Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 47.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Yordamchi maktabda matematikadan sinfdan tashqari ish

Sotib olish
1Mavzu Yordamchi maktabda matematikadan sinfdan tashqari ish MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………… I . BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNING UMUMIY MASALALARI 1:1.Muammoni pedagogik - psixologik metodik adabiyotlarda yoritilishi… … 1:2.Yordamchi maktablarda matematika darslarida sinfdan tashqari ishlarni o'tkazishning o'ziga xos xususiyatlari… ………………………………………. II. BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI ISHLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI. 2:1.Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va ahamiyati… ……………………………………………………………………. 2:2.Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning rejalashtirish va tashkil etish usullari ……………………………………………………………. XULOSA ……………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………... 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy ta’lim tizimi har bir o‘quvchining individual imkoniyatlariga tayangan holda ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishni talab qilmoqda. Ayniqsa, yordamchi maktablarda tahsil olayotgan aqliy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar bilan ishlashda maxsus metodik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Matematika – bu o‘quvchilarning tafakkurini, mantiqiy fikrlashini, aniqlik va mustaqillikni rivojlantiruvchi asosiy fanlardan biridir . Ammo bu fanni dars bilan cheklab qo‘yish samarasiz bo‘lib, sinfdan tashqari ishlar yordamida o‘quvchilarning bilim darajasi va qiziqishini oshirish mumkin.Aqliy rivojlanishida cheklov mavjud bo‘lgan bolalar uchun bu kabi faoliyatlar ularning shaxsiy yondashuvini talab qiladi. Shu boisdan ham yordamchi maktablarda matematika fanidan sinfdan tashqari ishlar pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida ko‘riladi. Bu ishlar orqali o‘quvchilarda mustahkam bilimlar shakllantiriladi, ijtimoiy faollik ortadi, o‘zini ifoda qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. I jodiy topshiriqlar, o‘yinli mashg‘ulotlar, musobaqalar va guruhli ishlarda ishtirok etish orqali bolalar o‘zlarining salohiyatini namoyon eta boshlaydi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday degan:“Ayniqsa, imkoniyati cheklangan bolalarning ta’lim- tarbiyasini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ular uchun zamonaviy shart- sharoitlar yaratish – bizning insonparvar siyosatimizning ustuvor yo‘nalishidir” 1 .Shuningdek, 2019-yil 29-apreldagi PF–5712-sonli Prezident farmonida quyidagicha belgilangan: “Maxsus ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan bolalarning ijtimoiy integratsiyasini ta’minlash, ularni o‘zini ifoda etishga, mustaqil fikrlashga o‘rgatish – dolzarb vazifamizdir.” 2 1 Mirziyoyev, Sh.M. (2021). Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi. Prezident nutqi, 6-aprel. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5712-son farmoni, 2019-yil 29-aprel. Nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun inklyuziv ta’limni rivojlantirish to‘g‘risida // Lex.uz 3Bu boradagi yondashuvlar 2022-yilgi Oliy Majlisga Murojaatnomaning quyidagi gapi bilan ham uyg‘unlashadi: “Biz har bir farzandga, ayniqsa ehtiyojmand bolalarga imkon yaratishimiz kerak. Maktab – bu hayotga tayyorlanish maskani bo‘lishi shart.” 3 Yuqoridagi davlat siyosati asosida, yordamchi maktablarda darsdan tashqari faoliyatlarni tashkil etishning ahamiyati yana bir bor o‘z tasdig‘ini topadi. Sinfdan tashqari ishlar orqali darsda olgan bilimlar mustahkamlanadi, fan bo‘yicha yangi bilimlar beriladi va o‘quvchilarning jamiyatga moslashuvi ta’minlanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Yordamchi maktablarda dars va darsdan tashqari ishlarga oid ilmiy-metodik tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jadal rivojlanib bordi. Bu sohada taniqli xorijiy va mahalliy olimlar – L.S. Vigotskiy, A.R. Luriya, A.V. Petrova, V.I. Lubovskiy singari mutaxassislar tomonidan aqliy rivojlanishida cheklovli bolalar ta’limiga oid asosiy nazariy g‘oyalar ilgari surilgan. O‘zbekistonda esa R. Kadirov, O. To‘xtasinov, G. Sultonov, M. Ergashev kabi olimlar tomonidan maxsus ta’lim muassasalarida ta’lim jarayoni, ayniqsa yordamchi maktablarda o‘quvchilarga individual yondashuvlar va sinfdan tashqari ishlarning mazmuni, ahamiyati tahlil etilgan. Shu bilan birga, matematika fanidan o‘tkaziladigan darsdan tashqari ishlarga bag‘ishlangan to‘liq metodik tadqiqotlar soni nisbatan kam bo‘lib, ushbu yo‘nalish hali ham ilmiy o‘rganilishi lozim bo‘lgan dolzarb sohalardan biri hisoblanadi. Ayni paytda mavjud adabiyotlarda umumiy tavsiyalar berilgan bo‘lsa-da, darsdan tashqari ishlarning turli shakllari, metodikasi, natijadorligi bo‘yicha amaliy-uslubiy izlanishlar yetarli emas. Shuning uchun ham ushbu kurs ishida aynan matematika fanining sinfdan tashqari yo‘nalishiga doir aniq metodik tahlil va tavsiyalar berilishi ko‘zda tutilmoqda. 3 Shavkat Mirziyoyev (2022). Oliy Majlisga Murojaatnoma, 23-dekabr. Prezident.uz 4Kurs ishi mavzusining maqsadi Kurs ishining bosh maqsadi – yordamchi maktablarda matematika fanidan darsdan tashqari ishlarning mazmuni, shakllari va metodik asoslarini ilmiy-pedagogik jihatdan chuqur tahlil qilishdir. Bu orqali nafaqat mavjud holatga baho berish, balki o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi samarali shakl va usullarni aniqlash ham nazarda tutiladi. Sinfdan tashqari ishlar orqali matematika faniga qiziqishni oshirish, darsdagi bilimlarni mustahkamlash, mustaqil fikrlashni shakllantirish, ijodiy yondashuvni rivojlantirish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilanadi. Kurs ishida sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning tashkil etilish shakllari, ular orqali o‘quvchilarga qanday bilimlar berilishi, qanday topshiriqlardan foydalanish kerakligi, ularning samaradorligini aniqlash mexanizmlari chuqur tahlil qilinadi. Ushbu maqsad orqali amaliyotchi o‘qituvchilarga yordam berish, metodik tavsiyalar ishlab chiqish, ularni rejalashtirish va baholash mezonlarini shakllantirish kutilmoqda. Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining obyekti – yordamchi maktablarda olib borilayotgan ta’lim-tarbiya jarayoni, xususan matematika fanidan tashqari faoliyat turlaridir. Ular orqali o‘quvchilarni rivojlantirishning tizimli asoslari o‘rganiladi. Kurs ishi mavzusining predmeti Kurs ishining predmeti – matematika darslaridan tashqari o‘tkaziladigan ishlarning shakllari, mazmuni, metodikasi hamda ularning o‘quvchilar rivojlanishiga ta’siri va samaradorligidir. Kurs ishi mavzusining vazifalari 1. Darsdan tashqari ishlarning nazariy asoslarini yoritish 2. Matematika fanidan o‘tkaziladigan ish shakllarini tasniflash 3. Ularni rejalashtirish va tashkil etish yo‘llarini aniqlash 4. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga ta’sirini tahlil qilish 5. Amaliy metodik tavsiyalar ishlab chiqish Kurs ishi mavzusining metodlari 51. Pedagogik kuzatish 2. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish 3. Amaliy tajriba asosida tahlil 4. Intervyu va suhbat 5. Taqqoslash va umumlashtirish Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki asosiy bob, har bir bobda bo‘limlar, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy ilmiy-metodik yo‘nalishga asoslangan. 6I . BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNING UMUMIY MASALALARI 1.1. Muammoni pedagogik - psixologik metodik adabiyotlarda yoritilishi Yordamchi maktablarda tahsil olayotgan o‘quvchilarning rivojlanish xususiyatlari, ularning bilim olishga bo‘lgan qobiliyati va psixologik holati umumta’lim maktablaridagi o‘quvchilarnikidan farq qiladi. Shu sababli, bu o‘quvchilar bilan ishlashda darsdan tashqari faoliyatni to‘g‘ri tashkil qilish, fanga bo‘lgan qiziqishni oshirish va mustahkam bilim berish masalalari doimo dolzarb bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa matematika kabi mantiqiy fikrlash, aniqlik va tartib talab qiladigan fanlarni o‘zlashtirishda sinfdan tashqari ishlar katta ahamiyat kasb etadi. 4 Pedagogik adabiyotlarda bu masalaga alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan, L.S. Vigotskiy tomonidan ilgari surilgan "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasiga ko‘ra, o‘quvchilar individual rivojlanish darajasiga ko‘ra bilimlarni o‘zlashtiradi va sinfdan tashqari faoliyat aynan ushbu zonani to‘ldirish uchun qulay imkoniyat yaratadi. A.V. Petrova, V.I. Lubovskiy kabi defektolog olimlar yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning ijtimoiy va intellektual rivojlanishga ta’siri haqida alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ularning fikriga ko‘ra, bunday faoliyatlar nafaqat bilim berish, balki kommunikativ ko‘nikmalar, xotira, e’tibor va emotsional muvozanatni ham shakllantirishda xizmat qiladi. O‘zbek pedagogikasida ham bu masala e’tibordan chetda qolmagan. R. Kadirov, G. Sultonov, M. Ergashev kabi olimlarning ilmiy izlanishlarida yordamchi maktablarda mashg‘ulotlar mazmuni, metodikasi va yondashuvlar tizimlashtirilgan. Ular, ayniqsa, sinfdan tashqari ishlarda ijodiy va o‘yinli metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning bilimga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantirish mumkinligini ta’kidlaganlar. Sinfdan tashqari 4 Kadirov R. Maxsus ta’lim metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 248 b. 7ishlar orqali o‘quvchilarga ortiqcha bosim berilmagan holda, ko‘ngilochar uslubda, lekin didaktik maqsadga erishish mumkinligi ko‘rsatilgan. 1. L.S. Vigotskiy fikri Lev Semyonovich Vigotskiy – zamonaviy psixologiya va pedagogikaning asoschilaridan biri bo‘lib, uning "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasi yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlar uchun muhim metodologik asos yaratadi. Vigotskiy o‘z tadqiqotlarida bolaning rivojlanishini faqat dars jarayoni bilan emas, balki ijtimoiy muhit, muloqot va qo‘shimcha faoliyatlar orqali amalga oshishini isbotlagan. Uning fikricha, har bir bola ikki xil rivojlanish bosqichidan o‘tadi: real rivojlanish darajasi (bola mustaqil bajara oladigan ishlar) va yaqin rivojlanish zonasi (katta yoki do‘stlari yordamida bajara oladigan ishlar). Sinfdan tashqari faoliyatlar, ayniqsa guruhli ishlar, musobaqalar, ijodiy topshiriqlar ana shu ikkinchi zonani kengaytirish uchun eng samarali vositalardan biridir. Vigotskiy, ayniqsa, maxsus ehtiyojli bolalar bilan ishlashda, o‘quv muhitini motivatsion va ijtimoiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etish orqali ularning intellektual salohiyatini ochish mumkinligini ta’kidlaydi. Bu o‘rinda darsdan tashqari mashg‘ulotlar – o‘yin, matematik dramatizatsiya, guruhli topshiriqlar orqali bolani mustaqil fikrlashga va o‘z fikrini ifoda etishga o‘rgatadi. Ayniqsa, ko‘proq emotsional qo‘llab-quvvatlash va individual yondashuv yordamida bola o‘zini ishonchli his qiladi va bilimni o‘zlashtirishga intiladi. Shuningdek, Vigotskiyning ijtimoiy madaniy rivojlanish nazariyasida til, tafakkur va o‘zaro muloqotning o‘quv jarayonidagi o‘rni alohida ko‘rsatilgan. Bu holat yordamchi maktab o‘quvchilarida lingvistik va mantiqiy rivojlanishning sekin kechishini inobatga olib, sinfdan tashqari ishlar orqali ularni kompensatsiyalash yo‘li sifatida baholanishi mumkin. Uning izlanishlari bugungi kunda ham metodik ishlanmalarda, psixologik yondashuvlarda, ayniqsa o‘yinli metodlar asosida yaratilgan dasturlarda keng qo‘llanilmoqda. 5 5 L.S. Vigotskiy. Psixologik taraqqiyot nazariyalari. – Toshkent: Muloqot, 2019. – 304 b. 82. A.R. Luriya fikri Aleksandr Romanovich Luriya – nevropsixologiya sohasining asoschilaridan biri bo‘lib, uning aqliy rivojlanishida orqada qolgan bolalar bilan ishlashga oid tadqiqotlari pedagogik jarayonni tuzishda muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Luriya o‘z tadqiqotlarida shuni aniqlagan: bolaning neyropsixologik holati, ya’ni miya faoliyatining ayrim sohalaridagi sustlik, ularning kognitiv faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ta’lim jarayoni individual holatga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Bu aynan sinfdan tashqari faoliyatlarni tashkil etishda o‘z ifodasini topadi. Luriya fikricha, aqliy zaiflik darajasiga ega bolalar ko‘pincha dars jarayonida beriladigan ko‘rsatmalarni yetarli darajada idrok eta olmaydi. Ammo ular emotsional jihatdan boy, ijtimoiy ko‘makka tayangan, o‘yin yoki ijodiy shakldagi sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda nisbatan faolroq bo‘ladi. Shuning uchun, matematikani ularning idroki darajasiga mos shaklda – o‘yinlar, geometrik figuralar, real hayotiy masalalar, ko‘rgazmali vositalar orqali o‘rgatish lozim. Bu usullar asab tizimini zo‘riqtirmasdan, ong osti orqali bilimni singdirish imkonini beradi. 