Yog'ochdan ishlangan yuk ko'taruvchi konstruksiyalarida xavfsizlik talablarini ta'minlanishi - Materialshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	293.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Materialshunoslik

Yog'ochdan ishlangan yuk ko'taruvchi konstruksiyalarida xavfsizlik talablarini ta'minlanishi

Sotib olish

Y og’ochdan ishlangan yuk ko ’ taruvchi
konstruksiyalarida xavfsizlik talablarini
ta ’ minlanishi
MUNDARIJA
№
Kirish
I Yog ochdan Yasaladigan Materiallar Va Ularning ʼ
Xossalari
1.1.
Yog och materiallar haqida tushuncha
ʼ
1.2. Yog ochning fizik xossalari
ʼ
1.3. Yog’ochning mexanik xossalari
1.4. Yog och materiallarining asosiy turlari
ʼ
II Yog’ochdan Ishlangan Yuk Ko’taruvchi
Konstruksiyalarida Xavfsizlik Talablarini
Ta’minlanishi
2.1. Yog’och konstruksiyalarni tekshirishning o’ziga xos
xususiyatlari
2.2. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalarini
namlik va chirishdan xavfsizlik talablarini ta’minlash
2.3. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalarida
olovga bardoshligi va mustahkamligini oshirish
III Hisob Qismi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
Kirish

Yog’och eng qadimgi qurilish materiali bo’lib, yer sharida notekis tarqalgan.
O’rmon qayta tiklangani uchun yog’och bitmas-tuganmas qurilish materiallari va
buyumlari zaxirasidir. Yog’och tayyorlanadigan o’rmonlar Rossiya, Xitoy,
Ukraina, Kavkaz, Qozog’iston kabi mamlakatlarda ko’plab uchraydi. Yog’och
yuqori mustahkamlik, qayishqoqlik, issiqlik izolyatsiyalovchi, suv va organik
erituvchilarga chidamlilik xususiyatlariga ega. Yog’och oson qayta ishlanadi,
yelimlash, mix qoqish mumkin. Ammo tolasimon tuzilishi tufayli xossalarining
turliligi, namlikdan deformatsiyalanishi, yonuvchanligi, chirishi kabilar
yog’ochning kamchiligidir. Qurilishda yog’och xari, taxta, shpal, brus, xollarida
ishlatiladi. Yog’ochni qayta ishlaganda hosil bo’lgan payraxa va qipiqdan fibrolit,
arbolit, yog’och tolali va yog’och payraxali plitalar tayyorlash mumkin.
Yog’ochning sifati uning turiga bog’liq. Yog’och olinadigan daraxtlar igna bargli
va keng bargli turlarga bo’linadi. Igna bargli daraxtlarga qarag’ay, qoraqarag’ay,
tilog’och, oq qarag’ay, kedr va boshqalar kiradi. Keng bargli daraxtlarga eman, oq
qayin, qora qayin, shumtol, arg’uvon kabilar kiradi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2021 yilda “Yashil makon” umummilliy loyihasini
e lon qilgan va loyiha doirasida yiliga 200 mln tup daraxt va buta ko’chatlariniʼ
ekish rejalashtirilgan.
O’tgan qisqa vaqtda Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlarda 535 gektar
daraxtzor, 638 gektar “yashil jamoat parklari” tashkil etildi. O’rmon xo’jaligi
davlat qo’mitasida “Yashil hudud” davlat unitar korxonasi tuzilib, zarur texnikalar
bilan ta’minlangan.
Yurtimizdagi ekologik vaziyat va bajarilgan ishlar tahlili bu harakatni yanada
kengaytirish zarurligini ko’rsatmoqda. Xususan, atmosfera havosi turli kimyoviy
moddalar va og’ir metallar bilan ifloslangan. Ko’chatlar ekish va parvarishlash
jarayonlarida hokimliklar bilan O’rmon xo’jaligi davlat qo’mitasining vazifalari
aniq taqsimlanmagan.
Shu bois ushbu tadbirlarga O’rmon xo’jaligi davlat qo’mitasini yagona mas’ul
tashkilot etib belgilash taklif etilgan. “Yashil bog’lar” va “yashil jamoat parklari”ni
1

barpo etish, daraxtlarni parvarishlash va ularni 3 yil davomida saqlash “Yashil
hudud” korxonasi tomonidan amalga oshirilishi belgilanmoqda.
“Yuksalish” umummilliy harakati O’zbekistonda daraxtlar sonini oshirishga
qaratilgan bu kabi tashabbuslarni qo’llab-quvvatlaydi. Shu maqsadda
respublikamizning 6 ta hududida “Bir million daraxt” aksiyasini o’tkazmoqda.
Bugun, 5 noyabr kuni Xorazm viloyatining Urganch tumanida aksiya boshlandi.
So’ng:
6 noyabr — Qoraqalpog’iston Respublikasi Bo’zatov tumani
9 noyabr — Surxondaryo viloyati Angor tumanida hamda Farg’ona viloyati
Bog’dod tumanida
13 noyabr — Toshkent shahri
17 noyabr — Toshkent viloyati Parkent tumanida davom ettiriladi.
Daraxtlar. Ular havodagi zararli karbonat angidridni yutib, o’rniga kislorod ishlab
chiqaradi va bizning nafas olishimizga yordam beradi. Ular issiqda salqinlik
beradi, atrof-muhitni shovqinlardan himoya qiladi.
Ma lumotga ko’ra, hozirgi kunda dunyo bo’yicha 3 trln atrofida daraxt mavjud.ʼ
Biroq har bir daqiqada ularning 27 ta futbol maydoniga teng qismi kesilmoqda.
Amaliy ishlar vaqti keldi! Aholi yashash punktlarida daraxtlar ekish hamda ularni
parvarishlash doimiy jarayondir. Siz ham yashil chellenjga qo’shiling va xayrli
ishga o’z hissangizni qo’shing! Aksiyada ishtirok etish istagida bo’lgan faol
fuqarolar o’zi bilan ko’chat olib kelishi mumkin.
2019—2020 yilda o’tkazilgan “Bir million daraxt” aksiyasi davomida
O’zbekistonning barcha hududlarida jami 3 mln 800 ming tupga yaqin mevali va
manzarali daraxt ko’chatlari ekildi.
2

I BOB. Yog ochdan yasaladigan materiallar va ularning xossalariʼ
1.1. Yog och materiallar haqida tushuncha va ularning asosiy turlari
ʼ
Yog och kesilgan daraxtlarga ishlov berish yo li bilan olinadi. Daraxt tanasining
ʼ ʼ
shox-shabbalaridan va po stloqdan tozalangan qismi yog och ashyosi deb ataladi.
ʼ ʼ
Yog och – yengil, pishiq, issiqlikni kam o tkazadi, osonlikcha yo niladi,
ʼ ʼ ʼ
randalanadi, arralanadi. Shu bilan birga yog ochning qurilish ashyosi sifatida
ʼ
ko pgina kamchiliklari ham bor. Masalan, uning anizotropligi (tolasimon tuzilishga
ʼ
ega ekanligi, tolalarining joylanishiga ko ra xususiyatlarining o zgarishi), namlikni
ʼ ʼ
yutuvchanligi, namligi o zgarishning mexanik xususiyatlariga ta sir etishi,
ʼ ʼ
bikrligining qoniqarli emasligi, yorilishi, qurt va hasharotlardan oson yemirilishi,
oson alangalanuvchanligi yog ochni qurilishning hamma yerlarida ishlatishga to la
ʼ ʼ
imkon bermaydi. Hozirgi vaqtda yog och ashyolarini ishlatishdan avval ularning
ʼ
chidamliligini oshirish choralari ko riladi.
ʼ
Yog ochga antiseptiklar, antipirenlar, smolalar shimdirilganda, uning tabiiy
ʼ
xossalari o zgaradi. Shu yo l bilan mustahkam, pishiq, biologik ta sirlarga hamda
ʼ ʼ ʼ
haroratga chidamli va muhim texnologik xossalarga ega bo lgan Qurilish
ʼ
materiallari olish mumkin. Qurilish materiallari tasnifiga ko ra, ular asosan ikki
ʼ
katta guruhga bo linadi: tabiiy va sun iy.
ʼ ʼ
O sayotgan daraxt 40 % namlikka ega bo ladi. Yangi kesilgan daraxt juda ko p
ʼ ʼ ʼ
texnologik jarayonlardan utadi. Yog ochni qayta ishlaganda faqat mexanik usullar
ʼ
(arralash, randalash) qo llaniladi. Yuqori haroratda quritish, shimdirish, maydalab
ʼ
zichlash kabi murakkab texnologik jarayonlardan keyin, undan ashyolar yoki
buyumlar tayyorlanadi. Shu sababli ayrim yog och Qurilish materiallarini
ʼ
kompozitlar deb ham atash mumkin. Ko pgina plita shaklidagi Qurilish
ʼ
materiallarining asosiy tarkibini yog och qirindisi, qipig i, payrahasi yoki
ʼ ʼ
g o lalaridan shilingan yupqa shponlar tashkil etadi va ular asosida kompozitlar
ʼ ʼ
ishlab chiqariladi. Bunday yog och ashyolar fizik-mexanik xossalari va zararli
ʼ
muhitda chidamliligi bo yicha tabiiy yog ochdan tubdan farq qiladi. Tabiiy
ʼ ʼ
yog ochlar qayta ishlash usullariga qarab zichlangan, shimdirilgan, qatlam qilib
ʼ
3

yopishtirilgan hamda yog och plastiklar, yog och qirindi va yog och tolali plitaʼ ʼ ʼ
turlarga bo linadi.
ʼ

Respublikamizda qurilishbop o rmonlar deyarli yo q. O rta Osiyo va Qozog iston
ʼ ʼ ʼ ʼ
hududlaridagi o rmon zaxiralari 2,3 %ni, yog ochni qayta ishlash sanoatidagi
ʼ ʼ
chiqindilar miqdori 50-60 % ni tashkil etadi. Shuning uchun ham, yog och
ʼ
chiqindilaridan Qurilish materiallari ishlab chiqarish qurilish sanoatining
samaradorligini keskin oshiradi. А yrim yog och buyumlari ishlab chiqaruvchi
ʼ
zavodlarda keltirilgan g o lalarni 98 %gacha qayta ishlab, Qurilish materiallari
ʼ ʼ
tayyorlanmoqda. Rivojlangan davlatlarda (Shvetsiya, Finlandiya, Germaniya)
daraxtlar kesilib, tayyor ashyo bo lgunga qadar 5–7 %gina chiqindi chiqadi. Bizda
ʼ
esa bu ko rsatkich juda katta. Yog ochning sifati uning turiga bog liq.
ʼ ʼ ʼ
Yog ochlar asosan ikki guruhga bo linadi: ignabargli va yaproqli. Qurilishda ko p
ʼ ʼ ʼ
ishlatiladigan ignabargli daraxtlarga - qarag ay, tilog och, qoraqarag ay kiradi.
ʼ ʼ ʼ
Yaproqli daraxtlarga esa, eman, oqqayin, qoraqayin, terak, jo ka kabilarni kiritish
ʼ
mumkin. Ignabargli daraxtlar o zlarining xossalariga ko ra yuqori sifatli,
ʼ ʼ
tanasining to g ri va tik o sishi bilan farq qiladi. Yaproqli daraxtlarda buning aksi,
ʼ ʼ ʼ
shuning uchun tabiatda ko p tarqalgan bo lishiga qaramay qurilishda
ʼ ʼ
ignabarglilarga nisbatan 10–16 %gina ishlatiladi.
41- rasm. Daraxt tanasining kesimi:
I – ko ndalang; II –radial;
ʼ III - tangentsial; 1 - yillik halqalari; 2 – o zak nurlari. ʼ

Daraxtlarni quyidagicha bo laklarga bo lish mumkin: shox-shabba va butoqlar,ʼ ʼ
tana hamda ildiz. Yog och ashyolarning asosiy qismi –50–60 %i daraxt tanasidan,
ʼ
5–20 %i ildiz, 4–15 %i shox-shabba va buto ќ lardan ishlanadi. Daraxt tanasining 1
-rasmda ko rsatilgan kattalashtirilgan kesimiga nazar solinsa, uning
ʼ
makrotuzilishini ko rish mumkin. Makroskopik tuzilishni o rganish jarayonida
ʼ ʼ
daraxt po stlog ining rangi va sirtiga baho beriladi. Bunda daraxt tanasining
ʼ ʼ
ko rinishi, o zagi va yillik halqa qatlamlarining soni, eski va yangi yoyuchlarning
ʼ ʼ
bir-biridan farqi, smola yo llarining o lchamlari, yog ochning teksturasi va
ʼ ʼ ʼ
boshqalar aniqlanadi.
1.2. Yog ochning fizik xossalari
ʼ
Yog ochning rangi asosan hujayralardagi rangli moddalar miqdoriga, daraxtning
ʼ
yoshiga va qanday sharoitda o sganligiga bog liq. Iqlim sharoiti o rtacha bo lgan
ʼ ʼ ʼ ʼ
joylarda o sgan daraxtlar odatda, bir xil rangda (oq-sarg ishdan jigarranggacha)
ʼ ʼ
bo ladi. Qarag ay, tilog och, eman va shunga o xshash daraxtlar o zagining rangi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
yog ochidan tubdan ajralib turadi. Аyrim hollarda yog ochda paydo bo ladigan
ʼ ʼ ʼ
g ayri tabiiy ranglar, ya ni rangli dog lar yoki qatlamlar unda zamburug kasalligi
ʼ ʼ ʼ ʼ
boshlanayotganligidan darak beradi. Fizik-kimyoviy omillar ta sirida yog ochning
ʼ ʼ
rangi vaqt o tishi bilan o zgaradi. Masalan, zirk daraxti tanasidan tilingan yog och
ʼ ʼ ʼ
vaqt o tishi bilan o z rangini och binafshadan sariq-qizg ish ranggacha
ʼ ʼ ʼ
o zgartiradi. Bunga sabab, yog och hujayralaridagi ayrim moddalarning havo va
ʼ ʼ
nur ta sirida oksidlanishidir.
ʼ
Namlik yog och hujayralarida, ular orasidagi bo shliqlarda, pardalar yuzasida
ʼ ʼ
erkin, gigroskopik yoki kimyoviy birikkan holatda bo ladi. Yangi kesilgan
ʼ
daraxtda namlik miqdori 35 dan 40 %gacha bo lishi mumkin. Sun iy yoki tabiiy
ʼ ʼ
usulda quritilgan yog ochda erkin holatdagi suv 12–15 %ni tashkil etadi.
ʼ
Ma lumki, ashyolarning zichligi ularning g ovakligiga bog liq. Bu qonuniyat
ʼ ʼ ʼ
yog ochga ham tegishlidir. Yog ochdagi g ovaklar uning umumiy hajmining 35–
ʼ ʼ ʼ
80 %idan iborat. Ko p g ovakli yog ochlar tarkibida suv mikdori ko p bo ladi.
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Masalan, hajmiy og irligi 400 kg/m
ʼ 3
bo lgan archada g ovaklar hajmi 65–70 % ʼ ʼ
5

