• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 4.3MB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория Материаловедение

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Kashtachilik ranglari va rang tanlash. Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish. Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi

19-asrning 2-yarmida kashta tikish mashinasi ixtiro etilgach, sanoati rivoj topgan mamlakatlarda Kashtado zlik korxonalari vujudga kela boshladi, i.ch.ni yo lgaʻ ʻ qo yilishi an anaviy Kashtado zlikni inqirozga uchratdi. Kashtado zlik dagi ʻ ʼ ʻ ʻ mavjud an analar susayib ketdi, arzon baho mashina kashtalari katta maxrrat va ʼ ko p mehnat talab qiladigan qo l kashtalarini siqib chiqardi. Lekin bir qancha ʻ ʻ mamlakatlarda mashina kashtasi bilan bir qatorda qo lda kashta tikishga alohida ʻ e tibor berilmoqda, kashtado zlarning ishlari muzeylarni, jamoat binolarini ʼ ʻ bezamokda. O rta Osiyoda Kashtado zlik mahsulotlarining qad. xillari deyarli saqlanmagan. ʻ ʻ Muzeylardagi palak, so zana, choyshab, kirpech, zardevor singari badiiy buyumlar ʻ va kashtali kiyimlar faqat 19-asrga mansub. 14—15-asrlarga oid kitoblardagi miniatyuralar Kashtado zlikning bu yerda ʻ qadimdan keng rivojlanganini ko rsatadi. Jumladan, Amir Temur saroyida ʻ yashagan ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo o z esdaliklarida saroyda kashta ʻ bezaklarini tomosha qilganini yozgan. Behzod „Zafarnoma“ qo lyozmasiga ʻ ishlagan „Temur taxtda“ miniatyurasida (1467) kashtali chodirni ham aks ettirgan. O rta Osiyoda, ayniqsa, o zbek, turkman, tojik ayollari urtasida Kashtado zlik keng ʻ ʻ ʻ tarqalgan. Kiyimlar oilada tayyorlangan, badiiy buyumlar (so zana, kirpech, ʻ dorpech, choyshab, oynaxalta, choyxalta va b.)ning asosiy qismlari har bir xonadonning o zida tayyorlangan. ʻ Kashta choklari, kashta tikish va uslublarining turli-tumanligi o zbek ʻ kashtado zlarining katta san atidan dalolat beradi. Mas, Nurota, Buxoro, ʻ ʼ Samarqand Kashtado zlik mahsulotlari ko proq yo rma chok b-n, Shahrisabzda ʻ ʻ ʻ yo rma, kandaxayol, iroqi, Toshkentda esa ko proq bosma chok bilan tikilgan. ʻ ʻ Ijtimoiy hayotda ro y bergan o zgarishlar Kashtado zlik an analariga, ʻ ʻ ʻ ʼ mahsulotning turlariga ta sir ko rsatgan. Mac, hozir bo g joma, dorpech, oynaxalta ʼ ʻ ʻ ʻ kabi ashyolar o z ahamiyatini yo qotdi, paranji, kaltacha kabi kiyimlarni faqat ʻ ʻ muzeylardagina uchratish mumkin. Do ppi, sumka, nimcha, kavush, kirpech, ʻ so zana kabi badiiy buyum va ashyolar zamonaviy did bilan bezatilmokda, shakl ʻ va badiiy bezaklarida katta o zgarishlar ro y berdi. O zbek kashtado zlari buyum ʻ ʻ ʻ ʻ 11 har xil yollar bilan tushiriladi. Masalan, nusxa kuchiriladigan qogozlar axta, yoruglik yordamida, naqsh chizilgan qogozni material ustidan kuklab chiqiladi keyin bu qogozlar yirtib olinadi. Kashtaga iplar rangini moslab tanlash kashtaduzdan katta maqorat hamda did talab qiladi. Tugri tanlangan ip kashtaning jozibador chiqishiga sabab boladi. Qulda kashta tikishning ikki turi mavjud: birinchisi matoning arqoq hamda urim iplarini sanab kashta tikish, ikkinchisi esa matoga gul tasviri konturini chizib, erkin kashta tikish turlari. Arqoq urim iplari kesishtirib tikilgan polotno yoki buz shaklida tuqilgan matolarga tikiladi. Buning sababi kashta tikishda mato iplarini sanab tikishga qulaydir. Sanama kashta turi ozbekistonda keng tarqalgan. Erkin kashta mato tanlamaydi, tushirilgan tasvir chiziqlari asosida tikiladi. ozbek kashtachiligida yurma, ilma, iroqi, bosma, xomdozi, chamak, chipta hayol, baxya choklar keng tarqalgan. Badiiy kashtalarda turli joydan turli choklar ishlatiladi. Shunonchi Shaxrisabzda yurma, kandahayol, Đroqi, Toshkentda koproq bosma choki, Buxoro, Nurota, Samarqand yurma choki bilan tikiladi. Shamak choki — kashta tikish choklaridan biri bolib, chapdan ungga ikki parallel chiziq buylab tikiladi va ip utkazilgan igna ungdan sanchiladi. Sung yuqoriga chapga tomon qiya qilib chiqariladi va pastki chiziqqa parallel ravishda tugri qadaladi hamda pasti ham qiya qilib chiqariladi. Shamak choki kopincha naqshlarni ramkaga olishda yoki duppi kizaklariga badiiy bezak berishda ishlatiladi. gaychini kichik utkir uchlisi ishlatiladi. Shamak choki rus kashtadozlari orasida «kozlik» deyiladi. Baxya choki — kashta chetlarini mustaxkamlashga xizmat qilib, matoga xuddi kuklagandek, lekin bir tekis chok hamda masofa xisobga olinib tikiladi. Shundan sung mato ugirilib yana tikib chiqiladi, natijada tekis ip chiziq xosil qilinadi. Bu chok juda qadimdan qulda, keyinchalik mashinada tikiladigan bolgan. U ikki qator, ya’ni qatorlar uzaro tutashib chiqishi ham mumkin. Koppa chokn—turli yonalishda, ya’ni chapdan ungga, ungdan chapga, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga sidirga tikib xosil qilinadi. YOnmayon tikiladigan choklar bir tekis yoki gul shakliga qarab kichikdan kattalashib, kattadankichiklashib boradi. Bu chok duruya, (ikki tomonlama) sanama, piltadozi nomlar bilan yuritiladi. Duppidozlikda va kashtalarda juda keng foydalanadi. 32 boshlandi. Lekin ayrim xillarigina saqlanib qoldi. O’zbek kashtachiligi qo’shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlandi. O’zbek kashtalariga nazar solsak, unda Hind, Xitoy, Rus, Afg’on, Qozoq, Qirg’iz va Tojik kashtachiliklarining usul va uslublarini uchratamiz. Kashta buyumlari. So’zana- forscha so’zdan olingan bo’lib, igna bilan tikilgan degan ma’noni bildiradi. Palak-devorga osiladigan bezak buyumi bo’lib, naqshlari oy ko’rinishida aylanasimon bo’ladi. Zardevor-uyning tepa qismiga osiladigan kashta buyumi bo’lib, balandligi 60 sm,uzunligi uyning o’lchamiga mos qilib olinadi. Choyshab- forscha so’z bo’lib ,tun chodiri degan ma’noni bildiradi. Joynamoz- bir tomoniga mehrob shakli kashtada tikilgan bo’ladi. Yostiqqosh- eni 30sm ,uzunligi 60sm gazlamaga naqsh tushurilib tikiladigan bezak buyumi.Qiyiqcha- belbog’ erkaklar beliga bog’lanadigan ro’mol. 13Kashta tikishda bosqichlariasbob va m oslam alrni tayyorlash naqsh chizish ran g tan lash ip tanlash ish o’rnini tashkil etish XTQ va SG T chok tanlash buyum ni pardozlash Gazlam a tanlash oyma ishlaridan fotonamunalar va korgazmalar tashqil etish; olimpiadalar otkazish; ustalarning ishlaridan fotonamunalar saqlash uchun alohida papkachalar tashqil etish; bu ishlar togarakning mahalliy sharoitiga moslab, togarak dasturiga asoslanib, toziladi, rahbarning ish rejasi asosida olib boriladi. Xalq amaliy bezak san’ati togaragi belgilagan dastur asosida togarak qatnashuvchilari quyidagi talablarni hayotda tatbiq etishi lozim: - ozbek Kashtachilik xalq amaliy bezak san’atining hayotdagi roli va uning ahamiyati; - Kashtachilik xalq amaliy bezak san’atida ishlatiladigan materiallarning hammasida ishlay olish; - har xil asboblarda erkin ishlay olish; -naqsh turlari va ularning elmentlarini chiza bilishi; - osimliksimon, geometrik, ramziy va boshqa naqsh turlarini tuza bilish; - bu naqshlarni xalq amaliy san’ati turlarida qollay bilish; - Kashtachilik xalq amaliy bezak san’ati buyumlarini yasay olish; - ish ornini toza tutish, texnika xavfsizligi, yonqin xavfsizligi va gigiena qoidalarini bilish; - ish vaqtidan unumli foydalanish; - ish ornini va ishning eng ilqor metodlarini tashqil etishni bila olishi; - murakkab bolmagan Kashtachilik xalq amaliy bezak san’ati asarlarini oqiy olish va ularni tahlil qila olishlari kerakligi va boshqalar. Tabiiy osimlik turlarini naqsh elmentlari holatida chizish stilizatsiyalash. Kashtachilik san’atining ildizi juda qadim utmishimizga borib takaladi. Đnsoniyat ozi uchun zarur bolgan jamiki buyumlarni badiiy bezab, takomillashtirib kelgan. Oddiy ruzgor buyumlaridan tortib, kiyim-kechak, kitob, bino bezaklari hamma- hammasi naqsh elmentlari yardamida bezatiladi. xalq amaliy san’atida bezak elmentlari tabiatda uchrovchi osimlik dunyasi, gul, novda, barg va hayvonlar tasvirini eng sodda korinishlarida aks ettiriladi. Ma’lumki har bir naqsh namunasi oziga xos naqsh elmentlarini yigindisidan iborat. Stilizatsiya asosan osimlik va hayvonot dunyasidan olingan turli shakllar masalan, butalar, novdalar, shoxlar, barglar, gullar, mevalar va shu kabilarning tabiiy shakllarini qayta ishlash demakdir. Bunda tanlangan shaklni naqsh kompozitsiyasi tarkibiga kushish mumkin bolgan bezak shakliga keltiriladi. Bunda oquvchi butun bir yaxlit predmetning tashki korinishlarini bir nechta badiiy chiziklar yardamida anik lunda qilib tasvirlashni organadi. xalq ustalari kadimdan kullab kelayatgan jami naqshlar 36 Yevropada Kashtado zlik Uyg onish davrida yuqori pog onaga ko tarildi.ʻ ʻ ʻ ʻ Davrning buyuk rassomlari (mas, Perujino, Bottichelli va b.) kashtaduzlar uchun andazalar tayyorlab berishgan, bu esa kashtalarning badiiyligini oshirgan. Kashtado zlikda qimmatbaho toshlardan ham foydalanilgan, ip, jun, ipak, zar va ʻ kumush suvi berilgan iplar ishlatilgan. 18-asr da Yevropada aslzodalar kiyimini bezashda kashtalardan foydalanib tayyorlangan Kashtado zlik buyumlari keng ʻ tarqalgan. 19-asrning 2-yarmida kashta tikish mashinasi ixtiro etilgach, sanoati rivoj topgan mamlakatlarda Kashtado zlik korxonalari vujudga kela boshladi, i.ch.ni yo lga ʻ ʻ qo yilishi an anaviy Kashtado zlikni inqirozga uchratdi. Kashtado zlik dagi ʻ ʼ ʻ ʻ mavjud an analar susayib ketdi, arzon baho mashina kashtalari katta maxrrat va ʼ ko p mehnat talab qiladigan qo l kashtalarini siqib chiqardi. Lekin bir qancha ʻ ʻ mamlakatlarda mashina kashtasi bilan bir qatorda qo lda kashta tikishga alohida ʻ e tibor berilmoqda, kashtado zlarning ishlari muzeylarni, jamoat binolarini ʼ ʻ bezamokda. O rta Osiyoda Kashtado zlik mahsulotlarining qad. xillari deyarli ʻ ʻ saqlanmagan. Muzeylardagi palak, so zana, choyshab, kirpech, zardevor singari ʻ badiiy buyumlar va kashtali kiyimlar faqat 19-asrga mansub. 