Дата регистрации 08 Апрель 2025
2 ПродажYoqilg’ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini grafik organayzerlar vositasi bilan loyihalashtirish
![I BOB. FIZIKANI O‘QITISH METODIKASI VA NAZARIYASI
1.1- § . Fizika o‘qitishning maqsad va vazifalari
Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasining maqsadi - talabalarga umumta’lim
maktablari, akademik litseylarda fizika fanini o‘qitish metodlarini, bu fan bo‘yicha
bilim, malaka va ko‘nikmaga erishishning eng samarali va optimal yo‘llarini
o‘rgatishdan iborat. Fizika o‘qitish metodikasi umumta’lim maktablari, akademik
litseylarning fizika fanidan o‘quv dasturi bilan ishlash, uni tahlil qilish, kurs mazmunini
soatlar bo‘yicha taqsimlash hamda o‘qitish bo‘yicha metodik yo‘l-yo‘riqlardan
talabalarni ogoh etadi.
Darsning turli shakllarini sharoitga qarab tashkil etish, o‘quvchilarni fan
asoslariga qiziqtirish bo‘yicha ham to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatib, ularga darsni
faollashtirishning turli metodik yondashuvlaridan foydalanish bo‘yicha bir qator ijobiy
maslahatlar beradi [2. 6-b].
Talabalarning darsda, darsdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etish, darsdan
tashqari ishlarni (to‘garaklar, olimpiadalar, ekskursiyalar, kechalar va konferensiyalar)
o‘tkazish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi. Shuningdek, fizik va astronomik ta’limning
estetik, ekologik aspektlari hamda metodologik asoslari haqida mukammal ma’lumot
beradi [2. 6-b].
“Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fanining vazifasi — fizika
o‘qituvchilari tayyorlovchi ta’lim muassasalari talabalariga fizika o‘qitish nazariyasi va
metodikasi fanining ilmiy mazmuni haqidagi ma’lumotlarni berishdan, ta’lim
jarayonida fizika fani asoslarini o‘qitishning ilg‘or tajribalari bilan birlashtirishdan
iboratdir. “Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fani quyidagi vazifalarni hal qiladi,
ya’ni:
- ta’lim jarayonida fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi fanining maqsadini
asoslaydi, shuningdek, fizika asoslarini o‘qitish jarayonidagi ilmiy va ta’limiy
tomonlarini ochib beradi;
- fizika fanining mazmuni va strukturasini aniqlash hamda sistemali tarzda
takomillashtirib borishni asoslaydi [2. 6-b];
6](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_6.png?v=1)
![- fizika bo‘yicha mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni o‘qitish, o‘rgatish, tarbiyalash va
rivojlantirishning samarador metodlari hamda mashg‘ulotlar uchun zaruriy jihozlarni
ishlab chiqadi, amalda tekshirib ko‘radi va amaliyotga joriy etadi;
- fizika kursini o‘qitishga mutaxassislarni ham nazariy, ham metodik jihatdan
tayyorlaydi;
- talabalar umumta’lim maktablari, akademik litseylar fizika fani dasturi bilan
tanishib, o‘rganib chiqishlari kerak [2. 7-b].
Fan bo‘yicha talabalarning bilimi, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan
talablar. “Fizika va astronomiya o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fani bo‘yicha
talabalarning bilimiga qo‘yiladigan talablar, kursni o‘zlashtirish jarayonida amalga
oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
- fizika fani dasturlarini tahlil qila bilishi kerak;
- dasturda ko‘rsatilgan fizik tushuncha, qonun, kattalik va formulalarning
mazmunini bilishi hamda o‘quv jarayoni davomida o‘quvchilarga o‘rgata olishi zarur;
- har bir talaba fizika o‘qitish metodikasi fanidan o‘tkaziladigan amaliy va
seminar mashg‘ulotlarida o‘zi o‘qiyotgan kurs talabalariga o‘qituvchi bo‘lib dars o‘tib
bera olishi [2. 7-b];
- amaliy mashg‘ulotlar tashkil etish ko‘nikmalariga shakllantirish kerak;
- Akademik litseylar o‘quvchilariga barcha tajribalarni ko‘rsata olish, laboratoriya
ishlarini bajara olish va mavjud bo‘lmagan laboratoriya ishining o‘rnini bosuvchi tajriba
ko‘rsata olishi yoki internet manbalari orqali animatsion va virtual tajribalarni bajara
olish malakalariga ega bo‘lishlari kerak.
Fanning ta’limdagi о’rni. “Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fanini
o‘zlashtirgan talaba umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda fizikadan dars
berish, laboratoriya ishlarini bajarish, namoyish tajribalarini ko‘rsatish, masalalar
yechish, shuningdek, hozirgi zamon fizikasi haqidagi bilimlarni o‘rganadi, yangi
axborot texnologiyalarini tatbiq etib, olgan bilimlarini pedagogik va ilmiy faoliyatida
qo‘llaydi.
7](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_7.png?v=1)
![1.2- § . Fizika o‘qitishning predmeti va tadqiqot metodlari
Uzluksiz ta’lim tizimida fizika o‘qitishning maqsadi o‘quvchiga puxta ta’lim
berish, ularni jamiyatdagi o’rnini topishga tayyorlash va dunyoqarashini
rivojlantirishdan iboratdir. Shu bilan birga fizikaning metodik masalalaridan bo‘lib,
o‘quv dasturining mazmunini, tarkibini, uni o‘qitishga tegishli darslik, o‘quv
qo‘llanmalar va boshqa vositalarni aniqlash hamda ulardan o‘qitish jarayonida to’g’ri
foydalanish usullarini topish hisoblanadi.