bo lsa, emanda 40–45 %ni tashkil etadi. Chunki, u zich va og ir, hajmiy og irligiʼ ʼ ʼ
esa 700–750 kg/m 3
ga teng.
Suv yuqtiruvchanligi sababli yog ochning namligi tez-tez o zgarib turadi. Bunday
ʼ ʼ
o zgaruvchan sharoitda u tez chiriydi. Yomgirda, zax binoda, nam yerda va shunga
ʼ
o xshash boshqa tashqi sabablar tufayli namlanishdan tashqari, yog ochning tabiiy
ʼ ʼ
namligi ham bor; bu namlik daraxtda shira holatida bo ladi. Shu shira tashqi
ʼ
namlik va suv ta sirida tez achib, bijshydi va yog ochda kasalliklarni vujudga
ʼ ʼ
keltiradi.
Yog och namligini 100–105°C haroratda turg un og irlikkacha quritib, quyidagi
ʼ ʼ ʼ
formuladan xyasoblab topish mumkin:
W = ((m
1 - m) /m)* 100 %,
bunda, W - yog ochning namligi; m
ʼ
1 – yog ochning quritilishdan oldingi og irligi; ʼ ʼ
m – turg un vazngacha quritilgan namunaning og irligi.
ʼ ʼ
1-jadvalda ignabargli yog ochlarning fizik xossalari kelti-rilgan. Quruq yog ochni
ʼ ʼ
to la suvga shimdirilganda undagi hujayra devorlari har xil o lchamda shishadi,
ʼ ʼ
natijada, yog och buyumning hajmi, o lchamlari kattalashadi.
ʼ ʼ
1-jadval
Ignabargli yog ochlarning fizik xossalari
ʼ
Yeg och turlari
ʼ Zichlik, kg/m 3
G ovaklik, % ʼ Urtacha yillik
halqalar soni,
sm12%li nam-lik Yangi
kesilgani
Qarag ay
ʼ 460 770 60-75 12
Qoraqarag ay
ʼ 680 840 45-75 10
Tilog och
ʼ 390 800 55-80 8
Oqqarag ay
ʼ 720 1030 30-60 6
Eman 640 880 50-60 5
Oqqayin 650 950 40-70 7
Qoraqayin 500 760 60-80 5
Yog ʼ och namligini tajribaxona sharoitida aniqlash ko ʼ p vaqt talab etadi . Shuning
uchun yangi usullarni qo ʼ llash mumkin . Ma ʼ lumki , yotochning elektr
6

o ʼ tkazuvchanligi uning namligiga bog ʼ liq . Elektr nam o ʼ lchagichning ishlash
printsipi ana shunga asoslangan . Yog ʼ och qancha nam bo ʼ lsa , elektr tokini shuncha
yaxshi o ʼ tkazadi va aksincha , yog ʼ och qancha quruq bo ʼ lsa , elektr tokini shuncha
yomon o ʼ tkazadi .
Taxta yoki to ʼ sinning namligini aniqlash uchun asbobning uchlari yog ʼ och sirtiga
botiriladi va asbob 220 voltli elektr tokiga ulanadi . Chiroq yonishi bilan asbob
shkalasidagi mil yog ochning namlik darajasini ko rsatadi. Elektr nam o lchagichʼ ʼ ʼ
asbobi yordamida namligi 7 dan 30 %gacha bo lgan yog och buyumlarnigina
ʼ ʼ
aniqlash mumkin.
Namlik darajasiga ko ra yog och quyidagi turlarga bo linadi: suvga to la
ʼ ʼ ʼ ʼ
to yingan, namligi 35 %dan ko p bo lgan yangi kesilgan yogoch; namligi 15–20 %
ʼ ʼ ʼ
bo lgan havoyi – quruq yog och; namligi 8–10 % bo lgan xona quruqligidagi
ʼ ʼ ʼ
yog och; tajribaxonada 100–105°S haroratda turg un og irlikkacha quritib olingan
ʼ ʼ ʼ
mutlaq quruq yog och.
ʼ
Uzoq vaqt ochiq havoda saqlangan yog ochning namligi atrof-muhitning
ʼ
namligiga tenglashib qoladi. Bunga yokochning muvozanat namligi deb ataladi.
Davlat standarti talablariga ko ra qurilishda namligi 12 %dan ortmaydigan yog och
ʼ ʼ
ishlatiladi.
Yog och bir me yorda quritilganda issiqlik uning tolalari bo ylab berilsa, nam tez
ʼ ʼ ʼ
bug lanib, yog och tez quriydi. Issiќlik tolalariga ko ndalang berilsa, buning aksi
ʼ ʼ ʼ
bo ladi. Yog ochning radial kesimidagi namlik tangentsial kesimidagiga nisbatan
ʼ ʼ
tez bug lanadi.
ʼ
Yog och namligini tajribaxona sharoitida aniqlash ko p vaqt talab etadi. Shuning
ʼ ʼ
uchun yangi usullarni qo llash mumkin. Ma lumki, yotochning elektr
ʼ ʼ
o tkazuvchanligi uning namligiga bog liq. Elektr nam o lchagichning ishlash
ʼ ʼ ʼ
printsipi ana shunga asoslangan. Yog och qancha nam bo lsa, elektr tokini shuncha
ʼ ʼ
yaxshi o tkazadi va aksincha, yog och qancha quruq bo lsa, elektr tokini shuncha
ʼ ʼ ʼ
yomon o tkazadi.
ʼ
Taxta yoki to sinning namligini aniqlash uchun asbobning uchlari yog och sirtiga
ʼ ʼ
botiriladi va asbob 220 voltli elektr tokiga ulanadi. Chiroq yonishi bilan asbob
7

shkalasidagi mil yog ochning namlik darajasini ko rsatadi. Elektr nam o lchagichʼ ʼ ʼ
asbobi yordamida namligi 7 dan 30 %gacha bo lgan yog och buyumlarnigina
ʼ ʼ
aniqlash mumkin.
Namlik darajasiga ko ra yog och quyidagi turlarga bo linadi: suvga to la
ʼ ʼ ʼ ʼ
to yingan, namligi 35 %dan ko p bo lgan yangi kesilgan yogoch; namligi 15–20 %
ʼ ʼ ʼ
bo lgan havoyi – quruq yog och; namligi 8–10 % bo lgan xona quruqligidagi
ʼ ʼ ʼ
yog och; tajribaxonada 100–105°C haroratda turg un og irlikkacha quritib olingan
ʼ ʼ ʼ
mutlaq quruq yog och.
ʼ
Uzoq vaqt ochiq havoda saqlangan yog ochning namligi atrof-muhitning
ʼ
namligiga tenglashib qoladi. Bunga yokochning muvozanat namligi deb ataladi.
Davlat standarti talablariga ko ra qurilishda namligi 12 %dan ortmaydigan yog och
ʼ ʼ
ishlatiladi.
Yog och bir me yorda quritilganda issiqlik uning tolalari bo ylab berilsa, nam tez
ʼ ʼ ʼ
bug lanib, yog och tez quriydi. Issiќlik tolalariga ko ndalang berilsa, buning aksi
ʼ ʼ ʼ
bo ladi. Yog ochning radial kesimidagi namlik tangentsial kesimidagiga nisbatan
ʼ ʼ
tez bug lanadi.
ʼ
Yog ochning zichligi deyarli hamma turlar uchun bir xil, ya ni u o rta hisobda 1,54
ʼ ʼ ʼ
g/sm 3
. ga teng. Yog ochning hajmiy og irligini aniqlash uchun, uning namligi 12
ʼ ʼ
%ga keltiriladi. Buning uchun yog och namunasi namligini 20 %gacha quritib,
ʼ
olingan ko rsatkichlarni quyidagi formulaga qo yib, yog ochning 12 %ga
ʼ ʼ ʼ
keltirilgan namlikdagi hajmiy og irligi hisoblanadi:
ʼ
Р
120 = Р
0w + 0,01(1 – К
0 )(P - W)),
bunda, P
120 – 12 % namlikdagi yog ochning hajmiy og irligi, g/sm
ʼ ʼ 3
; R
0w – namligi
W % bo lgan yog ochning hajmiy og irligi, g/sm
ʼ ʼ ʼ 3
; W – yog ochning namligi, %; ʼ
K
0 – yog ochning kirishish koeffitsienti (tilog och, qoraqayin va oqqayin yotochi
ʼ ʼ
uchun 0,6; boshqa turdagi yog ochlar uchun 0,5 ga teng).
ʼ
Ko p yog och turlarining havoyi quruq holatdagi hajmiy og irligi birdan kichik
ʼ ʼ ʼ
bo ladi. Hajmiy og irligiga ko ra barcha yog ochlarni quyidagi guruhlarga bo lish
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
mumkin: hajmiy og irligi yengil 450–650 kg/m
ʼ 3
(kedr, pixta, archa, arg uvon, ʼ
qarag ay, tog terak); o rtacha– 650–750 kg/m
ʼ ʼ ʼ 3
(akas, oqqayin, qoraqayin, eman,
8

nok, kashtan, tilog och, zarang, shumtol); og ir - 760–1280 kg/mʼ ʼ 3
(xurmo, grab,
shamshod, pista daraxti, qora daraxt).
Hajmiy og irlik ko rsatkichi orqali yog ochning fizik-mexanik xossalari to g risida
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
tushuncha olish mumkin. Yog ochning hajmiy og irligi qancha kichik bo lsa, u
ʼ ʼ ʼ
serg ovak bo lib, uncha pishiq bo lmaydi. Hajmiy og irlik katta bo lganda buning
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
aksi bo ladi. Yog ochning hajmiy og irlik ko rsatkichi yordamida undan ishlangan
ʼ ʼ ʼ ʼ
konstruktsiyaning og irligini, tashish uchun sarflanadigan transport xarajatlarini
ʼ
aniqlash mumkin.
Yogoch quriganda kichrayish (kirishish) va tob tashlash xossalariga ega. Yog och
ʼ
tolalari to yingan (namligi 20–28 % ga kamaygan) nuqta darajasiga yetgandan
ʼ
keyin yog ochda bunday holatlar boshlanadi. Yog och tolalarining to yingan nuqta
ʼ ʼ ʼ
darajasi yog ochdan ishlangan buyumlar yoki taxtalarni quritishda katta
ʼ
ahamiyatga ega. Chunki qurish jarayonida yogochdan avval erkin holatdagi suv,
keyin gigroskopik va nihoyat, moddalarning parchalanishi hisobiga kimyoviy
birikkan suv bug lanib ketadi. Erkin holatdagi suv yo qolgunga qadar yog och
ʼ ʼ ʼ
xossalari o zgar-maydi. Gigroskopik va kimyoviy birikkan suvlarning yo qolishi
ʼ ʼ
natijasida, yog ochda hajmiy va chiziqli kichrayish boshlanadi, zichligi va
ʼ
pishiqligi ortadi. Yog och hujayralaridagi va ular orasidagi namning yo qolishi
ʼ ʼ
hujayra naychalari, tolalari va pardalarini o zaro yaqinlashtiradi, natijada,
ʼ
yog ochning umumiy hajmi kichrayadi. Yog ochning kirishish ko rsatkichini
ʼ ʼ ʼ
aniqlash uchun hajmi va tomonlari o lchangan nam namunani turgun vazngacha
ʼ
quritib, yana hajmi va tomonlari qayta o lchanadi. Kirishish ko rsatkichi quyidagi
ʼ ʼ
formuladan topiladi:
U
0 = (V1 -V )/ V*100 %,
bunda, U
0 – hajmiy kirishish ko rsatkichi, %; V
ʼ
1 – nam namunaning hajmi; V –
qurigandan keyingi hajmi.
Yangi kesilgan daraxt turg un vazngacha quritilsa, uning hajmi yoki to la kirishishi
ʼ ʼ
har xil turlar uchun 8,5 dan 19 %gacha o zgarishi mumkin. Og ir va qattiq
ʼ ʼ
yog ochlarning kirishish qo rsatkichlari yengil va yumshoq yog ochlarga nisbatan
ʼ ʼ ʼ
9

katta bo ladi. Hajmiy va chiziqli kirishish ko rsatkichidan tashqari hajmiy kirishishʼ ʼ
koeffitsientini quyidash formuladan topish mumkin:
G o la yog ochlar quriganda ularning diametri, taxta va to sinlar quriganda esa eni
ʼ ʼ ʼ ʼ
va qalinligi kichrayadi, ammo bo yi deyarli qisqarmaydi. Daraxt tanasining
ʼ
o zagidan uzoqroq qismidan tilingan taxtalar o rta qismidan tilingan taxtalarga
ʼ ʼ
qaraganda ko proq tob tashlaydi. Bu yog och yillik qatlamlarining ko proq qurishi
ʼ ʼ ʼ
natijasida hosil bo ladi.
ʼ
Tasvir (tekstura) - yog ochning har xil yo nalishda kesilgan yuzasining chiroyi.
ʼ ʼ
Yog ochni qayta ishlagandan keyin, uning yuzasidagi tasvir yanada ochiladi va
ʼ
qanday kesilishi hamda zichligiga ko ra o zgaradi. Har bir turdagi yog ochning
ʼ ʼ ʼ
o ziga xos tasviri bor. Pardozbop ashyolar va mebellar ishlab chiqarishda eman,
ʼ
chinor, qoraqayin, nok kabi daraxt turlari aloxdda o rin tutadi. Yog och yuzasini
ʼ ʼ
silliqlagandan keyin lok surtilsa, uning tasviri yanada ochiladi. Chirish jarayoni
boshlangan yog ochda uning yaltiroqligi va tasviri yo qola boradi.
ʼ ʼ
Yog och issiq-sovuqni o zidan kam o tkazadi. Bu uning g ovak¬ligiga, tolalari
ʼ ʼ ʼ ʼ
yo nalishiga, namligiga, shuningdek, hajmiy og irligiga bog liq. Yog ochning
ʼ ʼ ʼ ʼ
hajmiy og irligi katta, namligi yuqori bo lsa, bo shliklarida havo kam bo ladi,
ʼ ʼ ʼ ʼ
binobarin, issiq-sovuqni ko proq o tkazadi. Yog och issiq-sovuqni tolalari bo ylab,
ʼ ʼ ʼ ʼ
ko ndalang yo nalishdagiga nisbatan 2 baravar ko p o tkazadi.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Suv o tkazuvchanlik.
ʼ Yog ochning suv o tkazuvchanligi deganda, uning bosim ʼ ʼ
ostida o zidan suv o tkazish darajasi tushuniladi. Yog ochning bu xossasi
ʼ ʼ ʼ
gidrotexnik inshootlarda ishlatilganda muhim o rin tutadi. Yog ochning suv
ʼ ʼ
o tkazuvchanligi uning qanday yog och turidan ekanligiga, qaysi yo nalishda
ʼ ʼ ʼ
kesilganligiga, yillik qatlamlarining qalinligiga va yoshiga bog liq. Yog ochning
ʼ ʼ
ko ndalang kesimi, radial va tangentsial kesimiga nisbatan ko proq suv o tkazadi.
ʼ ʼ ʼ
Yog och konstruktsiyalar va buyumlar uzoq vaqt davomida kislota yoki ishqor
ʼ
eritmalari ta sirida bo lsa buzila boshlaydi. Eritmalarning o tkirligi ortishi bilan,
ʼ ʼ ʼ
ya ni yog ochga ta sir etuvchi zararli muxdit miqdori ko p bo lsa, yog och tez
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
buziladi. Kuchsiz ishqor eritmasi ta sirida yog och deyarli buzilmaydi. Nordon
ʼ ʼ
yoki kislotali eritmalar ta siriga esa u beton va po latga nisbatan chidamlidir.
ʼ ʼ
10