14—15-asrlarga oid kitoblardagi miniatyuralar Kashtado zlikning bu yerda ʻ qadimdan keng rivojlanganini ko rsatadi. Jumladan, Amir Temur saroyida ʻ yashagan ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo o z esdaliklarida saroyda kashta ʻ bezaklarini tomosha qilganini yozgan. Behzod „Zafarnoma“ qo lyozmasiga ʻ ishlagan „Temur taxtda“ miniatyurasida (1467) kashtali chodirni ham aks ettirgan. O rta Osiyoda, ayniqsa, o zbek, turkman, tojik ayollari urtasida Kashtado zlik keng ʻ ʻ ʻ tarqalgan. Kiyimlar oilada tayyorlangan, badiiy buyumlar (so zana, kirpech, ʻ dorpech, choyshab, oynaxalta, choyxalta va b.)ning asosiy qismlari har bir xonadonning o zida tayyorlangan. ʻ Kashta choklari, kashta tikish va uslublarining turli-tumanligi o zbek ʻ kashtado zlarining katta san atidan dalolat beradi. Mas, Nurota, Buxoro, ʻ ʼ Samarqand Kashtado zlik mahsulotlari ko proq yo rma chok b-n, Shahrisabzda ʻ ʻ ʻ 39 Kashta tikish rang bilan chambarchas bog’liq. Iplarni tanlashda ranglarning yo’g’onlashuvini, ular bir-biriga qanday ta'sir etishini bilish zarur. O’zaro mos ranglarni tanlashda berk spektr qatori ranglaridan iborat ranglar doirasi asos qilib olinadi.Tabiatda ranglarning bunday qo’shilishini ko’pincha kamalakda, quyosh nuri shudring zarralaridan o’tishida ko’rish mumkin. Ko’zga ko’rinadigan spektr uzluksiz o’zgara boradigan qizil, to’q sariq, sariq, yashil, zangori, ko’k, binafsha ranglar qatoridan iborat. Bu ranglar bir-biridan oraliq tuslar gammasi bilan ajralgan bo’ladi. Rang tusiga qarab bir rangni ikkinchisidan (yashilni ko’kdan, ko’kni zangoridan) farqlanadi. Ochiqlik-oq rangga yaqinlik darajasi. Sirti oq bo’lgan narsalar atrofimizdagi hamma narsalar ichida eng ko’p nur qaytaradigan bo’ladi. Shuning uchun oqqa yaqin (och pushti, och- sariq va boshqa) ranglar eng ochiq (eng yorqin) ranglar bo’ladi. Rangning to’qligini quyuqlik darajasiga, eng ko’p rangdorligiga qarab belgilanadi. Masalan, ko’k rangni bundan ham ortiq ko’kartirib bo’lmasa, u to’q hisoblanadi. Rang tanlashda uning yana bir xususiyatini esda tutish kerak. Rang buyumning shaklini yoki katta kichikligini o’zgartirib ko’rsatishi mumkin. Agar qizil va ko’k dog’lar bilan qoplangan yuzaga qaralsa, bunda qizil dog’lar ko’k dog’larga nisbatan yaqinroq bo’lib, aldab ko’rinishi mumkin. Och va iliq ranglar to’q va sovuq ranglarga qaraganda yaqinroq ko’rinadi. Shuning uchun ranglar buyumlarni kattalashgandek, sovuq ranglar esa kichiklashgandek ko’rsatadi. Ranglarning bu xususiyatidan kiyimning ayrim bo’laklarini bo’rttiribroq, turtib turgan joylarini silliqroq qilib ko’rsatish uchun foydalansa bo’ladi. Uzoqdan ko’rinadigan buyumlar kashtasini to’q rangdagi iplar bilan tikiladi. Kashta tikish uchun iplarni tanlash, ular rangini xillash buyumning nimaga mo’ljallanganiga, gulning kattaligi va qanday joylanishiga bog’liq bo’ladi.Odatda, kashta guliga asosiy o’rin berilib, gazlama rangiga qo’shimcha o’rin beriladi. Shuning uchun gazlama rangi naqsh rangidan ochiq bo’lib ajralib turmasligi kerak. Kashta gulining rangini tanlashni bajarish sanama chok, tekis chok va hokazolarga ham bog’liq bo’ladi. Gazlama va ip tanlash. 19 6. Qaychining og’zi ochiq qolmasligi, biror kishiga uzatganda uning uchidan ushlab uzatish lozim. 7. Ninani og’ziga olib borish, ko’ylakka qadab qo’yish, har yerga tashlash, ipsiz qoldirish eng yomon odat. Ninani biroz ipi bilan nina qadag’ichga qadab qo’yish kerak. Kashta tikish texnologiyasi. Qo’lda kashta tikishning ikki turi mavjud: birinchisi matoning arqoq hamda o’rim iplarini sanab kashta tikish; ikkinchisi esa matoga naqsh-gul, tasvir konturini chizib, erkin kashta tikish turlari. Arqoq va o’rish iplari kesishtirib to’qilgan mato polotno, bo’z shaklida to’qilgan matoga tikiladi. Chunki bunday mato ishlarini sanab tikish qulay. Bunday kashta gullari geometrik shakllar, uzun-qisqa to’g’ri chiziqlardan iborat. 2.2 Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi O’zbekistonda sanama kashtaning iroqi turi tarqalgan. Erkin kashta esa har qanday matoga tikilaveradi, tanlamaydi, tushirilgan tasvir chiziqlari asosida tikiladi. Kashta tikishni boshlaganda naqshlar cheti (konturi) oldin tikib chiqilib, keyin ichi to’ldiriladi. Kashta tikayotganda popop mashinasidan murakkab kashtalar yo’llarini, gullarning o’zaklarini, gul atroflarini tikishda foydalaniladi. Oqlanganda bosma chokida igna bilan buyumning yuza qismida ish bajariladi. 24 tabiat hamda vokelikning shartli tasviri bolishiga karamasdan oziga xos konun- koidalarga ega. Bu konun-koidalar tabiatning ozidan olingan. osimliklar fakat bir tomonga karab usadilar. Masalan, majnuntol xuddi pastga karab teskari usayatgandek tuyuladi, lekin novdadan barg bolib, bir tomonlama yonalishda davom etib keladi. Tabiatning bu konuni naqshda uz aksini topgan. Usta chizadigan naqsh shunchaki qogoz betini tuldirish uchun emas, balqi, ongli ravishda tabiat va badiiylik konunkoidalariga amal qilgan holda manzara tasvirini chizishdan iboratdir. Badiiy naqsh ishlash jarayanida oquvchilar koyidagilarni puxta ozlashtirib olishlari zarur: - atrof muhitdagi, tabiatda mavjud bolgan tabiiy shakllarni qayta ishlash, ya’ni stilizatsiyalash yollarini bilishlari, undan samarali foydalana olishlari kerak. - berilgan naqsh elmentlari yaki namuna asosida yangi naqsh kompozitsiyasini tuza olishlari. - mustaqil ravishda yangi naqsh kompozitsiyasini tuza oladigan bolishlari. Naqsh elmentlari bilan tanishtiruv mashgulotlarida ukituvchi oquvchilarni tabiat koyniga sayahatga olib chikadi va ular mashgulotlarda organgan nazariy hamda amaliy bilim malakalari asosida, osimliklar, hayvonot dunyasini kuzatadilar va “stilizatsiyalashtirish” orqali ularning badiiy tasvirlarini, shakllarini xosil qilish bilan bevosita shugullanadilar. Ukuvchilarga maxsus ketma-ketlik asosida tozilgan rangli yaki ok-kora foto- suratlardan foydalanish orqali tushunchalar berish ham yaxshi natija beradi. Stilizatsiya tabiatda uchraydigan osimliklar, hayvonot dunyasini, uy-ruzgor buyumlarini tabiiy korinishdan ancha soddalashtirib, eng ixcham korinishlarda tasvirlash demakdir. Naqsh chizishni organuvchilar ana shu usulni batafsil tushungan holda egallab olishlari lozim. Chunki kopgina naqsh kompozitsiyalari ana shu tarzda qayta ishlangan turli-tuman shakllar, tasvirlar yardamida qilinadi. Kashtachilik mashgulotlari jarayanida naqsh elmentlarini chizish va ularni xosil qilish tartiblari yollari va usullari ozlashtirib boriladi. Dastlabki mashgulotlarda naqsh elmentlari tarzida koyidagi shakllar chizib organiladi. - barglar (barg elmentlarini chizish). - gullar (gul elmentlarini chizish). - novdalar (novda elmentlarini chizish). - boglam va sirtmok (ularni elmentlarini chizish). - tanob 37 togaraklarga va korgazmalarga, Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa shaharlarga ekskorsiyalarga olib borishi mumkin. Ekskorsiya vaqtida togarak qatnashuvchilari korgan va tanishgan asarlardan namunalar kochirib olishlari mumkin, bu esa ularning bilimini boyitadi, san’atga bolgan qiziqishini oshiradi. Ekskorsiyani togarak rahbari yoki muzey ekskorsovodlari olib borishlari mumkin, bunda qatnashuvchilar xalq amaliy bezak san’ati haqida chuqurroq tushunchaga ega boladilar. Bizga ma’lumki, barcha san’at turlari kabi ozbek xalq amaliy san’ati ham oziga xos terminlarga ega. Hozir olib borilayotgan xalq amaliy san’ati togaraklarini qoniqarli ahvolda emasligining sabablaridan biri, xalqimiz asrlar boyi ijodiy mehnati natijasida yaratilgan xalq amaliy bezak san’ati terminlarini yaxshi organilmayotganligidir. Shu narsa ma’lum boldiki, qatnashuvchilar terminlarning luqaviy ma’nosini bilmaydilar. Shu sababli togarak rahbari mashqulotni mazmunli, qiziqarli otishi uchun, xalq amaliy san’ati terminlarini chuqur organishi va ozlashtirishi, luqaviy ma’nosini tushunish maqsadida oquvchilarni ozbek xalq amaliy san’atidan maxsus terminlar luqati bilan ta’minlashi; togarak rahbari maxsus kartoteka tashqil etishi, ya’ni xalq amaliy san’atidan terminlarni yiqib organib borishi; mashqulot davomida togarak a’zolariga oz miqdorda bolsa, ham terminlarni luqaviy ma’nosini yozdirib, hamda tushuntirib borishi; ozbek xalq amaliy san’atidan izohli luqat degan stend tashqil etishi va xonaga moslab ilib qoyishi maqsadga muvofiqdir. Shunday stendda taxminan quyidagi terminlarni yozishni tavsiya etamiz. Bofta - osimliksimon naqsh elmenti. Tanob aylanib otib, hosil qilgan jozibali shakl. Bofta xalq amaliy san’atining barcha turlarida ishlatiladi. Uning toqri egri va aralash chiziqli turlari boladi. Ganchxok - soz tuproq, qum va ganchni suv bilan aralashtirib hosil bolgan qorishma. Ganchxok tayyorlashda bir qism ganch, bir qism qum, bir qism soz tuproq quruq elanmasdan aralashtiriladi. Suv qoshib yaxshilab holvaytar holatiga kelguncha aralashtirib keyin devorga suvaladi. Namoyon - forscha korinish, manzara demakdir. Ruscha panno. Namoyon eng mukammallashgan etuk naqsh kompozitsiyasi. Namoyon voqe’likning umumlashgan xalq amaliy obrazini ozida aks etadi. Masalan, chamanzor, 34 boqubostonlar, daryolar, gullar, barglar va boshqalarni aks ettiradi. Namoyonning chetlariga kopincha hoshiya namoyonning badiiy qilib korsatishda muhim rol’ oynaydi. Namoyon hech yoqqa ulanmaydigan mustaqil kompozitsiyadir. Tarqil - Kashtachilikda naqshning gul va barglarini ozidagi hosil bolgan soyalarni har xil rangli chiziqlar yordamida pardozlash. Kashtachilikda tarqil pardoz berishning bir turi bolib, naqqoshlar tabiatdagi gul va barglarni ozidagi soyalarni rangli chiziqlar yordamida tasvirlaydi. Tabiatdagi gullarning uruq va changlarini qam naqqosh naqshni pardozlashda chizib boyab tasvirlaydi. Usta - biror hunarni egallab, shu sohada malaka orttirgan shaxs. oz hunarini yaxshi biladigan kishi. Xalq amaliy san’ati togaragi oldiga qoyilgan tarbiya masalalarni hal qilishda mashqulotdan tashqari qilinadigan ishlar muhim rol’ oynaydi, chunki qatnashuvchilarning mashqulotlarda organgan bilim va tajribalarini mustahkamlashda, dunyoqarashini shakllantirishda muhim omil bolib xizmat qiladi. Mashqulotdan tashqari quyidagi ishlarni uyushtirish maqsadga muvofiqdir: xalq amaliy san’at xalq amaliy bezak san’ati, tarix muzeylariga, ganch, yoqoch, tosh oymakor ustalarning ishlayotgan joylariga, arhitektura yodgorliklariga hamda qoshni togarakka ekskorsiya qilish; ozbekistondagi xalq amaliy bezak san’ati ustalari, san’atshunos olimlar va boshqalar bilan uchrashuvlar otkazish qatnashuvchilarning ishlaridan korgazmalar tashqil etish. «YOSH ustalar» nomli devoriy gazetalarni dluntazam chiqarib turish. «Mohir qollar», «Bizning ustalar», «Gozallik sohibkorlari», «Mashhur oymakor ustalar» temalarida stendlar tashqil etish; mashhur ustalarning ishlaridan va qatnashuvchilarning ishlaridan fotoal’bomlar tayyorlash; yosh oymakor ustalarning hayoti va ijodiga baqishlab ijodiy jurnallar tayyorlash; qatnashuvchilar ortasida konkorslar otkazish; viktorinalar tashqil etish; mashqulotdan tashqari vaqtlarda xalq amaliy bezak san’ati, arhitektura yodgorliklari va boshqalarga oid diafil’mlar va kinofil’mlar korsatish. Arhitektura, muzey yoki ganchkorlar, yoqoch oymakorlar, misgarlar ish ob’ektiga borish, ustalarning ishlaridan naqsh namunalaridan nusxalar olish. Xalq amaliy bezak san’ati ustalarining Kashtachilikdagi naqsh kompozitsiyalari va 35 8 . Y ug ’ o n i p v a to l a d an to ’ q i sh g a o ’ r g a t i sh . 