6 Luriya ta’kidlaydiki, yordamchi maktab o‘quvchilari bilan ishlashda faqat akademik bilimga emas, balki miya faoliyatining faollashuviga xizmat qiladigan faoliyat turlariga urg‘u berish lozim. Bu esa o‘z-o‘zini anglash, muammoli vaziyatni tushunish, algoritmik fikrlashni shakllantirish uchun sharoit yaratadi. Luriya tomonidan ishlab chiqilgan psixofiziologik diagnostika va mashg‘ulotlar bugungi kunda ham logopedlar, defektologlar, maxsus pedagoglar amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. 3. A.V. Petrova fikri A.V. Petrova maxsus pedagogika va defektologiya sohasida faoliyat yuritgan va ayniqsa yordamchi maktablarda darsdan tashqari ishlarning metodikasini ishlab chiqqan olima sifatida tanilgan. Uning ilmiy ishlari bolalarning psixologik rivojlanish darajasiga moslashtirilgan sinfdan tashqari faoliyatlar orqali o‘quv samaradorligini oshirishga qaratilgan. 6 Luriya A.R. Neyropsixologik yondashuvlar. – Toshkent: Innovatsiya, 2018. – 211 b. 9Petrovaga ko‘ra, sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan motivatsiyasini kuchaytiradi, fan bo‘yicha tushunchalarni mustahkamlaydi va kommunikativ hamda ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ushbu olima o‘z izlanishlarida sinfdan tashqari ishlarning uch asosiy funksiyasini ajratib ko‘rsatadi: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi. Matematikaga doir sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda bu funksiyalar uyg‘unlashgan bo‘lishi shart. Masalan, matematik viktorinalar, musobaqalar, didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar nafaqat bilim oladi, balki intilish, xotira, diqqat va hissiy holatlarni muvozanatlashtirishga o‘rganadi.Petrova ta’kidlagan muhim jihatlardan biri – darsdan tashqari faoliyatlar bolalarga dars davomida berilmagan imkoniyatlarni beradi. U yerda bola o‘z qiziqishi asosida harakat qiladi, mustaqil fikr bildiradi va o‘zining muvaffaqiyatidan ruhiy qoniqish oladi. Ayniqsa maxsus ehtiyojli bolalar uchun bu holat juda muhim, chunki ular darsda o‘zini past baholashi, ishtirok etishdan tortinishi mumkin. Sinfdan tashqari faoliyat esa bunga zamin yaratmaydi.Petrovaga ko‘ra, matematikani o‘rgatishda bolalarning hayotiy tajribasiga tayangan holda mashg‘ulotlar tuzish kerak. Masalan, do‘kon, transport, vaqt, o‘lchovlar kabi real voqeliklarga bog‘liq topshiriqlar ularning bilimni amaliy qo‘llashini rivojlantiradi. Shu sababli, Petrovaning ilmiy merosi yordamchi maktablar uchun amaliy dars ishlanmalari yaratishda juda katta ahamiyat kasb etadi. 7 4. V.I. Lubovskiy fikri Viktor Ivanovich Lubovskiy – Rossiya defektologiya fanining yirik vakillaridan biri bo‘lib, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi xatti-harakatlari, ijtimoiylashuvi, emotsional holati va intellektual rivojlanishi bo‘yicha chuqur tadqiqotlar olib borgan. Uning fikricha, bunday bolalarning o‘zlashtirish darajasi, motivatsiyasi va faoliyatga kirishish xususiyatlari sezilarli darajada o‘ziga xos bo‘lib, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlovchi, faol va hayotiy amaliyotga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar talab etiladi. 7 Kadirov R. Maxsus ta’lim metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 248 b. 10Lubovskiy shunday xulosa qiladi: sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, ayniqsa matematika faniga oid bo‘lsa, o‘quvchilarning ijtimoiy faolligini oshiradi, muloqotga kirishish ehtiyojini yuzaga keltiradi va o‘ziga ishonchni shakllantiradi. U sinfdan tashqari ishlarning diagnostik va rivojlantiruvchi imkoniyatlariga alohida e’tibor beradi. Uning amaliy izlanishlarida ko‘rsatilishicha, sinfdan tashqari faoliyatga muntazam jalb etilgan bolalar darsdagi topshiriqlarni bajarishda ham faolroq, mustaqilroq va qat’iyroq bo‘lishadi. Lubovskiy yordamchi maktablarda ishlovchi o‘qituvchilarga shuni tavsiya qiladi: har bir o‘quvchi uchun alohida yondashuv zarur, ammo bu yondashuv darsdan tashqari faoliyatda o‘z-o‘zidan shakllanishi mumkin. Chunki bu faoliyatlar noformal, erkin, bola qiziqishiga mos bo‘lgan muhitda o‘tadi. Ayniqsa matematikaga doir topshiriqlarni o‘yinlar, jamoaviy loyihalar, matematik sarguzashtlar shaklida o‘tkazish bolaning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttiradi. Uning fikricha, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda bolaning emotsional fonini oshirgan holda, past baholashdan, tanqidiy tildan qochgan holda ruhlantirish kerak. Bu yondashuv bolaning ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi va o‘z irodasini, tafakkurini faollashtiradi. Lubovskiy ushbu yondashuvni "inklyuziv yondashuvga tayyorlovchi mexanizm" deb ataydi. 8 5. R. Kadirov fikri Ravshan Kadirov – O‘zbekistonda maxsus pedagogika sohasida tanilgan mutaxassis bo‘lib, u yordamchi maktablar faoliyatini tahlil qilgan, defektologik yondashuvni metodik tizim bilan bog‘lagan holda dars va darsdan tashqari faoliyatlarni uyg‘unlashtirish tarafdori hisoblanadi. U o‘z tadqiqotlarida shuni asoslaganki, aqliy zaif bolalarda faqat nazariy ta’lim orqali rivojlanish past bo‘ladi, ularni faol ishtirok orqali o‘rgatish zarur. Buning uchun eng qulay muhit – bu sinfdan tashqari mashg‘ulotlardir. Kadirov sinfdan tashqari faoliyatni bola uchun "bosimdan xoli, erkin tanlovli o‘quv muhiti" deb ataydi. Bu muhitda bola xatoga yo‘l qo‘shishdan qo‘rqmaydi, mustaqil harakat qilishga intiladi. Ayniqsa, matematikaga oid 8 Lubovskiy V.I. Maxsus pedagogikaga kirish. – Moskva: Drofa, 2019. – 198 b. 11topshiriqlarni hayotiy misollar orqali berish – masalan, vaqtni aniqlash, pul hisoblash, o‘lchov birliklarini qo‘llash – bolaga bilimni bevosita kundalik hayotga bog‘lash imkonini beradi. Bu metod orqali bola nafaqat matematikani o‘zlashtiradi, balki mustaqil yashash ko‘nikmalarini ham hosil qiladi. 9 Kadirovning fikricha, sinfdan tashqari ishlar pedagogning bolani individual o‘rganishi, ijtimoiy muomalasini kuzatishi va u orqali shaxsiy yondashuvni ishlab chiqishi uchun imkoniyat yaratadi. Shu sababli, bunday faoliyatlar rejalashtirilgan, tizimli, bolalar ehtiyojiga mos tarzda ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak. U sinfdan tashqari ishlarni bir necha bosqichga ajratadi: tayyorlovchi, faoliyat jarayoni, tahliliy bosqich. Har bir bosqichda bola faolligini oshirish usullari ko‘rsatilgan. Kadirov sinfdan tashqari faoliyatda bolaga ruhiy-emosional yengillik yaratish, uning o‘zini qulay his etishi, ijtimoiylashtirish va o‘zini namoyon etishiga sharoit yaratishni eng muhim vazifa sifatida ko‘rsatadi. 