Yog och turlarining (qarag ay, archa, oq va qoraqayin) kislotalar va o yuvchiʼ ʼ ʼ
ishqor eritmalariga chidamliligini tekshirib, professor S.I. Vanin quyidagicha
xulosaga keldi. Ignabargli yog och turlaridan ishlangan buyum yoki
ʼ
konstruktsiyalar yaproqli yog och turlariga nisbatan chidamlidir. Ignabargli
ʼ
yog och turlari ichida tilog och boshqa turdagi yog ochlarga nisbatan eng
ʼ ʼ ʼ
chidamlisidir.
1.3. Yog’ochning mexanik xossalari
Yog ochning mexanik xossalari uning anatomik tuzilishiga, tolalarining
ʼ
joylashishiga va zichligiga, hujayralar orasidagi moddalar miqdoriga bog liq.
ʼ
Mexanik xossalarga ko ra boshqa ashyolarga nisbatan yog ochning ko pgina
ʼ ʼ ʼ
afzalliklari bor. Uning cho zilishga, siqilishga, egilishga mustahkamligi, yorilishga
ʼ
qarshilik ko rsatish kabi xossalari qurilishda juda qo l keladi.
ʼ ʼ
Siqilishdagi mustahkamlik . Ko pchilik yog och konstruktsiyalar siqilishga
ʼ ʼ
ishlaydi. Masalan, qoziq, ustun, sinch va h.k. Yog och konstruktiv element sifatida
ʼ
ishlatilganda tolalarining yo nalishi va turi e tiborga olinadi. Masalan, yog och
ʼ ʼ ʼ
tolalari bo ylab ta sir etadigan siquvchi kuchlarga ko ndalang tushadigan
ʼ ʼ ʼ
kuchlarga nisbatan yaxshi qarshilik ko rsatadi. Shu sababli, yog och ashyolarning
ʼ ʼ
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi ikki ko rsatkich: tolalari bo ylab va tolalariga
ʼ ʼ
ko ndalang siqilish bilan ifodalanadi (2-jadval).
ʼ
2-jadval
Yog ochlarning siqilishdagi mustahkamlik chegarasi
ʼ
Daraxtning turi Hajmiy
kirishishi, % Siqilishdagi mustahkamlik chegarasi,
0,1 МPа
Tolalar
bo ylab
ʼ Tolalariga ko ndalang
ʼ
Radial Tagentsial
Qarag ay
ʼ 0,44 60-75 12-13 6-6,7
Аrcha 0,43 56,5 7-7,5 5,5-5,8
Eman 0,43 75-76 11,5-12 17-17,5
Qoraqayin 0,47 44,5 10,3 13,5
11

Siqilishdagi mustaxkamligi, kGc/sm 2
Namlik, %
Tolalari bo ylab siqilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash uchunʼ
yog ochning nuqsonsiz joyidan 20x20x30 mm o lchamdagi namunalar
ʼ ʼ
tayyorlanadi. Namunalar gidravlik pressda siqilishga sinaladi va olingan natija
yog ochning 12 % namligidagi mustahkamligiga keltiriladi:
ʼ
 12
мб =  w
мб (1+  )(w-12),
bunda,  12
мб – yog ochning 12 % namligida tolalari bo ylab siqilishdagi
ʼ ʼ
mustahkamlik chegarasi, MPa;  w
мб – yog ochning tabiiy nam holatida
ʼ
mustahkamlik chegarasi, MPa;  – namlik uchun tuzatish koeffitsienti.
Tuzatish koeffitsienti yog ochning namligi 1 % o zgarganda uning siqilishdagi
ʼ ʼ
mustahkamlik chegarasi o zgarishini ifodalaydi: oqqayin, tilog och, qarag ay
ʼ ʼ ʼ
uchun  = 0,05 ga, eman, archa, pixta uchun  = 0,04 ga teng. Yog ochning
ʼ
namligi uning egilishiga va mustahkamligiga katta ta sir ko rsatadi. Nam
ʼ ʼ
yog ochning egilishdagi va siqilishdagi mustahkamligi quruq yog ochnikiga
ʼ ʼ
nisbatan kam bo ladi.
ʼ А yniqsa, nam yog och konstruktsiyasiga kuch asta-sekin ʼ
ta sir etganda buni yaqqol ko rish mumkin.
ʼ ʼ
123 rasm. Yog’och mustahkamligiga namlikning ta siri:
ʼ
a–ko ndalang egilishi; b– tolalar bo ylab siqi-lishi; s–tolalari
ʼ ʼ
bo ylab yorilishi.
ʼ

Yog och nam bo lganda uvdagi hujayralar yelimsimon kolloid moddalar bilanʼ ʼ
to la turadi, tolalar esa shishgan holatda bo ladi. Yog ochning qurishi natijasida
ʼ ʼ ʼ
undagi erkin va kimyoviy birikkan suvlar bug lanib, yelimsimon moddalar
ʼ
tolalarga shimiladi, natijada, yog och qattiq holatga o tadi. Hujayra pardalari va
ʼ ʼ
tolalar tashqi kuch ta siriga yaxshiroq qarshilik ko rsata olish xossasiga erishadi.
ʼ ʼ
Yog ochning namligi bilan uning mustahkamligi orasidagi bog lanish 3-rasmda
ʼ ʼ
keltirilgan.
Yog ochning tolalarga ko ndalang tushadigan kuch ta sirida siqilishga
ʼ ʼ ʼ
mustahkamligi birmuncha kichik bo ladi, chunki yog och tolalari uzunasi bo ylab
ʼ ʼ ʼ
bo shliklar va hujayralar bilan o zaro ajralib turadi, binobarin, kuch ta sirida u
ʼ ʼ ʼ
osongina eziladi. Kuch tolalarga ko ndalang tushgandagi siqilishga mustahkamlik
ʼ
chegarasi tolalari bo ylab siqilishga mustahkamligidan 5–10 marta kichik bo ladi.
ʼ ʼ
Sinash uchun randalangan taxtadan 20x20x60 mm o lchamli namunalar
ʼ
tayyorlanadi. Namunalardagi yillik halqalar¬ning yo nalishi bo yiga parallel
ʼ ʼ
bo lishi kerak.
ʼ
Tolalarga ko ndalang siqilishga mustahkamlik chegarasi quyidagi formuladan
ʼ
topiladi:
 w
мк = Р / а b, М P а ,
bunda,  w
мк – tabiiy namlikdagi (W %) yog ochning tolalariga ko ndalang
ʼ ʼ
siqilishga mustah¬kamlik chegarasi, MPa; R – namunani siquvchi kuch, kg; a va b
– zichlagich tayanchi tushgan yuzaning eni va uzunligi, sm.
Yog ochning standart namligiga (12 %ga) to g ri keladigan siqilishga
ʼ ʼ ʼ
mustahkamlik chegarasi quyidagi formuladan topiladi:
 12
мк =  w
мк (1+а)( W -15), М P а.
Cho ʼ zilishdagi mustahkamligi . Yog ʼ ochning tolalari bo ʼ ylab cho ʼ zilgandagi
mustahkamlik chegarasi juda katta . Tolalariga ko ʼ ndalang bo ʼ lganda esa juda
kichik bo ʼ ladi . Cho ʼ zilishga ishlaydigan yog ʼ och konstruktsiyalar juda kam
tayyorlanadi , chunki uning yuk qo ʼ yilgan qismi yorilishi mumkin . Ignabargli
daraxtlarning xossalari nam sharoitda juda kam o ʼ zgarganligi uchun ularning 12 %
namlikdagi mustahkamlik chegarasini qayta hisob ¬ lashning hojati yo ʼ q .
13

Yorilishga qarshiligi . Yog ʼ ochga mix , pona va boshqalar qoqilganda u tolalari
bo ʼ ylab yorilishi mumkin . Yoriluvchanligi , avvalo , tolalarining zichligiga bog ʼ liq .
Yoriluvchanlikka sinash uchun qalinligi va eni 20 mm . li prizmani randalab , 4-
rasmda ko ʼ rsatilgan o ʼ lchamlarda namunalar tayyorlanadi va Mixaelis asbobida
ikki uchidagi o ʼ yiqqa kuch berib toshiladi . Yog ʼ ochlar juda qiyin yoriluvchan
( shamshod , grab , olcha , tiss ), qiyin yoriluvchan ( zarang , shumtol , kashtan ) va oson
yoriluvchan ( qarag ʼ ay , terak , eman , archa ) bo ʼ ladi .
Egilishga mustahkamligi . Yog ʼ och eguvchan statik kuchga katta qarshilik
ko ʼ rsata ola - di . Yog ʼ ochning tolalari bo ʼ ylab egilishga mustaxxamlik chega - rasi
cho ʼ zilishga nisbatan salkam ikki barobar ko ʼ p . Shuning uchun ham qurilishda
yog ʼ och egilishga ishlaydigan konstruktsiyalar ( ko ʼ priklar qurishda ) sifatida keng
ishlatiladi . Yog ʼ ochning statik egilishga mustahkamlik chegarasini aniqlash uchun
tajribaxona sharoitida randalab silliqlangan taxtadan 20 x 20 x 300 mm o ʼ lchamli
namunalar tayyorlanadi va 5- rasmda ko ʼ rsatilgan sinash sxemasiga amal qilib ,
gidravlik zichlagichda sinaladi .
4- rasm. Yog ochni yorilishgaʼ
sinash uchun tayyorlangan namuna . 5- rasm. Yog och namunani statik ʼ
egilishga sinash: 1–namuna; 2– kuch
tushuvchi pichoqlar; 3–tayanchlar.
Namunaga qo yilgan ikki kuch namunaning qalinligi (tangentsial yo nalish)
ʼ ʼ
bo yicha ta sir etib, uni egadi. Namunaga ta sir etayotgan kuchning tushish tezligi
ʼ ʼ ʼ
minutiga 700 kg dan oshmasligi lozim. Namuna sinalgandan keyin uning namligi
aniqlanadi va olingan natijalarni quyidagi formulaga qo yib, yog ochning statik
ʼ ʼ
egilishga mustahkamlik chegarasi (  w
эг ) topiladi:
 w
эг = Р
max  L/b  h 2
, М P а ,
14

bunda, Rmax – sindiruvchi kuch, kg; L – tayanchlar oralig i, sm; b -namunaningʼ
eni, sm; h – balandligi, sm.
Yog ochning tabiiy namlikdagi egilishga mustahkamligini standart namlik 12
ʼ
%dagi mustahkamlikka aylantirish uchun quyidagi formula dan foydalaniladi:
 12
эг =  W (1+  ) (W-12)
bunda,  – tuzatish koeffitsienti.
Yog ochning turiga ko ra statik egilishga mustahkamlik chegarasi 3-jadvalda
ʼ ʼ
keltirilgan.
3-jadval
Yog ochning turiga ko ra statik egilishga mustahkamligi
ʼ ʼ
Daraxtaing turi
Hajmiy og irlik, kg/m3
ʼ Statik egilishdagi mustahkamlik
chegarasi, MPa.
Qarag ay
ʼ 500-570 79
Eman 700-770 84
Oqqayin 600-650 86
Аrcha 450-475 70
Terak 400-430 74
Tilog och
ʼ 560-570 92
Surilishga qarshiligi . Yog och buyumning (taxta, ustun, to sin va h.k.) bir
ʼ ʼ
bo lagiga tashqi kuch qo yilganda yondosh bo lagiga nisbatan surilishi yoki
ʼ ʼ ʼ
ezilishi mumkin. Kuch yog ochga qanday yo nalishda tushishiga qarab, uning
ʼ ʼ
surilishga qarshiligi turlicha bo ladi.
ʼ Tolalar bo ylab surilishda kuch tolalarga ʼ
parallel tushadi, tolalar uzunasi bo ylab o zaro suriladi (6-rasm, a). Tolalarga tik
ʼ ʼ
surilishda tolalarga tashqi kuch tik tushadi, hujayralar orasidagi bo shliq hisobiga
ʼ
yog och eziladi (6-rasm, b). Shuningdek, kesilishda ham tashqi kuch tolalarga tik
ʼ
tayanch ustiga tushadi (6-rasm, v). Yog och tolalari bo ylab va unga tik ravishda
ʼ ʼ
surilganda tolalar uzilmaydi, lekin ular o zaro surilishi yoki ularning yopishqoqligi
ʼ
buzilishi mumkin. Shu sababli, yog ochning ezilishga qarshiligi kesilishga
ʼ
15

qarshiligidan ancha kichik bo ladi. Yog ochning tolalari bo ylab surilishga bo lganʼ ʼ ʼ ʼ
qarshiligi siqilishdagi mustahkamligining 15–25 %ini tashkil etadi.