9 . N in a g a i p o ’ t k a z i s h , tu g u n so l i sh , i pn i m ust a x k a m l a s h n i o ’ r g a t i sh . 10 . “ Ba x y a”, “ c h o k ” ( b i r i k t i r u v c h i v a b e z ov c h i ) tu s hu n c h a l ari b i l a n t us h u n t i r i s h . 11 . O d d i y a n d a z a l ar t a y y o r l a sh . O ’ q i t u v c h i c h i z m a sig a m uvo f i q t o ’ g ’ ri bu r c h ak s h a k l i d a g i a n d az a l ar qi l i sh . 12 . G az l a m a n i a n d az a g a ko ’ ra c h a m a l a sh . 13 . G az l a m a n i q a y c h i b i l a n q i r q i s h u su ll a r i n i t a n i s ht i r is h . 14 . G az l a m a n i q a l am y ok i bo ’ r b il a n b e lg i l a n g a n t o ’ g ’ ri y o k i e g ri c h i z i q bo ’ y l ab q a y c h i d a q i r q is h n i o ’ r g a t i s h . 15 . G az l a m a d an n ar s a l ar t i k is h n i o ’ r g a t i s h . 16 . T ug m a q a d a s h u s u l l a r i n i o ’ r g a ti sh . Bu m a shg ’ u lo td a o ’ qu v c hi l ar n a t u ral i p ak v a ju n t o l a l i m a t er i a ll a r n i , to ’ q i m ac hi l i k s a n o a t i m a hs ul o t l a r i bi l an t a n i s h a d i l ar. N a m un a, r a s m , c hi z m a v a b e r i l g a n o ’ l c h a m l ar bo ’ y i c h a a n d aza bi c h i s h o l i sh n i v a g a z l a m a ni n g x us u s i y a tl a r i n i ( p i s hq l i gi , e g i l u v c h a n l ig i , t u z il i s h ) n i o ’ r g a n a d i l ar. 8 Pedagogik texnologiya — ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayoniga inson salohiyati va texnik resurslarni qo’llash, ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. G.K.Selevkoning «Zamonaviy ta’lim texnologiyalar»i o’quv qo’llanmasida ta’lim jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar jamlangan bo’lib, ularning ilmiy-nazariy, metodologik asoslari, tasnifi va amaliyotda qo’llash mexanizmi yoritilgan. Maktablar zamonaviy talablar asosida yetarli miqdordagi asbob - uskunalar bilan jihozlandi. 7-11 sinf uchun mavjud davlat ta’lim standartlariga muvoffiq bеlgilangan mavzular bo’yicha ko’rgazmali matеriallar jamlanmalari (plakatlar) slaydlar tayyorlangan. Laboratoriya ishlarini bajarish uchun rеaktivlar va asbob uskunalaryetkazib bеrilgan. Lеkin maktabda bitta mavzuni to’liq yoritish uchun o’qituvchi ixtiyorida 40-45 minut borligini e’tiborga olsak, har bir o’quvchi laboratoriya ishini bajarishi, olingan natijalarini qayd qilishi uchun bu vaqt yetarli emas. Bundan tashqari laboratoriya ishini har bir o’quvchi bajarishdagi tеxnika xavfsizligini o’qituvchi tomonidan nazorat qilishni imkoniyati yo’q, qolavеrsa har bir talaba bajarishi uchun sarf bo’ladigan rеaktivning narxini xisobga olsak, buni iloji yo’qligini tushinish mumkin. Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari. Ta’lim–tarbiya mazmuni,maqsad va vazifalari davrlar o’tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda.Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari ulardan ko’zda tutilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimlar, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida ham so’nggi yillarda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim-tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o’z o’rniga ega bo’lgan keng ko’lamli serqirra tushunchadir. 3 chiziq tarzida tikish ham mumkin. Bunday chok o’rta chizig’idan navbatma-navbat bir chapga, bir o’ngga joylashgan bo’ladi. Kuppa choki turli yo’nalishda, ya'ni chapdan o’ngga, o’ngdan chapga, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga sidirg’a tikib hosil qilinadi. Bunda yonma-yon tikiladigan choklar bir tekis yoki gul shakliga qarab kichikdan kattalashib, kattadan kichiklashib borishi mumkin. Bu chok sanama, do’ro’ya, piltado’zi nomlari bilan ataladi. Turli-tuman kashtalarda, do’ppido’zlikda keng foydalaniladi. "Ignani oldinga yo’naltirib" sanchiladigan chokni tikishda gazlama ipidan 2-3 tasi igna uchiga terib olinib, o’ngdan chapga tomon tikiladi. Undan kashta guli chiziqlarini aylantirib tikishda va gazlama yuzasini to’ldirib badiiy kashtalar tikishda foydalaniladi. Chinda xayol-do’ro’ya choki, matoga igna qadalib bir me'yorida tikib chiqiladi. Teskari o’girib ya'na tikib chiqiladi. Shu tariqa matoning oldi va orqa tomonida bir xilda gul hosil qilinadi. Bu chok bilan ikki tomoni ham ko’zga tashlanadigan buyumlar, yani sochiq, ro’mol va boshqalarni bezashda ishlatiladi. Hamdo’zi choki ikki yoqlama tekis tikiladigan bo’lib, ip tik yoki sal qiyaroq qilib tikiladi. Xom ipak bilan tikilganidan shu nom bilan atalgan. Do’ppi gullarida belboqqa nozik geometrik naqshlar tikish va shu kabilarda bu chokdan ko’p foydalaniladi. Farg’ona vodiysida, Samarqandda keng tarqalgan . Kanda 27 shaffof qog’ozga ko’chiriladi, keyin qog’ozdan gazlamaga ko’chiriladi. Kashta gulni gazlamaga ko’chirish uchun nusxa ko’chiradigan (kopirovka) qog’ozi ishlatiladi. II.BOB Kashtachilikda ishlatiladigan choklar va uni o’rgatish metodikais 2.1 Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish Kashtachilikda ishlatiladigan naqshlar. Naqsh- arabcha tasvir, gul degan ma'noni anglatadi. Kashtado’zlik san'atida har bir millatning o’ziga xos eng ko’p qo’llaydigan naqshlari bo’ladi. O’zbek kashtalarida o’simliksimon, geometrik hamda gul naqshlari ko’p bo’lsa, rus kashtachiligida geometrik, o’simliksimon shakllar, gullar, qush va mevalar ko’p tasvirlanadi, qozoq va qirg’iz kashtachiligida esa ko’proq hayvonlar, shox va tuyoqlarni eslatuvchi elementlar tasvirlanadi. Kashta gulini yaratishda naturaga qarab rasmni chizib oladi, keyin uni naqshga va turli naqshdor kompozitsiyaga aylantiriladi. Naqsh bilan amaliy san'at buyumlari bezatiladi, shuning uchun u buyumning ajralmas qismi bo’lib, o’sha buyumning shakliga, vazifasiga va qanday materialdan tikilishiga butunlay bog’liq bo’ladi. Rasmni naqshga aylantirishda uning (guli va hokazo) xarakterli belgilari tanlanadi. O’simlik, qush motivlarini aniq ko’rsatishga intilmay, faqat asosiy chiziqlarnigina bo’rttirib kontur qilib chiziladi. Biror buyumni tikishdan oldin uning badiiy yechimini o’ylab ko’rish, bezakning undagi ayrim bo’laklarining buyum yuzasiga qanday joylashtirishni, elementlarning nisbatlarini, qanday rangda tikishni, ya'ni kompozitsiya tushunchasiga kiradigan hamma narsani aniqlab olish kerak. Kompozitsiya xarakteri ko’proq ritmga-naqshdagi alohida elementlarga bog’liq bo’lib, bu kompozitsiyaning ifodali bo’lishiga aniq idrok etilishiga yordam beradi. 16 bezaklarida amaliy bezak san atining boshqa turlaridagi naqshlardan andazaʼ olganlar, kashtalarda o simliksimon tasvirlar, shox, gulband, guldastalar ko p ʻ ʻ uchraydi. Naqsh mujassamotida asosiy bezak matoning o rtasida bo lib, hoshiyalar ʻ ʻ qo shimcha bezak hisoblanadi. Lekin hoshiya bezagi mahorat bilan ishlangan ʻ kashtalar ham ko p. ʻ Ganchkorlik, yog och o ymakorligi, kandakorlik, naqqoshlikda uchraydigan ʻ ʻ islimiy gul (naqsh) lar Kashtado zlikda ham ko p uchrashi chizmakash ʻ ʻ (naqqosh)lar amaliy bezak san atining turli sohalariga chizma (naqsh)lar ʼ tayyorlaganini ko rsatadi. ʻ O’zbek milliy kashtachiligi amaliy sa’natining eng qadimiy turlaridan bo’lib, u xalqning o’z turmushini go’zal qilish istagi natijasida paydo bo’lib, kashtachilik san’ ati nafaqat mamlakatimizda, balki chet ellarda ham shuhrat qozongan. O’zbek xalq ustalari tomonidan tikilgan kirpech, so’zana, zardevor, gulko’rpa, choyshab kabi buyumlar Germaniya Federativ Respublikasi, Belgiya, Amerika Qo’shma Shtatlari, Hindiston, Afg’oniston kabi Xorijiy, shuningdek, mamlakatimizning barcha viloyatlarida faqat xonadonlarda emas, balki muzeylarda doimiy eksponatga aylanib qolgan. Hozirgacha buyumlar o’ziga xos go’zallik, nafis bezaklarning rang-barangligi bilan kishilarni hayratga solib kelmoqda. Badiiy kashtachilik uzoq tarixga ega,buni arxeologik topilmalar va yozma manbalar isbotlab bermoqda. O’zbek kashtachiligi iqlim, tabiiy sharoit, muhit bilan bog’liq holda barcha kasb-hunarlari bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san’atining eng qadimiysi saqlanmagan, XIV-XV asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda qadimdan rivojlanganliginibilish mumkin. Ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo Amir Temur saroyida o’zbek milliy kashta bezaklarini ko’rganini kundaligida yozib qoldirgan. 