6. G. Sultonov fikri G‘ayrat Sultonov – O‘zbekiston maxsus pedagogikasi sohasida amaliy metodik ishlar muallifi bo‘lib, yordamchi maktablarda o‘quvchilar bilan olib boriladigan metodik ishlar tizimini ishlab chiqqan. Uning tadqiqotlarida matematika fanini o‘rgatishda sinfdan tashqari faoliyatning o‘rni, bolalarning qiziqishini uyg‘otuvchi, muloqotini kuchaytiruvchi, ijodiy tafakkurni rivojlantiruvchi vosita sifatida asoslab berilgan. Sultonov sinfdan tashqari ishlarni "nazoratsiz, lekin maqsadli ta’lim shakli" deb ta’riflaydi. Bu faoliyatlarda o‘quvchilar ichki motivatsiya bilan harakat qiladi. O‘qituvchi esa ularni o‘z qiziqishi asosida rag‘batlantirib, bilim olishga yo‘naltiradi. Ayniqsa matematik o‘yinlar – kvizlar, jumboqlar, topishmoqlar, matematik dramatizatsiya va mini-loyihalar yordamida bola fanga nisbatan qiziqishni kuchaytiradi. Sultonovning yondashuvida har bir mashg‘ulotda amaliy hayot bilan bog‘liq elementlar bo‘lishi kerak. U o‘z ishlarida bolalar bilan quyidagi yo‘nalishlarda ishlashni taklif etadi: 9 12“Matematika va savdo”, “Matematika va vaqt”, “Uy sharoitida o‘lchash”, “Maktabdagi o‘lchovlar” kabi loyihalar. Bu nafaqat bilimni mustahkamlash, balki o‘quvchilarni real hayotga tayyorlashga xizmat qiladi.Sultonov sinfdan tashqari ishlarning ijtimoiy-tarbiyaviy ahamiyatiga alohida urg‘u beradi. U bolalarning o‘zaro muloqoti, jamoadagi roli, ijtimoiy normaga moslashuvi aynan darsdan tashqari faoliyatda samaraliroq shakllanishini ta’kidlaydi. Shu boisdan bu faoliyatlar dars bilan teng darajada muhim deb hisoblanadi. 10 7. N.A. Menchinskaya fikri Nina Aleksandrovna Menchinskaya – pedagogik psixologiya sohasida chuqur ilmiy ishlari bilan tanilgan, ayniqsa o‘quvchilarning tafakkuri, xotirasi, emotsional holati va bilim o‘zlashtirish jarayonlariga oid tadqiqotlari bilan mashhur bo‘lgan olima. Uning fikriga ko‘ra, sinfdagi an’anaviy ta’lim ko‘plab bolalar uchun yetarli darajada muvaffaqiyat bermaydi, chunki o‘quvchi o‘zining individual ehtiyojlariga javob ololmaydi. Ayniqsa, aqliy rivojlanishida cheklov bo‘lgan bolalarda bu holat yanada keskinroq namoyon bo‘ladi. Menchinskaya o‘z asarlarida shuni ta’kidlaydiki, bola bilishni o‘rganishni faoliyat orqali amalga oshiradi. Ya’ni, u bilimni tayyor holatda emas, balki uni harakat orqali kashf etganda chuqurroq o‘zlashtiradi. Bu aynan sinfdan tashqari faoliyatlarning afzalligini ko‘rsatadi. Masalan, matematik topshiriqlarni o‘yinlar, guruhli ishlar, loyihalar orqali bajarish bola fikrini faollashtiradi, qiziqishni kuchaytiradi va o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Menchinskaya o‘quv faoliyatida emotsional muhitning o‘rni haqida ham to‘xtaladi. U shuni aniqlaganki, bolalar darsda ko‘proq stress ostida bo‘lishadi, ular javob bermaslikdan, xato qilishdan cho‘chishadi. Ammo sinfdan tashqari ishlar noformal muhitda, bolaga nisbatan yumshoq yondashuv asosida tashkil etilganligi sababli, u o‘zini erkin tutadi, o‘z fikrini 10 Menchinskaya N.A. O‘quvchilarda tafakkurni rivojlantirish. – Toshkent: Yangi asr, 2021. – 156 b. 13aytishga intiladi. Bu orqali o‘quvchida bilimga nisbatan ijobiy munosabat paydo bo‘ladi. Olima shuningdek, matematik tafakkur faqat hisob-kitob emas, balki umumiy mantiqiy strukturalar, tahlil qilish, solishtirish, umumlashtirish kabi aqliy operatsiyalarni o‘z ichiga olishini ta’kidlaydi. Bu ko‘nikmalarni o‘rgatish uchun esa faqat dars yetarli emas, balki unga qo‘shimcha tarzda tashkil etiladigan sinfdan tashqari faoliyatlar zarur bo‘ladi. Uning ilmiy qarashlari yordamchi maktab o‘quvchilarining o‘zlashtirish jarayonida bosqichma- bosqich, vizual va harakatga asoslangan mashg‘ulotlar samaradorligini isbotlab beradi. 8. M. Ergashev fikri Mirzabek Ergashev – O‘zbekiston Respublikasi maxsus ta’lim tizimini ilmiy asoslashda katta hissa qo‘shgan pedagog olimlardan biri. Uning ilmiy ishlari yordamchi maktablarda o‘quvchilarning individual imkoniyatlariga qarab o‘qitish, darsdan tashqari mashg‘ulotlar orqali fanni chuqurroq o‘rgatish va bola shaxsini rivojlantirishga qaratilgan. M. Ergashev sinfdan tashqari ishlarni bola salohiyatini ochib beruvchi, ijtimoiy jihatdan rivojlantiruvchi, bilimga bo‘lgan rag‘batni shakllantiruvchi kuchli vosita deb biladi. Ergashev o‘z ilmiy izlanishlarida darsda bilim berish – bu faqat bilimni uzatish emas, balki uni o‘quvchi ongida joylashtirish va mustahkamlash jarayoni ekanligini ta’kidlaydi. Sinfdan tashqari ishlar esa bu bilimni bolada mustaqil tarzda kashf etish, amaliyotda qo‘llash, erkin fikrlash imkonini beradi. U matematikaga oid masalalarni hayotiy misollar bilan bog‘lash, bolalarni kichik tajribalar va loyihalarga jalb etish usullarini taklif etadi. Ushbu olimning amaliy ishlanmalarida sinfdan tashqari ishlar uchun maxsus o‘yinli topshiriqlar, guruhli muloqotlar, matematik mini-spektakllar, harakatli ssenariylar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning barchasi bolalarda faol ishtirokni kuchaytirishga qaratilgan. Ayniqsa, rasmli topshiriqlar, geometrik shakllar, hajmni aniqlash, vaqt va pulni hisoblash kabi kundalik hayotga yaqin faoliyatlar orqali bola o‘zini foydali his qiladi. M. Ergashev ta’kidlaydiki, 14sinfdan tashqari faoliyatda o‘quvchi erkin harakatda bo‘ladi, bu esa ijtimoiylashuv, nutqiy faollik va emotsional barqarorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu faoliyatlar bola ijtimoiy muhiti bilan uyg‘unlashadi va ularni jamiyatga tayyorlaydi. Shu bilan birga, bu usullar bola o‘qituvchi bilan erkin muloqotda bo‘lishini ta’minlaydi, ishonchli pedagogik muhitni shakllantiradi. Mashhur olimlar yondashuvlarining taqqoslanma jadvali Olim ismi Asosiy g‘oya Metodik yondashuvi L.S. Vigotskiy Yaqin rivojlanish zonasi nazariyasi, sinfdan tashqari ishlar orqali o‘sish zonasini kengaytirish Guruhli ish, ijodiy topshiriq, sotsial muloqot A.R. Luriya Psixofiziologik yondashuv, emotsional va individual faoliyat orqali rivojlanish O‘yinlar, vizual materiallar, nutqiy faoliyat A.V. Petrova Sinfdan tashqari ishlarning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi funksiyasi Viktorina, dramatizatsiya, ko‘rgazmali topshiriqlar V.I. Lubovskiy Ijtimoiy faollik va shaxsiy yondashuv orqali darsdan tashqari ishlarning kompensator roli Diagnostik va ijtimoiy faollikni kuchaytiruvchi usullar R. Kadirov Erkin, bosimsiz muhitda o‘quvchini faol rivojlantirish imkoniyati Mini-loyihalar, hayotiy topshiriqlar, psixologik yondashuv G. Sultonov Amaliy, hayotiy topshiriqlar O‘yinlar, mashqlar, 15asosida fanni o‘rgatish, ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish amaliy darslar N.A. Menchinskaya Bilimni faoliyat orqali kashf etish, emotsional muhit va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish Faoliyat asosida o‘qitish, qiziqarli topshiriqlar M. Ergashev Sinfdan tashqari ish orqali real hayotga moslashtirish va mustaqillikni oshirish Kundalik