6-rasm. Surilish turlari: a–tolalari bo ylab; b–tolalarning yo nalishiga tik; v–
ʼ ʼ
tolalariga tik ravishda kesilish.
Yog ochning eng muhim texnik xossalaridan biri mix, burama mix va shunga
ʼ
o xshashlarni o zida mahkam ushlay olishidir. Yog ochlarning bu xossasi
ʼ ʼ ʼ
mukammal tekshirilgan. Yog ochga mix qoqilganda u pona singari tolalarni o zaro
ʼ ʼ
ajratadi, ayrim hollarda, tolalarni kesadi. Tolalar pishiq va elastikligi tufayli
qoqilgan mixni mahkam ushlab turadi. А yrim yog ochlarda (eman, tilog och,
ʼ ʼ
qoraqayin) mix qoqish paytida darzlar hosil bo ladi. Qarag ay, archa, zirk daraxti
ʼ ʼ
yog ochlariga mixni oson qoqish mumkin. Eman mix yoki burama mixni
ʼ
ignabarglilarga nisbatan 1,5–2 marta mahkam ushlaydi. Yog ochlarning mix
ʼ
ushlashlik darajasi 4-jadvalda keltirilgan. Taqqoslash uchun eng mustahkam grab
yog ochining mix ushlashlik darajasi 100 deb olingan.
ʼ
4-jadval
Yog ochlarning mix ushlashlik darajasi
ʼ
Daraxtning turi Hajmiy og irlik,
ʼ
kg/m 3 Mixni tortgandagi qarshiligi
Radial Tangentsial
Grab 700-720 100 89
Oqqayin 600-660 92 65
Eman 660-700 75 64
Qarag ay
ʼ 550-600 63 42
Аrcha 400-410 44 29
Terak 340-400 37 28
16

Yog ochdagi nuqsonlar va kasalliklar. Daraxt yomon sharoitda o sib mexanik kuchʼ ʼ
ta sirida shikastlansa, ularda har xil nuqsonlar va kasalliklar paydo bo ladi. Bular
ʼ ʼ
yog ochning qurilish uchun talab qilinadigan texnik sifatini pasaytiradi.
ʼ
Yog ochdagi nuqsonlar qurilish konstruktsiyalari hamda buyumlari tayyorlashda
ʼ
va ulardan foydalanishda juda katta salbiy ta sir ko rsatadi. Yog ochdagi ko pgina
ʼ ʼ ʼ ʼ
nuqsonlar avvalo daraxtning o sish jarayonida paydo bo ladi. Lekin o sib turgan
ʼ ʼ ʼ
daraxtdagi nuqsonlar miqdorini uni kesishdan oldin bilish qiyin. Yog ochdagi
ʼ
ayrim nuqsonlar uni tayyorlash, tashish va saqlash jarayonida paydo bo ladi.
ʼ
1.4. Yog ʼ och materiallarining asosiy turlari
Endi biz qanday yog ’ och turlarini va ularning eng keng tarqalgan xususiyatlarini
tahlil qilamiz . Yog ’ ochning millionlab turlari borligini eslaymiz , ammo ularning
hammasi ham yuqorida aytib o ’ tganimiz sababli ishlatilmaydi . Qurilishda
foydalanish uchun barcha talablarga ega bo’lmagan ba’zi o’rmonlar mavjud.
Yog’ochning har xil turlarini bilish va tasniflash uchun ularni ba’zi toifalarga
bo’lish kerak. Yumshoq o’rmonlar guruhini boshqalar qatorida sadr, archa va
qarag’ay daraxtlaridan topamiz. Qattiqroq o’rmonda bizda gilos, olxa, eman va
yong’oq mevalari bor. Qattiq va yumshoq yog’ochni ajratish bilan bir qatorda, har
bir yog’och turiga tegishli boshqa xususiyatlar va nuanslar mavjud.
Ushbu sabablarga ko’ra biz har bir funktsiya uchun qaysi yog’ochni tanlashni
bilishimiz kerak. Ushbu nuances orasida biz yog’och rangini, tugunlarni va
tomirlarni topamiz. Shuningdek, biz o’z ehtiyojlarimizni, o’z didimiz va
yaratmoqchi bo’lgan mebel turini yoki makonimizni hisobga olishimiz kerak.
Ushbu omillarni hisobga olgan holda biz u yoki bu turdagi yog’ochlarni aytishimiz
kerak bo’ladi.
Endi biz eng keng tarqalgan yog’och turlari va ularning asosiy xususiyatlarini
tahlil qilamiz:
 Archa : Bu Markaziy va Sharqiy Evropada topilgan eng keng tarqalgan
yog’och turlaridan biridir. Biz buni Ispaniyada osongina topamiz. Yog’ochni
ishlash qulayligi bilan ajralib turadigan asosiy xususiyatlardan biri. Buning
17

yordamida mebel, musiqa asboblari, eshik va derazalar ishlab chiqarilishi mumkin
va u qurilish sohasida keng qo’llaniladi. Namlikka katta qarshilik ko’rsatadi.
 Qarag’ay daraxti Qarag’ay daraxti bilan ishlash juda oson va deyarli barcha
navlari nisbatan yumshoq. Ushbu turdagi yog’ochni ajralib turadigan
xususiyatlardan biri bu juda arzon. U qurilishda keng qo’llaniladi. Uning to’qimasi
bir xil va u bilan ishlash oson, bu esa uni duradgorlik, mebel va qoliplarda eng
ko’p ishlatiladigan yog’och turlaridan biriga aylantiradi.
 Sidr: eng keng tarqalgan nav - g’arbiy qizil. Uning rangi qizg’ish rangga ega
va u nisbatan yumshoq daraxt turi. U ozgina aromatik hidga ega va asosan tashqi
makon mebellarini tayyorlash uchun ishlatiladi. Buning sababi shundaki, uning
xususiyatlari nam muhitga parchalanmasdan yaxshi turishga imkon beradi. Bu
mustahkam xususiyatlarga ega va bog ‘mebellari uchun ajoyib yog’och turi.
 Chinor: bu dunyodagi eng keng tarqalgan o’rmonlardan biridir. U juda och
rangga ega va o’rtacha qattiqlikka ega. Bu juda uzoq davom etmasa ham, u
qurilishda ham, ko’chmas musiqa asboblarini ishlab chiqarishda ham qo’llaniladi.
 Bu: Ushbu yog’och asosan Evropada tarqaladi va Ispaniyada ham
osonlikcha topiladi. Uning rangi qizg’ish rangga ega bo’lib, daraxt yoshi ulg’aygan
sayin qorayadi. Ushbu yog’och juda qiyin, ammo u bilan ishlash oson. U asosan
musiqa asboblarini tayyorlashda, shuningdek, barcha turdagi mebellar uchun
ishlatiladi. Bu juda ajoyib qarshilikka ega.
 Yong’oq: uning tomirlarini sevuvchilar uchun eng chiroyli hisoblangan
yog’och turlaridan biri yong’oqdir. Uning rangi qorong’i va umuman binafsha
rangga moyil. Bu mebel, pol va devorlarni tayyorlash uchun tez-tez ishlatiladi.
Narxiga kelsak, bu eng qimmat o’rmonlardan biri, ammo uni juda qiziqarli
qiladigan ba’zi bir xususiyatlarga ega. Bu qattiq va juda chidamli yog’och. U
yorilish va shokka qarshi turishga qodir. Bunga qo’shimcha ravishda, bu juda
ixcham yog’och, shuning uchun uni deyarli hamma joyda ishlatish mumkin.
Bugungi kunda u shkaflar, mebellar, bezaklar va burilish elementlarida hashamatli
qoplamalar uchun ishlatiladi.
18

 Eman : Eman daraxtining ikkita asosiy navi mavjud: qizil va oq. Bu
Ispaniyada eng keng tarqalgan o’rmonlardan biridir va biz topa oladigan eng
chidamli daraxtlardan biri bo’lganligi uchun juda yaxshi ko’riladi. Bu juda oson
ishlashga imkon bermaydi, chunki uning qattiqligi juda katta. Garchi u
qimmatbaho yog’och bo’lsa-da, u juda chiroyli va ajoyib estetik ta’sirga ega. U pol
va devor qoplamalarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Shuningdek, hashamatli
mebel ishlab chiqarishda.
Umid qilamanki, ushbu ma’lumotlar yordamida siz turli xil yog’och turlari va
ularning asosiy xususiyatlari haqida ko’proq bilib olishingiz mumkin.
Daraxt tanasi asosan ko ndalang, bo ylama (radial - diametri bo yicha) vaʼ ʼ ʼ
tangensial yo nalishda o rganiladi. Tananing ko ndalang kesimi kattalashtirilganda
ʼ ʼ ʼ
uning quyidagi asosiy qismlarini ko rish mumkin: po stloq, kambiy, po stloq osti
ʼ ʼ ʼ
va o zak. Po stloq o lik hujayralar qavati va tirik hujayralar qavatidan tashkil
ʼ ʼ ʼ
topgan bo lib, daraxtni turli mexanik ta sirlardan himoyalaydi. O sib turgan
ʼ ʼ ʼ
daraxtning qobig i bo ylab uning tanasiga oziq moddalar tarqaladi. Kambiy qavati
ʼ ʼ
daraxt tanasitsing yog ochi bilan po stlog i orasida joylashgan. Kambiy tirik
ʼ ʼ ʼ
hujayralardan iborat bo lib, daraxtning o sish jarayonida muhim ahamiyatga ega.
ʼ ʼ
Yog och o zagi yillik halqalardan iborat bo ladi. O zakka yaqinroq halqalar
ʼ ʼ ʼ ʼ
to qroq, po stloqqa yaqinroklari esa ochroqrangda bo ladi. Yog ochning och rang
ʼ ʼ ʼ ʼ
qismi tirik hujayralardan tuzilgan.
Qarag ay va tilog ochning ko ndalang kesimida, yillik halqa qatlamlari ko zga
ʼ ʼ ʼ ʼ
yaqqol tashlanib turadi. Radial yo nalishdagi kesimda ular to g ri yoki qiya
ʼ ʼ ʼ
chiziqlar ko rinishida, tangentsial yo nalishda esa parabolik egri chiziqlar
ʼ ʼ
ko rinishida bo ladi. Tananing ko ndalang kesimida yillik halqa qatlamlar
ʼ ʼ ʼ
kontsentrik halqalar shaklida joylashgan. Har bir yillik halqa qatlam ko zga
ʼ
ko rinib turadigan ikki zonadan iborat: ichki, och rang yangi yog och (bahorda
ʼ ʼ
hosil bo lgan) va tashqi, to q rang yog och (yoz oxirida hosil bo lgan).
ʼ ʼ ʼ ʼ
Yangi yog och eskisiga qaraganda bo shroq va ancha g ovak. Yillik halqa
ʼ ʼ ʼ
qatlamlarning eni daraxtning o sish sharoitiga qarab har xil. Biroq, yog ochning
ʼ ʼ
pishiqligi yillik halqalarning eniga emas, balki kechki yog ochning rivojlanganlik
ʼ
19

darajasiga bog liq. Yillik halqa qatlamlarning yog ochi qanchalik qalin bo lsa,ʼ ʼ ʼ
yog ochning pishiqligi shuncha ortadi.
ʼ
Yaproqli yog och turlari. Yaproqli yog och duradgorlik buyumlari, faner, parket,
ʼ ʼ
mebel ь va shu kabilar uchun ishlatiladi. Ularning pishiq va chiroyli teksturaga ega
bo lgan qattiq turlariga eman, shumtol, zarang, oqqayin va nok kiradi. Bunday
ʼ
daraxt tanasidan tilingan taxtada yog och tolalari va o zak nurlarining yaqqol
ʼ ʼ
ko rinib turishi undan ishlangan buyumga chiroy beradi. Yaproqli yog ochlarning
ʼ ʼ
yumshoq turlari qoraqayin, zirk, oqqayin, tog terak, terak, yong oq, arg uvon
ʼ ʼ ʼ
mebel ь tayyorlash va pardoz buyumlar ishlashda qo llaniladi.
ʼ
Emanning qishda bargi to kiladigan, yozgi va bargi yil bo yi to kilmaydigan turlari
ʼ ʼ ʼ
mavjud. Emanning bu ikkala turi bargi va tanasining tashqi ko rinishi bilan bir-
ʼ
biridan farq qiladi. Ularning xossalari deyarli bir xil, ammo yozgi emanning tanasi
ancha to g ri bo ladi. Eman juda chuqur ildiz otadi. U 500–600 yil yashaydi. Zich
ʼ ʼ ʼ
o rmonda o sgan eman daraxti odatda, to g ri, kam shoxli va baland, alohida
ʼ ʼ ʼ ʼ
o sgani esa past, yo g on, sershox bo ladi.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Eman yog ochi juda qattiq, pishiq, og ir va chiroyli, qo ng ir yoki sarg ish rangda
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
bo ladi. 60–80°S haroratda quritilganda, uning hajmi birmuncha kichrayadi, ya ni
ʼ ʼ
kirishadi. Natijada, emandan ishlangan buyumda darzlar hosil bo ladi. Suvda ko p
ʼ ʼ
vaqg turgan eman yog ochi juda qattiq bo lib qoladi. Bunga sabab emandagi teri
ʼ ʼ
oshlaydigan kislotalar temir oksidlari bilan birikib, suvga chidamliligi ortadi va
yog och yuzasi qorayadi. Texnik xossalari yaxshi bo lganligi, chidamliligi sababli
ʼ ʼ
eman ko priklar, gidrotexnik inshootlar qurishda keng qo llaniladi. Yog ochining
ʼ ʼ ʼ
radial va tangentsial kesimi juda chiroyli. Ular parket, bochka taxtasi, faner, mebel
tayyorlash va pardozlashda ishlatiladi.
Qayrag och – o zagi och ko ng ir yoki kulrang qo ng ir, po stloq osti qatlami
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
keng, och sariq yog ochli daraxt. Qayrag och taxtasining zarbga qarshiligi yuqori.
ʼ ʼ
O zi og ir, pishiq, biroz egiluvchan, qattiqligi o rtacha ashyo.
ʼ ʼ ʼ А yniqsa, suvda o z ʼ
pishiqligini yaxshi saqiaydi, ochiq havoda, nam sharoitda esa tez chiriydi.
Qayrag och gidrotexnik inshootlarda ko plab ishlatiladi.
ʼ ʼ
20