1467 yili Kamoliddin Behzod «Zafarnoma»ga ishlagan. «Temur taxti» miniatyurasida chodirga ishlangan kashtani ham aks ettirgan. XX asrning II yarmida kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos soldi. Mashinada kashta buyumlarining ko’p ishlab chiqarilishi ularning badiiyligiga putur yetkazdi. Qo’l kashtalari unutila 12 Kashta tikish uchun gazlama bilan ip buyumning nimaga mo’ljallanganiga, bezakning xarakteriga va tikish usuliga muvofiq tanlanadi. Kashta tikiladigan materialga muvofiq rangdagi ip tanlash kashtado’zlikda katta ahamiyatga ega. Bu kashtado’zdan katta mahorat va did talab qiladi. Kashtada foydalaniladigan iplar rangining o’zaro muvofiqligi ham kashtaning jozibador chiqishiga sabab bo’ladi. O’tmishda turli-tuman rangdagi matolarning kamligi sababli ko’pgina bezak kashtalari bugun mato sathini kashta bilan qoplab tikilgan. Hozirda so’zana, choyshab, zardevor kabi bezak buyumlari baxmal, shoyi, satin, shuningdek turli-tuman iplar ham ko’p. Bu kashtani jozibador chiqarishda rangdan keng foydalanish imkonini beradi. Kashtado’z kashta tikmoqchi bo’lgan kiyim shakliga, matosi rangiga qarab kashta nusxasini tanlashi kerak. Kashta iplari paxta tolasidan to’rt qavatli qilib, turli ranglarda tayyorlanadi, xira bo’ladi va 50 metrli kalava tarzida savdoga chiqariladi. Mo’lina-yuqori sifatli paxta tolasidan tayyorlanadi. 12 qatli, maxsus ishlov berib sifati oshirilgan, chidamli bo’ladi. O’n yoki yigirma metrlik kalava tarzida chiqariladi. Ipak iplar-tabiiy va kimyoviy tolalardan tayyorlanadi. Pishitib-yigirilgan turli razmerdagi oq bo’yalgan bo’lib, kalava qilingan (40g li), g’altak va qog’oz patronlarga o’ralgan (50, 100, 200m uzunlikda) bo’ladi. 13-18-nomerli ipak iplar jun, zig’ir poyasidan, sun'iy tolalardan tayyorlangan iplar, mayin sim, zar ip, charmdan ensiz qilib tayyorlangan tasmalar bilan tikiladi. Naqshni gazlamaga ko’chirish. Naqsh nusxasini har xil gazlamalarda har xil yo’llar bilan tushiriladi. Masalan, nusxa ko’chiradigan qog’ozlar axta yorug’lik yordamida, naqsh chizilgan qog’ozni gazlama ustidan ko’klab chiqiladi keyin bu qog’ozlar yirtib olinadi. Hamma 20 Kashtado’zning ish o’rni. Kashta tikish qulay bo’lishi, charchatmasligi uchun, ish o’rnini to’g’ri tashkil etish, mehnat qilishning muayyan qoidalariga rioya etish kerak.Asbob va moslamalar qo’yiladigan stol ustidagi ishga yorug’lik chap tomondan tushadigan holatda turishi kerak. Agar stolda yashikcha bo’lsa, unda ip maxsus xaltada, asboblar qutichada, kashta gulli shaffof qog’ozi paketda saqlanishi kerak; -gavda holatiga ahamiyat berib, bukchaymay, boshni juda past egmasdan o’tirish kerak; -ish vaqtida gavda biroz oldinga engashgan bo’lishi, ko’z bilan ish o’rtasidagi oraliq 25-30 sm dan oshmasligi lozim. Shu maqsadda ba'zi chambarakni tagiga taxtacha, kitob va hokazolarni qo’yib balandroq o’rnatiladi; -stulni suyanchig’iga suyanish mumkin bo’ladigan qilib, stolga yaqinroq surib qo’yiladi; -ish vaqtida qo’lni to’g’ri qo’yish katta ahamiyatga ega; -chap qo’l chambarak tagida bo’lib, o’ng qo’l chambarak ustida bo’lishi kerak. Siyrak gazlamaga va to’rga baxyasimon suv chokli kashta tikishda o’ng qo’lda ignani uning uch tomoni bilan kashtaning teskari tomonidan o’tkaziladi. Ignaning uchli tomonini chap qo’lda tutib, uning ko’z tomoni bilan kashtaning o’ng tomoniga chiqariladi. O’ng qo’l bilan ip tortib qo’yiladi. Zich gazlamalarga kashta tikishda, kashtaning o’ngiga ignani uning ustki tomoni bilan chiqariladi. Kashtado’zlikda xavfsizlik texnikasi va sanitariya-gigiyena qoidalari. 1. Ish o’rniga yorug’lik old yoki chap tomonidan tushishi; 2. Kashta tikayotganda to’g’ri va boshni sal oldinga egib o’tirish; 3. Kashta tikishdan oldin, ish o’rnini ko’rib, ortiqcha narsalar bo’lsa yig’ishtirib so’ngra tikishni boshlash; 4. Tikish tugagach, ya'ni hamma asboblarni joy-joyiga qo’yish; 5. Kashta tikayotganda nina, to’g’nog’ich, qaychi va angishvona bilan ishlaganda ehtiyot bo’lishi kerak. 23 yo rma, kandaxayol, iroqi, Toshkentda esa ko proq bosma chok bilan tikilgan.ʻ ʻ Ijtimoiy hayotda ro y bergan o zgarishlar Kashtado zlik an analariga, ʻ ʻ ʻ ʼ mahsulotning turlariga ta sir ko rsatgan. Mac, hozir bo g joma, dorpech, oynaxalta ʼ ʻ ʻ ʻ kabi ashyolar o z ahamiyatini yo qotdi, paranji, kaltacha kabi kiyimlarni faqat ʻ ʻ muzeylardagina uchratish mumkin. Do ppi, sumka, nimcha, kavush, kirpech, ʻ so zana kabi badiiy buyum va ashyolar zamonaviy did bilan bezatilmokda, shakl ʻ va badiiy bezaklarida katta o zgarishlar ro y berdi. ʻ ʻ Ushbu kurs ishini yozish davomida xalq amaliy sanati va milliy kashtado’zlik sanati tarixi,xozirgi kundagi rivojlanishi va undan foydalanishda o’quvchilarga va talabalarga ushbu mavzuni o’qitishda pedagogic va innovatsion ta’lim texnologiyalarini qo’llash xaqida o’rgandim. Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari 1. M i r ziyoyev Sh. M . B uyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan bi r ga qu r amiz. T .: O ’ zbeki s ton 2017 yil, - 489b. 2. Sh. M i r ziyoyev, “ H unarmandchilikni yanada r ivojlanti r i s h va hunarmandlarni har t omonlama qo ’ l lab-quvvatlla s h chora tadb i r lari to ’ g ’r i s ida”gi P F - 5242 - s on, 2017- yil 17 - noya b r . 2 - 10 betlar 3. K. M . G ’ u l o m o v A maliy s a n ’ a t . - T : I qti s od - moliya, 2008. 90 bet. 4. S.S. B ulatov va M .A s hi r ov Amaliy s an’at atamalar lug ’ ati. -T o s hkent: E n s eklopediya bo s h r ed., 1991. 86 bet. 1.https://hozir.org/ozbekiston-respublikasi-xalq-talimi-vazirligi-samarqand- shahar-v3.html 2. https://new.tdpu.uz/page/1983 3. http://library.ziyonet.uz/uzc/book/29333 4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Kashtado zlik ʻ 5. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/mehnat/kashtachilik-san-ati-tarixi 40 namoyon etganlar. Agar oyni ichi sidirga rangda ifodalangan bolsa, uni oypalak, agar naqshli bolsa gulpalak va xokazo nomlar bilan yuritiladi. Keyingi vaqtlarda palakni qul mexnati kop bolgani uchun suzana deyila boshladi. Lekin hozir palakni qulda tikishga katta ahamiyat berillloqda. Kirpech — kirpush, tokchaga taxlab quyilgan kiyimkechak ustidan yoki devorni vertikal bush joylariga ilib, uyni bezatib turishi uchun ishlatiladigan badiiy buyum. 2.3 Kashta tikish texnologiyasini o’qitish metodlari va usullari Kashta — turli rangdagi ipak, mulina, zar ip bilan igna, ilmoqli bigizda har xil matoga mashinada gul tikishdir. Kashta har xil kiyimlarga, ruzgor buyumlariga tikiladi. Kashtachilikda mato, kigiz, charm, karton, zigir, jun, ipak, sun’iy iplar, zar iplar, mayin sim, xom charmdan tayyorlangan tasmalar, munchoq, marjon, metall pulakcha, qimmatbaxo tabiiy va sun’iy toshlar, shishadan tayyorlangan munchoqlar va boshqa materiallar ishlatiladi. Kashtachilikda oziga xos ish qurollari mavjud bolib, ular oziga xos operatsiyani bajaradi. Kashtachilikda ignalar, ilmoqli va ilmoqsiz bigizlar, tugnagich, angishvona, qaychi hamda chambaraklar ishlatiladi. oz Xalq rassomi Fazilat Saydalieva. Shambarak asosan yogochdan yasaladi, u doira, kvadrat, tugri turtburchak shaklida boladi. Kichik kashtalarga doira chambarak ishlatiladi, chunki u qulaydir. hamma kashtalarga ham chambarak ishlatilavermaydi. Đp va igna kashta tikiladigan matolar qalinligiga mos qilib tanlanadi. Kashtachilikda yogoch dastali ikki xil, ya’ni ilmoqli va ilmoqsiz bigizlar ishlatiladi. Ayrim materiallarga masalan, charm va kartonga qiynalmasdan tikish uchun ilmoqsiz bigizlar ishlatiladi. Naqshlar uchun utkir uchli 10—1g sm uzunlikdagi qaychilar ishlatiladi. Tikish qulay bolishi uchun qatim o0—60 sm dan uzun bolmasligi lozim, kashta chambarakda tikilsa angishvona qollanilmaydi. Naqsh nusxasi har xil materiallarga 31 (tanob elmentlarini chizish). - margula va kortak (uning elmentlarini chizish). - madoxil elmentlarini chizish. - gajak va jingalak elmentlarini chizish. - bofta va shkufta elmentlarini chizish. Odatda badiiy naqshlar chizishda koprok barg tasvirlaridan foydalaniladi. Bunda barg islimiy naqsh elmentlari sirasiga kirganligi sababli nozik, nafis korinishlarda tasvirlanadi. Naqqoshlar tol, anor, xurmo, bodom, sambit, xina, atirgul, uzumlar va shu kabilar barglarini stilizatsiyalashtirib, naqsh kompozitsiyasini tozishda kadimdan foydalanib kelganlar. Gullar - islimiy naqsh elmenti bolib, naqshlarga targil pardoz berilganidan sung yanada kork va xusn bagishlaydi. Xulosa. Men o’zimning “Kashtachilik ranglari va rang tanlash. Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish. Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi” mavzusidagi kurs ishini yozish davomida kashtachilik — kashta tikish kasbi, amaliy san atning qad. sohalaridanʼ biri. Arxeologik topilmalar Kashtado zlikning deyarli barcha xalklarda qad.ligini, ʻ iqlim, tabiiy sharoit, mu\it bilan bog liq holda har bir xalqning madaniyati, san ati, ʻ ʼ kasb-hunar turlari bilan birga, ularning ta sirida rivoj topganini ko rsatadi. ʼ ʻ Kashtado zlikning paydo bo lishi teridan qilingan kiyimlarda bog lam va ʻ ʻ ʻ choklarning yuzaga kelishi bilan bog liq. Davrlar davomida toshdan suyak ʻ bigizlarga, undan metall bigizlarga o tish bilan, shuningdek, to qish, mato to qish, ʻ ʻ ʻ bo yash va b. ishlar bilan bog liq. Kashtado zlik taraqqiyotini Qadimgi Osiyo, ʻ ʻ ʻ Yevropa, Amerika madaniy yodgorliklari, adabiy manbalardagi kashtalar tasvirida, shuningdek, saqlanib qolgan Kashtado zlik namunalarida kuzatish mumkin. ʻ Kashtado zlik mahsulotlarining eng qad. nusxalari saqlanmagan. Kashtado zlik ʻ ʻ rivojlangan xalqlarda unga tasviriy san atning ta siri katta bo lgan. Mac, 11-asrga ʼ ʼ ʻ oid ingliz kashtalarida jang lavhalari aks ettirilgan. 12-asrga mansub rus kashtalarida Vizantiya ikona san atining ta siri ko zga tashlanadi. Xitoyda 14- ʼ ʼ ʻ asrdan „syuxua“ (ignali tasvir) nomi bilan mashhur bo lgan kashtali namoyonlar ʻ uslub jihatdan shoyiga tush bilan ishlangan manzara janriga yaqin. 