hayotiy muammolarni hal qilishga yo‘naltirish A.I. Mescheryakov Sensor-perseptiv rivojlanish asosida bilim o‘zlashtirish, hissiy-irodaviy faollik Ko‘rgazmali vositalar, hissiy yondashuv, konstruktor usullari 1.2. Yordamchi maktablarda matematika darslarida sinfdan tashqari ishlarni o'tkazishning o‘ziga xos xususiyatlari Yordamchi maktablarda matematika fanidan ta’lim jarayonini samarali tashkil etish nafaqat darslar, balki sinfdan tashqari faoliyatlar orqali ham amalga oshiriladi. Bunday mashg‘ulotlar, ayniqsa aqliy rivojlanishida orqada qolgan o‘quvchilar uchun o‘ta muhim hisoblanadi. Sababi, ularning o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasi past, diqqatni jamlash, mustaqil fikrlash, umumlashtirish va solishtirish ko‘nikmalari cheklangan bo‘ladi. Shu sababli sinfdan tashqari faoliyatlar bu kamchiliklarni bosqichma-bosqich bartaraf etishga xizmat qiladi. Matematika – bu mantiqiy fikrlash, aniqlik, ketma-ketlik, tartib va sabr talab qiladigan fandir. Yordamchi maktab o‘quvchilari uchun bu fan ko‘pincha qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun darsdan tashqari tashkil etiladigan mashg‘ulotlar, o‘yinlar, musobaqalar va ko‘rgazmalar orqali matematika fanini bolalarga oddiy, qiziqarli va tushunarli shaklda yetkazish o‘qituvchidan katta pedagogik mahorat talab qiladi. Sinfdan tashqari ishlar – 16bu o‘quvchilarni fanga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish, ijobiy emotsional fon yaratish va bilimlarni mustahkamlash imkonini beruvchi vositadir. Bunday mashg‘ulotlarning asosiy xususiyati – ularning qat’iy o‘quv dasturiga kirmasligidir. Ammo ular ayni paytda asosiy darsni to‘ldiruvchi, o‘quv materialini mustahkamlovchi, qiziqishni kuchaytiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Odatda bu faoliyatlar bolalarning qiziqishini uyg‘otuvchi ko‘rinishda bo‘lishi kerak: o‘yin elementlari, mantiqiy topshiriqlar, matematik krossvordlar, viktorinalar, didaktik stol o‘yinlari va boshqalar. Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari faoliyatlar bolalarning yosh va psixologik xususiyatlariga muvofiq tashkil etiladi. Masalan, kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun o‘yinli faoliyatlar asosiy bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilari uchun ko‘proq hayotiy masalalarga asoslangan topshiriqlar, kichik guruhli loyihalar mos keladi. Shu bilan birga, har bir mashg‘ulot bolalarning idrok qilish darajasi, eslab qolish imkoniyati, og‘zaki va yozma nutqini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi lozim 11 . Yordamchi maktab o‘quvchilari uchun tashkil etiladigan sinfdan tashqari ishlar quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanishi kerak: soddalik, izchillik, ko‘rgazmalilik, qiziqarlilik, amaliyotga yaqinlik va rag‘batlantirish. Darsda rasmiy muhit bo‘lishi mumkin, ammo sinfdan tashqari ishda bola erkin fikr yuritish, shaxsiy harakat qilish va ijodiy yondashish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Masalan, “Matematik teatrlashtirilgan sahna”, “Raqamlar sarguzashti”, “Do‘kon o‘yini” kabi ishlanmalar bolalar uchun juda qiziqarli va samaralidir. Sinfdan tashqari ishlarning yana bir o‘ziga xos tomoni – ularning diagnostik va tarbiyaviy ahamiyatidir. Bu ishlar orqali o‘quvchining bilim darajasi, shaxsiy rivojlanish ko‘rsatkichlari, ijtimoiy faolligi va emotsional muvozanati haqida ma’lumot olish mumkin. O‘quvchi qanday mashg‘ulotlarga qiziqadi, qanday vaziyatda faolroq bo‘ladi, qaysi turdagi topshiriqlarda qiynaladi – bu 11 Qurbonova M. Aqliy zaif bolalar bilan psixologik ishlar. – Toshkent: Barkamol avlod, 2018. – 169 b. 17kabi kuzatishlar o‘qituvchiga har bir o‘quvchi uchun individual ta’lim yo‘nalishini tanlash imkonini beradi. Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, sinfdan tashqari ishlarga faol jalb etilgan o‘quvchilar darsda ham faolroq, ishtirokchi bo‘lishadi. Ular o‘z fikrini aytishga harakat qiladi, savollarga javob topishga intiladi. Bunday bolalarda o‘ziga ishonch paydo bo‘ladi, ular kamroq izolyatsiyalanadi va jamoadagi o‘rnini tushunadi. Bu esa ularning keyingi hayot faoliyatida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarda o‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki tashkilotchi, yo‘naltiruvchi, ruhlantiruvchi, ijtimoiy psixolog rolini ham bajaradi. Chunki bu faoliyatlar ko‘proq emotsional, ijtimoiy, axloqiy komponentlarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi bolaning harakatini, reaktsiyasini, o‘zini tutish tarzini kuzatadi va shunga mos ravishda pedagogik yondashuv tanlaydi. Yordamchi maktablarda darsdan tashqari faoliyatlarni tashkil etishda ko‘rgazmali materiallardan, texnologiyalardan foydalanish juda muhim. Rangli shakllar, real buyumlar, taqsimlagichlar, kartochkalar, interaktiv doska, maxsus ilovalar va videomateriallar orqali o‘quvchilarni jalb qilish va ularga tushunarli tarzda bilim berish osonlashadi. Shuningdek, tashqi muhit bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan mashg‘ulotlar – masalan, tabiatda o‘tkaziladigan matematik topshiriqlar yoki ekskursiyalar orqali bolalarda real bilim shakllanadi. Matematika fanidan tashkil etiladigan sinfdan tashqari ishlarning asosiy xususiyati shundaki, ular darsda berilgan mavzularni mustahkamlabgina qolmay, balki yangi bilimlarga yo‘l ochadi. Masalan, darsda faqat ikki xonali sonlar bilan ishlangan bo‘lsa, sinfdan tashqari ishda uch xonali sonlar bilan amaliy topshiriqlar bajariladi. Darsda o‘rgatilgan birliklar, o‘lchovlar haqidagi bilimlar hayotiy misollar bilan mustahkamlanadi. Bu kengaytirilgan o‘quv muhiti bolalarda fan bo‘yicha umumiy dunyoqarashni shakllantiradi. 18Y ordamchi maktablarda matematika fanidan sinfdan tashqari ishlar – bu o‘quvchilarning bilim olish jarayonida muhim o‘rin tutadigan, shaxsiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlaydigan, ijtimoiy faollikni oshiradigan, qiziqishni uyg‘otadigan va emotsional barqarorlikni mustahkamlovchi muhim metodik yo‘nalishdir. Ular darsning rasmiy cheklovlaridan chiqib, bolaning imkoniyatlarini ochishga xizmat qiladi. Aynan shu jihatlar bu faoliyat turini nafaqat dolzarb, balki zaruriy pedagogik komponentga aylantiradi. 19II. BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI ISHLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI. 2.1. Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va ahamiyati Yordamchi maktablarda o‘quvchilarning ta’lim olish jarayonini to‘liq va samarali tashkil etish uchun nafaqat dars mashg‘ulotlari, balki sinfdan tashqari faoliyatlar ham katta ahamiyatga ega. Sinfdan tashqari ishlar o‘quv jarayonini boyituvchi, uni chuqurlashtiruvchi va o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlovchi muhim vosita hisoblanadi. Ayniqsa, matematika fanida bunday ishlar orqali o‘quvchilarning raqamlar, sonlar, hisoblash usullari haqidagi bilimlari amaliyotga tatbiq etiladi, mantiqiy tafakkuri faollashadi va fanga nisbatan ijobiy munosabat shakllanadi. Yordamchi maktab o‘quvchilari aqliy rivojlanishining sekinligi, idrok va tafakkurining yetarli darajada shakllanmaganligi sababli dars davomida berilayotgan ma’lumotni to‘liq tushunmasligi mumkin. Bu holat ularning bilimga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi. Shu bois sinfdan tashqari mashg‘ulotlar yordamida o‘quvchi bilan noformal, erkin muhitda ishlash, darsda o‘zlashtira olmagan bilimlarini amaliy mashqlar yordamida yoritish, mustahkamlash mumkin bo‘ladi. Bunday ishlar o‘quvchini o‘ylashga, tahlil qilishga, fikr bildirishga undaydi. 12 Sinfdan tashqari ishlar mazmuni jihatidan matematika fanining asosiy tushunchalarini o‘z ichiga oladi: sonlar va amallar, geometrik shakllar, miqdorlar, o‘lchovlar, vaqt va pul tushunchasi, mantiqiy bog‘liqliklar. Bu elementlar o‘yinlar, topshiriqlar, viktorinalar, musobaqalar, kichik loyihalar orqali bolalarga yetkaziladi. Har bir mashg‘ulotda bolaning intellektual rivojlanish darajasi, emotsional holati, e’tiborining barqarorligi, eslab qolish 12 Ruzmetova N. Yordamchi maktablarda matematika topshiriqlari. – Farg‘ona: Ma’rifat, 2023. – 142 b. 20qobiliyati hisobga olinadi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari ishlarning mazmuni soddalashtirilgan, tushunarli, ko‘rgazmali bo‘lishi zarur. Bunday ishlarning mazmuni faqat bilim berish bilan cheklanmaydi. Ular o‘quvchilarda kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantirish, jamoada ishlashga o‘rgatish, o‘z fikrini ifodalash, o‘z harakatlarini boshqarish, o‘zini baholash va bahoni qabul qilish qobiliyatlarini ham shakllantiradi. Shuning uchun, sinfdan tashqari faoliyatlar faqat ta’limiy emas, balki ijtimoiy-psixologik va tarbiyaviy jihatdan ham nihoyatda muhimdir. Matematika fanidan sinfdan tashqari ishlarning yana bir muhim jihati – ular orqali bolalar real hayotda duch keladigan muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini egallaydi. Masalan, darsda o‘rganilgan “pul birliklari” mavzusi sinfdan tashqari faoliyatda “do‘kon o‘yini” orqali mustahkamlanadi. Yoki “o‘lchov birliklari” mavzusi “pishirish retseptlari asosida mahsulot o‘lchash” orqali amaliylashtiriladi. Bu usul o‘quvchilarning fanni idrok etish darajasini oshiradi, ularni o‘rgangan bilimini kundalik hayotda qo‘llashga o‘rgatadi. Sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati shundaki, ular darsda berilgan bilimlarning nazariy asoslarini mustahkamlabgina qolmay, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tajriba qilish, muammoga turli yo‘llar bilan yondashish, yangilikka intilish ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Bu esa ularning shaxsiy rivojlanishiga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga, bilimga qiziqishini kuchaytirishga xizmat qiladi. Bunday faoliyatlar bola uchun qiyinchilik emas, aksincha ijobiy kechinma, hayajon, zavq manbai sifatida qabul qilinadi. 13 Yordamchi maktabda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda ular uchun maxsus metodik yondashuvlar ishlab chiqilgan. Bu mashg‘ulotlar ko‘proq o‘yinlar, vizual vositalar, rasm, konstruktor, maket yasash, harakatli mashg‘ulotlar, musobaqalar, dramatizatsiyalar asosida o‘tkaziladi. O‘quvchilar guruhlarga bo‘linib ishlaydi, bu esa ijtimoiy ko‘nikmalarni 13 To‘xtasinov O. Maxsus pedagogikaning nazariy asoslari. – Toshkent: Tafakkur, 2021. – 172 b. 21rivojlantiradi. O‘zaro muloqot, kelishuv, navbat kutish, fikr almashish orqali bolalar jamiyatda yashashga moslashadi. Shuningdek, sinfdan tashqari faoliyatlar bolalar uchun psixologik yengillik yaratadi. Agar darsda bolaning e’tibori chalg‘ib qolsa, o‘zini yomon his qilsa yoki topshiriqni bajara olmasa, sinfdan tashqari faoliyatda u o‘zini boshqa jihatdan namoyon eta oladi. Bu faoliyatlar erkin muhitda, erkin tanlov asosida tashkil etiladi. Bolaga majburiy yuklama emas, balki ixtiyoriy ishtirok taqdim etiladi. Bu esa ularni ruhlantiradi, faol harakatga undaydi, o‘zini foydali his qilishga sabab bo‘ladi. Mazkur ishlarning amaliy natijalari ham muhim. Statistik kuzatishlarga ko‘ra, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga muntazam jalb etilgan o‘quvchilarda matematikadan umumiy o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari yuqori bo‘ladi. Ular darsga ishtiyoq bilan qatnashadi, ko‘proq savollar beradi, darsda berilgan topshiriqlarni mustaqil bajarishga harakat qiladi. Bu esa ularning umumiy bilim saviyasini oshiradi, rivojlanish sur’atini tezlashtiradi. 14 Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlar yordamida o‘quvchilarda quyidagi ko‘nikmalar shakllantiriladi: mustaqil fikrlash, jamoada ishlash, mantiqiy bog‘liqlikni tushunish, hisob-kitob qilish, harakatni rejalashtirish, ketma-ketlikni saqlash, sabab-oqibat aloqalarini anglash. Bu ko‘nikmalar nafaqat ta’limda, balki bolalarning keyingi ijtimoiy hayotida ham juda kerakli sifatlar hisoblanadi. Y ordamchi maktablarda matematika fanidan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni darslikdan farqli ravishda boyroq, real hayotga yaqinroq, bolalarning ehtiyojiga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Bu faoliyatlar orqali bola fan bilan bevosita munosabatda bo‘ladi, o‘rganadi, his qiladi, amalda sinab ko‘radi. Sinfdan tashqari ishlarning ta’limiy, tarbiyaviy, psixologik va ijtimoiy ahamiyati uni pedagogik jarayonning ajralmas qismiga aylantiradi. Shuning uchun ham bu faoliyatlar 14 Islomov S. Yordamchi maktablar uchun matematika dars ishlanmalari. – Toshkent: Ta’lim, 2020. – 188 b. 22maxsus rejalashtirilgan holda, ilmiy asoslangan metodlar bilan, pedagogik maqsadlarga muvofiq ravishda tashkil etilishi lozim. 2.2. Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning rejalashtirish va tashkil etish usullari Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun, avvalo, bu faoliyatlar puxta va ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishi lozim. Rejalashtirish – bu pedagogik faoliyatning eng muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilar ehtiyojini chuqur tahlil qilish, metodik materiallar tanlash, vaqt, joy va vositalarni aniqlash, faoliyat natijalarini baholashga yo‘naltirilgan harakatlar yig‘indisidir. Ayniqsa, yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishda har bir o‘quvchining rivojlanish darajasi, o‘zlashtirish qobiliyati, ijtimoiy faolligi, sog‘lig‘i va emotsional holati inobatga olinadi. Rejalashtirishda avvalo yillik, choraklik va haftalik rejalar tuziladi. Yillik reja yordamchi maktabning umumiy maqsad va vazifalari asosida ishlab chiqiladi. Unda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning umumiy yo‘nalishi, fanlar kesimida asosiy tadbirlar, o‘quvchilar ishtirok etadigan loyihalar, musobaqalar, ko‘rgazmalar belgilab olinadi. Choraklik reja orqali ushbu yillik rejaning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi ta’minlanadi. Haftalik reja esa bevosita amaliy mashg‘ulotlarni qanday formatda o‘tkazilishini, qaysi o‘quvchilarning ishtiroki zarurligini va qanday materiallar talab etilishini ko‘rsatadi. 15 Yordamchi maktablarda matematika fanidan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda metodik yondashuv muhim ahamiyatga ega. Metodik yondashuv bu – o‘quvchilarning yoshi, aqliy salohiyati, shaxsiy qiziqishi, faollik darajasi va hissiy holatidan kelib chiqqan holda, ularga mos uslub va shakllarni tanlashdir. Masalan, o‘yinli yondashuvlar kichik yoshdagi 15 Abdurahmonova L. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘rgatish xususiyatlari. – Andijon: Navro‘z, 2019. – 134 b. 23o‘quvchilar uchun samarali bo‘lsa, yoshi katta o‘quvchilar uchun kichik guruhli loyihalar, tadqiqot topshiriqlari, amaliy mashg‘ulotlar foydalidir. Matematikani o‘rgatishda ayniqsa dramatizatsiya, real predmetlar orqali hisob-kitob qilish, mantiqiy muammolarni hal etish samarali natijalar beradi. Tashkil etish jarayonida o‘qituvchi mashg‘ulotning asosiy maqsadini aniq belgilab oladi. Maqsad faqat matematik bilim berish emas, balki bolani faol harakatga jalb qilish, u orqali muloqot, mustaqil fikrlash, jamoada ishlash, mehnatsevarlik, sabr-toqat kabi ijtimoiy sifatlarni rivojlantirishdir. Shu sababli, har bir sinfdan tashqari mashg‘ulotga bir necha vazifa yuklatiladi: ta’limiy, tarbiyaviy, ijtimoiylashuvga doir va diagnostik. Bu yondashuv yordamida o‘qituvchi mashg‘ulotni har tomonlama rejalashtirib, natijalarni chuqur tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tashkil etishning amaliy bosqichida mashg‘ulot formatiga qarab joy tanlanadi. Bu sinf xonasi bo‘lishi mumkin, yoki sport zalida, tabiatda, kutubxonada, o‘yin xonasida, hatto ochiq havoda o‘tkazilishi mumkin. Muhimi, bolalar o‘zlarini erkin, qulay his qilishlari va faol ishtirok eta olishlaridir. Mashg‘ulot davomida o‘qituvchi ko‘makchi, yo‘naltiruvchi rolida bo‘ladi – u bolalarga mustaqil qaror qabul qilish imkonini beradi, xatolarni to‘g‘ri yo‘l bilan tushuntiradi, bolani ruhlantiradi, o‘ziga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi. 16 Tashkil etish usullarida topshiriqlar soddalashtirilgan, ketma-ket, bosqichma-bosqich bajariladigan tarzda tuziladi. Har bir topshiriqning vizual ko‘rinishi, aniq ifodasi va natijasi oson idrok etilishi kerak. Misol uchun, “10 dona olma bor, 3 tasini berdik, nechtasi qoldi?” kabi hayotga yaqin masalalar bolada real fikr yuritishga imkon beradi. Bu kabi topshiriqlarni rasm, maket, figuralar yordamida berish, o‘yin tarzida tashkil qilish tavsiya etiladi. 16 Usmonova M. Maxsus maktablarda o‘quv-metodik rejalashtirish asoslari. – Toshkent: Fan va Taraqqiyot, 2022. – 205 b. 24Ko‘rgazmalilik prinsipini saqlash orqali o‘quvchining diqqatini ushlab turish va idrokini kuchaytirish mumkin. Bundan tashqari, mashg‘ulotlarda pedagogik texnologiyalar va zamonaviy axborot vositalaridan foydalanish ham sinfdan tashqari ishlarning sifati va samaradorligini oshiradi. Interaktiv doskalar, raqamli ilovalar, animatsion topshiriqlar, multimedia vositalari orqali matematika fani yanada jonli va qiziqarli tus oladi. Bu bolalarning e’tiborini jalb qiladi, xotirani mustahkamlaydi, hissiy faoliyatni kuchaytiradi. Mashg‘ulotdan so‘ng refleksiya jarayoni tashkil etiladi. Bu orqali o‘quvchilar nima o‘rganganliklarini ifodalaydi, o‘z fikrlarini aytadi, baho beradi. O‘qituvchi esa bu jarayonda kuzatuv olib boradi, o‘quvchilarning qiziqishi, ishtiroki, faolligi, tushunish darajasini tahlil qiladi. Bu ma’lumotlar keyingi mashg‘ulotlarni rejalashtirishda juda katta yordam beradi. Har bir bolaga individual yondashuv, unga mos shakllar va usullar tanlash imkonini yaratadi. Rejalashtirish va tashkil etishdagi eng muhim jihatlardan biri – bolalarning o‘ziga xos rivojlanish darajasini hisobga olishdir. Yordamchi maktab o‘quvchilari orasida sezilarli tafovut bo‘lishi mumkin: ba’zilar hisoblashni yaxshi bilsa, boshqalarda hali raqam tushunchasi shakllanmagan bo‘lishi mumkin. Shu sababli o‘qituvchi mashg‘ulotni differensial yondashuv asosida olib boradi. Har bir guruh yoki o‘quvchi uchun alohida topshiriq tayyorlanadi. Bu esa har bir bolani faol ishtirok etishga undaydi. Sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish va tashkil etish bosqichlari Tashkil etish bosqichlari Tavsifi Rejalashtirish bosqichi Yillik, choraklik, haftalik rejalarning tuzilishi, maqsadlar aniqlanadi Metodik O‘quvchilarning imkoniyatiga mos usullar tanlanadi 25yondashuv (o‘yin, dramatizatsiya, guruhli ishlar) Amaliy mashg‘ulotni tayyorlash Joy, vosita, vaqt, topshiriqlar aniqlanadi, metodik materiallar tayyorlanadi Mashg‘ulotni o‘tkazish Mashg‘ulot bolalar ishtirokida, vizual va harakatli shaklda o‘tkaziladi Refleksiya va tahlil O‘quvchilar fikri eshitiladi, ishtirok tahlil qilinadi, keyingi rejalarga asos bo‘ladi Individual yondashuv O‘quvchining rivojlanish darajasiga qarab differensial topshiriqlar qo‘llaniladi Ota-onalar bilan hamkorlik Ota-onalar sinfdan tashqari ishga jalb qilinadi, uyda davom ettirish ishlari amalga oshiriladi Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda ota-onalar bilan hamkorlik ham muhim rol o‘ynaydi. Ota-onalar bolalarni rag‘batlantirish, faol qatnashishga undash, topshiriqlarni uyda amaliyotda davom ettirish kabi jihatlar bilan shug‘ullanishi kerak. O‘qituvchi esa ular bilan suhbatlar, ko‘rgazmalar, ochiq mashg‘ulotlar orqali aloqada bo‘lishi kerak. Bu holat boladagi ta’limga bo‘lgan ijobiy munosabatni kuchaytiradi.yordamchi maktablarda matematika fanidan sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish va tashkil etish murakkab, lekin nihoyatda zaruriy jarayondir. Bu jarayon puxta tahlil, aniq maqsad, mos metod, bolaga yoqadigan shakl va ijobiy muhit talab etadi. Shunday yondashuvgina o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga, ularning matematik bilimini mustahkamlashga, ijtimoiylashuv darajasini oshirishga xizmat qiladi. 26 Xulosa Yordamchi maktablarda ta’lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun nafaqat dars mashg‘ulotlarini, balki sinfdan tashqari faoliyatlarni ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, matematika fanida darsdan tashqari tashkil etiladigan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning bilimini mustahkamlash, fan bo‘yicha qiziqishini kuchaytirish, amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirish, mantiqiy fikrlashni shakllantirishda muhim metodik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar yordamida matematika fanini o‘qitish jarayoni noformal, erkin, bolaga yaqin muhitda amalga oshiriladi. Bu esa o‘quvchilarda ijobiy emotsiyalar uyg‘otadi, bilim olishga qiziqishini kuchaytiradi, muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi va o‘ziga bo‘lgan ishonchni shakllantiradi. Ayniqsa, darsda qiyinchilikka uchraydigan o‘quvchilar sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘z salohiyatini ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladi. Bu holat ularning shaxsiy rivojiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yordamchi maktabda matematika fanidan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlar — bu nafaqat ta’limiy jarayonni to‘ldiruvchi vosita, balki o‘quvchilarni ijtimoiy muhitga tayyorlovchi, hayotiy ko‘nikmalarni shakllantiruvchi, nutq va tafakkurni faollashtiruvchi, jamiyatda faol ishtirok etishga zamin yaratadigan muhim pedagogik resursdir. Shu bois, bu faoliyatni ilmiy asosda rejalashtirish, to‘g‘ri metodik yondashuvni tanlash, bolalarning ehtiyojlarini hisobga olish va ularni rag‘batlantirish orqali yanada samarali natijalarga erishish mumkin. Xulosa qilib aytganda, yordamchi maktablarda matematika fanidan sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning intellektual, ijtimoiy va shaxsiy rivojiga xizmat qiluvchi ajralmas pedagogik vosita bo‘lib, bu faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish zamonaviy ta’limning muhim talablaridan biridir. 27Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PF–5712- sonli farmoni. Nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun inklyuziv ta’limni rivojlantirish to‘g‘risida. // www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 12-fevraldagi PQ– 4963-son qarori. 2021–2023 yillarda maxsus ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida. // www.lex.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi PF–6108- son farmoni. Nogironligi bo‘lgan bolalarning ta’lim olish huquqini ta’minlash tizimini takomillashtirish to‘g‘risida. // www.lex.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-avgustdagi PQ–4412- son qarori. Ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi. // www.lex.uz 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-oktabrdagi PF– 5947-son farmoni. O‘zbekiston Respublikasida ta’lim va fan sohasini tubdan isloh qilish to‘g‘risida. // www.lex.uz 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-oktabrdagi PQ–4884- son qarori. Maxsus ta’lim muassasalarida metodik yondashuvlarni innovatsion tarzda yangilash to‘g‘risida. // www.lex.uz 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 15-maydagi PF–5812- son farmoni. Bola huquqlarini himoya qilish tizimini takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida. // www.lex.uz 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 18-martdagi PQ–5069- son qarori. Ta’lim jarayonida sinfdan tashqari ishlar va psixologik xizmat faoliyatini kuchaytirish to‘g‘risida. // www.lex.uz 9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 7-yanvardagi PF–6221- son farmoni. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini isloh qilish to‘g‘risida. // www.lex.uz 10) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 25-sentabrdagi PQ– 4851-son qarori. Maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimida individual rivojlanish dasturlarini keng joriy etish to‘g‘risida. // www.lex.uz 11) Kadirov R. Maxsus ta’lim metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 248 b. 12) Sultonov G. Yordamchi maktablarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. – 196 b. 13) Karimova D., To‘laganova S. Defektologiyada darsdan tashqari ishlar metodikasi. – Samarqand: Zarafshon, 2021. – 167 b. 14) Ergashev M. Maxsus ehtiyojli bolalarni o‘qitishda innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 183 b. 2815) Murodova N. Yordamchi maktablarda darsdan tashqari ishlarda o‘yin metodlari. – Buxoro: Farovon, 2022. – 154 b. 16) L.S. Vigotskiy. Psixologik taraqqiyot nazariyalari. – Toshkent: Muloqot, 2019. – 304 b. 17) Luriya A.R. Neyropsixologik yondashuvlar. – Toshkent: Innovatsiya, 2018. – 211 b. 18) Petrova A.V. Defektologiyada tarbiyaviy faoliyat metodikasi. – Moskva: Pedagogika, 2020. – 230 b. 19) Lubovskiy V.I. Maxsus pedagogikaga kirish. – Moskva: Drofa, 2019. – 198 b. 20) Menchinskaya N.A. O‘quvchilarda tafakkurni rivojlantirish. – Toshkent: Yangi asr, 2021. – 156 b. 21) Mescheryakov A.I. Faoliyatga asoslangan o‘qitish modeli. – Moskva: Pednauka, 2020. – 214 b. 22) Qurbonova M. Aqliy zaif bolalar bilan psixologik ishlar. – Toshkent: Barkamol avlod, 2018. – 169 b. 23) Ruzmetova N. Yordamchi maktablarda matematika topshiriqlari. – Farg‘ona: Ma’rifat, 2023. – 142 b. 24) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Murojaatnomasi. “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi”. 2021-yil 6-aprel. 25) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Murojaatnomasi. Oliy Majlisga Murojaatnoma. 2022-yil 23-dekabr. 26) To‘xtasinov O. Maxsus pedagogikaning nazariy asoslari. – Toshkent: Tafakkur, 2021. – 172 b. 27) Abdurahmonova L. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘rgatish xususiyatlari. – Andijon: Navro‘z, 2019. – 134 b. 28) Usmonova M. Maxsus maktablarda o‘quv-metodik rejalashtirish asoslari. – Toshkent: Fan va Taraqqiyot, 2022. – 205 b.

I.BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNING UMUMIY MASALALARI
1:1.Muammoni pedagogik - psixologik metodik adabiyotlarda yoritilishi……
1:2.Yordamchi maktablarda matematika darslarida sinfdan tashqari ishlarni o'tkazishning o'ziga xos xususiyatlari………………………………………….
II. BOB. YORDAMCHI MAKTABLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI ISHLARNING TASHKIL ETISH METODIKASI.
2:1.Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va ahamiyati……………………………………………………………………….
2:2.Yordamchi maktablarda sinfdan tashqari ishlarning rejalashtirish va tashkil etish usullari…………………………………………………………….

Sotib olish