O‘qitishni tashkil qilishda asosan quyidagilarga javob berishi kerak:
1. Yoshlarga nima uchun ta’lim beramiz? Bu har bir davlatdagi o‘qitishning
maqsadi va vazifasi orqali aniqlanib, direktiv hujjatlarda (konstitutsiya, “ta’lim
to‘g‘risidagi” qonun, bilim berish konsepsiyalari, davlat ta’lim standartlari, o‘quv
yurtining ustavi, dasturiy hujjatlar va boshqalar) ko‘rsatiladi. Uzluksiz ta’lim tizimida
fizika o‘qitishning maqsadi o‘quv dasturlarining me’yoriy hujjatlar quyidagi tarzda
berilgan [2. 12-b] :
- ilmiy-texnik taraqqiyotni tashki etish jarayonida fizika fanining tutgan o‘rni va
ahamiyatini tushuntirish asosida o‘quvchilarni milliy ruhda tarbiyalash, direktiv
hujjatlarga mos tarzda ilm-fan va texnikani taraqqiy etish darajasini ko’rsatish, fizika va
texnikani rivojlanishidagi vatanimiz va dunyo olimlarning qo‘shgan hissalari bilan
tanishtirish;
- nazariyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, tushunchalar, formulalar, fizika fanining
tadqiqot metodlari, bilimlarni amalda qo‘llash va olamning ilmiy manzarasi
to‘g‘risidagi bilimlarni shakllantirish;
- materiya tuzilishining birligini, tuzilishining cheksizligini, tabiatdagi saqlanish
qonunlarining universalligini, fizik hodisalarning dialektik mohiyatini, fizik
nazariyalarning uzluksizligi va izchilligini, fizikaning rivojlanishida nazariya bilan
tajribani birgalikda qatnashishini, fizikani o‘rganishda amaliyotning rolini ochib berish
[3. 21-b];
- ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy jihatlari bilan tanishtirish - kompleks
avtomatlashtirishni, elektronika va mikroprotsessorlarni, texnikani, robototexnikani,
atom energetikani, ishlab chiqarish va axborot texnologiyasining hamda yangi
materiallarni ishlab chiqarish jarayonlari bilan o‘quvchilarni tanishtirish [2. 13-b] ;
8](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_8.png?v=1)
![- bilimlarga mustaqil ega bo‘lishni tushuntirish, darslik, o‘quv qo‘llanmalar,
jurnallar, internet manbalari, ilmiy ommabop kitoblar, ma’lumot beruvchi ilmiy
adabiyotlar hamda xrestomatik adabiyotlar bilan ishlash usullarini shakllantirish;
- ayrim eksperimental ko‘nikmalarni shakllantirish: asbob anjomlar bilan ishlash,
o‘lchash, o‘lchash natijalaridan foydalanish va eksperiment asosida xulosa chiqarish,
texnik xavfsizlikka rioya qilish [3. 22-b];
- fizika va texnikani bilishga qiziqtirish, bilish imkoniyatlarini rivojlantirish,
o‘qishga samarali yondashishni shakllantirish, fizikani hayot bilan bevosita bog‘lab
o‘qitish natijasida o‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash, o‘quvchilarni esa kasbiy
tayyorgarligini kuchaytirish [2. 14-b].
2. Yoshlarga nimani va qancha o‘qitamiz? Bu savolga javob umumta’lim maktab,
akademik litseylar, mutaxassislik o‘quv rejalari hamda fizika o‘quv dasturlaridan,
darsliklardan olinadi [3. 22-b].
3. Yoshlarni qanday o‘qitamiz? Amalda bu savolga aniq javob beradigan direktiv
hujjat yo‘q. U o‘qitish metodlari, vositalari hamda o‘qitishni tashkil qilish shakllari
orqali amalga oshirishga tegishli. Ularni ishlab chiqish, tanlab olish va foydalanish
o‘qituvchilardan yuqori darajadagi ijodkorlikni talab qiladi [2. 14-b].
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishilgandan so‘ng,
Respublikamiz rahbariyati ushbu sohaga alohida e’tibor berib, 24.09.2020 yildagi
“Ta’lim to‘g‘risida” O‘zbekiston Raspublikasining Qonuni qabul qilindi. Ushbu
hujjatlar asosida O‘zbekistonda yoshlarni o‘qitishning yangi tizimiga o‘tildi va u hozirgi
kunda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda.
Oliy maktablarda fizika o‘qitish metodikasi quyidagi bo‘limlardan iborat: fizika
o‘qitishning umumiy nazariy masalalari; fizika kursining ayrim bo‘limlarini yoki
mavzularini o‘qitish metodikasi; fizik eksperimentlarni bajarish metodikasi va texnikasi.
Fizika kursining barcha bo‘limlarining mavzulari mazmunini, tarkibini aniqlash va
ularni o‘qitishni (xususiy metodika) didaktik nuqtayi nazardan ta’minlash hamda
o‘qitish metodlarini tanlash va ular asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish
(umumiy metodika) bilan shug‘ullanadi [2. 14-b].
Fizika o‘qitishning umumiy nazariy masalalariga quyidagilar kiradi:
- turli o‘quv yurtlarida fizika o‘qitishning maqsadi va vazifalari [3. 22-b];
9](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_9.png?v=1)
![- o‘quv yurtlarida o‘qitiluvchi fizika kursining mazmuni, tuzilishi va bajmi [3.
22-b];
- fizika o‘qitishning metodologik va psixologik asoslari [3. 22-b];
- fizika o‘qitish jarayonida politexnik ta’lim berish va uni amaliyot bilan bog‘lash
[3. 22-b];
- fizika kursini predmetlararo aloqasini o‘matish va o‘qitishning turli bosqichlari
orasida izchillikni amalga oshirish [3. 22-b];
- fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda dialektik-materialistik dunyoqarashni
shakllantirish va ularning ilmiy fikr yuritishini o‘stlrlsh [3. 23-b];
- o‘qitishning adekvat texnologiyasi, metodlari hamda vositalari, o‘qitishning
tashkiliy shakllarini, o‘quvchilarning bilimini tokshirish va baholash mezonlarini
aniqlash vaboshqalar [3. 23-b].
Fizika o‘qitishning umumiy masalalaridan keyin kursning mazmuniga tegishli har
bir bo‘lim yoki undagi mavzularning o‘qitish metodikasi beriladi va xususiy metodika
deyiladi. Dasturda ko‘rsatllgun fan bir mavzuning mazmuni, o‘quv materialining ketma-
ketligi, undagi tushunchalarni shakllantirish yo‘llari, qonunlar va naznriyalarning
mazmun hamda mohiyatini ochib berilishi, o‘quv materialining amaliy ahamiyati,
o‘quvchilar ushbu materialni o‘zlashtirishi uchun zarur bo‘lgan qanday malaka va
ko‘nikmaga ega bo‘lishi, masala yechishni, laboratoriya ishlarini bajarish yo‘llari va
metodik xususiyatlari qaraladi [2. 15-b].