Oqqayin bargli daraxtlar ichida eng ko p tarqalgan. Uning yog ochi qattiq vaʼ ʼ
pishiq. Lekin tanasining egriligi va turli zamburug lar ta siriga chidamsiz
ʼ ʼ
bo lganligi sababli ayrim buyumlarga yaroqsizdir. U faner ishlab chiqarish
ʼ
sanoatida ko p ishlatiladi. Po stlog ining oqligi unda smolali moddalar (masalan,
ʼ ʼ ʼ
betulin) borligini bildiradi. Shuning uchun po stlog i shilinmagan oqqayin
ʼ ʼ
tanasidan nam o tmaydi, unga yemiruvchylar zarar yetkazmaydi.
ʼ А gar yogochi
chiriy boshlagan bo lsa, rangi o zgaradi.
ʼ ʼ
Qoraqayinning yog ochi qizil, sarg ish ranglarning turli tuslarida bo ladi. Oqqayin
ʼ ʼ ʼ
yog ochida bunday tuslar yo q. Har tomonlama kesganda ham qoraqayinda yillik
ʼ ʼ
qatlamlar, o zak nurlari yaxshi ko rinib turadi. Radial kesimi juda chiroyli, pishiq,
ʼ ʼ
ammo nam va haroratlar ta siriga chidamsizdir. Ko proq Kavkaz, Qrim va O rta
ʼ ʼ ʼ
Osiyoning janubiy tumanlarida o sadi. Undan asosan mebel
ʼ ь va faner ishlab
chiqarish sanoatida parket va o quv asboblari ishlanadi.
ʼ
Ignabargli yog och turlari. Qurilishda ishlatiladigan yog och ashyolarning asosiy
ʼ ʼ
qismi ignabargli yog ochlardir.
ʼ
Qarag ay qanday tuproqli yerda o sgashshgiga qarab ikki xil bo ladi: birinchisi
ʼ ʼ ʼ
qum tuprokli yerda o sib, yog ochli qismi mayda qatlamli, juda zich, qatgiq, pishiq
ʼ ʼ
va sarg ish-qizil rangda, ikkinchisi pastgekislikdagi o sadigan yog ochli qismi
ʼ ʼ ʼ
sarg ish, yirik hujayrali, yengil bo ladi. Qalin daraxtzorda o sganining tanasi
ʼ ʼ ʼ
to g ri va kam shoxli. Unda smola ko p bo lganligi sababli tez chirimaydi va nam
ʼ ʼ ʼ ʼ
ta siriga chidamli.
ʼ
O zbekistonda qarag ay juda kam.
ʼ ʼ А yniqsa, respublikamizning janubida o sadigan ʼ
qarag aylar boshqalariga nisbatan sifatsiz. Tanasi egri, yog ochi bo sh va tez
ʼ ʼ ʼ
chiriydi. Qarag ay yog ochi qurilishning deyarli hamma joylarida, jumladan,
ʼ ʼ
ko prik qurishda, shpallar va turli yordamchi konstruktsiyalar tayyorlashda,
ʼ
qoliplar yasashda ishlatiladi. Qarag ay 350–500 yil yashaydi.
ʼ
А rcha – yog ochligi to la pishgan, oq-sarg ish yoki oq-qizg ish (botqoqliklarda
ʼ ʼ ʼ ʼ
o sadigan turi) daraxt. U O rta Osiyoning tog bag irlarida o sadi. Tanasi to g ri,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
silindrsimon, ammo ko p shoxli. Uni yorish oson, qarag ayga qaraganda kam
ʼ ʼ
smolali, shuning uchun nam ta sirida tez chiriydi. Quruq joyda ishlatiladigan
ʼ
21

yog ochi juda uzoq vaqt chirimay saqlanadi. Goh namlanib, goh qurib turadiganʼ
joyda ishlatilgan archa yog ochi 5–6 yildan keyin butunlay chirib ishdan chiqadi.
ʼ
А rcha 350 yil yashaydi, 80–150 yillik archalar qurilish uchun eng yaxshi ashyodir.
Tilog och qo ng ir-qizg ish rangli bo lib, yog och qatlamining yupqaligi va
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
o zagining rangi bilan ajralib turadi. Yog ochi ko p qatlamli, pishiq, og ir va
ʼ ʼ ʼ ʼ
qattiq, nam yoki suv ta siriga chidamli. Unda smola ko p bo lganidan
ʼ ʼ ʼ
kemiruvchilardan shikastlanmaydi. Gidrotexnik va yer osti inshootlari qurishda
keng ishlatiladi. Tilog och daraxtlar ichida eng tez o suvchi, tanasi to g ri, kam
ʼ ʼ ʼ ʼ
shoxli tur. Suvda ko p vaqt saqlangan yog ochi yanada pishi
ʼ ʼ ќ lanadi. Yog ochining ʼ
ko rinishi tangentsial kesimi bo yicha birmuncha chiroyli bo lsa ham mebel
ʼ ʼ ʼ
sanoatida kam ishlatiladi. Sababi, uning qatti ќ ligi hamda tarkibida smola
ko pligidir. U Rossiya Yevropa qismining shimoli-sharqida o sadi.
ʼ ʼ
Kedr yog ochi oq-sarg ish, o zagi esa sariq-qizg ish ranglarda bo lishi mumkin,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
yillik qatlami yupqa, o zi yumshoq, ammo, yetarli darajada pishiqdir. Tanasi
ʼ
to g ri va uzun. 600–700 yil yashaydi.
ʼ ʼ А sosan Rossiyada, Yevropada nam yerlarda
o sadi. Sifatiga ko ra kedr yog ochi qarag ayga yaqin turadi. Qurilishda va
ʼ ʼ ʼ ʼ
duradgorlikda xoda va tilingan taxta holida ko p ishlatiladi.
ʼ
II BOB. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalarida
xavfsizlik talablarini ta’minlanishi.
2.1. Yog’och konstruksiyalarni tekshirishning o’ziga xos
xususiyatlari
118. Bino va inshootlarning yog’och qismlarini tekshirish obyekt tarkibidagi
barcha qurilish konstruksiyalarni tekshirish bilan birgalikda amalga oshirilishi
lozim.
119. Bino va inshootlarning yog’och qismlarining texnik holatini tavsiflovchi
asosiy xususiyatlari:
shakl va holatining ustivorligini yo’qotishi, buzilishning har qanday ko’rinishi;
geometrik o’zgarmaslik shartining buzilishi;
22

ekspluatatsiya jarayonida yog’och konstruksiyalarining elementlari orqali olgan
mavjud va miqdoriy mexanik, biologik, entomologik, korroziya va boshqa
shikastlanishlar ko’rsatkichlari;
salqiliklar natijasida konstruksiyalarning deformatsiyasi, materiallarning
oquvchanligi va birikmalarda siljishi;
yog’och konstruksiyalarning harorati-namlik ekspluatatsiya sharoitda ishlashi;
yog’och konstruksiyalar elementlarining namligi;
bino va inshootlarning yog’och qismlariga tashqi ta’sirlarning miqdoriy tafsilotlari.
1-§. Bino va inshootlarning yog’och qismlarini tekshirish usullari
120. Bino va inshootlarning yog’och qismlarini tekshirishda butun obyekt bo’yicha
uning yuk ko’taruvchi to’suvchi konstruksiyalari, materiallarning mustahkamligi
va fizik-mexanik xossalari, obyektdan foydalanish bo’yicha ma’lumotlar
to’planadi. Bino va inshootlarning yog’och qismlari bevosita va instrumental
tekshirish usullari bilan amalga oshirilishi kerak. Shu bilan birga, quyidagilarni
tekshirish va aniqlash zarur bo’ladi:
uchastkalarining buzilishi, ustivorligining yo’qolishi va salqiliklarining paydo
bo’lishi natijasida obyektning yog’och qismlarida ko’zga tashlanuvchi
shikastlanishlar paydo bo’lishi;
yog’och elementlardagi yoriqlar;
bino va inshoot yog’och qismlarining himoya yoki dekorativ qoplamalaridagi
yoriqlar;
bino va inshoot yog’och qismlarining noqulay atmosfera, kondensatsiya va texnik
namlanish hamda sovuq o’tkazuvchi “ko’priklar” qismlari;
bino va inshootning yog’och qismlariga tashqi ta’sirlar, jumladan obyektning
konstruktiv va texnologik xususiyatlari, materiallarning xususiy og’irligini hisobga
olgan holda amalda ta’sir qiluvchi doimiy va vaqtinchalik yuklarning sxemalari
hamda ularning ko’rsatkichlari;
hisob sxemalar va geometrik o’lchamlari — oraliqlar, kesim yuzalari, tayanish
sharti va yog’och konstruksiyalar va elementlarning mahkamlanishi sxemalari;
bino va inshootning, jumladan ularning yog’och qismlarining fazoviy bikrligi;
23

konstruksiya va yog’och elementlarini birikish tugunlarining holati;
bino va inshootning yog’och qismlarini konstruktiv elementlarining bio-
entomologik, yong’in va korroziya ta’siridan shikastlanish darajasi;
obyekt, konstruksiyalar tarkibidagi alohida elementlar va birikish tugunlarining
haqiqiy salqiliklari, deformatsiyalari va yog’och qismlarining ko’chishlari;
materiallarning mustahkamlik va fizik-mexanik ko’rsatkichlari;
konstruksiyalarning harorat-namlik ekspluatatsiya sharoiti;
yog’och konstruksiyalariga ta’sir qiluvchi ekspluatatsiya muhitining kimyoviy
agressivligi;
obyekt yog’och qismlarini qayta ishlangan himoya qatlamining mavjudligi va
texnik holati;
obyekt va uning yog’och qismlarining yong’in xavfsizligi talablariga muvofiqligi;
loyiha mavjud bo’lgan hollarda obyekt yog’och qismlarining loyiha talablariga
muvofiqligini aniqlash.
Tekshirish ishlari o’tkazilishida obyektning qismlari bo’yicha aniqlangan
nuqsonlarning ro’yxati tuzilishi kerak. Obyekt va konstruksiyalarning
shikastlangan maydonlarni ko’rsatgan holda uning qismlari tarkibidagi hamda
ochilgan joylari va sinov namunalari olingan joylarning o’lchov chizmalari
chizilishi kerak. Bundan tashqari konstruksiyalarning nuqsonli holatini aks
ettiruvchi lavhalarni suratga olish kerak.
Nuqsonlarni qayd qilish ro’yxatining tavsiya etilgan shakli mazkur shaharsozlik
normalarining 1-ilovasiga muvofiq taqdim etiladi.
121. Bino va inshootlarning yog’och qismlarini tekshirishda inshootlarning
ehtimoliy bio-entomologik shikastlanish va muzlash zonalari ehtimoli bo’lgan
quyidagi maydonlarga alohida e’tibor qaratish lozim:
yog’och elementlarining poydevorlarga, tosh devorlarga, po’lat va temirbeton
ustunlar va boshqalarga tayanish tugunlari;
tashqi devorlar bo’ylab binoning perimetri bo’yicha yopma va orayopmalarning
maydonlari;
24

shamollash derazalari joylashgan chordoq yopmasi maydonlari, parapetlar va tom
yopmasi ustidan chiquvchi shamollatish shaxtasi elementlari, kanalizatsiya
ustunlari, dudburonlar, elektr ta’minoti, televideniya va boshqa tizimlarning
mahkamlovchi elementlari;
deraza osti, balkonlar va suv oqib tushish kanallari joylashgan joylar, tom
yopmasining karniz qismidan pastda joylashgan devorlar maydonlari;
isitish, kanalizatsiya va suv ta’minoti quvurlari, sanuzellar, balkonlar joylashgan
joylardagi orayopma plitalarining maydonlari;
devor panellari orasidagi va yopma plitalari orasidagi choklar.
122. Obyektning yog’och qismlarini holati va haqiqiy tarkibini aniqlash uchun
undagi joylarni tanlab ochib ko’rish lozim. Obyektning yog’och qismlarini
o’rganishda shikastlangan joylaridan ochish maqsadga muvofiqdir.
123. Obyektning yog’och qismlarini tekshirishda dekorativ bezak elementlarining
yaxlitligi va mahkamlanishi aniqlanishi kerak.
Tugun birikmalarini tekshirishda quyidagilar aniqlanadi:
birikmaning turi va sxemasi;
ta’sir qilayotgan zo’riqishlarning haqiqiy uzatilish sxemasi;
ulanadigan va unga ulanuvchi elementlarning geometrik ko’rsatkichlari;
ulanadigan elementlarni joylashtirish (mixlar, shurflar va boshqalar);
yog’och elementlarda qisqargan yoriqlarga nisbatan ulanadigan elementlarning
holati;
ishchi birikmalarning ulanish holati va o’lchami, jumladan elementlarning
yaxlitligi va bog’lanishlarning zichligi, bo’shliqlari va ekssentrisiteti.
124. Yog’och pardadevorlar konstruksiyalarining holati tashqi ko’rinishi bevosita
tekshirish orqali amalga oshiriladi, bundan tashqari, urib ko’rish, burg’ilash,
teshiklar ochish va alohida joylarini ochish yo’li bilan aniqlanadi.
125. Pardadevorining karkasi va mahkamlovchi po’lat detallarning holati loyiha
bo’yicha va metall qidiruvchi asboblar yordamida aniqlanadi.
126. Yuk ko’taruvchi pardadevorlarni tekshirishda har qavatda orayopma to’sini
tayangan joyidagi bog’lanishlar ochib ko’rish bilan aniqlanadi.
25

Bundan tashqari yana quyidagilar baholanadi:
sanitar-texnik jihozlar, quvurlar joylashgan joylardagi pardadevorlar maydonining
holati;
pardadevor sirti bilan suvoqning yopishishi;
pol konstruksiyasiga tayanish natijasida cho’kish va h.k.
127. Yog’och orayopmalarni tekshirishda:
0,5 — 1 m uzunlikdagi oraliqda joylashgan ikkitadan kam bo’lmagan
to’ldiruvchilar va to’sinlarni o’lchash imkonini beruvchi pol maydonida
konstruksiyalar qismlarga ajratiladi;
yuk ko’taruvchi yog’och orayopma konstruksiyalariga yog’och qoplamalarni
birikishini batafsil ko’zdan kechirish maqsadida ustidagi to’kma, undagi bo’yoq va
qoplama tayanchlari tozalanadi;
to’sin yog’ochi va to’ldiruvchi materiallarning sifati GOST 16483.3, GOST
16483.7 va GOST 16483.10 talablariga muvofiq aniqlanadi;
yog’ochning shikastlangan chegaralari o’rnatiladi;
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning ko’ndalang kesim yuzasi va qadami
aniqlanadi.
128. Konstruksiyalarni ochib o’rganish jarayonida chizmalarda quyidagilar
ko’rsatiladi:
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning va ko’ndalang kesim yuzalarining
o’lchamlari;
yuk ko’taruvchi konstruksiyalar orasidagi masofa;
qoplama bo’yicha suvoqning turi va qalinligi;
to’kma qatlamning turi va qalinligi;
suv sizgan, ko’ndalang kesim yuzalarining zaiflashgan, shikastlagan hamda
deformatsiyalangan orayopmaning maydonlari.
2-§. Bino va inshootlar yog’och qismlarining shikastlanishlari
129. Yog’och elementlarining buzilish belgilari quyidagilardan iborat:
tolalar bo’ylab siqilishda, siqilish bilan egilishda — yog’och tolalarining
to’plangan buzilishlari uning siqilish zonalarida ro’y beradi;
26

egilishda — yog’ochning “ko’zli” qatlami bo’ylab cho’zilgan zonasidagi buzilish
(yaxlit yog’och uchun), tishsimon ulanishdagi yog’ochning eguvchi momentning
maksimal ta’siri hududi bo’ylab (yelimlangan yog’och uchun), elementning
tayanch zonasidagi neytral o’qqa yaqin joylashgan yog’ochning yon tomonlarida
yoriqlar ochilishi ro’y beradi;
cho’zilishda — yog’ochning ko’ndalang kesimi, zaiflashgan tishli choklari,
“ko’zlari”, chuqurchalari, kesimlari, teshiklari va boshqalar bo’ylab yoriqli yuzalar
paydo bo’ladi;
barcha ko’rinishdagi ezilishga ahamiyatli deformatsiyalar yuzalari tolalar bo’ylab
burchak ostida ezilish natijasida vujudga keladi;
tolalar bo’ylab ezilishda — oraliq yoriqlarning ochilishi yoki ezilish yuzalari
bo’ylab yog’och elementida buzilishlar ro’y beradi.
130. Yog’och konstruksiyalar ulanishining buzilish belgilari quyidagilardan iborat:
ulanadigan va unga ulanuvchi elementlarning sinishi;
tortilgan boltlarning zaiflashishi natijasida birikma zichligining yo’qolishi;
QMQ 2.03.08-98 ga muvofiq ruxsat etilgan qiymatdan ortiq bo’lgan qo’shish
natijasida hosil bo’ladigan deformatsiyalar. Elimlanmagan holda bir necha
egiladigan elementlardan tashkil topgan qiya sterjenlarni ulash uchun chegaraviy
deformatsiyalarning qiymati 4 mm ni tashkil qiladi;
yelimlanadigan choklar bo’ylab yelimlab yopishtirilgan elementlarning
qatlamlarga ajralishi.
131. Shikastlanishlarni qayd etishda quyidagilarni ko’rsatish kerak:
obyekt yog’och qimiqlarining shikastlanish tasnifini;
shikastlanishlar aniqlangan konstruksiyalarni;
konstruksiyalardagi shikastlanishlarning joylashgan o’rnini;
shikastlanishlarning miqdoriy xususiyati — salqiliklar qiymati, yoriqlarning
ochilish chuqurligi va uzunligi, yog’och elementlarida yon tomonlama
yoriqlarning holati va yo’nalishi, ularning entomologik va yong’in ta’siridan
shikastlanish chuqurligi hamda maydonining o’lchamlari, konstruksiyalar yog’och
yoki po’lat elementlarining korroziya ta’sirida shikastlanish darajasi.
27

