimlar) ning tayor
maxsulot shaklida ifodalanmagan ishlari; - barter ayir boshlashlar;
- ish vaqti (kunlari)ning qisqarishi va bo’sh vaqtning oshib borishi;
- maxsulot va hizmatlar sifati tavsifining yaxshilanishi;
- yalpi maxsulot tarkibi va taqsimlanish tartibining o’zgarishi;
- aholi jon boshiga maxsulot ishlab chiqarishning o’zgarishi; - hufena
iqtisodiyot daromadlari.
Milliy iqtisodiyot hufyona sektorining hodimlari bir qator yashirin
faoliyat turlaridan oladigan o’zlarining daromadlarini yashirishga harakat qiladi.
Bundan tashqari ochiq iqtisodiyotda band bo’lganlar ham o’zlari oladigan
daromadlarining bir qismini yashirib ko’rsatish mumkin.

Masalan, tadbirkor maxsulot sotishdan olgan daromadining bir qismini,
ishchi rasmiylashtirishsiz yoki naxd pul to’lashga kelishib oladigan daromadini
deklarasiyada ko’rsatmasligi mumkin.
Inflyasiya darajasi qanchalik katta va soliqlar yuqori bo’lsa, shaxslar
qo’lidagi real daromad shunchalik kamayadi, bu ularning naqd pul yoki natural
tovar ayirboshlash orqali daromad olishga qiziqishini oshiradi. Xufyona iqtisodiyot
miqiyosi haqida rasmiy ma`lumotlar bo’lmasada, ko’pchilik baxolashlar uning
hajmi YaMMning 5-15% ni, ayrim mamlakatlarda 30-40% ni tashkil qilishini
ko’rsatadi. Bundan tashqari hufyona iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyotdan tezroq o’sib
borishini tasdiqlashga dalillar ham bor. Nihoyat, axolining qancha qismi yashirin
iqtisodiyot yoki faoliyatga jalb qilingan bo’lsa, daromadning shuncha qismi soliq
hujjatlaridan yashiriladi, bu ishsizlikka taalluqli rasmiy hisobot ma`lumotlarining
oshirilib ko’rsatilishiga olib keladi. Hufyona iqtisodiyot va yashirin faoliyat
natijalari YaMMda hisobga olinmaydi va demak uning real hajmini kamaytiradi.
Bundan tashqari YaMM (YaIM)ga ta`sir ko’rsatuvchi shunday omillar
ham mavjudki ularning ta`siri natijasida ishlab chiqarish hajmining ko’rayishi
jamiyat farovonligining oshishiga olib kelmasligi mumkin. Masalan, YaMM ishlab
chiqarish va uning o’sishi, atrof muhitga salbiy ta`sir ko’rsatish bilan
birga boradi. Bu havo va suvning ifloslanishi, shovqin, zararli chiqitlar hamda atrof
muxit buzilishining boshqa turlaridir. O’z-o’zidan aniqki, atrof muxitning
ifloslanishi bilan bog’liq chiqimlar iqtisodiy farovonlikka salbiy ta`sir ko’rsatadi.
YaMMni ishlab chiqarish bilan bog’liq atrof muxitning ifloslanishini bartaraf
qilishga ketadigan chiqimlar hozirgi vaqtda yalpi ishlab chiqarish hajmidan
chiqarilmaydi va shunday qilib YaMM moddiy faravonlik darajasini oshirib
ko’rsatadi. YaMM hajmi qanchalik katta bo’lsa, atrof muxitning ifloslanishi va
YaMM miqyosining oshirib ko’rsatilishi shunchalik yuqori bo’ladi.

YMM va YIM ularning hisoblash usullari

Sotib olish