Pedagogika yoki didaktikaning bo‘limi bo‘lgan oliy maktablarda fizika o‘qitish
metodikasi, o‘zining tadqiqot metodlariga ega bo‘lib, u jamiyat taraqqiyoti bilan
hamohang rivojlanib va o‘zgarib boradi [3. 23-b].
Asosiy tadqiqot metodlari va usullari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
muammoning nazariy tanlanishi; oliy maktablarda fizika o‘qitishdagi ilg‘or va ijodkor
o‘qituvchilarning tajribasini o‘rganish, ulardan foydalanish va umumlashtirish; taklif
qilinayotgan tavsiyalarning samaradorligini tekshirish uchun o‘tkaziladigan tajriba-
sinov ishlari vaboshqalar [3. 23-b].
Muammoni nazariy jihatdan o‘rganish. Bu metodning mohiyati, maxsus
adabiyotlarni o‘qish natijasida fizika kursining mazmunini hamda uni o‘qitishning
usullari va shakllarini hozirgi talablarga to‘g‘ri kelish darajasini aniqlash bo‘lib
10](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_10.png?v=1)
![hisoblanadi. Adabiyotlar bilan ishlashda yangi fikrlarni kuzatishga, uni tanlashga, unga
tegishli o‘z fikrini aytishga asosiy e’tibomi qaratish kerak. Bir masala bo‘yicha bir
necha adabiyotlardan olingan fikrlarni taqqoslash, umumlashtirish va tizimlashtirish,
umumlashtiruvchi maqola yozish ijodiy tadqiqotning asosini tashkil qiladi [3. 23-b].
Kuzatishni amalga oshirish. Ilmiy kuzatishni amalga oshirish - haqiqatni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bilish usulidir. U bevosita ko‘p qirrali shaklda bo‘lishi mumkin.
Birinchidan tadqiqotchi o‘rganilayotgan jarayonni bevosita kuzatishi mumkin.
Ikkinchidan esa, tadqiq qilinayotgan jarayon to‘g‘risidagi axborotlar boshqa
manbalardan olinadi. Ikkinchi yo‘ldan foydalanish, vaqtincha samaralikka imkon
beradi. Bu degani, har qanday pedagogik hodisani kuzatish, har bir tadqiqotchidan ko‘p
vaqt talab qiladi. Masalan, o‘quvchilarning fizikadan olgan bilimlarini amalda
qo‘llashini kuzatishni amalga oshirish uchun, tadqiqotchi ko‘p vaqtini sarflashi kerak.
Agarda ushbu ma’lumotlarni o‘qituvchilar va guruh rahbarlaridan olinsa, unchalik ko‘p
vaqt ketmaydi. Shuni aytish lozimki, o‘quv jarayonini bevosita kuzatish, amalda
tadqiqotning haqqoniyligiga hamda uning sifatiga ijobiy ta’sir qiladi [2. 16-b].
Kuzatish jarayonida olingan ma’lumotning sifati, uni rejalashtirishga bevosita
bog‘liqdir. Kuzatishni amalga oshirish rejasiga nimalar kiradi? Kuzatish obyekti qachon
va qanday kuzatilishi, kuzatishning natijalari qanday olinishi kerak? va boshqa savollar
tug‘iladi. Masalan, o‘quvchilarning dars paytidagi faolligini kuzatishda, ularning
harakatlarini jo‘ngina yozmasdan, texnik vositalar yordamida yozib olinsa, uning har bir
elementi qo‘yilgan maqsad asosida tanlab olinadi [2. 16-b].
Suhbat usuli tadqiqotchidan maxsus malakalarni talab qiladi. Ular: o‘quvchilar va
o‘qituvchilar orasidagi til topishish, ularning shaxsiy sifatlarini tushunish, psixologik
holatlarini sezish, suhbatni tegishli yo‘nalishga bura bilish va boshqalar. Suhbat
yurgizish texnikasi ham o‘ziga xos ma’noga ega. Buning uchun ishonchlilik muhitini
tuzish, pedagogik etikani va taktni saqlash [2. 16-b].
Suhbat chog‘ida tadqiqotchi o‘quvchilar yoki o‘qituvchilarga kerakli savollarni
berib, ularga javob oladi. Bunda, asosiy masala bo‘lib, savollarni tanlash hisoblanadi.
Masalan, tadqiqotchi o‘quvchilarning fizikaga bo‘lgan qiziqishini bilmoqchi bo‘lsa, u
o‘quvchiga “Sen fizikaga qiziqasanmi”? degan savol kerakli natijani bermaydi. Chunki,
bu savolga o‘quvchi “ha” yoki “yo‘q” degan javobni berishi mumkin. Bu javobning
11](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_11.png?v=1)
![qanchalik darajada haqiqat yoki noto‘g‘ri ekanligi, o‘qituvchiga avvalgiday noma’lum
bo‘Iib qolaveradi. Sunday paytda o‘quvchidan fizikaning qaysi bo‘limi qiziqarli
ekanligi, masala yechishda qanday usullardan foydalanishi, uy vazifalarini har doim
bajarishga qancha vaqt sarflushi, qanday qiyinchiliklarga duch kelishiga oid savollar
berish foydalidir.
Suhbatlashishning natijasini aniqlash ham o‘ziga xos ma’noga ogn. Ayrim
hollarda, tadqiqotchi suhbatning borishini esida saqlab qolib, suhbat yakunlangandan
keyin barchasini yozib oladi. Ammo yozib olish ochiq olib borilganda, javob beruvchi
o‘zini erkin sczmasdan, fikrini ochiq ayta olmagan holatlar ham uchraydi. Shuning
uchun ko‘pchilik hollarda suhbatni yozib olib, undan keyin maxsus tanlash, o‘zining
yaxshi natijasini beradi [3. 24-b].
