Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 392.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

17 Продаж

Yordamchi maktabda vaqt o'lchovlarini o'rganish metodikasi

Купить
1Mavzu:Yordamchi maktabda vaqt òlchovlarini òrganish metodikasi MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….…..…2 I.BOB. Yordamchi maktabda vaqt òlchov birliklarini ilmiy nazariy asoslari 1.1Yordamchi maktabda òquvchilarni matematik tasavvurlarini shakllantirishda vaqt tushunchasini òrni …………………………………………………….……5 1.2 Darslarda va darsdan tashqari mashg'ulotlarda vaqt tushunchasini mustahkamlashga doir amaliy mashqlar ………………………………………11 2 .BOB. Yordamchi maktabda vaqt òlchovlarini òrganish metodikasi 2.1Matematika darslarida vaqt tushunchasini òlchashga òrgatish samarali usullari ……………………………………………………………………... .…15 2.2Vaqt tushunchalarini òrgatish va didaktik òyinlardan foydalanish …….…..19 Xulosa …………………………………………………………………….…..24 Foydalanilgan adabiyot ………………………………………………………23 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Yordamchi maktablarda ta’lim olayotgan o‘quvchilar uchun matematik bilimlarni o‘zlashtirishda vaqt tushunchasini shakllantirish alohida metodik yondashuvni talab etadi. Bu bolalarda abstrakt fikrlashning yetarlicha rivojlanmaganligi vaqt, joy, miqdor kabi tushunchalarni qabul qilishni murakkablashtiradi. Ayniqsa, vaqt o‘lchov birliklarini (soat, daqiqa, kun, hafta) o‘rgatish orqali o‘quvchining kundalik hayotga moslashuvi, mustaqil faoliyatga qadam qo‘yishi ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim siyosatida ham maxsus ehtiyojli bolalar uchun sifatli ta’lim muhitini yaratish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Shuningdek, Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan qaror va farmonlarda inklyuziv va maxsus ta’limni takomillashtirishga doir vazifalar belgilangan. Ushbu kurs ishi shu dolzarb ehtiyojdan kelib chiqqan holda tuzilgan. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Yordamchi maktablarda vaqt tushunchasini o‘rgatish bo‘yicha ayrim ilmiy-uslubiy ishlar mavjud bo‘lsa- da, ushbu mavzuning alohida va chuqur o‘rganilganligi yetarli emas. Asosan, umumta’lim maktablari uchun tuzilgan metodikalar yordamchi maktab o‘quvchilari imkoniyatlariga to‘liq mos kelmaydi. So‘nggi yillarda Jo‘rayev M.Q., Shodmonova M., Eshonqulova D. kabi olimlar maxsus pedagogika sohasida umumiy tavsiyalar bergan. Ammo vaqt o‘lchovlari mavzusida dars metodikasi, mashg‘ulot shakllari, amaliy topshiriqlar tizimlashtirilmagan. Shu bois ushbu kurs ishi bu boradagi bo‘shliqni to‘ldirishga, maxsus metodika asoslarini taklif qilishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti Mazkur kurs ishining obyekti – yordamchi maktablarda tahsil olayotgan o‘quvchilarga vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatish jarayonidir. Ushbu jarayon doirasida o‘quvchilarning rivojlanish xususiyatlari, darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarining mazmuni, pedagogik vositalar va 1 Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, PF–4947, 2017-yil 7- fevral. 3o‘qitish shakllari tadqiqot obyekti sifatida ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, bu o‘quvchilar uchun ta’limning moslashtirilgan shakli, ko‘rgazmali vositalarning roli va individual yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining predmeti Kurs ishining predmeti – yordamchi maktablarda vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatishga qaratilgan metodikalar, o‘quvchilarning ushbu bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni va unga ta’sir qiluvchi omillardir. Bu yerda vaqt birliklarini o‘rganishda qo‘llaniladigan usullar, didaktik o‘yinlar, topshiriq turlari va individual yondashuv shakllari asosiy tahlil obyekti sifatida o‘rganiladi. Shu bilan birga, o‘quvchilar faoliyatining baholash mezonlari ham predmet doirasiga kiradi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – yordamchi maktab o‘quvchilariga vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishning samarali metodikasini ishlab chiqish, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin bo‘lgan usullarni taklif etish, ularni tajriba asosida asoslashdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilarda vaqtni to‘g‘ri anglash, rejalashtirish va nazorat qilish ko‘nikmalarini shakllantirish, hayotga tatbiq etish imkoniyatlarini kengaytirish ko‘zda tutiladi. Kurs ishi mavzusining vazifalari Yordamchi maktablarda vaqt tushunchasini shakllantirishga oid nazariy manbalarni tahlil qilish. Vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan amaliy mashqlarni tahlil qilish. Matematika darslarida samarali uslublarni ishlab chiqish. Didaktik o‘yinlardan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish. Darsdan tashqari mashg‘ulotlar yordamida vaqt tushunchasini mustahkamlash usullarini aniqlash. O‘quvchilarning psixologik xususiyatlariga mos metodik vositalarni tanlash. Taklif etilgan metodlarni amaliyotda qo‘llab, samaradorligini baholash. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, bu ish yordamchi maktablarda matematik tushunchalarni, xususan, vaqt birliklarini o‘rgatishning ilmiy asoslarini yoritadi. Amaliy jihatdan esa, taklif etilgan metodlar dars jarayonida o‘qituvchilar tomonidan bevosita qo‘llanilishi, 4o‘quvchilarning vaqtni anglash va amaliyotda tatbiq etish ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu esa ularning mustaqil hayotga tayyorgarligini oshiradi. Kurs ishi natijalari amaliy mashg‘ulotlar, maxsus treninglar va o‘quv qo‘llanmalar yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining metodlari Ilmiy-nazariy tahlil (adabiyotlar sharhi) Kuzatuv va so‘rovnoma Taqqoslash va umumlashtirish Tajriba asosidagi tahlil (dars fragmentlarini tahlil qilish) Amaliy topshiriqlarni sinovdan o‘tkazish Grafik va jadval shaklida tasvirlash Bu metodlar yordamida mavzuga doir yondashuvlar tahlil qilinib, pedagogik takliflar ishlab chiqilgan. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Ushbu kurs ishi kirish qismi, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bob ikki kichik bo‘limni o‘z ichiga oladi: 5I.BOB. Yordamchi maktabda vaqt òlchov birliklarini ilmiy nazariy asoslari 1.1Yordamchi maktabda òquvchilarni matematik tasavvurlarini shakllantirishda vaqt tushunchasini òrni Yordamchi maktablar — bu intellektual rivojlanishida orqada qolgan bolalar uchun mo‘ljallangan maxsus ta’lim muassasalari bo‘lib, bu yerda ta’lim jarayoni bolaning rivojlanish sur’ati va psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Ayniqsa, matematik tasavvurlarni shakllantirishda asosiy tushunchalardan biri bo‘lgan vaqt kategoriyasi maxsus e’tiborni talab qiladi. Bu tushuncha o‘quvchilarning nafaqat matematik bilim darajasini oshirish, balki kundalik hayotda yo‘nala olish, vaqtni his qilish va rejalashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Vaqt tushunchasi matematika fanining asosiy bo‘limlaridan biri sifatida qaraladi. Daqiqa, soat, kun, hafta, oy, yil kabi o‘lchov birliklari o‘quvchiga vaqtni aniqlash, o‘lchash va solishtirish imkonini beradi. Shu bois, bu bilimlarni shakllantirish orqali bolaning tafakkuri, xotirasi, e’tibori va umumlashtirish qobiliyatlari rivojlanadi. Yordamchi maktab o‘quvchilari esa, aksariyat hollarda abstrakt fikrlashda qiyinchiliklarga duch kelganliklari sababli, bu tushunchalarni bevosita hayotiy misollar, vizual ko‘rgazmali vositalar va amaliy mashqlar asosida o‘zlashtiradilar. 2 O‘quvchilarni vaqt tushunchasiga olib kirish uchun avvalo ular bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy faoliyatlar – tongda uyg‘onish, dars boshlanishi, ovqatlanish vaqti, tanaffus, uyquga yotish kabi vaziyatlar asosida tushunchalar shakllantiriladi. Bu esa bola uchun vaqtni his qilish, anglash va farqlash imkonini beradi. O‘quvchi ertalab va kechqurun oralig‘idagi farqni, "tezroq", "sekinroq", "hozir", "kecha", "ertaga" kabi vaqtni ifodalovchi so‘zlar yordamida bog‘lay olishi lozim. 2 Jo‘rayev R.S. – Boshlang‘ich sinfda matematika darslarini samarali tashkil etish. – Samarqand: Zarafshon, 2020. – 180 b. 6Matematik rivojlanish uchun vaqtni o‘lchov birliklarida tushunish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu birliklar orasidagi nisbatlarni tushunish, ularni hisoblashga oid amaliy mashqlar bajarish orqali o‘quvchilar matematik fikrlashga bir qadam yaqinlashadi. Masalan, “1 soatda nechta daqiqa bor?”, “1 hafta necha kun?”, “3 soat necha daqiqadan iborat?” kabi savollarni o‘rgatish orqali bola fikrlaydi, solishtiradi va xulosa chiqaradi. O‘quvchilarda vaqtni his qilish va u bilan ishlash ko‘nikmalarining shakllanishi ularning kundalik hayotini tartibga solishga xizmat qiladi. Har bir topshiriqni vaqt doirasida bajarishga o‘rganish, vaqtga qarab o‘z harakatlarini rejalashtirish, dars jarayonida vaqtni kuzatish orqali bolaning mustaqilligi ortadi. Bunday ko‘nikmalarni shakllantirish esa matematik ta’limning bevosita vazifalaridan biridir. Yordamchi maktabda o‘quvchilar ko‘pincha passiv bo‘lishadi, e’tibori tez chalg‘iydi, eslab qolish qobiliyati zaif bo‘ladi. Shu sababli vaqt tushunchasini berishda ularga yaqin, tushunarli, oddiy va hayotiy misollar asosida ishlash zarur. Har bir vaqt o‘lchov birligi alohida mavzu sifatida o‘rganiladi va u bilan bog‘liq topshiriqlar asta-sekinlik bilan murakkablashtiriladi. Dastlab “soat”, so‘ng “daqiqa”, keyin “yarim soat”, “chorak soat” tushunchalari o‘rgatiladi. 3 Vaqtni to‘g‘ri anglash o‘quvchilarni aniq reja asosida ishlashga, intizomli bo‘lishga, o‘z vaqtini boshqarishga va harakatlarini nazorat qilishga o‘rgatadi. Bu esa ularning mustaqil hayotga moslashuvini kuchaytiradi. Vaqtni his qilishga oid ko‘nikmalar o‘quvchilarni jamoaga moslashtiradi, mas’uliyatni his qilishga, ishlarni vaqtida yakunlashga undaydi. Pedagogik jihatdan qaralganda, vaqt tushunchasi orqali bolalarda analitik fikrlash, kuzatuvchanlik, umumlashtirish va mantiqiy tafakkur elementlari shakllanadi. Bu jarayonda taqqoslash, o‘lchash, tartiblash, ketma-ketlikka 3 Jo‘rayev R.S. – Boshlang‘ich sinfda matematika darslarini samarali tashkil etish. – Samarqand: Zarafshon, 2020. – 180 b. 7joylashtirish, vaqtni grafikda ifodalash kabi ko‘nikmalar muhim rol o‘ynaydi. Bu esa o‘z navbatida, bola uchun matematik tushunchalar tizimini shakllantirishda negiz bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy jihatdan esa, bola vaqtni anglash orqali o‘zini muayyan chegarada tutishga, topshiriqlarni belgilangan vaqtda bajarishga, jamoaviy ishda faol ishtirok etishga o‘rgatiladi. Masalan, matematik darsda “soat nechchida dars tugaydi?”, “30 daqiqa ichida nima qilishimiz kerak?” kabi topshiriqlar yordamida vaqtni hisoblash ko‘nikmasi bilan birga, javobgarlik hissi ham shakllanadi. 