38 m a shg ’ u l o t l ar j a r a y on i d a o ’ q u v c h i l ar t u r l i a s bo bl a r h a m d a m osl a m a l ar, a so s an q a y c hi , i gn a v a o ’ l c h o v a s b o b l ari b i l an i s h l a s h m a l a k a l a r i n i e g a l l a y dil a r. U l a r b u a s bo b v a m osl a m a l ar n in g h ar x i l t u r l ari bi l a n t a ni s h a d i l ar. G a z m o l b i l an i s h l a g a nd a m e hn at m a d a n i y a ti , o ’ z i shi n i re j a l a s h t i r i s h h a m d a t a s hk i l e ti s h k o ’ n i k m a s i r iv o j l a n a d i v a t a ko m ill a s h a di . B o l a l a r n in g d i d l ari h am j iddi y o ’ s a d i v a t a k o m ill a s h a d i . G a z m ol , i p v a b o s h q a m a t er i a ll a r n i bi r - b i r ig a m o s l ab t a n l a s h , o ’ q u v c h i l a r n i r a n gl a r n i b i r i ki s h i , g a z m o l v a ip n i n g ra n g i bi r - b i r ig a m u vo f i q k e l is h i g a e h ti bo r b e r i sh g a o ’ r g a t a di . O ’ qit u v c h i o ’ q u v m a t er i a l l a r i n i d a r s d a o ’ q u v c h i l a r n i p o l it e x n i k t a hl i m b i l a n q u r o l l a n t i r is h am a li y ish l ar b i l an bi r i k i b k e t a d i g a n q i l i b q u r ol l a n t i r a di . U d a r sd a t a h l i m n i o ’ qu v c h i l a r n in g f a o l l ik l a r i n i , a ql i y qo b i l i y a tl a r i n i o ’ s ti r a di g a n m e to d v a u s u l l a r d a n f o y d a l a n a di . 1 . G a z m o l h a q id a g i u m u m i y tu sh u n c h a l ar b i l a n t a n i t i r is h . O ’ si m li k ( p a xt a, z i g ’ i r ) d an t a y y o r l a n a di g a n g az m o l l ar h a q i d a d a s t l a b k i m a h l u m otl a r b e r il a d i . G az m ol n i n g t u z i l is hi , u l a r d a g i i pl a r n i n g t o ’ q i l is h i h a q id a g i i l k m a hlu m ot l ar b er i l a di . 2 . G a z m oll ar a s os a n n i m a l ar g a m o ’ lj a l l a n g a n li g i bi l a n t a n i s h t i r i sh : ki y i m - k e c h a k , t u r m us h n ar s a l a r g a v a s h u k a b i l ar. 3 . I shl a ti l i s h i ( t i k i s h , y a m a sh , to ’ q is h i p l a r i ) v a y o ’ g ’ o n - i ng i c hk a l i g i g a ko ’ ra fa r q l a n a d i g an i pl a r b il a n t a ni s h t i r i sh . 4 . T ik i s h v a t o ’ q is hd a is h l a t i l a d i g an a s o si y a sb ob l ar h a m d a m osl a m a l ar ( n i n a, q a y c hi , a ng i sh v o n a, t o ’ g ’ n o g ’ i c h ) v a u l a r n i s a q l a s hn i n g a s os i y q o id a l a r i b i l a n t a n i s h t i r i s h . 5 . Sa n c h i lu v c h an a s bo b v a m osl a m a l ar n i i s h l a t g a n d a x a v f s i z li k t e x n i k a s i q oi d a l ari b i l a n t a n i s h t i r i s h . Ti k i s h v a q ti d a t o ’ g ’ ri o ’ t i r is h q o i d a l a r i , g i g i e n a t a l a b l a r i . 6 . K era k l i u z un l i k d a g i i p n i o ’ l c h a sh , u n i qi r q i s h y o ’ ll a r i b il a n t a n i s ht i r i s h ( u l ar n i ti s h l a b , t o t i b u z i sh g a y o ’ l qo ’ y m a sl i k ), l e n t a n i o ’ l c h a s h v a qi r q i s h . 7 . Ip v a t o l a g a i s h l o v b er is h u s ul l ar i d a n bi r i b i l an t a n i s ht i r ish . 7 1.1 Kashtachilik g a z l a m alari b i l a n i s h la s h d a r sl a r i n i t as h k i l et i s h va mexnatga o’rgatish m et o d i k asi . J a m i y a ti m i z t ara q qi y o ti n in g ho z i r g i bo s q i c hi , m e hn a tn i n g x a r a k t e r i v a m a z m uni g a, i n s on n i h a y o t g a t a yy o r l a sh g a y u k s a k t a l a bl ar qo ’ y a di . S h un g a ko ’ ra h ar b i r k is h i n i h a y ot g a t a r bi y a l a shd a a ni q o ’ z g a r i s h l ar q i l i s h i l o z i m . H ar bi r o ’ qu v c hi d a za m o n a v i y i s h c h i s h a x si n in g si f a t l a r i n i s h a k ll a n ti r i s h u c hu n m a kt a b n i n g b o sh l a ng ’ i c h s i n f l a r i d a v a h a t t o i l g ar i r o q m a kt a b g a c h a m u a ss a s a l a r d a, k e y i n r o q m a kt a b d a n y uqo r i s in f l a r d a g i t a hl i m v a t a r b i y a n i r i v o j l a n ti r i sh , k e y i n c h a l i k k a s b - h u n ar k o l l e j l a r i d a o ’ z b i l i m l ar i n i d a v o m e t t i r i sh l ari l o z i m . B u tu n ku c h v a q o bil i y a tl a r i n i si y o s i y b i li m d o i r a l ar in i k e ng a y ti r i sh , z a m on a vi y b i li m b i l an q u r o l l a nt i r is h v a j is m o n i y m e hn a t n i h a r to m on l a m a u y g ’ unl a s h t i ra o l i sh g a o ’ r g a t i s h d an i b o r a t di r.Me hn at t a ’ li m i v a k a s b g a t a yy o r l a s h v az i fa l ari b os hl a n g ’ i ch m a kt a b l a r d a b ut u n t a ’ l i m v a t a r b i y a t i z i m id a h a m d a b a r c h a o ’ q u v p r e d m e tl a r i y o r d a m id a h a l e t i l a di . B u o ’ r in d a m e h n at d a r s l ari y e t a k c h i r o l g ’ o ’ y n a y di .Ma kt a b d a m unt a zam m e hn at t a ’ li m ini n g b o s h l a n g ’ i ch b o s q i c h i b os hl a n g ’ i ch s i n f l a r d a m e hn at d a r s l ar i d a v a k i c h i k m a kt ab y os hi d a g i bo l a l ar n i qo ’ l i d an k e l a di g an i jt i m oi y f o y d a l i is h d i r.B o s hl a n g ’ i ch m a k t a b d a g i m e hn at t a ’ li m in in g a s os i y v az i f a l a r i m e hn a t g a a x lo qi y v a r u h i y t a y o r l a s h , o ’ q u v c h i l a r n i b os hl a n g ’ i ch p o li t e xn i k b i l i m l ar b i l a n q u r o l l a n t i r i s h , m e hn a tg a a m a li y t a y o r l a s h l ar d an i b o r a t di r . M ehn a t g a a xl o q i y t a y y o r l as h – U k u v l ar g a j a m o a d a i s h l a s hn i , o ’ za r o do ’ s t o n a y o r d a m ni , i j o d i y t a sh a b bu s ko r l ik ni , t a s h k i lo t c h i l i k q ob i l i y a tl a r in i n a m o y is h q i l i s h , m e h n at k i s h i l a r i v a m e hn a t n a t i j a l a r i n i xu r m at k i li s hg a o ’ r g a ti s h d a n ib o ra td i r . M ehn a t g a r u h i y t a yy o r la s h . M e h n a t g a r u x i y t a y y o r l a s h m u ra k k a b , u z o q d a vo m e t u v c h i v a k o ’ p q i r r a l i j ara y o n bo ’ li b , u b u tu n t a h li m v a t ar b i y a g a s i ng i b k e t g a n di r. U g a r c h i o ’ z ig a x o s x u s us i y a t l ar g a e g a b o ’ l s a d a m e h n a t g a a x lo qi y t a y y o r l a sh g a ju d a y a q in di r. 4 1.2 Kashtachilik ranglari va rang tanlash.Kashtachilik sanati tarixi 9Xalq hunarmandchiligi yo’nalishlarikashtachilik quroqchilik d o p id o zlik gilam dozlik pilakdozlik zardozlik Shindi hayol — duruya choka, matoga igna qadalib bir me’yorda tikib chiqiladi, teskari ugirib yana tikib chiqiladi. Shu tariqa matoning oldi va orqa tomonida bir xilda gul xosil qilinadi. Bu chok bilan ikki tomoni ham kuzga tashlanadigan buyumlar, ya’ni sochiq, rumol va boshqalarni bezashda ishlatiladi. Yurma choki — yurmaki, ilmoqli bichiq yoki igna bilan matoning ung tomonida xalqalar zanjiri xosil qilib tikilib, bigizga utkazilgan ipak matoning sirtida chap qul bilan ushlab turiladi. Sanchilib chiqqan igna bilan esa xalqa xosil qilinadi. Yurma choklari bilan yirik kashtalarning qoshiyalari, gul vabarglarni asosiy shoxga ulaydigan band va boshqalar qadimdan shunday usulda tikilgan. Yurma chokdan Samarqand, Buxoro, qshqadaryo kashtadozlari kop foydalanadilar. ozbek xalq amaliy bezak san’ati togarak mashqulotlarini ijobiy tashqil etishda texnika vositalari etakchi rol’ oynaydi. Kopgina togaraklarda maxsus ustaxona va kabinetlar ajratilgan blsada, lekin texnikaning maxsus vositalari, jumladan kinoapparat, epidiaskop, televizor, diaskoplar bilan ta’minlanmagan. Texnika vositalaridan foydalanish qatnashuvchilarning bilimini boyitadi, san’atga bolgan qiziqishini oshiradi. Togarak qatnashuvchilariga bilim berishda san’at haqida suhbatlar otkazib turish katta ahamiyatga ega. £atnashuvchilarni zeriktirib qoymaslik uchun korgazmadan toqri foydalanish va suhbat otkazish tavsiya etiladi. Xalq amaliy bezak san’atining hayotda tutgan orni, turlari, Usta #odirjon *aydarov, Toshkent kulolchilik maktabi, ganch oymakor usta Shirin Murodov, naqshlarni ozbek arhitektura yodgorliklarida qollanilishi, girih va uning qollanilishi, qardosh xalqlar amaliy san’ati,Shohi Zinda, q. Yusupov va O’. Toxirovlar ijodiy portreti va hokazo, Mahmud Usmonov ijodi Xiva arhitektura yodgorliklari, yoqochlarda koylangan orzular, Samarqand. To’garak tarbiya ishlarining eng qiziqarli va mazmunli shakllaridan biri ekskorsiyadir. Ekskorsiya qatnashuvchilarining togarak mashqulotlarida olgan bilimlarini mustaqkamlaydi, dunyoqarashini shakllantiradi va taassurotlari ularning ijodiy qobiliyatini oshiradi. Ekskorsiya togarak mashqulotlari dasturidagi biror temani kengroq, atroflicha organish uchun uyushtiriladi. Togarak rahbari qatnashuvchilarni xalq amaliy san’ati muzeyiga, tarix muzeyiga, tabiat muzeyiga, xalq ustalari ishlarining ob’ektiga, qoshni 33 Unda ipning uchi bog’lanib matoning tagidan ustiga igna sanchilib ip tortiladi, tugun kashtaning orqa tomonida qoladi. Ip tugagach yana shunday qilinadi. Bu ish kandaxayol, do’ro’ya, xamdo’zi, ilmoq choklarida ham amalga oshiriladi. Kashta tikilayotgan buyum tizza ustiga erkin tashlab qo’yilib tikiladi. Yirik buyumlar (so’zana, takiyapo’sh, gulko’rpa, choyshab, palak va boshqalar) kompozitsiya va naqsh chizilgach bir necha paxtaga ajratilib, kashtado’zlik qilingach, qaytib birlashtirib tikiladi. Bunda har bir bo’lak boshqa-boshqa chevar tomonidan tikilishi mumkin, ammo ip-ranglar, uslub chizmada belgilab olinadi va umumiy ranglar gammasi saqlangan bo’ladi. O’zbek kashtachiligida iroqi, ilma, bo’rma, bosma, xamdo’zi, chamak, chinda xayol, baxya choklari keng tarqalgan. Turli joylardagi badiiy kashtalarda choklar turlicha tikiladi. Chunonchi, Toshkentda ko’proq bosma choki, Shaxrisabzda yo’rma, kandaxayol, iroqi, Buxoro, Samarqand, Nurotada yo’rma choki bilan tikiladi. Kashtachilikda quyidagi chok turlari ishlatiladi. Qaytma chok .Bu chok bir xil yiriklikdagi qavariqlarning uzluksiz qatoridan iborat bo’ladi. Ignani o’ngdan chapga yuritib, birinchi qaviq bilan shu qaviq yirikligidagi oraliq hosil bo’ladi. Ikkinchi qaviqni tushirish uchun ip chapdan o’ngga yotqizib birinchi qaviq tutashgan joyidagi nuqtaga igna sanchiladi-da, qaviq yirikligida o’ngiga chiqariladi. Uchinchi va undan keyingi qaviqlarni tushirishda, ularning o’zidan 25Kashta tikishda ishlatiladigan choklarirodi bosm a C h id a xayo l Yo’rm a Kanda xyol qaytm a Suv popop ilm a hollarda ham oldin bezakni originaldan shaffof yoki millimetrli qog’ozga uchi yaxshi ochilgan qalamda ko’chirib olinadi. Shundan keyin uni gazlamaga