Tadqiqotning anketa usuli. Bu holda tadqiqotchi o‘quvchi va o‘qiluvchilarga
savollarni yozma ravishda berib, ularga javoblarni ham yozma tarzda oladi. Bu usulning
ijobiy tomoni shundaki, oz vaqt ichida ko‘pchilik bilan muloqot qilish mumkin. Anketa
savollarini tuzishda quyidagilarni hisobga olish taklif qilinadi [2. 17-b]:
1. Savollar ochiq shaklda berilib, javoblarning variantlari oldindan aniqlanmaydi.
O‘quvchilar va o‘qituvchilar javoblarni o‘zlari xohlagan shaklda bayon qilib, yozib
berishadi [2. 17-b].
2. Savollarning javoblari oldindan dasturlab qo‘yiladi. Anketaga javob
beruvchilar taklif qilingan javoblarning variantlarini o‘zlari to‘g‘ri deb hisoblaganini
ostiga chizib yoki belgilab qo‘yishadi [2. 17-b].
3. Javob beruvchilar taklif qilingan javoblarning variantlaridan tashqari
o‘zlarining o‘y-fikrlarini yozib berish huquqiga ega [2. 17-b].
Anketada taklif qilingan savollar ixcham va tushunarli bo‘lishi kerak.
Javoblarning variantlari oldindan aniqlab olinib, ularni guruhlar bo‘yicha natijasini
chiqarish mumkin. Tuzilgan anketani o‘qituvchilarga yoki o‘quvchilarning ayrimlariga
taklif qilib, kerakli tuzatmalarni kiritgandan keyingina ko‘pchilikka tarqatjsh mumkin
[3. 25-b].
llg‘or professor-o‘qituvchilarning pedagogik tajribasini o‘rganish:
- Pedagogik tajriba – o‘qitish va tarbiyalashning amaliyotini tushuntiradi. Unga
ayrim ilg‘or professor o‘qituvchining yoki tarbiyachining ish tajribasidan tortib,
12](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_12.png?v=1)
![kafedraning yoki pedagogik jamoaning ham ish tajribasi qo‘shiladi. Alohida
o‘qituvchining tajribasi uning darsiga qatnashish, suhbatlashish va ilmiy-metodik
jumallarda chop etilgan maqolalarini o‘qish orqali o‘rganiladi [3. 25-b].
- Ilmiy-metodik seminarlarga, konferensiyalarga, pedagogik o‘qishlarga
qatnashish va maqolalarni turli jurnallarda chop etish bir qancha o‘qituvchilarning
tajribasini o‘rganishga, tadqiqotchilarning olib borayotgan izlanishlari natijalari bilan
tanishishga imkon beradi. Bunday yig‘inlarda aytilgan fikrlar va ma’ruzalar orqali
o‘qituvchilar o‘z tajribasi bilan boshqalarni tanishtiradi va yangiliklarni o‘rganishadi [3.
25-b].
Pedagogik eksperiment - o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish ishini boshqacha
aytganda, ta’lim berish samaradorligini oshirish maqsadida o‘tkaziladigan tajriba -
sinov ishlaridir. Bunda, tadqiqotning maqsadiga va qo‘yilgan ilmiy farazga mos,
o‘qitish jarayoniga tegishli o‘zgartirishlar kiritilib, uning natijalari ilmiy mazmunda
tanlanadi [2. 18-b].
Amaliyotda pedagogik eksperimentning aniqlovchi, tadqiqiy, o‘qituv va tekshiruv
turlari qo‘llaniladi. Aniqlov, pedagogik eksperimentning boshlanishi bo‘lib, uni
o‘tkazishda qandaydir bir turli fakt, ko‘pchilikka tegishli bo‘lgan kamchilik hisoblanadi.
Masalan, fizik tushunchalarni o‘zlashtirish holati tekshirilib, ko‘pchilik o‘quvchilarga
tegishli bo‘lgan tipik kamchilikning sababi aniqlanadi [2. 18-b].
Eksperimentning bu bosqichida ayrim faktlargina aniqlanmasdan, unga teskari
ko‘rinishlarning paydo bo‘lish sabablari ham aniqlanadi. Ushbu sabablarga ko‘ra,
bunday xatolarni paydo bo‘lishini oldini olish, agar yo‘l qo‘yilgan bo‘Isa, ularni
yo‘qotish yo‘llari aniqlanadi. Bunday ishlar pedagogik eksperimentning izlanuv
bosqichida bajariladi [2. 18-b].
Pedagogik eksperimentning izlanuv bosqichida o‘qitish jarayonini yaxshilashning
turli metodik yo‘llari ishlab chiqilib, amaliyotda qo‘Ilash uchun ilmiy asoslangan va
metodik jihatdan eng samaralisi tanlanadi. Tadqiqotchi, o‘qituvchilarga turli
ko‘rsatmalarni taklif qiladi, ular berilgan takliflarni maxsus tanlab olingan
eksperimental guruhlarda sinovdan o‘tkazishadi. Ishning natijasiga qarab, taklif qilingan
metodik ko‘rsatmalarga aniqlik va tuzatishlar kiritiladi, ayrimlari qaytadan ishlanishi
ham mumkin. Natijada, tajribada sinalgan metodik ish tizimi hosil bo‘ladi. Keyingi
13](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_13.png?v=1)
![bosqichlarda pedagogik eksperimentoing o‘qituv va tekshiruv turlari sinovdan
o‘tkaziladi. Eksperimentning nomidan ko‘rinib turibdiki, bu bosqichlarda avval
aniqlangan metodik taklif va tavsiyalar o‘qitish jarayoniga to‘liq kiritiladi va uning
natijalari tahlil qilinadi.
Izlanuv va o‘qituv eksperimentlari oz sonli o‘quv muassasalarida o‘tkazilsa,
tekshiruv eksperimenti o‘tkaziladigan o‘quv yurtlarinmg soni ancha o‘sishi mumkin. Bu
esa eksperiment natijasining obyektivligini va ishonchliligini oshiradi [2. 19-b].