4 Yordamchi maktab o‘quvchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, darslarda vaqt tushunchasini o‘rgatish maxsus o‘quv vositalari – rasmli soatlar, rangli kartochkalar, audio-vizual vositalar, mobil ilovalar yordamida tashkil etilishi tavsiya etiladi. Bunday yondashuv nafaqat tushunchani berishga, balki uni mustahkamlash va amaliyotga tatbiq etishga xizmat qiladi. yordamchi maktab o‘quvchilari uchun vaqt tushunchasi — bu nafaqat matematik birliklar majmuasi, balki ularning hayotini mazmunli tashkil qilish, vaqtni boshqarish va kelajakni rejalashtirishda beqiyos ahamiyatga ega omildir. Bu ko‘nikmani shakllantirish orqali bola ijtimoiy muhitga moslashadi, mustaqil hayotga tayyor bo‘ladi, o‘z harakatlarini boshqarishga o‘rganadi. Shu bois, yordamchi maktabda vaqt tushunchasini shakllantirish pedagogik va ijtimoiy jihatdan ustuvor vazifa hisoblanadi. Yordamchi maktab o‘quvchilari bilan ishlashda har bir bolaning psixologik va aqliy rivojlanish darajasi, idrok qilish tezligi, eslab qolish va fikrlash uslubi individual farq qiladi. Shu sababli ularga vaqt tushunchasini o‘rgatishda ham umumiy yondashuv emas, balki har bir bolaning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda yondashuv zarur bo‘ladi. Bu jarayonda didaktik 4 Karimova M.O. – Ixtisoslashtirilgan maktablarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: TDPU, 2021. – 212 b. 8yondashuvlar bilan bir qatorda psixologik yondashuvlar, emotsional qo‘llab- quvvatlash va maxsus moslashtirilgan metodlar asosiy o‘rin tutadi. Individual yondashuv deganda, o‘quvchining o‘zlashtirish darajasiga qarab mos metodlarni tanlash, unga mos mashqlarni berish va kerak bo‘lsa, qo‘shimcha tushuntirishlarni berish tushuniladi. Masalan, bir o‘quvchi vaqt tushunchasini vizual tarzda, ya’ni rasm, soat tasviri, rangli grafikalar orqali yaxshi qabul qilsa, boshqa bir o‘quvchi uchun ovozli tushuntirish yoki harakatlar asosida ifodalash samaraliroq bo‘lishi mumkin. Vaqt tushunchasini o‘rgatishda yordamchi maktab sharoitida ko‘rgazmali vositalar, ya’ni soat modellari, rangli kartochkalar, haftalik jadval, kundalik harakatlar ro‘yxati, suratlar orqali ifodalangan faoliyat ketma-ketligi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu vositalar bolalarda vaqtni ko‘rish, anglash, his qilish va o‘rganishga qulay muhit yaratadi. Vizual ko‘mak orqali bolaning sezgi a’zolari faol ishtirok etadi va bu esa tushunchani chuqurroq o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Didaktik yondashuvlar yordamchi maktab o‘quvchilari uchun maxsus ishlab chiqilgan dars shakllarini, interaktiv topshiriqlarni, didaktik o‘yinlarni, rolli vazifalarni o‘z ichiga oladi. Bu uslublar orqali o‘quvchilar vaqtni o‘z hayotlari bilan bog‘lab o‘rganadilar. Masalan, “Ertalab biz nima qilamiz?”, “Tanaffus qachon bo‘ladi?”, “O‘yin necha daqiqa davom etdi?” kabi savollar yordamida ular vaqtni real holat bilan bog‘lashga o‘rganadilar. 5 O‘yin orqali o‘qitish — yordamchi maktablarda eng samarali metodlardan biridir. “Soatni to‘g‘ri qo‘y”, “Vaqtni top”, “Qaysi faoliyat qancha vaqt oladi?”, “To‘g‘ri tartibni joylashtir” kabi o‘yinlar orqali bolalar vaqt o‘lchov birliklarini mustahkamlaydilar, bu birliklar orasidagi bog‘liqlikni anglaydilar. O‘yin jarayonida bolada qiziqish uyg‘onadi, u faol harakat qiladi, fikrini bildiradi, bu esa uning tafakkurini, diqqatini va eslab qolish qobiliyatini faollashtiradi. 5 Rustamova G.T. – Maxsus ehtiyojli bolalarni o‘qitishda vizual metodlardan foydalanish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 134 b. 9Yordamchi maktabda dars o‘tishda vaqt tushunchasini berish uchun quyidagi didaktik vositalardan keng foydalaniladi: harakatli soat modeli, bo‘yoqlar bilan ishlash asosida vaqtni belgilash, kundalik ishlar jadvali, interfaol doskalar, multimediya vositalari, hatto telefon yoki planshetlar yordamida ishlangan oddiy ilovalar. Bularning barchasi dars jarayonini jonlantirish, bolalarda ko‘rish, eshitish va bajarish orqali o‘rganishni kuchaytiradi. Pedagog individual yondashuv asosida har bir bolaning ehtiyojini aniqlab olishi kerak. Kimdir vaqt birliklarini tez o‘zlashtirsa, kimdir ko‘p marta takrorlash orqali anglaydi. Kimdadir mantiqiy tafakkur yaxshi rivojlangan bo‘lsa, boshqalarda vizual yoki kinestetik idrok kuchliroq bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi metodik materiallarni ham, topshiriqlarni ham turlicha darajada tayyorlashi lozim. Yana bir muhim jihat – vaqt tushunchasini o‘rgatishda bolaning hayotiy faoliyatini jadval asosida tashkil qilishdir. Masalan, ertalabki rejani birgalikda tuzish, dars boshlanish va tugash vaqtini kuzatish, mashg‘ulotlar orasidagi tanaffusni vaqt bilan bog‘lash orqali bola vaqtga mos ravishda harakat qilishga o‘rganadi. Bu metod ijtimoiylashtirishda, o‘z vaqtini boshqarishda, mehnat intizomini shakllantirishda katta yordam beradi. darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham vaqt tushunchasini mustahkamlash mumkin. Teatr o‘yinlari, rangli jadval tuzish, tanlov va viktorinalarda ishtirok etish orqali o‘quvchi vaqt bilan bog‘liq bilimlarni mustahkamlaydi. Bu esa o‘z navbatida matematik tasavvurni boyitadi, his-tuyg‘ularni anglashga va nutqiy faoliyatga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bola uchun har bir vaqt birligi real hayotdagi narsa bilan bog‘liq bo‘lsa, uni eslab qolish oson bo‘ladi. Masalan, “1 soatda multfilm ko‘ramiz”, “30 daqiqa – bu dars vaqti”, “15 daqiqa – bu tanaffus” kabi misollar orqali vaqtni amaliyotda his qilishga o‘rgatish mumkin. Aynan shunday hayotiy bog‘liqlik yordamida bola vaqt tushunchasini nafaqat biladi, balki uni hayotida qo‘llashga intiladi. 