o’tkaziladi. Bezakni (naqsh) nusxa ko’chiradigan (kopirovka) yordamida ko’chirish. Gazlamani oldin dazmollab, tekis yuza (stol, taxta) ustiga yozib qo’yiladi, bunda gazlamaning asos va arqoq iplari qiyshayib qolmasligiga qarash kerak. Naqsh (tekis chok, suv chok, ustki chok va hokazo bilan tikiladigan) chizilgan shaffof qog’ozni gazlama ustiga qo’yib, to’g’nog’ich bilan qadab qo’yiladi. Nusxa ko’chiradigan qog’ozini to’q tomonini gazlamaga qaratib shaffof qog’oz tagiga qo’yiladi, uchi yaxshi ochilgan qalam bilan bezak ustidan chizib chiqiladi. Turli rangdagi nusxa ko’chiradigan qog’ozlar bo’lgani ma'qul, shunda och rangdagi gazlamaga to’q rangli (qora, ko’k, yashil), to’q rangli gazlamaga och rangli (oq, sariq) nusxa ko’chiradigan qog’oz ishlatiladi. Bezakni ko’chirib bo’lingach nusxa kopirovka) qog’ozi olinib, bir tomondagi to’g’nog’ichlar chiqariladi va bezagi tekshiriladi. Shundan keyingina shaffof qog’oz olib tashlanadi. Naqshni nusxa ko’chiradigan qog’oz bilan ko’chirishda bezakning chiziqlari qalin bo’lmasligini yodda tutish kerak, aks holda kashta tikayotganda gazlama va ip kir bo’lib qoladi. Shuning uchun ishlatiladigan kopirovka qog’ozidan foydalanish yaxshiroq, yangisini esa ishlatishdan oldin quruq paxta yoki latta bilan artish kerak. Bezakni yoruqqa tutib ko’chirish Yupqa shaffof gazlamalarga kashta gulni gazlama tagidan yoritish yo’li bilan ko’chirish mumkin. Tagiga lampa qo’yilgan oyna ustiga yaxshi ko’rinadigan kashta gulni qo’yib,uning ustiga yaxshi tortilgan chambarakka (kergiga) o’rnatilgan gazlama qo’yiladi. Gazlama tagida ko’rinib turgan kashta gulni uchi yaxshi ochilgan qalam bilan gazlamaga chizib olinadi. Bezakni shaffof qog’oz yordamida ko’chirish. Movut baxmal va yaltiroq gazlamalar ustiga kashta gulni shaffof qog’oz ustidan ko’klash yo’li bilan ko’chiriladi. Buning uchun bezakni shaffof qog’ozga ko’chirib 21 o’zgarishi, masalan, dasturxon, dastro’mollarning burchaklariga yoki o’rtasiga kashta tikilishi mumkin. Burchakdagi kashta gullarining tuzilishi har xil bo’ladi. Bezakda bargli va gulli novdalar burchakdan chap va o’ng tomonga yo’nalgan. Hamma bezaklarda aytilgan o’simliklarga o’xshashlik saqlanib, gul va barglari yangi shaklga kiradi. Kashta uchun xalq orasida tarqalgan bezaklar va rassomlar yaratgan rasmlardan foydalanish tavsiya etiladi. Rasmlarning ba'zi qismlarini ixtiyoriy ravishda kompozitsiyalash ham mumkin, lekin tabiatni kuzatib, bezaklarni buyum yuzasiga joylashtirishni ham o’ylab topish yanada qiziqarliroqdir. Naqsh turlari: 1.Islimiy naqshlar-egri chiziq elementlaridan tashkil topgan bo’lib, barglar,gullar, novda,jingala va boshqa naqshlar kiradi. 2.Geometrik naqshlar- to’rtburchak ,aylana va boshqa shakllar. 3.Qush va hayvon tasvirlari. 4.Murakkab naqshlar, masalan , novdada qush tasviri. Kashta tikishda ranglar tanlash 18 41 xayol chokida ip to’shama tik yoki yotiq bo’ladi. Bu chokning ikki xili mavjud. Bir xilida to’shama ip ustidan chatiladigan chok qiyalatib ustma-ust tushadi, kashta tayyor bo’lganda novdadan to’qilgan savatga o’xshab ko’rinadi .Ikkinchi xilida kashtado’z birinchi qatorni oldingi kashta xili tarzida tikib chiqqach, ikkinchi qatorni tikayotganda oldingi qator ostki qismidan o’tkazib tikiladi, shunday qilib, choklar to’shami ip ustiga dioganal yo’nalishdagi ilon izi chiziqlar hosil qilib tushadi. Ilma chokining ikki turi mavjud: ilma bir taraflama, ilma ikki taraflama. Ilma bir taraflama choki gorizontal yo’nalishida chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga tomon tikiladi. Ip o’tkazilgan igna avval o’ng tarafdan, ipni chap qo’l bosh barmog’i bilan ushlab turib, igna yuqori tomondan pastga tikkasiga sanchiladi. Igna sug’urib olinayotgan paytda ip qo’yib yuboriladi, bunda ip igna ostida qolishi lozim. Shu tarzda halqa hosil bo’ladi Aylanasimon tikish ham mumkin. Ilma ikki taraflima chokining ikki xil bajarish usuli bor: 1 usul. Bir tomoni chapdan o’nga halqa qilib tikib chiqilgach, keyin kashtani o’girib qolgan tomoni ham shu tarzda tikib chiqiladi. 2 usul. Ip o’tkazilgan igna gazlamaning o’ng tomonidan qadab, yotiq chiziq bo’ylab chap tomondan sug’urib olinadi. Chap qo’l bosh barmog’i bilan ilib orqaga surilgan ip igna ostida qolishi kerak.Shu tarzda bir yoqlama halqa hosil bo’ladi, so’ngra o’ng tomondan yana igna qadab, chapdan yotiq holatda sug’urib olinadi. Lekin bu ikkinchi va undan keyin o’ng tomonga uriladigan ignalarni salqiroq tutuvchi vertikal ipdan yuqoriga avvalgi halqa chokning ichkarisiga qadaladi, shu tarzda o’ng tomon halqasi hosil bo’ladi. Ilma choklari, odatda bosma choki bilan tikilgan kashtalarni hoshiyalashda ishlatiladi. Iroqi choki ikki xil bo’lib, kashta butun va yarim xechlar tizmasidan tashkil topadi. Chokning ikki turi mavjud: ular terma iroqi va iroqi deb ataladi. Terma iroqi bir-biri bilan ko’ndalang kesishadigan qiya chiziqlardan iborat bo’lib, kashtado’zlar odatda bu chokni pastdan yuqoriga qarata tikadilar. Terma iroqning ham ikki xili mavjud: 1. Sanama iroqi. Bu chokda ishlatiladigan to’r (kanva)ga yoki arqoq va o’rishidan ip tortib olinib, to’r shakliga keltirilgan matoga kesma chiziqlar sanab gul tikiladi. 28 Kirish. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.” Shavkat Mirziyoyev Respublikamizda joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimining asosiy bo’g’ini, kadrlar tayyorlash sifati va samaradorligiga mas’ul bo’lgan oliy ta’lim muassasa larida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan biri ta’lim jarayonida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda ta’lim oluvchilarni o’qitishni jadallashtirish sanaladi. Reslublikamizda ta’lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llashga doir keng ko’lamda ish olib borilmoqda. Ushbu muammoning ilmiy-nazariy asoslari, har bir pedagogik texnologiyaning o’ziga xos jihatlari ishlab chiqilib, yetarli darajada tajribalar to’plandi. Ta’lim jarayoniga pedagogik va axborot texnologiyalarni joriy etishda xorijiy mamlakatlarning tegishli tashkilotlari yaqindan yordam ko’rsatmoqda.Shu o’rinda savol tug’iladi. Pedagogik texnologiya atamasining moxiyati nimada? «Texnologiya» yunoncha so’z bo’lib, “techne” - maxorat, san’at, “1ogos” tushuncha o’rganish demakdir. Pedagogik texnologiya atamasiga har bir didakt olim o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Hali bu tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflar ichida eng maqsadga muvofig’i Yunesko tomonidan berilgan ta’rif sanaladi. 2 Kashtachilik san’ati tarixi. Kashtado zlikʻ , kashtachilik — kashta tikish kasbi, amaliy san atning qad. ʼ sohalaridan biri. Arxeologik topilmalar Kashtado zlikning deyarli barcha ʻ xalklarda qad.ligini, iqlim, tabiiy sharoit, mu\it bilan bog liq holda har bir xalqning ʻ madaniyati, san ati, kasb-hunar turlari ʼ bilan birga, ularning ta sirida rivoj topganini ko rsatadi. Kashtado zlikning paydo ʼ ʻ ʻ bo lishi teridan qilingan kiyimlarda bog lam va choklarning yuzaga kelishi bilan ʻ ʻ bog liq. Davrlar davomida toshdan suyak bigizlarga, undan metall bigizlarga o tish ʻ ʻ b-n, shuningdek, to qish, mato to qish, bo yash va b. ishlar bilan bog liq. ʻ ʻ ʻ ʻ Kashtado zlik taraqqiyotini Qad. Osiyo, Yevropa, Amerika madaniy yodgorliklari, ʻ adabiy manbalardagi kashtalar tasvirida, shuningdek, saqlanib qolgan Kashtado zlik namunalarida kuzatish mumkin. Kashtado zlik mahsulotlarining eng ʻ ʻ qad. nusxalari saqlanmagan. Kashtado zlik rivojlangan xalqlarda unga tasviriy ʻ san atning ta siri katta bo lgan. Mac, 11-asrga oid ingliz kashtalarida jang lavhalari ʼ ʼ ʻ aks ettirilgan. 12-asrga mansub rus kashtalarida Vizantiya ikona san atining ta siri ʼ ʼ ko zga tashlanadi. Xitoyda 14-asrdan „syuxua“ (ignali tasvir) nomi bilan mashhur ʻ bo lgan kashtali namoyonlar uslub jihatdan shoyiga tush bilan ishlangan manzara ʻ janriga yaqin. Yevropada Kashtado zlik Uyg onish davrida yuqori pog onaga ko tarildi. ʻ ʻ ʻ ʻ Davrning buyuk rassomlari (mas, Perujino, Bottichelli va b.) kashtaduzlar uchun andazalar tayyorlab berishgan, bu esa kashtalarning badiiyligini oshirgan. Kashtado zlikda qimmatbaho toshlardan ham foydalanilgan, ip, jun, ipak, zar va ʻ kumush suvi berilgan iplar ishlatilgan. 18-asr da Yevropada aslzodalar kiyimini bezashda kashtalardan foydalanib tayyorlangan Kashtado zlik buyumlari keng ʻ tarqalgan. 10 olib, uni gazlama ustiga qo’yiladigan, butun chizig’i bo’ylab mayda zich qaviqlar bilan ninani oldinga yo’naltirib tikib chiqiladi. Keyin qog’oz yirtib tashlanadi. Bezakni axta (andaza) yordamida ko’chirish. Axta naqsh yoki biror rasmni shaffof qog’ozga chizib, chiziq yo’llarini igna bilan teshib, buyum yuziga tushirish uchun tayyorlangan andoza. Axtani tayyorlash uchun shaffof qog’ozga naqsh kompozitsiyaga moslab simmetriya o’qi bo’yicha qog’ozni ikkiga, to’rtga va hokazo buklanadi. Buklamaning bir qismiga naqsh chiziladi. Naqshli shaffof qog’ozni yumshoq gazlama yoki bir necha qavat gazeta qog’ozi ustiga qo’yib, naqsh chiziqlari ustidan 2-3 mm oraliqda igna bilan teshib chiqiladi. Naqsh nusxasi igna bilan teshib bo’lingandan keyin, shaffof qog’oz yopib yuboriladi, natijada axta hosil bo’ladi. Tayyor bo’lgan axtani ish yuzasiga qo’yib, ustidan xoka urib va bosib yurgazib chiqiladi. Geometrik shakldagi bezakni teshma ko’chirishda uning kataklari vertikal va gorizontal chiziqlar kesishgan nuqtalarda teshib hosil qilinadi.Shu maqsadda hech narsa bilan aralashmagan tish pastasini ishlatish ham mumkin. Teshib ko’chirishda kashta gulning gazlamasidagi tasviri aniqroq, buzilmay chiqadi, bu ayniqsa kashta gulning bitta bo’lagini bir necha marta tikish kerak bo’lganda, mehnatni osonlashtiradi va tezlashtiradi. Andozalarni bir necha marta ishlatish mumkin. Bu axtalar (andoza) alohida paketda saqlangani tuzuk. Naqsh chizilgan gazlama parchasiga tikiladigan, uni dumaloq chambarakka tortish qiyin bo’lsa, bu gazlama parchasining chetlariga ish tugagandan keyin so’kib tashlanadigan, xohlagan boshqa gazlama parchasini ulab qo’yish mumkin. Matoda gullarning o’rni-o’rnini topib qo’yish, xususan buyumlardagi gullarni joylashtirib chizish g’oyatda murakkab va mas'uliyat talab ishdir. Kashtado’zlik san'atida nusxachi va chizmakash hunari ustalarining o’rni beqiyos. Chevar har qancha mohir bo’lmasin, naqshlarni nusxachi, chizmakashlar asosan atroflicha o’ylab ko’rib, o’z kasb-hunarlarining an'analari va spetsifik xususiyatlari asosida chizib beradilar. 