Shuni ta’kidlash lozimki, oliy maktab fizika o‘qitish metodikasi o‘quvchilarga
o‘qitiladigan fizika, matematika, falsafa, pedagogika va psixologiya o‘quv predmetlari
bilan bevosita bog‘langan. Jumladan, oliy maktabda o‘qitiladigan fizika kursining
asosiy quroli bo‘lib matematika hisoblansa, uni o‘qitishda tayanch bo‘lib, didaktik
prinsiplar xizmat qiladi. Ularda o‘qitishning tarixiy va pedagogik tajribalari o‘z aksini
topgan bo‘lib, ular oliy maktablarda o‘quvchilarni o‘qitishda qo‘llanib kelinmoqda,
shuning uchun ularning ayrimlari bilan tanishib o‘taylik [3. 26-b].
14](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_14.png?v=1)
![1.3- § . Fizika va uni o‘qitishda empirik va nazariy metodlar
Insonning o‘zini o‘rab turgan olamga bo‘lgan munosabatlaridan biri - bilishdir.
Inson hayoti davomida faqat tashqi dunyoni, ya’ni tabiat va jamiyatnigina bilib
qolmasdan, balki o‘zini, o‘zining ruhiy-ma’naviy dunyosini ham bilib boradi [2. 22-b].
Insonning tabiatni bilishi, fizika fanini o‘rganish jarayonida uning turli
tomonlarini, ularning qonuniyatlari va xususiyatlarini ochib berilishi orqali shakllanadi.
Falsafada inson bilishining tabiati va mohiyati haqida turli ta’limot va qarashlar
mavjudligi bayon qilinadi. Bunday qarashlardan biri ilm va fan yutuqlariga asoslangan
ilmiy bilish bo‘lib, u oddiy kundalik bilish, g‘oyibona bilish va boshqalardan tubdan
farq qiladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari Forobiy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiylar
inson dunyoni va o‘zini bilishi masalasiga to‘xtalib, u tabiat va jamiyatni hamda o‘zini
bilishga qodir deb, ilmiy bilishni targ‘ib qilishgan[3. 28-b].
Ilmiy bilish uchun inson tabiatning hamma tomonlarini, aloqadorlik va
bog‘lanishlarini birgalikda o‘rganishi, uni xatolik va bir tomonlama qarashdan saqlaydi.
Ilmiy bilish natijasida hosil qilingan bilimlarning ma’lum tizimlari fanlarni vujudga
keltiradi. Shuning uchun fanlar, tabiat, jamiyat va inson tafakkuri to‘g‘risidagi ilmiy
tizimlarga egadir [2. 22-b].
Fanlar, jamiyat taraqqiyoti moddiy va ma’naviy jihatdan ma’lum yetuklikka
erishgan davrda, insoniyat ilmiy bilish orqali olam, borliq haqida ma’lum miqdordagi
bilimlarni hosil qilishi natijasida vujudga keladi. Ilmiy izlanishlar olib boruvchi
tadqiqotchi obyektni o‘rganishga kirishar ekan, o‘rganayotgan predmet yoki hodisa
haqidagi bilimlarga birdaniga ega bo‘lmaydi. Buning uchun u predmet yoki hodisa
ustida ma’lum vaqt uzluksiz turli xil yo‘llar, usullar va vositalardan, ya’ni ilmiy bilish
metodlaridan foydalanadi. Bu metodlarning ilmiy bilishdagi vazifasi shundan iboratki,
ular tadqiqotchiga o‘rganayotgan predmet yoki hodisa haqida, uning tabiati va
mohiyatini ifodalaydigan qonun va qonuniyatlarni ochishga yordam berishdan, natijada
tadqiqotni muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlashdan iboratdir [3. 29-b].
Ilmiy bilishda to‘g‘ri tanlangan metod qilingan ilmiy kashfiyotdan qimmatlidir,
chunki ushbu metod tadqiqotchiga bir emas, bir necha ilmiy kashfiyotlarni keltirishi
mumkin. Hozirda fizikada ilmiy bilishning quyidagi metodlari ishlatiladi: analiz va
sintez, induksiya va deduksiya, umumlashtirish, abstraktlashtirish va oydinlashtirish,
15](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_15.png?v=1)
![klassifikatsiyalash, statistik usul va boshqalar. Bularning har biri bilan qisqacha tanishib
o‘taylik [3. 29-b].
Analiz va sintez
Analiz - bir butunni, ya’ni yaxlitni qismlarga, bo‘laklarga va elementlarga ajratib,
har birini alohida o‘rganib, nima ekanligini va ularning funksiyalarini bilishdir. Bu
metodni qo‘llash natijasida butunni tashkil etgan qismlar, bo‘laklar va elementlarning
butun tarkibdagi o‘mi aniqlanadi. Analiz orqali predmet va hodisalarning tnrkibi,
tuzilishi aniqlanadi [2. 23-b].
Sintez - analiz tufayli ajratilgan qismlar, bo‘laklar va elementlarni o‘zaro
biriktirib, ularni yaxlit bir butun holga keltirib, ular orasidagi aloqa va bog‘lanishlarni
bilishdir [2. 23-b].
Analiz va sintez bilish jarayonidagi bir, moddiy va mantiqiy amalning ikki
tomoni bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib qo‘llab bo‘lmaydi, chunki tabiatdagi va
jamiyatdagi hamma narsalar, jarayonlar ko‘p tomonlidir. Masalan, avtomobilning
tuzilishi va ishlash jarayonini bilish uchun uning qismlari tuzilishini, ularni
avtomobildagi ahamiyatini o‘rganishda, analiz metodi qo‘llaniladi. Hamma qismlarning
bir-biri bilan bog‘lanishi, avtomobil ish ko‘rsatkichlarini qismlar parametrlariga
bog‘liqligi va qismlarning avtomobilni ishlash jarayoniga ta’sirini bilish, sintez metodi
orqali amalga oshiriladi.
Umumlashtirish, abstraktlashtirish va oydinlashtirish. Tadqiqotchi o‘rganayotgan
predmet yoki hodisalar ustida olib borgan kuzatish va tajribalari, analiz va sintezlarini o
‘z tafakkurida umumlashtiradi, abstraktlashtiradi va oydinlashtiradi. Tafakkur
jarayonida yuz beradigan bu amallar ham, ilmiy bilishning umumiy metodlarini tashkil
etadi [3. 29-b].