10Yondashuv turi Tavsifi Foydalaniladigan metodlar Afzalliklari Individual yondashuv Har bir o‘quvchining rivojlanish darajasi, qobiliyati va ehtiyojiga mos ta’lim berish - Maxsus mashqlar - Differensial topshiriqlar - Yengillashtirilgan usullar - Shaxsiy yondashuv - O‘quvchi faolligini oshiradi - Yutuq hissini beradi Didaktik yondashuv O‘qitish jarayonini didaktik materiallar, vositalar, o‘yinlar bilan boyitish - Didaktik o‘yinlar - Vizual ko‘rgazmalar - Harakatli soat modellari - Qiziqarli - Yaxshi eslab qolinadi - Tafakkur va tasavvurni rivojlantiradi Kombinatsiyala ngan yondashuv Individual va didaktik usullarning birgalikda qo‘llanilishi - Guruhli va yakka mashg‘ulotlar - Interaktiv o‘yinlar - Hayotiy vaziyatlar - Ko‘p jihatdan o‘rgatish - Ijtimoiylashuvni kuchaytiradi - Barqaror natija beradi Individual yondashuvning yana bir jihati — bolaning yutug‘ini e’tirof etish, uni rag‘batlantirish, kichik g‘alabalarini nishonlashdir. Har bir to‘g‘ri bajarilgan topshiriq, to‘g‘ri aytilgan vaqt birliklari, mustaqil ifoda — bularning barchasi bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, o‘rganishga bo‘lgan ichki motivatsiyani kuchaytiradi. Y ordamchi maktabda vaqt tushunchasini o‘rgatishda individual va didaktik yondashuvlar uyg‘un tarzda olib borilishi zarur. Har bir bola o‘z imkoniyati, o‘z yondashuvi asosida bilim oladi. O‘qituvchi esa bu jarayonni to‘g‘ri boshqarishi, zarur vositalar, o‘yinlar, metodikalar yordamida 11bolaning o‘zlashtirishini ta’minlashi kerak. Vaqt tushunchasi o‘quvchining matematik fikrlash, kundalik tartib, mustaqil hayotga tayyorlanish va ijtimoiy faol bo‘lishida asosiy rol o‘ynaydi. Shu sababli, ushbu bilimlar tizimli, uzviy va samarali tarzda o‘rgatilishi zarur. 1.2. Darslarda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda vaqt tushunchasini mustahkamlashga doir amaliy mashqlar Yordamchi maktab o‘quvchilari bilan ishlashda nazariy bilimlar amaliy faoliyat bilan uzviy bog‘langan bo‘lishi zarur. Ayniqsa, vaqt tushunchasini shakllantirishda bu talab nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Sababi, aqliy rivojlanishida orqada qolgan o‘quvchilar mavhum tushunchalarni bevosita idrok qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu bois vaqt birliklarini (daqiqa, soat, kun, hafta, oy, yil) tushunish va eslab qolish, ularni kundalik hayotda qo‘llash uchun ko‘p marotaba takroriy amaliy mashqlar, ko‘rgazmali vositalar va o‘yinlar bilan boyitilgan darslar zarur bo‘ladi. 6 Vaqt tushunchasini mustahkamlash bo‘yicha mashqlarni ikki muhim yo‘nalishda tashkil etish mumkin: dars jarayoni doirasida (matematika, hayotiy ko‘nikmalar fanlari asosida) va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda (klublar, yurishlar, ovqatlanish va dam olish vaqtlarida). Ikkala yo‘nalishda ham o‘quvchining vaqtni idrok etish, kuzatish, hisoblash va unga nisbatan ongli munosabatda bo‘lish qobiliyati rivojlantiriladi. Dars jarayonida vaqt birliklarini mustahkamlash uchun quyidagi turdagi mashqlar qo‘llanilishi mumkin: Soat modeli bilan ishlash: soat ko‘rsatkichlarini joyiga qo‘yish, vaqtni ifodalovchi kartochkalarni to‘g‘ri moslashtirish. Taqqoslash mashqlari: “Qaysi faoliyat ko‘proq vaqt oldi?”, “Bu ish 10 daqiqa, boshqasi 5 daqiqa – qaysi uzoqroq?” kabi savollarga javob berish. 6 Rustamova G.T. – Maxsus ehtiyojli bolalarni o‘qitishda vizual metodlardan foydalanish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 134 b. 12Ketma-ketlik mashqlari: “Tongda nima qilamiz?”, “Kechqurun nima qilamiz?”, “Darsdan keyin nima bo‘ladi?” kabi kundalik ishlarni vaqt bo‘yicha joylashtirish. Ovozli mashqlar: o‘qituvchi vaqtga oid gaplarni aytadi (masalan: “soat uchda” yoki “yarim soatdan keyin”) — o‘quvchilar bu ifodalarni soat bilan bog‘lashga harakat qiladi. Amaliy mashqlar o‘quvchilarda vaqtni hisoblash bilan bir qatorda, uni baholash, belgilash va rejalashtirishga nisbatan ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bu orqali o‘quvchi o‘z faoliyatini tartibga soladi, ya’ni mustaqil harakat qilishga, intizomli bo‘lishga, o‘z vaqtini baholashga harakat qiladi. Darsdan tashqari mashg‘ulotlarda esa vaqt tushunchasini tabiiy hayotiy faoliyat orqali mustahkamlash mumkin. Masalan: Ovqatlanish vaqtini kuzatish (ertalab soat 8:00, tushlik soat 12:00, kechki ovqat soat 18:00) orqali vaqtni bog‘lash. Yurish yoki o‘yin davomiyligini o‘lchash (qancha vaqt yurildi, qancha vaqt o‘yin o‘ynaldi). Tashqi muhitda vaqtni belgilash (quyosh chiqishi, qorong‘ilik tushishi – bu orqali vaqtning o‘tishini his qilish). Dars kunlari va dam olish kunlarini ajratish (haftaning kunlarini kartochkalar yordamida ko‘rsatish, “bugun qaysi kun?” mashqlari). Bu mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda vaqtni real holatlarda idrok qilish va uni o‘z hayotiga moslashtirishga oid tushunchalar shakllanadi. Masalan, “Dars 40 daqiqa davom etadi”, “Soat 2 da tanaffus bo‘ladi”, “5 daqiqadan keyin mashg‘ulot tugaydi” kabi tushunchalar doimiy eslatilib, asta-sekin bolaning ongiga singdiriladi. 7 Vaqt tushunchasini mustahkamlovchi mashqlarni qiziqarli va estetik jihatdan jozibador qilib berish ham muhim. Rasmli kartochkalar, quvnoq personajlar, rangli belgilar, musiqali signallar kabi elementlar o‘quvchilar e’tiborini jalb 7 Qo‘ldoshev A.B. – Yordamchi maktablarda o‘qituvchining metodik malakasi. – Toshkent: Innovatsiya, 2019. – 176 b. 13qiladi, ularning darsdagi faolligini oshiradi. Bu esa mashg‘ulotning samaradorligini ta’minlaydi. Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilarga vaqtga oid topshiriqlar berish mumkin: “Soat nechchada uxlaysiz?”, “Darsga necha daqiqada keldingiz?”, “1 soatda nimalar qilish mumkin?” kabi savollar. “1 hafta necha kundan iborat?”, “Bugun chorshanba bo‘lsa, ertaga nima?”, “Oylar ketma-ketligini ayting” kabi aqliy faollikni rivojlantiruvchi topshiriqlar. O‘quvchining rivojlanish sur’atiga qarab bu topshiriqlar yengil, o‘rta va murakkab bosqichlarga bo‘linadi. Bu orqali individual yondashuv ham ta’minlanadi. 