22 Me h n a tg a p s ix o lo g i k v a a xl o q i y t a y y o r l a s h j ara y o n i m u r a k k ab v a u z o q d a v o m e tuv c h i j ara y o ndi r. O’qu v ch il a r n i m ehn a t g a a m a l i y t a yy o r l a s h . B o sh l a n g ’ i ch s in f l a r d a k e n g m a h n od a g i i l m i y a sosl a r h a q id a e m a s , p o l i t e x n i k t a ’ li m n i n g e l e m e nt l a r i to ’ g ’ r i s i d a g ap bo ra di . B u o ’ q u v c h il a r d a fa n - t e x n i k a y ut uq l a r ig a n is b a t an qi z i q is h u y g ’ o n i s h ig a y o r d am b era di . B i r oq , u m u m t a ’ li m p re d m e tl ar in i o ’ q i t i s h m e hn at d ar sl a r i n i m a hlu m d ar a j a d a p o l i t e x n i k a s os l a r d a, d ar s d a n - d a r sg a p o l i t e x n i k b il i m l ar n i q o ’ s h i b o l i b bo r i s h g a y o r d am b e r a di . P ol it e x n i k t a y y o r g a r l i k k a e g a b o ’ l i b , qo ’ y ilg a n m e hn at v a z i f a l ar i n i b a j a r i sh d a a s bo b l ar d an to ’ g ’ ri f o y d a l a n i s h g a y o r d am b er a di . S H u n i ng d e k b u t a y y o r g a r l i k k er a k l i is hl a b c h i q a r i s h bo s q i c h l ar in i q a n d ay v a q a y s i i z c h i l li k d a a m a lg a o sh i r i sh , q a n d ay a s bo bl a r n i q o ’ ll a s h v a u n d a g i s a b a b l a r i n a n g l a s hg a ko ’ m a kl a s h a di . M e h n at bo ’ y i c h a d a st u r ni n g i st a l g an b o ’ li m in i o ’ t i s hd a o ’ q i t u v c h i b ol a l a r g a m a h l u m h a j m d a g i p o l it e x n i k b i l i m l ar n i b e r a di . B o sh l a ng ’ i c h p o li t e x n i k b i l i m bil a n q u r o l l a n t i r i s h o ’ q u v c h i l ar g a p r e d m e t n i y a s a sh , i s h lo v b e r i l a y otg a n m a t er i a l nin g x us u s i y a tl a r i , t e x n ol o g i k o ’ z ig a x os l i k l ar i , m a t er i a l g a qo ’ l d a is h l o v b e r i l g a n d a q o ’ ll a n il a d i g a n a s bo b - m osl a m a l ar n i n g x u su si y a tl a r i , ul a r d a n f o y d a l a ni s h q oi d a l ari h a q i d a m a hlu m o t b e r i sh d an i b o r a t di r.P ol i t e x n i k b i li m l ar a sos a n b os hl a n g ’ i ch s i n f o ’ q u v c h i l a r i d a f a n - t e x n ik a y utu q l a r i g a n i s b a t a n qi z i q is h u y g ’ ot a di . O ’ quv c h i l a r g a b e r i l a y otg a n p ol it e x ni k bi li m , a m a li y ko ’ ni k m a v a m a l a k a l a r g a o ’ r g a t is h n i m a ’ l u m n aza r i y d a r a j a d a a m a lg a o s hi r i s h g a i m k o n b e r u v c h i za m in d i r. T iki s h d ar s l a r id a b e r il a d i g an po l i t e x ni k b il i m bol a l a r n in g b i li m d o i r a l a r i n i k e n g a y ti r a di . B o l a l a r n i t a s a v vu r l a r i n i i n so ni y at h a y oti d a m uhi m o ’ r i n n i e g a l l o v c h i h a m d a k e n g t a r q a l g an m a t er i a l l ar v a u l a r ni n g x u su si y a tl a r i , s a n o a t n i n g g a z l a m a v a t o l a l i m a t er i a ll ar i s h l ab c h i q a r i u v c h i t ar m oql a r i , m a t er i a l l ar d an t e x ni k a v a i n so n ni n g m a d a ni y h a m d a m a ishi y e h t i y o j l ar in i q on di r u v c h i i s h l ab c h iq a r i s h k a b i l ar b i l a n b o y it a d i . A m a li y 6 oldingi qaviq tugagan joyga igna sanchiladi. Qaytma chokni qaviqlar orasida ochiq joy qoldirib tiksa ham bo’ladi. Suv chok . bir-biriga zich joylashgan qator qiya qaviqlarlardan iborat bo’ladi. Bu chokni chapdan o’ngga tomon yoki o’zidan oldinga qaratib yo’naltirib tikish mumkin. Suv chokni tikayotganda ip doimo bir tomonda – chapda yoki o’ngda bo’lishi kerak. Tikayotganda ip yo’nalishini o’zgartirib bo’lmaydi, chunki chokning strukturasi buzilib qoladi. Iroqsimon chok. Gazlamadan sug’urib chiqariladigan ikkita ip izi bo’ylab yoki ixtiyoriy konturli kashta gulining motividan tikiladi. Bunda kashta gulining goh u, goh bu tomoniga navbatma-navbat igna sanchib, qaviqlar chapdan o’ngga tomon joylashtirib boriladi. Gazlamaga igna sanchilgan joylar oralig’i bir xil bo’lishi kerak. Y’olning o’rtasi bo’ylab qaviqlar chalishib boradi, har bir yangi qaviq oldingi qaviq ustiga tushadi.Yo’rma chok . ba’zan ziy chok ham deyiladi, chunki burchak bilan gazlamaning chetlari tikilad. Gazlamani teskari tomoniga 3-4 sm bukib, gazlama rangidagi ip bilan ko’klab chiqiladi. Petlya chok qaviqlari chapdan o’ngga tomon gazlama ziyaga perpendikulyar joylashtirib tikiladi. Bu choklar gardishsiz tikiladi. Chok qaviqlarining yirikligi bir xil bo’lishi kerak. Popop chok-chok bir-birining ichidan chiqib keladigan uzluksiz qator petlyalardan iborat bo’ladi. Bu chokni gardishda va gardishsiz tikish mumkin. Ikkala holda ham ignani o’zi tomon yuritib qaviq tushiriladi. Kashtani gardishsiz tikayotganda gazlama tortilibqolmasligini, chok petlyalari yumaloq shaklda bo’lishini kuzatib borish kerak. Popop chokni siniq 26 Kashtachilik ranglari va rang tanlash. Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish. Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi Mundarija: Kirish. I.BOB Xalq xunarmandchiligi yo’nalishlari 1.1 Kashtachilik gazlamalari bilan ishlash darslarini tashkil etish va mexnatga o’rgatish metodikasi..........................................................................................4 1.2 Kashtachilik ranglari va rang tanlash.Kashtachilik sanati tarixi………….9 II.BOB Kashtachilikda ishlatiladigan choklar va uni o’rgatish metodikais 2.1 Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish......................16 2.2 Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi.........31 2.3 Kashta tikish texnologiyasini o’qitish metodlari va usullari……………….35 III. Xulosa. ..........................................................................................................38 IV.Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari. ..........................................40 1 M ehn a t g a r u h i y t ay y o r la s h – u k u v c h i l a r n i m e hn a t g a r u h i y t a y y o r l a s h v a u n d a m e hn a t g a n i s b a t an un i n g y o s h ig a m o s k e l uv c h i o n g l i v a i jo bi y m usb a t l a r n i t a r k i b to p t i r i s h , u n d a a m a li y m a l a k a v a ko ’ n ik m a l ar n i e g a l l a s h g a qi z i q is h i n i s h a k l l a nti r i sh d a n i bo r t a d i r. O ’ q i t u v c h i ni n g v a z i f a s i o ’ q u v c hi l a r g a y osh l i gi d a n b o sh l a b m e hn a t n i n g y a x s h i t o m onl a r i n i s i n gi di r is h d i r. B ol a l a r n i m e hn a tg a qo b i li y a t i h ar b i r k i s h i u c h u n za r u r bo ’ l g a n v o s i t a l a r n i i s h l a b c h i q a r i s h d a q a t n a s h is h za r u r li g in i a n g l a shl ari ju d a m uhi m di r. Me hn at r u x i y t a y y o r l a s h tu r l i p si x o l o g i k j ara y on l a r n i r i vo jl a nt i r is h n i v a t a k o m ill a s h t i r is h n i n a zar d a t u t a d i . B ul ar s e z i b -a ng l a sh , p si xo m oto r, e m o t s i o n a l id r o k , d i q q a t , x o t i ra, t affa kk u r m e hn a tn i n g p si x o l og i k ko m p o n e n tl a r i d i r.Me hn a t g a o ’ r g a ti s h d a b o l a ni n g i m k on i y a tl a r i n i n a z ar d a t u t i b , h i s s i y b i l is h j ara y oni n i t a k o m ill a s h t i r i s h za r u r. B u n d an t a s h q ari b o l a n in g xo ti r a s i n i o ’ s ti r i s h h am a lo h id a a h a m i y a t g a e g a. M e h n a t fa n i b o ’ y i c h a o ’ q u v m a t er i a l l ar n i e s l a b q o l is h bo s h q a p r e d m e tl a r g a n i s b a t a n o ’ z i g a xo s xu s u si y a t l a r g a e g a. B a rc h a y a ng i a s b ob l ar, m a t er i a l l ar n i , o p re a t s i y a l a r n in g no m in i bos hl a n g ’ i ch si n f o ’ q u v c h i l a r i s o ’ z n o m ini , p re d m e t i n i k o ’ r i b i d r o k e t is h b il a n f i k ran b i r ik ti r i b , t i n g l a b f a h m l a y dil ar, t us h u n i b ol a d il a r. O ’ qit u v c h i m e hn at d a r s l ar i d a f a q at tu s hu n t i r ib g i n a qo l m a y , b a l k i a s o s a n m a t er i a l l ar v a bu y u m l ar n a m un a s i ni , a s bo bl a r n i m e t ar i a l g a i sh l o v b e r i s h u su ll a r i ni , is h b o sqi c h l ar in i i z c h i l l ig i n i ko ’ r s a t a di . S h u n u n g u c hu n m e hn at t a ’ li m id a e s h i ti sh , k o ’ r i s h xo ti r a s i v a h ara k a t l a nu v c h i x o t i r a m uhi m r o l g ’ o ’ y n a y di . O ’ quv c h i l a r d a m e hn a t d a r s i d a n m e hn at d a r s i g a c h a y a ngi d a n - y a n g i b i li m v a k o ’ n i k m a l ar m u j a ss a m l a s hi b b o r a di , u l ar n i e s a a n g l a s h v a x o t i ra l a b q o l is h k e ra k . Me hn at t a ’ li m i n i t o ’ g ’ ri t a s h k i l e t i s h b o l a l a r n i q i y in c h i li k l ar n i y e ng is h g a, qo ’ y ilg a n m a qs a d g a er i sh i s h y o ’ lid a m a t o n a t v a q a t h i y at b i l an k i r i sh i s h g a, b os hl a n g a n i s hn i c h a l a t a sh l a b k e t m a y , b a lk i ox i r i g a y e t k az i s h g a o ’ r g a t is h lo z i m . Bu o ’ r i n d a i j o b i y n a t i j a l a r: m e h n a t d a n qu v on i s h , l azza t l a n is h v a q on i q i s h h i s s i y ot l ar in i n g n a m o y o n b o ’ l i s h i j ud a m uhi m di r.Me hn a t d a s h a x sn i n g q i z i q i sh , qo b i li y a t , in t i l u v c h a n li k k a b i s h a x si y p si x o l og i k x u su si y a tl a ri s h a k l l a n a d i . 