132. Bino va inshootlar yog’och qismlarining biologik shikastlanish belgilari:
yog’och elementlarining qalinligi va yuzalarida zamburug’larning mavjudligi;
yog’och rangining o’zgarishi;
destruksiya — mustahkamlikning yo’qolishi, bo’ylama va ko’ndalang yoriqlar
majmuasining mavjudligi, yog’och anizotropik tuzilishining siniq prizmasigacha
o’zgarishi;
yog’och elementlarini urib ko’rishda dag’al bo’sh tovushlarning mavjudligi.
133. Bino va inshootlar yog’och qismlarining entomologik shikastlanish
(hasharotlar tomonidan) belgilari:
yog’och elementlarida diametri 0,5 — 7,0 mm bo’lgan teshiklari to’plamining
mavjudligi. Teshiklar yumaloq yoki oval shakliga ega bo’lishi mumkin;
shikastlangan maydonlarda burg’ulangan kukunning mavjudligi;
massiv yog’och elementlarini urib ko’rganda dag’al bo’sh tovushlarning
mavjudligi;
bahor va yoz mavsumida yog’och konstruksiyalardagi shovqinlarning mavjudligi.
134. Bino va inshootlarning yog’och qismlari uchun eng xavflisi hasharotlar
(lichinka, termit va qo’ng’izlar) bo’lib, ularning hayotiy faoliyati yog’ochni yo’q
qilish bilan bog’liq bo’ladi.
3-§. Bino va inshootlar yog’och qismlarining mustahkamligini
aniqlash va texnik holatini baholash
135. Tekshirish davomida yog’ochning quyidagi xususiyatlari aniqlanishi kerak:
namlik, zichlik, tolalar bo’ylab siqilishdagi mustahkamligi va statik kuchlar
ta’sirida egilishi va elastiklik moduli. Boshqa xususiyatlari qo’yilgan topshiriqqa
muvofiq aniqlanishi kerak. Namunalarni tanlash va sinovlar o’tkazishda GOST
16483.0-16483.10 talablari asosida bajarilishi lozim.
136. Yuk ko’taruvchi va to’suvchi elementlar uchun yog’och konstruksiyalar
GOST 8486, GOST 9462 va GOST 9463 yog’och materiallari, ko’ndalang kesimi
doirasimon bo’lgan ignabargli va qattiq yog’ochlarga qo’yilgan talablarning 1, 2 va
3 turlariga muvofiq bo’lishi kerak.
28

137. Mazkur me’yoriy hujjat amaldagi QMQ 2.03.08-98 ning tegishli bandlari
bo’yicha aniqlanadigan yog’ochning mustahkamlik xususiyatlari talablariga
muvofiq bo’lishi kerak. Yog’och konstruksiyalarni tekshiruv hisoblarini bajarishda
QMQ 2.03.08-98 bo’yicha yog’ochning hisob ko’rsatkichlaridan foydalanish
mumkin.
138. Yog’och konstruksiyalari elementlari va birikmalarini birinchi guruh
chegaraviy holatlar bo’yicha hisoblashda loyihalash bo’yicha me’yoriy talablar
bajarilishi kerak. Yog’och konstruksiyalar birikmalarida ulanuvchi elementlarni
joylashtirishda ham QMQ 2.03.08-98 talablariga mos kelishi kerak.
139. Yog’och konstruksiyalari elementlarini ikkinchi guruh chegaraviy holatlar
bo’yicha hisoblashda konstruksiyalarning salqiliklar qiymatlari QMQ 2.01.07-96
da keltirilgan qiymatlardan katta bo’lmasligi kerak. Konstruksiyalarning ulanish
tugunlaridagi deformatsiyalar qiymati yuqorida keltirilgan me’yoriy hujjatda
keltirilgan qiymatlardan katta bo’lmasligi kerak.
140. O’tkazilgan tekshiruv asosida bino va inshootlarning yog’och qismlarining
keyingi ishga yaroqliligi haqida xulosa chiqariladi va inshootlarni mustahkamlash
hamda ularni biologik, entomologik shikastlanish, yong’in xavfi va korroziyadan
himoya qilish choralari bo’yicha takliflar ishlab chiqiladi.
10-bob. Bino va inshootlar elementlarini tekshirish
141. Balkonlar, erkerlar, lodjiyalarni tekshirish quyidagilarni kuzatishlar orqali
amalga oshiriladi:
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning materiali va balkon konstruksiyasining hisob
sxemasi;
balkon va karniz elementlarining asosiy o’lchamlari (uzunligi, plitalarning uzunligi
va qalinligi, to’sinlarning uzunligi va kesim yuzasi, osmalar, tirkamalar, yon
to’sinlar, yuk ko’taruvchi to’sinlar orasidagi masofalar);
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning holati (plitalar sirtidagi yoriqlar, salqiliklar,
po’lat to’sinlar, armaturalar, elementlardagi korroziya, yopma va tekislovchi
qatlam hamda balkon plitasining qiyaligi va h.k.);
29

erker va lodjiyalarning tayanch qismlari ostidagi devorlar tirkamasining va tayanch
to’sinlarning holati, erkerlarning binoga birikkan joylarida yoriqlarning
mavjudligi, gidroizolatsiya qatlamining holati;
g’ishtlar nuragan joylarda karnizlar, suvoq qilinmagan devordagi qorishmaning
holati, suvoq qilingan karnizlardagi yoriqlarning mavjudligi;
ustunlar, konsollar, tirkamalar, kronshteynlar va osmalar, tom qoplamasining
holatining kuzatuvlar durbin yordamida amalga oshiriladi.
142. Yuk ko’taruvchi elementlarning kesim yuzalarini aniqlash va devorga birikish
holatini aniqlash, ochib ko’rish orqali amalga oshiriladi. Konstruksiyada
ochiladigan joy balkon konstruksiyalar ishlashining hisob sxemasidan kelib
chiqqan holda belgilanadi.
143. Zinapoyalarni tekshirish orqali quyidagilar aniqlanishi talab qilinadi:
konstruksiyalarning xususiyatlari va qo’llanilgan materiallari;
rekonstruksiya qilingan joylar, elementlarning birikishi, devorlarga
konsturksiyalarning mahkamlanish joylari, zinapoya panjarasining mahkamlanish
joylarining holati;
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning deformatsiyasi;
zina maydonchasi, to’sinlar, marshlar hamda qadamlarda yoriqlar va
shikastlanishlarning mavjudligi. Binoda barcha zina maydonchasi va marshlari
pastki va yuqori tomonlardan tekshiriladi.
144. Yig’ma temirbeton elementlardan tiklangan zinalarning deformatsiyasi va
shikastlanishini aniqlash — zina maydonchalarining devorlarga tayanish joylarini,
zina marshlarining tayanchlarini, po’lat kosourlarga o’rnatilgan tosh zinalarda zina
maydonchalari to’sinlarining devorga mahkamlanish joylarini ochib ko’rish orqali
aniqlanadi.
Yog’och asosli va po’lat kosourlarga o’rnatilgan yog’och zinalarni tekshirishda
to’sinlarning devorlarga mahkamlanish joylarini ochish va elementlarning
shikastlanish chegarasini va turini aniqlash uchun yog’och konstruksiyalarni
zondlash orqali amalga oshiriladi.
145. Tom, yog’och stropila va fermalarni tekshirishda:
30

yuk ko’taruvchi tizimlarning turi (to’shama, panjara, progonlar) aniqlanadi;
tom yopmasining turi, tom yopmasi materialini yopma nishabligiga muvofiqligi,
tom yopmasining esa, ichki suv oqizish tizimi kanallarining holati, ventilatsiya
o’tkazgichlarining mavjudligi hamda ularning tom yopma yuzasiga nisbatining
muvofiqligi aniqlanadi;
tizimning asosiy deformatsiyalari aniqlanadi (to’sin ko’rinishdagi yopmalar
oralig’ining salqiligi va cho’zilishi, elementlar kesim yuzalari va ferma
tugunlarining qiyalik burchagi), bo’sh birikmalarning siljishi (ulanadigan
elementlarning o’zaro siljishi, birikish va kesilgan joylarning ezilishi), buzilishning
ikkinchi darajali deformatsiyalari va boshqa shikastlanishlar (kesishdagi yoriqlar,
siqilishda qatlamlanish va boshqalar);
yog’ochning holati aniqlanadi (chirigan joylari, qo’ng’izlar ta’sirida
shikastlanishlarning mavjudligi), tosh va yog’och konstruksiyalar orasida
gidroizolatsiya qatlamining mavjudligi.
146. Buzilishlar mavjud bo’lgan joylarda yog’ochning mustahkamlik sifatini
baholash zamburug’lar yo’q bo’lgan holatda GOST 16483.18 yordamida amalga
oshiriladi. Yog’ochning namligi GOST 16483.7 bo’yicha aniqlanadi.
147. Namlikni aniqlash va mexanik sinov tajribalarini o’tkazish uchun
yog’ochning buzilgan qismidan sinov namunalari ajratib olinadi. Mexanik sinov
ishlari uchun namunalar soni uchtadan kam bo’lmasligi kerak.
148. Tom yopmalarining po’lat konstruksiyalarini tekshirishda korroziya darajasi
va zaiflashgan kesim yuzalari hamda salqiliklarning mavjudligi tekshiriladi.
149. Temirbeton panellar va chordoq orayopmasi qoplamalarini tekshirishda
ulardagi aniqlangan yoriqlar va salqiliklari baholanadi.
150. Chordoq orayopmasini tekshirishda qatlam qalinligi, namligi va issiqlikni
saqlovchi qatlam (to’kma)ning hajmiy og’irligi, bug’dan himoya qatlamining
mavjudligi va zichligi tekshiriladi.
11-bob. Yuklar va ta’sirlar
31

151. Mavjud loyiha-texnik hujjatlar yoki texnik topshiriqlar asosida tekshirish
uchun konstruksiyaga ta’sir qiluvchi doimiy va vaqtinchalik quyidagi yuklarning
me’yoriy qiymatlari aniqlanadi:
doimiy jihozlarning xususiy og’irligi;
saqlanayotgan materiallarning og’irligi;
yuk ko’taruvchi kranlar, ko’tarma kranlar, polda harakatlanuvchi yuk tashish
transportlari va boshqa ko’tarish uskunalari og’irligi;
ko’chiriladigan jihozlar va ta’mirlash materiallarining xususiy og’irligi;
QMQ 2.01.07-96 da ko’rsatilgan vaqtinchalik teng taqsimlangan yuklari, shamol
va qor yuklari ta’siri.
Bu yuklar uchun ishonchlilik koeffitsiyentlari QMQ 2.01.07-96 ga muvofiq
olinadi.
152. Obyektni tekshirish vaqtida quyidagi haqiqiy yuklar aniqlanadi:
yuk ko’taruvchi va to’suvchi konstruksiyalarning xususiy og’irligi;
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarga tayanadigan pollar, pardadevorlar va ichki
devorlar og’irligi.
Yig’ma yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning xususiy og’irligidan hosil bo’ladigan
yuklar tekshirilayotgan obyektning qurilish davrida amalda bo’lgan chizmalar va
kataloglar bo’yicha aniqlanadi, shuningdek chizmalar yo’q bo’lgan holda —
o’lchashlar natijalari bo’yicha aniqlanadi.
Monolit temirbeton yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning og’irligi tekshiruv
davomida olingan o’lchashlar natijalari bo’yicha aniqlanadi.
Po’lat konstruksiyalarning xususiy og’irligi asosiy elementlarni o’lchov natijalari
bo’yicha aniqlash mumkin.
Asosiy elementlarga quyidagilar kiradi:
fermalarda — kamarlar va panjara sterjenlari;
to’sinlar va yaxlit devorli ustunlarda — kamar va devorchalari;
yig’ma ustunlarda — kamarlar;
bog’lanishlarda — panjara kamarlari va elementlari.
32