8 Mashqlarni baholashda ham vaqt faktori muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, topshiriqni qancha vaqtda bajardi, nechta mashqni vaqtida tugatdi, soatni to‘g‘ri belgilay oldimi – bularning barchasi o‘quvchi bilimlarini tahlil qilishga yordam beradi. Baholashda og‘zaki fikr bildirish, yulduzchalar, belgilar qo‘yish orqali rag‘batlantirish ham muhim. yordamchi maktab o‘quvchilariga vaqt tushunchasini singdirish faqat darsda emas, balki hayotning har bir daqiqasida – mashg‘ulotlarda, ovqatlanishda, o‘yin va yurishlarda ham amalga oshirilishi kerak. Bunda amaliy mashqlar, vizual vositalar va o‘yinli metodlar asosiy vosita hisoblanadi. O‘quvchi vaqtni faqat bilib qolmasligi, balki uni his qilishi va boshqarishga harakat qilishi kerak. Bu esa faqat ko‘p marotaba takrorlangan, real faoliyat bilan uyg‘unlashgan, individual yondashuv asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar bilan mumkin bo‘ladi. 9 I BOB bo‘yicha xulosa Yordamchi maktablarda tahsil olayotgan o‘quvchilarning intellektual rivojlanish xususiyatlari, ularning abstrakt tushunchalarni o‘zlashtirishdagi 8 Abdullayeva M.X. – Maxsus maktablarda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish. – Qarshi: Nasaf, 2021. – 140 b. 9 Xudoyberdiyeva S.K. – O‘quvchilarda vaqt tushunchasini shakllantirish texnologiyalari. – Toshkent: TDPU, 2020. – 160 b. 14qiyinchiliklari pedagogik faoliyatda maxsus metodik yondashuvni talab etadi. Ayniqsa, vaqt tushunchasini o‘rgatish yordamchi maktab ta’lim tizimida alohida e’tibor talab qiladigan masalalardan biridir. Vaqt tushunchasi bolalarda nafaqat matematik fikrlashning, balki ijtimoiy moslashuvning, mustaqil hayotga tayyorgarlikning ham muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Bo‘lim davomida vaqt tushunchasining matematik tasavvurlarni shakllantirishdagi o‘rni, o‘quvchining tafakkur, xotira, idrok va rejalashtirish kabi psixik funksiyalariga ta’siri chuqur tahlil qilindi. Shu bilan birga, bu tushunchani o‘rgatishda individual yondashuv va didaktik usullarning bir-birini to‘ldiruvchi, qo‘llab-quvvatlovchi ta’siri ochib berildi. Ko‘rgazmali vositalar, amaliy topshiriqlar, didaktik o‘yinlar va kundalik hayotga asoslangan mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda vaqtni his qilish, aniqlash, taqqoslash va boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirish mumkinligi isbotlandi. 2 .BOB. Yordamchi maktabda vaqt òlchovlarini òrganish metodikasi 2.1Matematika darslarida vaqt tushunchasini òlchashga òrgatish samarali usullari 15Yordamchi maktab o‘quvchilari uchun vaqt tushunchasini shakllantirish va uni o‘lchash ko‘nikmalarini rivojlantirish – matematik ta’limning muhim bo‘g‘inlaridan biridir. Aqliy rivojlanishida orqada qolgan o‘quvchilarni vaqt birliklari bilan tanishtirish va ularni amaliyotga tadbiq eta olish darajasiga olib chiqish – pedagog oldida turgan dolzarb metodik vazifalardandir. Bu jarayonni muvaffaqiyatli tashkil qilish uchun o‘qituvchi o‘z darslarida samarali, bolaga tushunarli, bosqichma-bosqich va ko‘rgazmali yondashuv asosida ish olib borishi lozim. Matematika darslarida vaqtni o‘lchashga o‘rgatish bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Dastlab o‘quvchilarga vaqt tushunchasining umumiy mazmuni (erta-kech, hozir-keyin, bugun-ertaga kabi) hayotiy vaziyatlar asosida tushuntiriladi. Bu boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilar vaqtni his qilish, farqlash, vaqt ketma-ketligini aniqlash kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Keyingi bosqichda esa vaqt o‘lchov birliklari – soat, daqiqa, yarim soat, chorak soat tushunchalari kiritiladi. 10 Bu tushunchalarni o‘rgatishda soat modeli asosiy vosita hisoblanadi. Soat modeli orqali o‘quvchilar soat millarining harakatini kuzatishadi, ular orasidagi burchakli bog‘liqlikni ko‘rishadi, bu esa nafaqat vaqtni tushunishga, balki fazoviy tasavvurni ham rivojlantiradi. Masalan, “kichik mil 3da, katta mil 12da turganida bu soat nechchi?” kabi oddiy mashqlar orqali o‘quvchilarda vaqtni o‘qish ko‘nikmasi shakllanadi. Dars jarayonida interaktiv usullar, o‘yin shakllari, vizual ko‘maklardan keng foydalanish tavsiya etiladi. “Soatni to‘g‘ri belgilash”, “Soatga qarab ayt”, “Nechchida nima bo‘ladi?” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar vaqtni belgilash, aytish va uni real hayot bilan bog‘lashni o‘rganadilar. Bunday topshiriqlar faqat nazariy bilimni emas, balki nutqiy faollik, mantiqiy fikrlash, xotira va kuzatuvchanlikni ham rivojlantiradi. 10 Qo‘ldoshev A.B. – Yordamchi maktablarda o‘qituvchining metodik malakasi. – Toshkent: Innovatsiya, 2019. – 1 80 b. 16Vaqtni o‘lchashni o‘rgatishda dramatizatsiya usuli ham samarali hisoblanadi. Bu usulda dars jarayonida o‘quvchilar “kun tartibini rolli ijro etish”, ya’ni “ertalab uyg‘onish”, “maktabga borish”, “darsga kirish”, “uyga qaytish” kabi harakatlarni vaqtga bog‘lab namoyish qiladilar. Har bir faoliyat qachon boshlanishi va tugashini belgilash orqali bolalarda vaqtni his qilish kuchayadi. Matematika darsida vaqtni o‘lchashga o‘rgatish uchun “taqqoslash” mashqlari alohida o‘rin tutadi. “Qaysi faoliyat ko‘proq vaqt oladi?”, “Qaysi faoliyat tezroq tugaydi?” kabi mashqlar o‘quvchida vaqtni solishtirish, baholash, xulosa chiqarish malakalarini shakllantiradi. Bu esa ularning fikrlash jarayonini faollashtiradi. Shuningdek, o‘quvchilarga vaqtni o‘zlariga tanish bo‘lgan faoliyatlar bilan bog‘lash orqali tushuntirish samaraliroq natija beradi. Masalan: “Nonushta qilishga qancha vaqt ketadi?”, “Film necha daqiqa davom etadi?”, “Dars 40 daqiqa davom etadi” kabi misollar bolada vaqt va hayotiy faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni yuzaga chiqaradi. O‘qituvchi vaqt tushunchasini mustahkamlash uchun grafik va jadval shaklida topshiriqlar tuzishi mumkin. Kun tartibi jadvali, vaqt oralig‘ida bajarilgan ishlar ro‘yxati kabi topshiriqlar orqali o‘quvchi vaqt ketma-ketligini tuzishga o‘rganadi. Bu faoliyatlar bolani rejalashtirishga, tartibga rioya qilishga va vaqtga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Vaqt tushunchasini o‘rganishda audio-vizual texnologiyalar – videoroliklar, animatsiyalar, raqamli soat simulyatorlari ham juda foydalidir. Ayniqsa, bugungi raqamli davrda vizual platformalarda soat o‘qish mashqlari, interaktiv testlar, o‘yinli ilovalar yordamida bola mustaqil o‘rganishga ham undaladi. Amaliy topshiriqlarning yana bir turi – “vaqtni o‘lchash” eksperimentlaridir. Masalan, “qo‘shiq nechchi daqiqa davom etadi?”, “Sinfda yurish nechchi daqiqa davom etdi?” kabi topshiriqlar bolani vaqtni kuzatish va uni hisoblashga jalb etadi. Bu orqali matematik va mantiqiy tafakkur bilan birga ijtimoiy faollik ham rivojlanadi. 