5 2. Chizma iroqi xili esa matoga qadam bilan chizilgan naqsh-gul ustidan tikiladi. Iroqining boshqa turida esa mato ustiga ip to’shalib, u mayda choklar bilan bir tekisda kesib chiqiladi, keyin uning yoniga yana ip to’shalib, shu tarzda kesib tikib chiqiladi.Kashtachilikda bezak buyumlari turlari O’rta Osiyoda kashtachilik juda keng tarqalgan bolib, oilada har bir ayol kashta tikishni bilishi kerak bolgan. Shuning uchun har bir oila ozi uchun suzana, dorpech, oynaxalta, choyxalta va boshqalarni ozi tayyorlagan. Bezak buyumlarining turi juda kop masalan, suzana, choyshab, oinaxalta, choy xalta, zardevor, palak, gulkorpa, dorpech, bugjoma, parda, belbog, takyapush (yostiq ustiga yopiladigan), duppi, koylak, dastrumol, hamyon, joynamoz, sumka, nimcha, maxsikavush, xaltacha va boshqalar badiiy did bilan bezatilgan. otmishda bu kashtalar oq va malla matolarga tikilgan. Keyinchalik satin, shoyi baxmalga tikiladigan boldi. Kashtachilikda ishlatiladigan bezak buyum turlari bilan tanishib chiqamiz. Do’ppi — ozbekistonda keng tarqalgan engil bosh kiyim. Duppi kiyish dastlab Eronda va turkiy xalqlar urtasida, Rossiyada esa XIII asrda rasm bolgan. Asrlar davomida duppining turli xillari vujudga kelgan. Baxmalga, satinga, sidirga shoyiga ip, ipak va zar bilan duppi gullari tikilgan. ozbekistonda, Toshkent, Shust, Buxoro, Samarqand, Boysun, Shaxrisabz duppilari mashxur bolib, ular oziga xosdir. Jumxuriyatimizning barcha rayonlarida duppi tikiladi. Uning Đroqi, Shust duppi, Yilam duppi, Shakma tur, gizil gul, Piltadozi, Zarduppi, Tuldirma deb nomlanadigan milliy duppilar bor. har bir duppi yaratilish uslubiga ega bolib, ular birbiridan farq qiladi. ozbekistonda ommaviy bosh kiyimi asosan uch xil shaklga ega boladi. «Kuloq», «araqchin», «tus duppi». Kuloq — konussimon bosh kiyim. o asosan darveshlar qalpogi. Uning matoxi toq uchburchak parchalaridan bichilib yonlamasiga tikiladi. Kulox (erkaklar bosh kiyimi) hozir juda kam uchraydi. Araqchin — sharsimon duppi, uni asosan keksalar kiyadi. Toshkentda sharsimon duppilar kanda hayol, bosma, chakmatur, iroqi chok usullarida tikiladi. Tus duppi — Keng tarqalgan yassi yuzali duppi. Kopincha tus duppi chust duppi deb yuritiladi. Tus duppilarning birgina klassik variantining ozida sakkizta yuvelir chok uslubi qollaniladi. Masalan, zanjira, tugri 29 Kashta tikish asboblari va moslamalari Qo’lda kashta tikish uchun o’ziga xos asboblar bo’lad i. Kashtachilikda ignalar, angishvona, qaychi, santimetr lenta, ilmoqli va ilmoqsiz bigizlar hamda chambarak ishlatiladi. Kashtachilikda oq, kulrang, och sariq, och mallarangli surp, bo’z, shoyi, baxmal, chit yoki satin kabi matolar ishlatiladi. Bunday matolarda naqshlar chizilganda yaxshi ko’rinadi, rangli iplarning aksariyati unga mos tushadi. Gul, rasm, naqshlar chizish uchun chizg’ichlar, yumshoq va qattiq qalamlar, daftar, al’bom, o’chirg’ich, millimetrlangan qog’oz, nusxa ko’chiradigan qog’oz va shaffof qog’ozlarkerak bo’ladi. Chambarak gazlamani tarang tortib turish uchun ishlatiladi. 20-40 smli ikkita gardishdan iborat bo’lib, bir- birini ichiga tushib turadi. Agar kichik gardish katta gardish ichiga qiyin tushadigan bo’lsa, katta gardishning ichki tomonini jilvir bilan tozalash kerak. U juda kichik bo’lib, katta gardishdan tushib ketadigan bo’lsa, atrofiga yupqa gazlama o’rab qo’yish mumkin. Kashta tikish chambaraklari Kashta tikish uchun cho’ziqroq ko’zli kalta (1 va 2 tartibli) ignalar tanlanadi. Ignaning ko’zi katta bo’lsa, bir necha qavat ipni o’tkazish oson bo’ladi. Bunday ignalar sanama va oddiy choklarni tikishda, hamda ipni sanash va ajratib olish 14 uchun qulay. Jun ipni ignaga o’tkazish qiyin. Bu ipni o’tkazish uchun ignalar komplektidagi ip o’tkazgichdan foydalanish mumkin. Uni bir qatim ipak yoki ingichka g’altak ip bilan o’tkazsa ham bo’ladi.Ipakni ikki qavat qilib, hosil bo’lgan petlya ichiga jun ipi uchun kiritiladi, ipakning ikkala uchini igna ko’zidan o’tkazib, jun ip bilan birga tortib olinadi. Zich va yupqa (markizet, shoyi, batis, shifon) gazlamaga kashta tikishda, ko’zi kichik, ingichka igna kerak bo’ladi. Yo’g’on igna sanchilgan joylarda teshik qoladi. Katta ko’zda esa ingichka ipni yaxshi tutib bo’lmaydi. Buyumlarni biriktirib ko’klash uchun 1 va 3 tartibli ignalar ishlatish qulayroq.Kashtani chambaraksiz tikishda, bir necha qavat gazlamaga igna sanchishda, buyumlar chetini buklab tikishda ignani gazlamadan o’tkazish uchun angishvona kerak bo’ladi. Angishvona- forscha angusht, ya'ni barmoq, vona, bona saqlovchi degan ma'noni bildiradi. Qo’lga igna kirib ketmasligi uchun barmoqqa qo’yiladigan metall g’ilof. Angishvonaning usti va yoni ignani qadashda toyib ketmasligi uchun chuqurchalar qilib tayyorlanadi. Angishvona o’ng qo’lning o’rta barmog’iga taqiladi, uni barmoqning yo’g’onligiga qarab tanlanadi, lekin u barmoqni siqib yoki undan tushib qoladigan bo’lmasligi kerak. Naqshlar uchun o’tkir uchi 10-12 sm uzunlikdagi qaychilar ishlatiladi. Ishlash uchun uch xil uchi ingichka kichkina qaychi gazlamadagi ipni qirqish va tortib olib tashlash uchun; uchi qayrilgan o’rtacha kattalikdagi qaychi-kashta tikayotganda ip uchini qirqish uchun; katta qaychi gazlama kalava iplarini qirqish uchun. Qaychilar yaxshi charxlangan, tig’larining uchi to’la yopiladigan bo’lishi kerak. Santimetrli lenta tikish ishlarida buyum o’lchamlarini aniqlash, gazlamaga bezakni rejalash, tikish ishlarini bajarishda foydalaniladi. Kashtachilikda yog’och dastali ikki xil, ya'ni ilmoqli- ilmoqsiz bigizlar ishlatiladi. Kashta tikishda ilmoqli bigiz ayrim materiallarga, masalan, charm, kartonga ninani qiynalmay o’tkazish uchun, oldin ilmoqsiz bigiz bilan teshib olinadi, so’ngra kashta tikiladi. Millimetrli qog’oz-naqshlar, ayniqsa geometrik, sanama naqshlar tuzish kerak bo’ladi.Kashta gulni gazlamaga ko’chirishga tayyorlashda shaffof qog’oz ishlatiladi. Naqsh avval 15 Kompozitsiya (mujassamot) - lotincha "Kompositio" so’zidan olingan bo’lib, to’qish, tuzish, bir-biriga solishtirish, naqshni g’oyasi, xarakteri va vazifasiga muvofiq uyg’un hamda mutanosib joylashtirish degan ma'noni anglatadi. Ritm- naqsh kompozitsiyasining ma'lum bir qismi ma'lum bir masofada doimiy ravishda bir tekisda takrorlanib kelishi bo’lib, naqshdagi harakatning uzluksiz va go’zal ko’rinishini ta'minlaydi. Simmetriya-grekcha so’zdan olingan bo’lib, o’lchovlarning bir-biriga munosibligi tushuniladi. Bezakning simmetrik tuzilishi. Assimetriya-kompozitsiyada simmetrik qonun- qoidalarining muvozanatini buzilishidir. Stilizatsiya-tabiatdagi o’simlik va boshqalarning tasviri, rangi, shakli va uzilishini badiiy usulda umumlashtirishdir. Naqshni tuzishda geometrik shakllar (uchburchak, kvadrat, yulduzcha, aylana va hokazolar) dan shuningdek, to’lqinsimon, siniq chiziqlar, spirallardan, o’simliklar (barglar, shoxlar, daraxtlar) dan, jonivorlar dunyosi (hasharotlar, qushlar, baliqlar, hayvonlar) tasviridan foydalanish mumkin. Naqshda geometrik shakllar bilan tabiatdagi o’simliklar qo’shilgan bo’ladi. Kashta bezaklariga simmetrik, ya'ni asosiy chiziqlar, shakllar, ranglarning gorizontal yoki vertikal simmetriya o’qiga nisbatan qonuniy joylanishi xarakterlidir. Gul bitta, shuningdek, ikkita yoki bir necha simmetriya o’qiga nisbatan tuzilishi mumkin. Bezakning summetrik tuzilishi Kashtada gul ko’pincha yopiq yuzada, ya'ni qandaydir geometrik shakl bilan chegaralangan yuzada tuziladi. Bu kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchak shaklidagi dasturxon, so’zana, palak, zardevor, kirpech, choyshab, belbog’, yostiq ustiga yopiladigan jildi, dastro’mol va hokazolar bo’lishi mumkin. Buyum shakliga va kashtado’zning mo’ljaliga qarab kashta gulning shakli va joy 17 chok, chita, kungura, etalatma, taroq, ova, pildiroq. Shust duppisining tepasiga kizakdan kvadrat shaklida burtib chiqib, yarim shar korinishida boladi. Toshkent duppisi sidirga baxmaldan (gulsiz) tikilgan boladi. Buxoro duppilari sidirga yoki gulli baxmaldan jiyakli qilib tikiladi, jiyagi turli xil ipaklardan rangdor naqshli yurma usulida tikilgan boladi. Joynamoz — erga solib ustida namoz uqiydigan tushama. Đslom diniga e’tiqod qiluvchilar ishlatishadi. o ibodat vaqtida kishini bu dunyodan ajratuvchi omil deb tasavvur qilinadi. Joynamoz har xil matodan tayyorlanib, uning uch tomoni mexrob shaklida tikilgan boladi. ondan machit, madrasa va uylarda foydalaniladi. o turli ulchamda boladi. Đbodatni kanda qilmaslik uchun boshqa narsalardan foydalanish mumkin. Masalan, chopon, qiyiqcha, sholcha kabilardan, chunki ular diniy nuqtai nazardan pok xisoblanadi. Joynamoz kashtachilikda juda yilam duppilar. Duppilar. ozbek duppilari, Shustning tus duppisi. Toshkent duppisi Milliy duppilar. Ayol va erkaklar duppisi Joynamoz kashtachilikda juda chiroyli qilib bezatilgan boladi. Zardevor — uy jixozi, u sidirga shoyi baxmal, satinga kashta tikib bezatilgan badiiy buyum (Zardevor va suzana. XX asr boshlari). Zardevor ozbek hamda tojiklarda yangi tushgan kelinning uyiga, shiftiga 'yoki devoriga ilib quyiladi. U zar ip yoki ipak gajimli bolib, eni 40—70 sm, uzunligi muljallangan uyning devoriga moslab tikiladi. Palak — devorlarga ilinadigan eng yirik, eng qimmat bezak buyumlaridan biri. Palakda osmon va tulin oy aks ettiriladi. Uni qadimda oq yoki malla buzga kashta tikib tayyorlangan. U suzanadan gullarining yirikligi, zaminiga ham kashta qoplanishi bilan farq qiladi. Palakni urtasida yirik oy tasviri qizil qirmizi, pushti ipak bilan kashtalanadi va atrofiga juda chiroyli qilib osimliksimon naqshlar tikiladi. Naqshlar ichida kopincha bodom, qalampir elmentlari qollaniladi. Palakda qirqtacha oy ham tasvirlash mumkin, shuning uchun oyini soniga qarab olti oyli palak, un ikki oyli palak, xattoki katta uylar uchun qirk oyli palak tikilgani bizga ma’lum. Oylar turli ranglar bilan bir necha xil tasvirlangan. Mashxur kashtadozlar ba’zida oyni ajoyib naqshlar bilan bezab, uz maxoratlarini 30

Kashtachilik ranglari va rang tanlash. Kashtachilikda ishlatiladigan choklardan naqshlar tikish. Yormachoki, ilma choki, bahiya choki mavzusini o‘qitish metodikasi

Купить