Abstraktlashtirish - bu tadqiqot olib borilayotgan bir qancha predmet yoki
hodisalarga xos bo‘lgan xususiyatlar va xossalarni fikran e’tibordan soqit qilib, tadqiqot
uchun zarur hisoblangan biror belgi yoki xususiyatni ajratib olishdir [3. 29-b].
Oydinlashtirish — umumlashtirish va abstraktlashtirish jarayonida ajratib
olingan, e’tibordan soqit qilingan belgi va xususiyatlarni yana obyekt bilan bog‘lab, shu
obyekt haqida aniq bir fikr hosil qilishdir. Demak, umumlashtirishdan
abstraktlashtirishga va undan oydinlashtirishga o‘tish sodir bo‘ladi [3. 30-b].
16](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_16.png?v=1)
![Induksiya va deduksiya. Ushbu metodlar bilishning shunday usulidirki, bunda
tadqiqotchi o‘z tafakkurida tekshirayotgan obyekt to‘g‘risidagi bir qancha juz’iy
dalillardan, ular haqidagi ayrim bilimlardan umumiyroq bilimlarga (induksiya) va
umumiy bilimlardan juz’iy, qisman yoki xususiy bilimlarga (deduksiya) o‘tadi.
Insonning bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biror xususiyat bir sinf yoki
jinsdagi hamma obyektlarga xos bo‘lsa, bu xususiyat shu sinf yoki jinsga oid har bir
obyektga ham xos bo‘ladi [2. 24-b].
Tadqiqotchi o‘zi o‘rganayotgan obyektni ilmiy bilishda turli metodlardan
foydalanib, yangi bilimlarni hosil qiladi. Bu yangi bilimlar rivojlanish jarayonida turli
shakllarga ega bo‘lib, ular quyidagilardan, ya’ni kuzatish va tajriba natijalari, ilmiy
g‘oya, muammo, faraz, nazariyalardan iboratdir, bularning har birini qisqacha kо’rib
o‘taylik [2. 24-b].
1.Kuzatish va eksperiment. Kuzatish - harakat, o‘zgarish va rivojlanishdagi
ma’lum obyektni tabiiy sharoitda qanday bo‘lsa, shu holicha belgilangan vaqt ichida
ma’lum maqsad asosida ko‘zdan kechirib borishdir [2. 25-b].
2. Eksperiment esa sun’iy yaratilgan sharoitda (laboratoriyada) olib boriladigan
kuzatishdir. Eksperimentda tadqiqotchi o‘rganish obyektlga faol ta’sir qilishi, u yoki bu
tashqi ta’sirlarni o‘zgartirishi mtimkin. Masalan, erkin tushishni o‘rganishda har xil
massali va shaklli jismlarni havoda, vakuumda yerga tushishini maqsadli kuzatish –
eksperimentdir [3. 30-b].
Eksperiment kuzatishga qaraganda yuqoriroq darajadagi bilish usulidir.
Eksperiment usuli hodisalarning muhim belgilari va xususiyatlarini, ularning boshqa
hodisa va narsalar bilan munosabatlarni, aloqa va bog‘lanishlarini chuqurroq
o‘rganishga imkon yaratadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda kuzatish orqali hosil
qilish mumkin bo‘lmagan bilimlarni olish imkoniyatini beradi. Ilmiy tadqiqot
sohalariga, tadqiq qilinuvchi obyektlarning tabiatiga qarab, eksperimentlar fikriy
eksperiment bo‘lishi ham mumkin. Eksperiment o‘tkazishda izlanuvchi quyidagi
shartlarga amal qilishi kerak [3. 30-b]:
- eksperiment maqsadini aniqlash va uni o‘tkazish uchun zarur shart - sharoit
yaratish [3. 30-b];
- tajribaning mukammal sxemasini va rejasini ishlab chiqish [3. 30-b];
17](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_17.png?v=1)
![- eksperiment uchun zamr asbob va qurilmalarni yig‘ish [3. 30-b];
- tajriba o‘tkazish va o‘lchash natijalari asosida kerakli hisoblashlarni bajarish [2.
25-b];
- eksperiment natijalarini analiz qilish va xulosa chiqarish [2. 25-b].
3. Ilmiy g‘oya - bilishning birinchi shaklidir. G‘oya - bu tadqiqot maqsadini,
uning yo‘nalishini va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy bilishdir. Ilmiy bilishda g‘oya
muhim rol o‘ynaydi. Ma’lum bir aniq g‘oya tug‘ilmaguncha, hech bir sohada tadqiqot
olib borilmaydi. Har bir g‘oya (borliqni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirishidan qat’i
nazar) ma’lum bir tayyorgarlik, mushohada asosida, ma’lum bir sohada fikr yuritish
natijasida paydo bo‘lib, unda tadqiqotchining amaliy va nazariy tajribalari
umumlashgan bo‘ladi. G‘oya, ilmiy yoki badiiy borliqni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks
ettirishi mumkin. Qanday ekanligi ko‘pchilik tomonidan o‘tkaziladigan ko‘p sonli
eksperimentlarda aniqlanadi [3. 31-b].
4. Muammo - ilmiy bilishda bir qancha g‘oyalar birikmasi bo‘lib, ilmiy bilishning
hali bilib bo‘lmagan va hal qilinmagan, lekin hal qilinishi lozim bo‘lgan bilim shaklidir.
Bu shakl, yangi dalillar eski bilim doirasiga sig‘may qolganda vujudga keladi.
Muammoni to‘g‘ri qo‘yish — ilmiy bilishda asosiy hisoblanadi. Muammo savol va
masaladan farq qiladi. Savol va masala oldingi bilim asosida hal etiladi [3. 31-b].
Ilmiy bilish jarayonida bir muammo bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi
mumkin. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish muammosi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy
hayotimizda yangi muammolarni - ishlab chiqarilgan mahsulotlarni erkin narxda
sotishga o‘tish, kam ta’minlangan oilalarni, nafaqaxo‘rlarni, o‘quvchi va yoshlarni
ijtimoiy himoya qilish kabi muammolarni yuzaga keltirdi. Muammolarni hal qilishda
ko‘plab ilmiy faraz - gipotezalar paydo bo‘lishi mumkin [2. 26-b].