Konstruksiyalarning to’liq og’irligi asosiy elementlarning xususiy og’irliklarini
mazkur shaharsozlik normalarining 7-ilovasiga muvofiq olinadigan og’irlik
bo’yicha qurilish koeffitsiyentiga ko’paytirish orqali aniqlanadi.
153. Statsionar jihozlardan tushadigan yuklarni tabiiy sharoitda o’tkazilgan
tekshiruvlar natijalari bo’yicha aniqlashtirilgan holda texnik hujjatlar asosida
aniqlanadi, statsionar jihozning joylashish sxemasi binoning bo’luvchi o’qlariga
bog’lagan va konstruksiyalarga tayanish usulini ko’rsatgan holda tuziladi.
Jihozning haqiqiy og’irligi uning texnik pasporti bo’yicha qabul qilinadi. Zarur
hollarda sxemaga qo’shimcha ravishda kommunikatsiyalarning joylashishi
ularning og’irligi va konstruksiyalarga mahkamlanish joylari ko’rsatilgan holda
kiritiladi.
154. Yopma va orayopma konstruksiyalariga ta’sir qiluvchi doimiy yuklar
(tovushdan va issiqdan himoyalovchi materiallar, tekislovchi qatlamlar, tom
yopmalarining gidroizolatsiyasi, pol qoplamasi) ularni ochish bilan qatlamning
zichligi va qalinligini aniqlash yoki tomonlari 0,04 — 0,25 m gacha bo’lgan
yuzadagi maydonni qirqib materiallarning og’irligini tortib ko’rish bilan
aniqlanadi. Unda ochishlar soni qavat sathida kamida uchta bo’lishi va tomonlari
500 m bo’lgan yuzadagi maydondan oltitadan kam bo’masligi kerak.
Ochishlar natijalari bo’yicha me’yoriy yuklar qiymatlari quyidagi ifodalar orqali
hisoblanadi.
bu erda : q
m — yukning o ’ rta arifmetik qiymati bo ’ lib , barcha ochilgan maydonlar
bo ’ yicha olinadi ;
t
a — Styudent koeffitsiyenti (12.1 jadvalga qarang);
n — ochilgan maydonlarning soni;
S — o’lchashlar natijalarining o’rta kvadratik chetlanishi;
33

bu erda, q
i — i — namunaning og’irligi.
Barcha turdagi konstruksiyalarning xususiy og’irligidan yuklar uchun ishonchlilik
koeffitsiyenti 1.1 ga teng deb qabul qilinadi.
155. Muhitning agressivlik darajasi QMQ 2.03.11-96 ga asosan aniqlanadi.
156. Zilzilaviy hududlarda ekspluatatsiya qilinayotgan bino va inshootlarni
tekshirishda asosiy tebranish shakllariga mos xususiy tebranish davrlarini, hamda
qaralayotgan nuqtalarning nisbiy ko’chishlarini aniqlash maqsadida mikrodinamik
sinovlarni o’tkazish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Mikrodinamik sinovlarni o’tkazishda quyidagilardan foydalaniladi:
Styudent t
α koeffitsiyentining qiymati 0,95 bilan ta’minlanganda (bir
tomonlama cheklash)
12.1-jadval
Sinovlarsoni t
α
1 6,31
2 2,92
3 2,35
4 2,13
5 2,01
6 1,94
7 1,89
8 1,86
9 1,83
10 1,81
11 1,80
12 1,78
34

13 1,77
14 1,76
15 1,75
20 1,73
25 1,71
30 1,70
40 1,68
35

12-bob. Konstruksiyalar va ularning elementlarini tekshirish
hisoblari
157. Bino va inshootlarni hisoblash va konstruktiv elementlardagi zo’riqishlarni
ekspluatatsion yuklamalar ta’sirida aniqlash qurilish mexanikasi va materiallar
qarshiligi usullari asosida amalga oshiriladi.
Hisoblash ishlari sertifikatlangan kompyuter dasturlari yordamida muhandislik
usullari bilan amalga oshirilishi mumkin. Hisoblashlar aniq tekshiruvlar natijalarini
hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
binoning geometrik ko’rsatkichlari va uning konstruktiv elementlari, yuk
ko’taruvchi konstruksiyalarning oraliqlari, balandliklari, hisob kesim yuzalarining
o’lchamlari;
yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning tayanish va birikish sxemalari, ularning
haqiqiy hisob sxemalari;
konstruksiyalarda qo’llanilgan materiallarning hisob qarshiliklari;
konstruksiyalardagi yuk ko’tarish xususiyatiga ta’sir qiluvchi nuqsonlar va
shikastlanishlar;
bino va inshootning haqiqiy yuklari, ta’sirlari va ishlash sharoitlari.
158. Haqiqiy hisoblash sxemasi tekshirishlar natijalari bo’yicha aniqlanadi. Unda
quyidagilar aks ettirilishi kerak:
tayanish sharti yoki boshqa yondosh qurilish konstruksiyalari bilan birikishi hamda
tayanch mahkamlanishining deformatsiyalanishi;
kesimlar yuzalarining geometrik o’lchamlari, oraliqlar va ekssentrisitetlarning
qiymati;
haqiqiy yoki talab qilinadigan yuklarning turi va tavsifi, ularning qo’yilish nuqtasi
yoki konstruktiv elementlar bo’ylab taqsimlanishi;
konstruksiyalarning nuqsonlari va shikastlanishlari;
Temirbeton konstruksiyalar ishining real hisob sxemasini aniqlashda ularning
geometrik ko’rsatkichlari bilan birga haqiqiy armaturalanish va o’zaro birikish
usulini hisobga olish kerak.
36

159. Beton va temirbeton konstruksiyalarining yuk ko’tarish xususiyatini hisoblash
QMQ 2.03.01-97 ga muvofiq amalga oshiriladi.
160. Po’lat konstruksiyalarning yuk ko’tarish xususiyatini hisoblash ShNQ
2.03.05-13 ga muvofiq amalga oshiriladi.
161. Tosh va armaturalangan tosh konstruksiyalarning yuk ko’tarish xususiyatini
hisoblash QMQ 2.03.07-98 ga muvofiq amalga oshiriladi.
162. Yog’och konstruksiyalarning yuk ko’tarish xususiyatini hisoblash QMQ
2.03.08-98 ga muvofiq amalga oshiriladi.
163. Zilzilaviy hududlarda ekspluatatsiya qilinadigan bino va inshootlar
konstruksiyalarining hisobi QMQ 2.01.03-19 ga muvofiq amalga oshiriladi.
164. Amalga oshirilgan hisoblar asosida quyidagilar aniqlanadi:
ekspluatatsiya yuklari, jumladan seysmik ta’sirlardan konstruksiyalardagi
zo’riqishlar aniqlanadi;
konstruksiyalarning yuk ko’tarish xususiyati aniqlanadi.
Ushbu qiymatlarni taqqoslash konsturksiyalarning yuk ko’tarish xususiyatiga
nisbatan haqiqiy yuklanish darajasini ko’rsatadi.
165. Yuk ko’taruvchi konstruksiyalarda o’tkazilgan tekshirishlarga asoslanib,
tekshirish hisoblarini bajarish va natijalarni tahlili bo’yicha konsturksiyalarning
texnik holati kategoriyasi to’g’risida xulosa qilinadi va ulardan kelajakda xavfsiz
foydalanish bo’yicha yechimlar qabul qilinadi.
Agar konstruksiyadagi zo’riqishlar uning yuk ko’tarish xususiyatidan oshib ketsa,
hatto tekshirish vaqtida bevosita kuzatishlarda yaqqol ko’rinadigan shikastlanishlar
bo’lmagan holda ham konstruksiyaning holati ruxsat etilmagan yoki avariya holati
deb tan olinishi kerak.

37

2.2. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalarini
namlik va chirishdan xavfsizlik talablarini ta’minlash
Namlikdan saqlashning konstruktiv usullariga tomni ishonchli qilib yopish, doimiy
profilaktik ishlarni amalga oshirish, binoni topshirishda binoni to’liq namlikdan
bartaraf etish, yerosti suvlaridan himoya sifatida gidroizolatsiya ishlarini sifatli
bajarish, istiladigan xonalarni va yerto’lalarni shamollatishni tashkil etish va h.k.
ishlar kiradi. Doimiy harorat va namlik sharoitiga ega bo’lgan, yog’ochning
namligi 20% dan oshmaydigan, bundan tashqari suv ostida va doimiy muzliklar
qoplagan joylarda yog’och umrboqiy qurilish ashyosi hisoblanadi. Biroq, chirishga
moyil bo’lgan yog’och konstruksiyalari bir necha oydan so’ng ishlatishga mutlaqo
yaroqsiz bo’lib qolishi mumkin. Yog’och, asosan, uning tarkibini kemiradigan
qo’ziqorinlar ta’sirida chiriydi.
Chirish jarayoni yog’ochda namlik kamida 20%, havo yetarlicha bo’lganda va
harorat 5° dan 45“gacha bo’lgan hollarda davom etadi. Ushbu omillaming birortasi
bo’lmaganda chirishning davom etishi mumkin emas. Bu holatdan himoya sifatida
yog’ochni quritish va uni imkoni boricha namlikdan saqlash lozim boladi.
Ekspluatatsiya jarayonida yog’ochning namligini 20% kamaytirishning iloji
bo’lmasa, unda kimyoviy ishlov - antiseptlash ishlari amalga oshiriladi. Shu
maqsadda turli kimyoviy tarkibga ega bo’lgan moddalar bilan yog’ochni sirtini
bo’yash yoki uni shimdirish yo’li bilan yog’ochni kemiruvchi qo’ziqorinlarni
rivojlanishiga yo’l qo’yilmaydi. Yog’ochni chirishdan saqlash uchun antiseptiklar
bilan qayta ishlanadi. Antiseptiklarga quyidagi talablar qo’yiladi: zamburug’larga
nisbatan Yuqori toksinlik, yog’ochga yaxshi shimilish, noxush xid tarqatmaslik,
inson va uy hayvonlariga beziyonlik, yog’ochning sifatini pasaytirmaslik va sh.k.
Antiseptiklar suvda eriydigan, organiq erituvchilarda eriydigan, moyli va
pastasimon xillarga bo’linadi. Suvda eruvchan antiseptiklarga natriyli ftorid,
natriyli kremneftorid mmoniyli kremneftorid, BBK-3, XXS, MXXS va GR-48
preparatlari kiradi. Bunday antiseptiklarni quruq joyda ishlatiladigan yog’ochlarni
qayta ishlashda qo’llaniladi.
38

Natriyli ftorid xidsiz oq kukun bo’lib, 3-4% suvdagi eritmasi yog’och, payraxa va
qipiqdan tayyorlangan buyumlar, qamish va torfni chirishdan saqlashda antiseptik
sifatida ishlatiladi. Ammoniyli kremneftorid antiseptik xususiyati bilan birga
yog’ochni olovga bardoshligini ham oshiradi. Antiseptiklar rangsiz bo’lgani uchun
bo’yovchi moddalar qo’shiladi. Organiq erituvchilardagi preparatlar PL (yengil
neft mahsulotlardagi pentaxlorfenol) va NML (yengil neft mahsulotlaridagi mis
naftenati) Yuqori darajadagi toksinli antiseptik bo’lib, yog’ochga yaxshi shimiladi.
Organiq erituvchi sifatida ko’k yog’, mazut, kerosin va solventnaft ishlatilad
Antiseptik moddalarning quyidagilaridan foydalanishga ruxsat beriladi:
 qo’ziqorinlar rivojlanishini oldini oladigan noorganik, suvda va organik
 erituvchilarda eriydigan moddalar.
 Bu moddalar inson va hayvonlarga zararsiz bo’lishi, konstniksiyaning
 mexanik mustahkamligiga zarar etkazmaydigan, uning zichligini, elektr
 o’tkazuvchanligiga salbiy ta’sir qilmaydigan bo’lishi lozim.
Moyli antiseptiklarga toshko’mir moyi, antratsen moyi, slanets moyi kabilar kiradi.
Moyli antiseptiklar o’tkir xidli, to’q jigarrang, kuchli toksinlovchi xususiyatli
bo’lib, suvda yuvilmaydi, metall qismlarni korroziyalamaydi, ammo yog’ochni
to’q-qo’ng’ir rangga bo’yaydi. Ushbu antiseptiklar bilan qayta ishlangan
yog’ochlarni ochiq havoda, erda yoki suvli sharoitda (ko’prik va qoziq
konstruksiyalari, shpallar, suv osti inshootlari va x.k.) ishlatish mumkin. Antiseptik
pastalar bitum, eruvchan shisha, giltuproq va sh.k. bog’lovchilar va natriyli ftorid
yoki kremneftorid antiseptiklari va dispers to’ldiruvchilar asosida tayyorlanadi.
Pastalar ishlatilish davrida namlanish ehtimoli bor yog’och konstruksiyalarni
himoyalashda ishlatiladi. Yog’och buyum va konstruksiyalar turli usullarda
antiseptik bilan qayta ishlanadi: moslamalar vositasida sepish, sovuq va issiq
vannalarda shimdirish, avtoklavda bosim ostida shimdirish, pastalarni surish.
Antiseptik shimdirish usuli yog’ochning ishlatish sohasiga, shimilish chuqurligi
shimdirish usuli va yog’ochning xiliga, ya’ni tuzilishiga bog’liq bo’ladi.
Yog’ochni hashorat va qurtlar zararidan asrash. Buning uchun avvalo uni
po’stloqdan tozalash va saqlashda sanitariya normalariga rioya qilish kerak. Ammo
39

qurt va hashoratlar yog’ochni ishlatish davrida ham shikastlashi mumkin. Ushbu
holatda yog’ochni zaxarli moddalar (insektitsidlar)-moyli antiseptiklar, organiq
erituvchilardagi preparatlar, DDT pastasi (dixlordifeniltrixloretan), xlorofos
eritmasi (dimetiltrixloroksietilfosfonat), xlorpikrin gazi va sh.k. bilan qayta
ishlanadi.
Yonishdan saqlash. Yog’ochlarni yonishdan asrash uchun ularni saqlash
qoidalariga rioya qilish, bino va inshootlarda ishlatilganda olov markazidan uzoqda
bo’lishi yoki yonmaydigan materiallar- asbest karton va asbestsement taxtasi, turli
suvoqlar bilan qoplash zarur. Xususiy xollarda yog’ochni yonishdan asrash uchun
ntipirenlar bilan qoplash yoki shimdirish kerak. Antipiren sifatida bura, ammoniy
xlorid, natriyli va ammoniyli fosforkislotalar, ammoniy sulfat ishlatiladi.
Antipirenlar bo’yoq va pasta sifatida kukun to’ldiruvchilar kiritilgan holda
ishlatilishi mumkin. Himoya qatlami mo’yqalam yoki sepuvchi moslamalar
yordamida yog’ochga qoplanadi. Antipirenlar yog’och qiziganda uning yuzasida
qattiq erigan parda hosil qilishi va kislorodni ichki qatlamlarga o’tkazmasligi yoki
ba’zi antipirenlar Yuqori haroratda yog’ochni yonishdan asrovchi gazlar hosil
qilishi mumkin. Zarurat bo’lsa, antipirenlar bilan antiseptiklarni mutanosib
ravishda aralashtirib yog’ochni chirishdan va yonishdan saqlash mumkin.
2.3. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalarida
olovga bardoshligi va mustahkamligini oshirish.
Olovdan himoya qilish - bu materiallarning yong’in xavfini kamaytirish
(yonuvchanlikni kamaytirish), maxsus ishlov berish yoki olovdan himoya qiluvchi
qoplamani (qatlamni) qo’llash orqali tuzilmalarning yong’inga chidamliligini
oshirishdir. Olovdan himoya qilish, alangalanishni oldini olish, boshlang’ich
bosqichda olov rivojlanishini sekinlashtirish yoki to’xtatish uchun mo’ljallangan.
Bu yong’inning lokalizatsiyasiga hissa qo’shadi, yong’inning xavfli omillarini
kamaytiradi, yong’inni o’chirishga yordam beradi. Qurilishda progressiv loyiha
yechimlarini qo’llash chegaralarini kengaytiradi Olovdan himoya qiluvchi vositasi
bilan qayta ishlash, yoki ishlov berish - bu himoya vositalarining (tuzilmalar,
40