17Yordamchi maktab sharoitida vaqtni o‘lchashga o‘rgatishdagi eng muhim shart – bu takroriy mashqlar, qat’iy tartib va soddalashgan yondashuvdir. Har bir yangi vaqt birliklari asta-sekin kiritiladi va ilgari o‘rganilgan tushunchalar bilan mustahkamlanadi. Misol uchun, birinchi soat va daqiqa, so‘ngra chorak soat, keyin esa yarim soat tushunchalari kiritiladi. matematika darslarida vaqt tushunchasini o‘lchashga o‘rgatish yordamchi maktab o‘quvchilari uchun nafaqat bilim, balki kundalik hayotda zarur bo‘lgan hayotiy ko‘nikmalarning shakllanishiga xizmat qiladi. Bunda ko‘rgazmali vositalar, dramatizatsiya, interfaol o‘yinlar, real hayotga moslashtirilgan mashqlar, grafik va jadval asosidagi topshiriqlar alohida o‘rin tutadi. Bu metodlar bola uchun vaqtni o‘zlashtirishni qiziqarli, esda qolarli va foydali jarayonga aylantiradi. 11 11 Qo‘ldoshev A.B. – Yordamchi maktablarda o‘qituvchining metodik malakasi. – Toshkent: Innovatsiya, 2019. – 184 b. 18 192.2. Vaqt tushunchalarini o‘rgatish va didaktik o‘yinlardan foydalanish Yordamchi maktablarda o‘quvchilarga vaqt tushunchasini singdirishda o‘yinli yondashuvlarning roli nihoyatda katta. Aqliy rivojlanishida orqada qolgan bolalar uchun darslar oddiy, qiziqarli, eslab qolishga yengil, hayot bilan bog‘liq va motivatsiyalovchi tarzda tashkil qilinishi kerak. Aynan shunday talablarga javob beradigan vositalardan biri bu – didaktik o‘yinlardir. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilar uchun vaqt tushunchasini jonli, obrazli va qiziqarli shaklda o‘rgatishga imkon yaratadi. O‘yinlar nafaqat bilim berish, balki o‘quvchining e’tiborini jamlash, idrok qilish, xotira va tasavvurni rivojlantirish, darsga bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, vaqt birliklarini anglashda (soat, daqiqa, kun, oy, yil) bolaga tanish, yaqin faoliyatlar bilan bog‘langan o‘yinlar orqali tushuncha chuqurroq o‘zlashtiriladi. Vaqt tushunchalarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan o‘yinlar ikki asosiy yo‘nalishda tashkil qilinadi: Vaqt birliklarini farqlash, nomlash va tartibga solishga qaratilgan o‘yinlar, Hayotiy faoliyat va vaqt orasidagi bog‘liqlikni shakllantiruvchi o‘yinlar. Masalan, “Soatni belgilaymiz” nomli o‘yinda bolalar soat modeli yordamida o‘qituvchi aytgan vaqtni ko‘rsatadilar: “soat 3 da”, “yarim soat o‘tdi”, “chorak soat qolgan” kabi topshiriqlar o‘yin shaklida bajariladi. Bu o‘yin o‘quvchining vizual idrokini rivojlantiradi, vaqtni ko‘rish orqali anglashga xizmat qiladi. 12 Yana bir samarali o‘yin – “Qaysi faoliyat qancha vaqt oladi?” bo‘lib, bunda o‘quvchilar kundalik hayotdagi faoliyatlar (nonushta qilish, darsga borish, dam olish) orasidan vaqt jihatdan qisqasi yoki uzunini tanlaydi. Bu orqali o‘quvchilarda solishtirish, vaqt bahosini berish, ketma-ketlikni tuzish ko‘nikmalari rivojlanadi. Shuningdek, “Kundalik tartib” deb nomlangan o‘yinda bolalar kartochkalar yordamida kundalik rejani to‘g‘ri vaqt ketma- 12 Xudoyberdiyeva S.K. – O‘quvchilarda vaqt tushunchasini shakllantirish texnologiyalari. – Toshkent: TDPU, 2020. – 160 b. 20ketligida joylashtirishadi. Masalan: uyg‘onish – soat 7:00, nonushta – 7:30, maktabga borish – 8:00 va h.k. Bu o‘yin bolaning mustaqil rejalashtirish, vaqtni kuzatish va boshqarish qobiliyatini oshiradi. Didaktik o‘yinlarning yana bir muhim xususiyati – ular bolaning emotsional holatini ko‘taradi. Oddiy matematik mashqlardan farqli ravishda o‘yinlarda bola o‘zini erkin tutadi, faol ishtirok etadi, topshiriqlarni qiziqish bilan bajaradi. Bu esa bilimning chuqurroq o‘zlashtirilishiga sabab bo‘ladi. Vaqt tushunchasini o‘rgatishda “Men kimman? Soatimni top” o‘yini ham muhim. Har bir o‘quvchiga rasmli yoki rangli soat belgisi beriladi. O‘quvchi bu belgining qaysi vaqtga tegishli ekanini aniqlab, unga mos faoliyatni aytishi kerak bo‘ladi. Masalan, rasmda soat 12:00 bo‘lsa, “Bu – tushlik vaqti” deb aytadi. Bu o‘yin vaqt – faoliyat – so‘z bog‘liqligini shakllantiradi. Didaktik o‘yinlarni tashkil etishda o‘qituvchi bir nechta asosiy jihatlarga e’tibor qaratishi kerak: o‘yinlar oddiy, tushunarli va ko‘rgazmali bo‘lishi; bolalarda qiziqish uyg‘otadigan mavzular asosida tuzilishi; har bir o‘yin o‘zida vaqt tushunchasiga oid aniq bir ko‘nikmani shakllantirishi; o‘yinlar yakka tartibda, juftlikda yoki kichik guruhda bajarilishi; baholash shaffof, rag‘batlantiruvchi va individual yondashuv asosida bo‘lishi. Yordamchi maktab sharoitida vaqtga oid didaktik o‘yinlar faqat darsda emas, balki darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, to‘garaklarda, psixologik mashg‘ulotlarda ham qo‘llanilishi mumkin. Bu o‘yinlar orqali bolalar vaqtni nafaqat bilib oladi, balki uni amalda qanday qo‘llashni ham o‘rganadilar. Vaqtga nisbatan mas’uliyatli munosabat, intizom va tartibga rioya qilish, o‘z faoliyatini vaqt bilan bog‘lash kabi muhim ijtimoiy ko‘nikmalar shakllanadi. Didaktik o‘yinlar orqali o‘qituvchi har bir bolaning vaqt tushunchasini qanday darajada o‘zlashtirganini kuzatishi, uning zaif va kuchli tomonlarini aniqlab, shaxsiy rivojlanish yo‘l xaritasini belgilashi mumkin. O‘yinlar bu borada diagnostik vosita ham bo‘lib xizmat qiladi. 21Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar asosidagi didaktik o‘yinlar – planshet va kompyuter ilovalari, animatsiyalar, ta’limiy dasturlar yordamida yaratilgan o‘yinlar ham samarali natija beradi. O‘quvchi interaktiv soatlar bilan ishlaydi, vaqtni mustaqil aniqlaydi, ball to‘plab, o‘z bilimini baholaydi. Bu jarayon bilimni mustahkamlaydi, texnologik ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi. Y ordamchi maktabda vaqt tushunchasini shakllantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘zining pedagogik va psixologik samaradorligi bilan ajralib turadi. O‘yin orqali o‘quvchi vaqtni sekin-sekin anglaydi, uni o‘lchaydi, taqqoslaydi va real faoliyatda qo‘llashga harakat qiladi. O‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar bolaning mustaqilligini, darsga qiziqishini, idrokini va emotsional holatini kuchaytiradi. Eng muhimi, bu o‘yinlar yordamida bola vaqtni boshqarishni, uni qadrlashni va undan unumli foydalanishni o‘rganadi – bu esa uning kelajakdagi hayoti uchun muhim tayyorgarlikdir. Yordamchi maktab o‘quvchilari uchun vaqt tushunchasi murakkab, abstrakt kategoriyadir. Ularni bu tushuncha bilan tanishtirish va o‘zlashtirishni ta’minlashda didaktik o‘yinlar eng qulay va samarali metod sanaladi. O‘yin orqali bola nafaqat o‘rganadi, balki faol ishtirok etadi, harakat qiladi, his qiladi va anglaydi. Shu bois, didaktik o‘yinlar orqali vaqt birliklarini o‘rgatish ilmiy-pedagogik jihatdan asoslangan, tajribada tasdiqlangan yondashuvdir. 1. “Soatni to‘g‘ri belgilash” o‘yini Maqsadi: Soatni o‘qish, kichik va katta millarning joylashuvini farqlash, berilgan vaqtni ko‘rsatish. Vositalar: Qog‘ozdan yasalgan yoki plastmassa soat maketi, so‘zli kartochkalar (“soat uch”, “yarim to‘rt”, “chorak o‘tgan”). O‘yin ketma-ketligi: O‘qituvchi kartochkada yozilgan vaqtni aytadi, o‘quvchi esa soatda milni mos ravishda joylashtiradi. Natija: Bola vizual idrok asosida vaqtni aniqlashga o‘rganadi. 2. “Qayerda vaqt kerak?” o‘yini Maqsadi: Vaqtni faoliyat bilan bog‘lash, so‘z va harakat orasidagi aloqa orqali tushunchani mustahkamlash. 22Vositalar: Faoliyat rasmli kartochkalari (uyqu, nonushta, dars, yurish) va soat rasmlari. O‘yin ketma-ketligi: Har bir faoliyatga mos vaqt belgilanadi (“Uyqu – kechqurun”, “Dars – ertalab soat 8:00”). Natija: O‘quvchi vaqt va faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi. 3. “Kundalik tartibni tuz” o‘yini Maqsadi: Vaqt ketma-ketligini his qilish, kunning vaqtlariga oid ishlarni tartiblash. Vositalar: Kartochkalarda rasmlar va yozuvlar (masalan: “7:00 – uyg‘onish”, “12:00 – tushlik”). O‘yin ketma-ketligi: O‘quvchi kartochkalarni to‘g‘ri vaqt tartibida joylashtiradi. Natija: Bola vaqt ketma-ketligini idrok etadi, tartibli fikrlash shakllanadi. 4. “Vaqtni top!” o‘yini Maqsadi: O‘quvchining diqqatini rivojlantirish, vaqtni aniqlashda tezkorlik va to‘g‘rilikni oshirish. Vositalar: Bir nechta turli soatlar tasvirlangan rasmli kartochkalar. O‘yin ketma-ketligi: O‘qituvchi vaqtni aytadi, o‘quvchi esa mos soat rasmini ko‘rsatadi. Natija: Diqqat, kuzatuvchanlik, vaqtni aniqlash reflekslari mustahkamlanadi. 5. “Rolli dramatik o‘yin – Men soatman!” Maqsadi: Vaqt tushunchasini jismoniy harakat va rolli ijro orqali ongga singdirish. Vositalar: Har bir o‘quvchi “soat” rolini oladi – qo‘li bilan kichik va katta millarni ifodalaydi. O‘yin ketma-ketligi: O‘qituvchi vaqtni aytadi, o‘quvchi qo‘llari bilan uni ifodalaydi. Natija: Vaqt birliklari haqidagi bilimlar jismoniy harakat bilan uyg‘unlashadi, nutq va emotsiya bilan mustahkamlanadi. 23 Xulosa Yordamchi maktab o‘quvchilari — bu aqliy va psixofiziologik rivojlanishida orqada qolgan bolalar bo‘lib, ularga ta’lim jarayonida maxsus yondashuv, metodika va o‘quv vositalari zarur bo‘ladi. Ayniqsa, matematika fanidagi eng asosiy tushunchalardan biri bo‘lgan vaqt kategoriyasini o‘rgatish bu toifadagi o‘quvchilar uchun nafaqat bilim berish, balki ijtimoiy moslashuv va hayotiy ko‘nikmalarni shakllantirish vositasi hisoblanadi.Ushbu kurs ishida yordamchi maktab sharoitida o‘quvchilarning matematik tasavvurlarini rivojlantirishda vaqt tushunchasining o‘rni, bu tushunchani o‘rgatishda individual va didaktik yondashuvlar, shuningdek, dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qo‘llaniladigan metodlar tizimli tahlil qilindi. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, vaqtni o‘lchash, farqlash, solishtirish va uni faoliyat bilan bog‘lashda o‘quvchiga yaqin, oddiy, ko‘rgazmali, o‘yinli yondashuvlar eng samarali natija beradi. Shuningdek, didaktik o‘yinlar, soat modellari, vizual vositalar, rolli o‘yinlar, kundalik tartib asosida tashkil etilgan mashqlar, interaktiv metodlar orqali o‘quvchilar vaqt birliklarini osonroq anglaydi va ularni amaliyotda qo‘llashga o‘rganadi. Bu orqali ularning mustaqilligi, intizomi, rejalashtirish ko‘nikmalari ham rivojlanadi. Ushbu mavzuni o‘rganish natijasida xulosa qilish mumkinki, yordamchi maktab o‘quvchilariga vaqt tushunchasini o‘rgatish — bu faqat matematik bilim emas, balki hayotga tayyorlovchi pedagogik jarayon bo‘lib, u o‘z ichiga kuzatish, xotira, muloqot, ijtimoiy faollik va kundalik tartibga rioya qilish ko‘nikmalarini ham oladi. Shu bois, kelajakdagi amaliy faoliyatda maxsus ehtiyojli o‘quvchilar bilan ishlovchi pedagoglar ushbu metodik yondashuvlarni chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishlari, ularni real darslarda samarali qo‘llay olishlari ta’lim sifatini oshirishning muhim kafolati bo‘lib xizmat qiladi. 24Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, PF–4947, 2017-yil 7-fevral. 2) Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”. — Prezident farmoni, PF– 5712, 2019-yil 29-aprel. 3) PF-4947 – 2017-yil 7-fevral. “2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risida. lib.bimm.uz+2Uniwork+2UNICEF+2 4) PF-5712 – 2019-yil 29-aprel. “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. UNICEF+1Sirdaryo PMM+1 5) PF-158 – 2023-yil 11-sentabr. “O‘zbekiston – 2030” strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida. Sirdaryo PMM 6) PQ-3775 – 2018-yil 6-iyun. “Maxsus ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. Sirdaryo PMM+5lib.bimm.uz+5UNICEF+5 7) PQ-4312 – 2019-yil 16-aprel. “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. UNICEF+1Sirdaryo PMM+1 8) PQ-4884 – 2020-yil 6-noyabr. “Maktabgacha va maktab ta’limi tizimini 2021–2023-yillarda rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”. www.namdu.uz+1UNICEF+1 9) PQ-3775 – 2018-yil 6-iyun. “Maxsus ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 10) PQ-4312 – 2019-yil 16-aprel. “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. UNICEF+1Sirdaryo PMM+1 2511) PQ-4884 – 2020-yil 6-noyabr. “Maktabgacha va maktab ta’limi tizimini 2021–2023-yillarda rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”. www.namdu.uz+3UNICEF+3Uniwork+3 12) PQ-3775 – 2018-yil 6-iyun. “Maxsus ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. lib.bimm.uz+1UNICEF+1 13) PQ-4312 – 2019-yil 16-aprel. “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. 14) PQ-4884 – 2020-yil 6-noyabr. “Maktabgacha va maktab ta’limi tizimini 2021–2023-yillarda rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”. 15) PQ-3775 – 2018-yil 6-iyun. “Maxsus ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 16) PQ-4312 – 2019-yil 16-aprel. “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. 17) PQ-4884 – 2020-yil 6-noyabr. “Maktabgacha va maktab ta’limi tizimini 2021–2023-yillarda rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”. 18) Usmonxo‘jayev N.A. – Maxsus pedagogika. Darslik. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018. – 310 b. 19) To‘xtayeva M.S. – Defektologiyada dars jarayonini tashkil etish metodikasi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 240 b. 20) Jo‘rayev R.S. – Boshlang‘ich sinfda matematika darslarini samarali tashkil etish. – Samarqand: Zarafshon, 2020. – 180 b. 21) Karimova M.O. – Ixtisoslashtirilgan maktablarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: TDPU, 2021. – 212 b. 22) Rustamova G.T. – Maxsus ehtiyojli bolalarni o‘qitishda vizual metodlardan foydalanish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 134 b. 23) Qo‘ldoshev A.B. – Yordamchi maktablarda o‘qituvchining metodik malakasi. – Toshkent: Innovatsiya, 2019. – 176 b. 2624) To‘raqulov Z.T. – Matematika o‘qitishning zamonaviy metodlari. – Nukus: Bilim, 2018. – 198 b. 25) Abdullayeva M.X. – Maxsus maktablarda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish. – Qarshi: Nasaf, 2021. – 140 b. 26) Xudoyberdiyeva S.K. – O‘quvchilarda vaqt tushunchasini shakllantirish texnologiyalari. – Toshkent: TDPU, 2020. – 160 b. 27) Nazarov Q.R. – Didaktik o‘yinlar orqali matematik ko‘nikmalarni rivojlantirish. – Andijon: AndMII, 2019. – 122 b. 28) Shukurova D.A. – Defektologik metodikalarda vaqtni o‘rgatish asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. – 148 b. 29) Otajonova M.N. – Maxsus ehtiyojli bolalar bilan individual ishlash metodikasi. – Buxoro: BuxDU, 2018. – 190 b. 30) Soliyeva G.X. – Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmalilik va o‘yin texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsion bosmaxona, 2021. – 170 b. 31) Tursunova M.J. – O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish yo‘llari. – Namangan: Chorvoq, 2019. – 145 b. 32) Jalilova S.A. – Yordamchi maktablarda o‘quvchilarning rivojlanish bosqichlari. – Toshkent: TDPU, 2020. – 200 b. 33) Raxmatullayev N.N. – O‘quvchilarda vaqtni his qilishni rivojlantirish. – Termiz: Surxon nashr, 2018. – 128 b. 34) Matkarimov A.S. – Ixtisoslashgan maktablarda matematika darslarini loyihalash. – Toshkent: Ilm ziyo, 2021. – 208 b. 35) Norqulova G.N. – Maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning emotsional rivojlanishi. – Nukus: Orol nashr, 2022. – 132 b. 36) Isroilova D.I. – Vaqt tushunchasini shakllantirishda multimediya vositalari. – Samarqand: Registon, 2020. – 156 b. 37) Turg‘unova Z.M. – O‘yinli metodlar asosida matematik tasavvurni rivojlantirish. – Toshkent: Ta’lim nuri, 2023. – 140 b. 2738) Rajabova N.X. – Maxsus pedagogikada dars strukturasi va nazorat. – Jizzax: Zomin nashriyoti, 2019. – 172 b. 39) Mahmudov M.B. – Kognitiv rivojlanishda vaqt va fazo tushunchalari. – Toshkent: Innovatsion ilm, 2022. – 200 b. 40) Bo‘ronov I.S. – Ixtisoslashgan maktablarda boshlang‘ich matematika darslari. – Farg‘ona: FarDU, 2021. – 158 b. 41) Xalilova O.S. – Bolalarda vaqt ketma-ketligini anglash metodikasi. – Buxoro: Ilm g‘unchasi, 2018. – 136 b. 42) G‘afurova N.K. – Matematika o‘qitishda o‘yinli mashg‘ulotlardan foydalanish. – Andijon: Talim markazi, 2023. – 124 b.

Kirish…………………………………………………………………….…..…2
I.BOB.Yordamchi maktabda vaqt òlchov birliklarini ilmiy nazariy asoslari
1.1Yordamchi maktabda òquvchilarni matematik tasavvurlarini shakllantirishda vaqt tushunchasini òrni…………………………………………………….……5
1.2 Darslarda va darsdan tashqari mashg'ulotlarda vaqt tushunchasini mustahkamlashga doir amaliy mashqlar………………………………………11
2.BOB. Yordamchi maktabda vaqt òlchovlarini òrganish metodikasi
2.1Matematika darslarida vaqt tushunchasini òlchashga òrgatish samarali usullari……………………………………………………………………....…15
2.2Vaqt tushunchalarini òrgatish va didaktik òyinlardan foydalanish…….…..19
Xulosa …………………………………………………………………….…..24
Foydalanilgan adabiyot………………………………………………………23

Купить