5. Gipoteza - o‘rganilayotgan obyekt to‘g‘risida ilgari surilgan, ilmiy jihatdan
asoslangan, dalil va ma’lumotlarga zid bo‘lmagan, lekin haqiqatligi isbotlanmagan
ilmiy bilish shaklidir. Ilmiy bilishda paydo bo‘lgan gipotezalar keyingi tadqiqotlarda
tekshirilib, ularning haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi isbotlanib, rad qilinadi.
Gipotezani rad etish uchun uning xatoligini isbotlovchi birgina ilmiy dalil yetarlidir [3.
31-b].
18](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_18.png?v=1)
![6. Nazariya - ilmiy bilishning eng yuqori shakli bo‘lib, haqiqatligi amaliy yoki
nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga tegishli ma’lum g‘oya, qarash,
qonun va prinsiplarning muayyan tizimidir. Nazariyaning asosiy vazifasi - amaliyot
bergan dalillarni izohlash, o‘rganilayotgan obyekt mohiyatiga chuqurroq kirish, ro‘y
beradigan voqea va hodisalarni oldindan ko‘ra bilishdan iboratdir. [3. 31-b].
Odatda, bilish nazariyasiga ko‘ra ilmiy tadqiqotlarda ishlatiladigan metodlarni -
empirik va nazariy metodlarga bo‘lish mumkin. Ammo ular bir-birini to‘ldiradi, buni
bilish nazariyasi misolida sxematik tarzda quyidagicha ko‘rsatish mumkin [2. 27-b].
1-rasm.
1-rasmga ko‘ra, har qanday empirik metod bilan topilgan yangi natija yoki
nazariya o‘zining nazariy tasdig‘ini topishi kerak, Shundagina u ilmiy yangilik sifatida
tan olinadi va aksincha, har qanday nazariy metod bilan topilgan yangilik tajribada
tasdiqlangandagina tan olinadi. Demak, ilmiy bilishning empirik va nazariy motedlari
bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldirar ekan.
19Ilmiy bilish
metodlari
empirik nazariy](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_19.png?v=1)
![II BOB. FIZIKA FANI ISH REJASINI VA TA’LIM METODLARINI
O‘RGANISH
2.1- § . Fizika fani ish rejasini o‘rganib chiqish.
Yoqilg‘ining SYI mavzusi 7-sinf va 9-sinf darsligida keltirilgan bo‘lib, 2023-
2024-o‘quv yili uchun mo‘ljallagan “ Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelari”da 7-sinf
3-chorakda 37-dars mavzusida sifatida va 9-sinf 2-chorakda 23-dars mavzusida sifatida
o‘tilishi keltirib o‘tilgan.
Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelari ichidan Fizika fani ish rejasini o‘rganib
chiqish natijasida 9-sinf o‘quvchilarining 2-chorak ish rejasi quyidagicha [4. 52-b]:
1-jadval.
II CHORAK
19-dars Issiqlik miqdori 1
20-dars Masalalar yechish 1
21-dars Amaliy mashg‘ulot-2. Jismlarda issiqlik
muvozanatini o‘rganish 1
22-dars Laboratoriya ishi-1: Qattiq jismlarning solishtirma
issiqlik sig‘imini aniqlash 1
23-dars Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi 1
24-dars Termodinamikaning birinchi qonuni 1
25-dars Masalalar yechish 1
26-dars 3-NAZORAT ISHI 1
27-dars Issiqlik jarayonlarining qaytmasligi.
Termodinamikaning II qonuni 1
28-dars Laboratoriya ishi-2: Turli temperaturali suv
aralashtirilganda issiqlik miqdorlarini taqqoslash 1
29-dars Ichki yonuv dvigatellari 1
30-dars Issiqlik dvigatellarining ishlash prinsipi 1
31-dars Masalalar yechish 1
32-dars 4-NAZORAT ISHI 1
Bunda Yoqilg‘ining SYI mavzusi Issiqlik miqdori mavzusini o‘quvchilarga
laboratoriya ishlari bilan tushuntirilib, masalalar yechish orqali mustahkamlagandan
so‘ng o‘rgatililadi. Demak o‘quvchilarni issiqlik miqdori tushunchasi bilan
tanishganligini tasdiqlashim mumkin.
7-sinf o‘quvchilarining 3-chorak ish rejasi quyidagicha [4. 48-49-blar]:
2-jadval
20](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_20.png?v=1)
![2.3- § . Grafik organayzerlarga asoslangan ta’lim metodlarini o‘rganib chiqish
Ma’lumki dars – ta’lim jarayonining asosiy shaklidir. Shuning uchun hozirgi
zamon darslariga qo‘yiladigan eng muhim talab har bir mavzuni ilmiy asoslab berish
o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘rganiladigan o‘quv materiallar
hajmini belgilash, uning texnik jihozini belgilash va qo‘shimcha ko‘rgazmali qurollar
bilan boyitish, kompyuter vositalari va interfaol metodlardan foydalanishdir. Bunday
interfaol metodlarga sirasiga turli xil metodlar, grafik organayzerlar, strategiyalar kiradi.
O‘qituvchi ta’lim jarayonida interaktiv ta’lim yordamida o‘quvchilarning qobiliyatlarini
rivojlantirish, mustaqillik, o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish, samarali suhbat olib
borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil
hamda tanqidiy fikrlash, muqobil takliflarni ilgari surish, fikr-mulohazalarini erkin
bayon qilish, o‘z nuqtai nazarlarini himoya qilish, muammoning yechimini topishga
intilish, murakkab vaziyatlardan chiqa olish kabi sifatlarni shakllantirishga muvaffaq
bo‘ladi. Eng muhimi, interaktiv metodlarni qo‘llash orqali o‘qituvchi talabalarning aniq
ta’limiy maqsadga erishish yo‘lida o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatlarini tashkil
etish, yo‘naltirish, boshqarish, nazorat va tahlil qilish orqali xolis baholash imkoniyatini
qo‘lga kiritadi. Interaktiv ta’limni tashkil etishda interaktiv ta’lim texnologiyalari
qo‘llaniladi. Interaktiv metodlar ana shunday texnologiyalarning eng ommalashgan turi
sanaladi. Grafik organayzerlar ham bir necha xil bo‘ladi. Ular: “Baliq skeleti” grafik
organayzeri, “Insert”, “Venn diagrammasi”, “Konseptual jadval”, “Jadval” grafik
organayzerlari va boshqalar misol bo‘ladi. Bu grafik organayzerlardan muayyan bo‘lim
yoki boblar bo‘yicha darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Quyida
biz bir nechta grafik organayzerlar haqida to‘xtalib o‘tamiz [7. 504-505-blar].