materiallar, buyumlar) yuzasiga yong’inga chidamli mahsulotlarni (pastalar,
bo’yoqlar, laklar va boshqalar) surtish, yog’och materiallarini o’tga chidamli
eritmalarini singdirishdir. Yuzaki va chuqur singdirish usullarini farqlash lozim.
Yog’ochni sirtga singdirish bilan (yuzasiga surtish) uning yuzasida qalinligi 1-2
mm bo’lgan olovdan himoya qiluvchi qatlam hosil bo’ladi. Buning samarasi
o’laroq, yog’ochni olovdan himoya qiluvchi eritmasi bilan ishlov berish maxsus
jihozlangan
avtoklavlarda amalga oshiriladi, bu chuqur singdirishni ta’minlaydi. Binolar,
yong’in bo’linmalari yong’inga qarshilik darajasiga ko’ra bir nechta toifalarga
bo’linadi. Binoning yuk ko’taruvchi elementlari, qoida tariqasida, yong’in sodir
bo’lgan taqdirda binoning geometrik kattaliklarini o’zgarmasligini ta’minlaydigan
yuk ko’taruvchi devorlar, ustunlar, bog’lovchilar, qattiqlik diafragmasi, shift
elementlari (balkalar, ustunlar yoki plitalar) kiradi. Binoning umumiy
barqarorligini ta’minlashda ishtirok etmaydigan qo’llab-quvvatlovchi tuzilmalar
to’g’risidagi ma’lumotni loyihalash tashkiloti bino uchun texnik hujjatlarda taqdim
etadi. Maxsus kelishilgan holatlar va yong’in to’siqlarini to’ldirish teshiklari
bundan mustasno, to’ldirish teshiklarining (eshiklar, darvozalar, derazalar va
lyuklar, shuningdek chiroqlar, shu jumladan polning nurli shaffof bo’laklari)
yong’inga chidamliligi standartlashtiril-magan (me’yorlashtirilmagan)
Agar konstruksiyaning minimal talab qilinadigan yong’inga qarshi chidamliligi
chegarasi R-15 (RE-15, REI-15) bilan belgilangan bo’lsa, binoning yuk
ko’taruvchi elementlarining yong’inga qarshi chidamliligi chegarasi R8 dan past
bo’lgan holatlar bundan mustasno, ularning haqiqiy yong’inga qarshi chidamliligi
chegarasidan qat’i nazar, himoyalanmagan po’lat konstruksiyalardan foydalanishga
ruxsat beriladi
Olovdan himoya qiluvchi bo’yoqlar va tarkiblardan foydalanishda olovdan himoya
qilishning quyidagi yo’nalishlarini ajratish mumkin:
• yog’och konstruksiyalarni olovdan himoya qilish;
• metall konstruksiyalarni olovdan himoya qilish;
• havo kanallarini olovdan himoya qilish;
41

• kabellarni olovdan himoya qilish;
• gilam qoplamalari va matolarni olovdan himoya qilish;
• betonni olovdan himoya qilish.
Yog’och konstruksiyalarni olovdan himoya qilish, ularning alangalanish yoki
yonib ketishini oldini olish uchun, shuningdek yong’in paytida olov tarqalishining
oldini olish uchun kerak. Yog’och olovi taxminan 300 °C haroratda sodir bo’ladi
va 350 °C dan yuqoriqizdirilganda u chiqadigan gazlar tufayli yonadi. Yog’ochdan
yasalgan buyumlarni, konstruksiyalarni olovdan himoya qilish ularni maxsus
preparatlar – antipirenlar (olovni saqlovchi vositalar) bilan qayta ishlash orqali
erishiladi. Suvli dispersiyalar yoki himoya laklar shaklida tayyorlangan ular
yog’ochda organic materiallarning yonishiga to’sqinlik qiladigan issiqlikka
chidamli zolyatsion qatlamni - pardani hosil qiladi. Yog’ochni olovdan himoya
qilish turli xil usullar bilan amalga oshiriladi, ularning eng samaralisi o’tga
chidamli qoplamalarni yelimlash, shuningdek maxsus tarkiblar bilan ishlov
berishdir.
Olovdan himoya qilishning birinchi usuli himoya qilinadigan material yuzasiga
qoplama qatlamini yelimlashdan iborat bo’lib, uning samaradorligi fizik-kimyoviy
xususiyatlar yoki ushbu sirtga yopishishi bilan belgilanadi. Qisqa muddatli o’t
oldirish manbasiga mahalliy ta’sir qilish bilan, olovdan himoya qiluvchi
qoplamalar yog’och konstruksiyalarning yonishiga to’sqinlik qiladi, yong’inga
qarshi kurashni osonlashtiradi va ba’zi hollarda uning paydo bo’lish ehtimolini
istisno qiladi. Shimdirish usuli bilan olovdan himoya qilish materialga maxsus
moddalar – antipirenlarni kiritishdan iborat. Ushbu usul yong’in sharoitida
mahalliy yong’in ta’sirida yog’och konstruksiyalarni yong’indan himoya qiladi.
Bunday holda, materialning faqat karbonlashtirilishi kuzatiladi, bu esa alangalanish
maydoni bilan cheklanadi. Maqsadiga, hajmiga, yog’ochdan va undan yasalgan
mahsulotlarni olovdan himoya qilish uchun ishlatiladigan vositalar amalda
quyidagi turlarga bo’linadi.
42

• laklar - himoya qilinishi kerak bo’lgan yuzada nozik shaffof parda hosil qilish, bu
yog’och to’qimasini saqlashga, dekorativ xususiyatlarga ega, shuningdek olovdan
himoya qilishga imkon beradi;
• bo’yoqlar, emallar - himoyalangan sirtda yalang’och, olov tarqalishining oldini
oluvchi, shuningdek namlikdan saqlovchi, dekorativ ko’rinishga ega bo’lgan turli
xil ranglar, soyalar yupqa shaffof qatlam hosil qiladi;
• qoplamalar, suvoqlar - himoya qilish uchun sirtga qo’llaniladigan pastaga
o’xshash kompozitsiyalar, ular yong’indan himoya qiladi, ammo yetarli dekorativ
xususiyatlarga ega emas;
• eritmani shimdirish (propitka) – yog’och material yuzasiga qo’llaniladigan
tuzlarning (antipirenlarning) suvli eritmalari, ular bosim ostida yoki chuqur sovuq
suv bilan singdirish usuli bilan kiritiladi, shuningdek, uning yonish xavfini
kamaytiradi.
Olovdan himoya qilish vositalari iqlim sharoitlariga (ob-havoga) bardoshli va ob-
havoga chidamsiz, ob-havoga chidamsizlari, nisbiy namligi 70% dan oshmaydigan
yopiq isitiladigan xonalarda, shuningdek agressiv muhitda bardoshli ko’rinishda
qo’llaniladi. Yong’inga xos bo’lgan yuqori haroratga uzoq vaqt ta’sir qilish,
binoning eng bardoshli elementlarining mustahkamlik xususiyatlarini o’zgartiradi.
Haddan tashqari issiqlik natijasida metall o’z kuchini yo’qotadi, bu esa yong’in
sodir bo’lganda qurilish inshootlarining qulashiga olib kelishi mumkin. Shuning
uchun mustahkam yog’och konstruksiyalarni olovdan himoya qilishga katta e’tibor
berilishi kerak. Mustaxkam yog’och qurilish konstruksiyalarni yong’indan himoya
qilish yechimi bu maxsus olovdan himoya qiluvchi tarkiblar va bo’yoqlar bilan
ishlov berishdir, ular yong’in sodir bo’lganda ochiq olov ta’siri ostida qizib ketadi
va yog’ochni yuqori haroratdan saqlaydigan yonmaydigan qatlam hosil qiladi.
Olovdan himoya qiluvchi tarkiblardan foydalanish yog’och elementlarning,
qurilish inshootlarining, shuningdek, yong’inga yetarlicha uzoq vaqt saqlanib
turadigan yuk ko’tarish qobiliyatini saqlashga yordam beradi va shu bilan
yong’inning zararini kamaytirishga yordam beradi. Biroq, ularga erishish qiyin.
Monografiyada qurilishda keng qo’llaniladigan tabiiy material yog’ochning
43

yonuvchanligi haqida asosiy tushunchalar keltirilgan va uning yonuvchanligini
pasaytirishning eng samarali mexanizmlari tahlil qilingan. Ta’kidlanishicha,
yog’ochning yuqori yonuvchanligi levoglyukozan kabi qatronli mahsulotning
shakllanishi va keyinchalik issiqlikdan parchalanishi bilan bog’liq. Ularning
noqulayligi ishlatiladigan reagentlarning yuqori narxidir
Ma’lumki, sellyuloza materiallari uchun yuqori olovdan himoya qiluvchi ta’sir
ko’p miqdordagi o’zaro bog’langan qoldiqlari bo’lgan termal halokat paytida
termal barqaror sellyuloza hosil qilishga qodir moddalar va birikmalardan
foydalanganda namoyon bo’ladi. Aldegidlarni, xususan formaldegidni (SN2O)
qo’llash, sellyuloza makromolekulalarini o’zaro bog’lashda eng muhimdir.
Ishlanmaning kamchiligi yuqori toksikligidadir. Yog’ochning yonuvchanligini
samarali ravishda kamaytirish, sellyulozaning gidroksil guruhlarida, xususan
oltinchi uglerod atomida (S(6)) birlamchi guruhda kimyoviy modifikatsiyani
(o’zgartirishni) amalga oshirish orqali mumkin. Angidrid shakarining paydo
bo’lishi nazariyasidan ma’lumki, levoglukozan tarkibidagi 1,6-angidrid bog’lanishi
sellyuloza makromolekulasining elementar birligining S(6) da kislorod tufayli
hosil bo’ladi. Bundan tashqari, yog’ochning yonuvchanligini pasayishiga issiqlik
ta’sirida yonmaydigan gazlar chiqaradigan, gaz fazasini suyultiradigan va unda
sodir bo’ladigan fizik-kimyoviy jarayonlarni sekinlashtiradigan, olovda erkin
radikallar bilan reaksiyaga kirishadigan va yonish jarayonini to’xtatadigan
moddalar va birikmalardan foydalanish orqali erishish mumkin. Himoya qilinishi
kerak bo’lgan sirt issiqlik ta’sirida parda hosil qiluvchi material, bu himoya
qilinaigan material yuzasida parchalanish mahsulotlarining chiqishi va haroratning
ko’tarilishini oldini oladi.
Yog’och-qipiqli materiallarni olovdan himoya qilishning an’anaviy usullari -
shimdirish va yoyish (surtish) - texnologik emas va plitalarning tuzilishini buzadi.
Yog’och-qipiqli materiallarning yonuvchanligini kamaytirishning eng samarali
usuli bu ishlab chiqarish jarayonida ularning olovdan himoya qilishdir. Ushbu usul
yog’och zarralari yoki tola tarkibiga antipirenlarning suvli eritmasini kiritishni,
so’ngra kerakli namlik darajasiga qadar quritishni o’z ichiga oladi. Antipirenlar
44

issiq zarba paytida yog’och zarralari yoki tola tarkibida bo’lganligi sababli, bu
plitaning tuzilishini shakllantirishga va tayyor materialning fizik-mexanik
xususiyatlariga ta’sir qiladi. Bu olovdan himoya qiluvchi maxsus vositalardan
foydalanishni taqozo etadi, ular yonuvchanlikni samarali kamaytirish bilan bir
qatorda, tolalararo o’zaro ta’sirlashishda va yog’och-qipiqli plita materiallarining
tarkibini shakllantirishda faol ishtirok etadilar. Bunday olovdan himoya qiluvchi
vositalar sifatida ma’lum kimyoviy tarkib va tuzilishga ega bo’lgan preparatlarni
(antipirenlarni) – fosfor hamda azotni o’z ichiga olgan mahsulotlardan foydalanish
tavsiya etiladi, chunki ular o’zgaruvchan kislotalilikka ega va ma’lum bir yog’och-
qipiqdi materialini ishlab chiqarish sharoitlariga qarab maxsus sintezlanishi
mumkin
.
45

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ
1. Аbdurashidov K.S., Xabilov B.А., To ychiev N.J., Raximboev А.G. Darslik.
ʼ
«Qurilish mexanikasi», Toshkent, 2000.
2. Azimov X.A. Bino va inshootlar yongin xavfsizligi. Oquv qollanma. T. -2004
3. Аsqarov B. "Qurilish konstruktsiyalari" Darslik Toshkent, 1995.
4. Xudoev A.D. Yongin xavfsizligi. Toshkent. 2000 y.
5. Qambarov X.U, "Turar joy binolarining konstruktiv elementlari" O quv
ʼ
qo llanma. «O qituvchi Toshkent-1992 y.
ʼ ʼ
6. QMQ 2,03.08- 98 «Yog och konstruktsiyalari». O zR Davlat arxitektura va
ʼ ʼ
qurilish qo mitasi - Toshkent, 1998, 79 bet.
ʼ
7. QMQ 2.01.03-96 «Zilzilaviy xududlarda qurilish.
8. QMQ 2.02. 01-98 «Bino va inshootlar zaminlari».
9. QMQ 2.08. 01-94 «Turarjoy binolari».
10. QMQ 1.02. 07-97 «Qurilish uchun muxandislik izlanishlar».
11.Rasulov X.Z. «Zamin va poydevorlar». O quv qo llanma Toshkent. O qituvchi.
ʼ ʼ ʼ
1993.
12.Rasulov X.Z.«Binokorlik» Lug at. Toshkent O qituvchi.
ʼ ʼ
13.To ychiev N.J. «Optimalьnoe proektirovanie jelezobetonnыx konstruktsiy».
ʼ
Monografiya. Toshkent, Fan, 1991.
14.To ychiev N.J. "Fuqaro va sanoat binolari konstrutsiyasi" O quv
ʼ ʼ
qo llanmasi. TАQI, 2002.
ʼ
15. To ychiev N. J. Mirxoshimov А.M. Plaxti K.А. "Ko chmas mulkni baholash
ʼ ʼ
asoslari". O quv qo llanma. «АDOLАT» Toshkent-2000 y
ʼ ʼ
46

Yog'ochdan ishlangan yuk ko'taruvchi konstruksiyalarida xavfsizlik talablarini ta'minlanishi

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Konstruksion material sifatida qurilishda mebel va duradgorlik buyumlarida, xalq xoʻjaligi va azot asbob- anjomlari ishlab chiqarishda 14 buyumlarga xomashyo tanlashni oʻrganish
Ayollar yubkasi uchun fason tanlash, gazlama tanlash, andoza tayyorlash, andozaga fason chiziqlarni kiritish, andozani gazlamaga joylashtirish, bichish va tikish texnologik yaratish.