Grafik organayzer o‘quvchilarda mavzu yuzasidan muayyan masala mohiyatini
tasvirlash va yechish qobiliyatini shakillantiradi. Uni qo‘llashda o‘quvchilarda mantiqiy
fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushuncha, ma’lumotlarni muayyan
tizimga keltirish, ularni taxlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi.
1) “Baliq skeleti” grafik organayzeri. Grafik organayzer o‘quvchilarda mavzu
yuzasidan muayyan masala mohiyatini tasvirlash va yechish qobiliyatini shakillantiradi.
Uni qo‘llashda o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch
27](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_27.png?v=1)
![Grafik organayzer yordamida o‘quvchilar topshiriq bo‘yicha fikrlarini klaster
(mayda, alohida qismlar) tarzida quydagicha ifodalaydi:
Klaster metodining 4 ta bosqichi bo lib, u quyidagi algoritm asosida darsdaʻ
qo llaniladi:
ʻ 1-bosqich – doskaga yoki oq varaqqa dars mavzusining o zak so zi ʻ ʻ
(tushunchasi) yoki g‘oyasi yoziladi; 2-bosqich – talabalar mazkur so z (tushuncha)
ʻ
haqida bilgan va yodlariga kelgan tushunchalarni yozib chiqishadi. Natijada markazdan
har tomonga qarab ketgan, shu mavzu bilan bog‘liq bo lgan turli tushuncha, g‘oya va
ʻ
faktlarni tasvirlovchi so z yoki so z birikmalari hosil bo ladi. O quvchilar aytgan barcha
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunchalar tashlab yuborilmasdan doskaga (qog‘ozga) yoziladi; 3-bosqich – doskaga
(qog‘ozga) yozilganlar bir tizimga keltiriladi. O qituvchi tomonidan tushuntirilgan
ʻ
o quv materiali asosida yozilganlar tahlil qilinadi va bir tizimga keltirishga harakat
ʻ
qilinadi. Tarqoq jumlalar birlashtiriladi, xato yozilganlari esa o chirib tashlanadi;
ʻ 4-
bosqich – yozilgan tushunchalar o zaro bog‘liqligiga qarab o zak so z (tushuncha) bilan
ʻ ʻ ʻ
tutashtiriladi. Ular birinchi darajali bog‘liq yozuvlar bo ladi. O z navbatida bu yozuvlar
ʻ ʻ
bilan bog‘liq ikkinchi darajali yozuvlar ham bo lishi mumkin. Ular o zak so z bilan
ʻ ʻ ʻ
emas, yozilgan qaysi tushuncha bilan o zaro aloqadorlikda bo lsa, o sha bilan
ʻ ʻ ʻ
tutashtiriladi va hokazo. Natijada mavzuga oid tushuncha va faktlarning o zaro
ʻ
bog‘liqligini aniqlovchi sxema paydo bo ladi. Bu sxema mavzu mazmunini sxematik
ʻ
tasvirlab, uni yaxshiroq tushunishga yordam beradi [8. 38-39-blar].
31Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko ‘ proq yangi ko ‘ proq yangi
g ‘ oyalarni ilgari surish, ular o ‘ rtasidagi o ‘ zaro aloqadorlik, bog ‘ liqlikni
ko ‘ rsating!
BenzinKerosin
Tabiiy
gaz
Po ʻ rox](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_31.png?v=1)
![3-rasm.
Odatdagi yoqilg‘ilarning (ko‘mir, neft, benzin va boshqalar) tarkibida uglerod
atomlari bor. Yonish vaqtida uglerod atomi havodagi kislorod molekulasi bilan birikib
(CO
2 ) karbonat angidrid molekulasini hosil qiladi (3-rasm). Karbonat angidrid
molekulasining hosil bo‘lish jarayonida issiqlik ajralib chiqadi.
1 kg yoqilg‘i batamom yonganda undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga
yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi deb ataladi. Yoqilg‘ining solishtirma yonish
issiqligi q harfi bilan belgilanadi.
Massasi m bo‘lgan har qanday yoqilg‘i yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori
Q ni hisoblash uchun uning solishtirma yonish issiqligi q ni batamom yongan
yoqilg‘ining massasiga ko‘paytirish kerak, ya’ni:Q=q∙m
Bu formulaga ko‘ra, yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqlik birligi
[q]=[
Q
m ]= 1J
1kg =1 J
kg
da o‘lchanadi. Har bir turdagi yoqilg‘i uchun solishtirma yonish
issiqligi aniqlangan. Jadvalda ba’zi yoqilg‘ilarning solishtirma yonish issiqligining son
qiymatlari keltirilgan.
6-jadval.
Yoqilg‘i Solishtirma yonish
issiqligi, (MJ/kg) Yoqilg‘i Solishtirma yonish
issiqligi, (MJ/kg)
1 Benzin 45 4 Quruq o‘tin 10
2 Kerosin 42 5 Tabiiy gaz 44
3 Toshko‘mir 29 6 Spirt 29
Mavzuning asosiy qismlarini eslab qolish uchun “ Aqliy hujum ” strategiyasi
bo‘yicha savollar beriladi:
1. 1 kg Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi?
2. 1 litr Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi
3. Nima uchun 1 litr va 1 kg Benzin yonganda turli issiqlik miqdorlari ajralib
chiqayapti?
4. 1 kg Benzinni yoqib, 1 litr suvni necha gradus qizdirish mumkin.
36](https://docx.uz/documents/657a4878-d1dd-4889-b2ae-b0a74a6c40f7/page_36.png?v=1)
Yoqilg’ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini grafik organayzerlar vositasi bilan loyihalashtirish
-
Похожие документы
- 11-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- 10-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- 9-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- Elektrokimyoviy jaroyonlar
- Elektolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi